o sono roto. maquetación 1 11/04/17 16:21 página 1 · suso de toro, home sen nome. o sono...

O sono roto._Maquetación 1 11/04/17 16:21 Página 1

Colección COÑECERSantiago, cidade educadora

Nº 7. Abril 2017

O SOÑO ROTO Educación, sociedade e política na Compostela republicana

EditaDepartamento de Educación e CidadaníaConcello de Santiago

Concelleiro de Educación e CidadaníaManuel Dios Díz

Coordinación da colecciónXosé M. Rodríguez-Abella Gómez

AutoresAlfonso Iglesias Amorín / Emilio Grandío Seoane

ImprimeTórculo Comunicación Gráfica, S. A.

Depósito legal: C 581-2017


O SOÑO ROTO EDUCACIÓN, SOCIEDADE E POLÍTICA NA COMPOSTELA REPUBLICANA

ALFONSO IGLESIAS AMORÍN / EMILIO GRANDÍO SEOANE


[...] o avó Amaro, patriarca dunha xinea de tres quecrebara polo medio como unha vara seca [...] e, inmobi-lizado no sofá, inchábase como un sapiño ao tempo quealoumiñaba, cos ollos evadidos, a lembranza amargue doAteneo, do Coro, do Casino Republicano, dos cadros dedeclamación, romances de Blasco Ibáñez, obra mesturade Vargas Vila, Zamacois e Curros Enríquez.

Xosé Luís Méndez Ferrín, No ventre do silencio.

Mais as ordes son palabras, Casal, palabras. E ti acre-ditaches nas palabras escritas, faladas, e por iso estás agoraneste carro que atravesa a noite de Santiago, e esas badala-das da catedral que estás a oír han ser as últimas que escoi-tes, tamén tocaron as doce do mediodía cando asaltamos oteu prelo, Casal, botamos fóra ós empregados e fixemosunha morea de libros e papeis no medio da rúa do Vilar.Queimámolo todo, Casal, os teus libros, as revistas, a pro-paganda, todas as palabras en que ti crías. Se viras comoardían as palabras, Casal, arden moi ben, é o que primeirose consome.

Suso de Toro, Home sen nome.


9

Falar de Compostela nos anos trinta é falarde modernización, de cambio, de progreso. Falardunha cidade levítica na que se formaban as me-llores cabezas do país. O berce da renovación doensino. Cambio social e de mentalidade duranteo primeiro terzo do século XX que levou a uncambio político, a esperanza de moitas xera-cións, truncada de xeito tráxico. Referencia per-manente a partir daquela. As páxinas que tedesdiante queren achegar unha foto fixa daquelaCompostela, un espazo urbano de enorme sim-bolismo, na tentativa de conectar do xeito máisdirecto posible aquel pasado con este presentecargado de futuro.

Mapa da cidade de San-tiago en 1945, cando

aínda tería unha estru-tura moi semellante á da

cidade republicana.


10

VIVIR NA COMPOSTELA REPUBLICANA

Santiago de Compostela era a terceira cidademáis poboada de Galicia. Despois dun século XIXde perda de poder e influencia no contexto galego,nos anos da Restauración borbónica (1875-1923)a cidade volveu coller pulo. En tempos de crece-mento económico e poboacional, aínda que aconxuntura económica (derivada do crac bolsistade 1929) non era a mellor, Santiago pasou de terpreto de 43.000 habitantes a superar os 55.000 aolongo da década de 1930. Só na súa poboación ur-bana aumentou de 32.000 a 42.000 persoas.

O proxecto de modernización que protagoni-zaba a nova democracia republicana levou empa-rellados diversos cambios en moitos ámbitos, peroa vida cotiá tiña os seus tempos. Os costumes máisarraigados na cidade seguiron a ser os seus ele-mentos definidores. Un bo exemplo son os paseospolas Rúa do Vilar ou o Parque da Alameda, ruti-nas indispensables para entender o tecido de re-lacións sociais compostelás. Na Alameda vaisedeixando de lado a estrutura clasista dos paseos,onde a nobreza utilizaba o espazo central, burgue-sía e clases baixas os laterais, e clero e elites o su-

Café Casino, na rúa doVilar. Fundado en 1873 e famoso lugar de tertulias

que aínda conserva moitodo seu aspecto orixinal.


11

perior. Mais aínda se lembraban estes usos e nondeixou de ser un lugar importante para conversare coñecerse. Conformaba un lugar simbólico refe-rencial: o control dos espazos urbanos.

Ademais das rúas e parques, era nos diversoslocais onde os composteláns tiñan a ben xuntarse.Entre os máis populares podemos salientar o CaféCasino, na rúa do Vilar, que aínda conserva de xeitoimpecable o nome e o aspecto que tiña naquelentón, e que era un lugar coñecido polos seus fala-doiros ou polos bailes, aos que, pola concorrencia,había que apuntarse de xeito previo. Outro popularpunto de encontro que mantén a súa identidade naactualidade era o Derby, que abrira en 1929 e quetiña entre a súa clientela médicos, avogados e fun-cionarios, acollendo ademais un activo faladoiroque frecuentaban figuras da cultura como RafaelDieste, Valle-Inclán, Carlos Maside, DomingoGarcía-Sabell ou Luís Seoane. Tamén salientaba ElAsesino, fundado en 1873 e que daba comidasdesde 1877; ou o Gran Café Español, situado nosnúmeros 37 e 39 da rúa do Vilar e con capacidadepara 400 persoas sentadas, e que segundo a publi-cidade da época ofrecía merendas, cocktails, limo-adas, laranxadas, xeados e refrescos.

Rótulo do restaurante Asesino.

Bosquexo de rótulo para oGran Café Español.

Café Derby

Hotel Compostela e Quiqui -Bar, na actual Praza deGalicia, daquela coñecida comoPraza de Pablo Iglesias.


As novas de prensa salientaban tamén os ban-quetes, xuntanzas que se realizaban co obxectivode abordar temas de importancia, xeralmente derelevancia política e social na cidade. Non era unelemento que creara a República nin moitomenos, senón un xeito de socialización política.Valla como exemplo o que se realizou no HotelCompostela o 3 de xullo de 1932 cos delegadospara a Asemblea de Concellos no que se debateuo Estatuto de Autonomía. Este hotel, inauguradoen 1930 e situado entre as daquelas chamadas rúado 14 de Abril e Praza de Pablo Iglesias (actuaisFonte de Santo Antonio e Praza de Galicia), con-verteuse durante os anos republicanos no princi-pal escenario destes banquetes, xunto aos que serealizaban no Hotel Suízo ou no salón-bibliotecado edificio da Universidade.

A contorna rural compostelá en moitas oca-sións semellaba fundirse coa propia cidade. Da-quela a zona urbanizada limitábase ao espazo docasco antigo, rúas do Hórreo, Senra ou XeneralPardiñas, e as de Curros Enríquez, López Fe-rreiro ou Eduardo Pondal. O centro da cidadevíase con frecuencia sobrepasado polo mundorural, como acontecía os xoves coa tradicionalfeira na carballeira de Santa Susana. Nestas datas

12

O Hotel Suízo, situado no nú-mero 18 da rúa Cardeal Payá,era nos anos da República undos mellores establecementos

hostaleiros da cidade e nel aloxá-ranse visitantes ilustres como Al-

fonso XIII, Ernest Hemingwayou Gonzalo Torrente Ballester.

Antiga estación de ferrocarril en Cornes.

Levando os porcos á feira deSanta Susana (Ruth Matilda

Anderson, 1924).


13

os paseos das elegantes donas da cidade convi-vían coas recuas de tenreiros e porcos polos queos donos trataban de sacar un bo prezo.

En canto aos transportes, a estación de ferro-carril seguía aínda daquela a estar en Cornes.Dende alí as carrilanas trasladaban os viaxeiroscara ao centro da cidade. A vella estación de fe-rrocarril formaba parte do concello de Santiagodende o ano 1925, no que se absorbera o termomunicipal de Conxo. Proxectábase unha nova,máis céntrica, que a través da Rúa do Hórreo per-mitiría conectar directamente coa entrada aocentro da cidade. Mais houbo que agardar ata unsanos máis adiante (1943) para vela realizada.

Outro medio de transporte básico para che-gar ata a cidade eran os autobuses, negocio quecopaba na zona a empresa Castromil, que tiña aexclusividade nas principais rutas: A Coruña(con seis traxectos diarios), Vigo (catro traxec-tos), Ourense e Pontevedra (dous traxectos) eBetanzos, Noia ou Carballo (un traxecto). A pa-rada central atopábase na praza de Pablo Iglesias(actual Praza de Galicia), no emblemático edifi-cio modernista do Quiqui-Bar, que a empresaadquiriu en 1929 e que sería derrubado en 1975.Outras empresas con rutas a diferentes localida-

O edificio Castromil, rematadoen 1926, é un dos símbolos doModernismo galego. Era undeseño do arquitecto coruñésRafael González-Villar, autordo Kiosco Alfonso da Coruña.Foi derrubado por decisión daCorporación municipal en1975, en contra da opinión doColexio de Arquitectos e demoitos sectores da cidadanía deCompostela.

Edificio Castromil arredor de1935. Anteriormente tivo onome de Quiqui Bar, e contabacon casino, cinema e café-bar.


des de Galicia eran Celta, García Guillén, Centrode Transportes, La Estradense ou Freire.

Pola súa actividade económica, non hai dú-bida de que Compostela era unha cidade de ser-vizos, especializada no pequeno comercio, ensinoou sanidade. Entre os establecementos comerciais,a oferta era variada, incluíndo bixuterías, tendasde roupa e tecidos, estancos, ferraxarías, librarías,mercerías, tendas de alimentación, perfumarías,reloxarías ou zapatarías, entre outras moitas.

No caso da sanidade, está claro que Santiagoera a capital da medicina galega. Compostela cen-tralizaba a educación e a investigación médica enGalicia, grazas á actividade que irradiaba a Facul-tade de Medicina. Ao prestixioso Hospital XeneralProvincial, situado no edificio do antigo HospitalReal na daquela Praza da República (actual Prazado Obradoiro), había que engadir outros centroscomo os hospitais de San Lázaro ou San Roque. Aoferta sanitaria completábase cos sanatorios priva-dos (Baltar, Varela Radío, Villar ou Martínez de laRiva), algúns dos cales gozaban dun notable pres-tixio. O fundado polos doutores Baltar Cortés e Va-rela Radío foi o primeiro sanatorio cirúrxico deGalicia, aberto en 1908 como resposta á demandasocial por contar cos adiantos diagnósticos e tera-

14

Autocar da empresa Castromil, principal encargada

do transporte público na Compostela

deses anos.

Sanatorio dos doutores BaltarCortés e Varela Radío, un dos

máis prestixiosos da cidade.Situado nun edificio moder-

nista entre as rúas Carreira doConde e Xeneral Pardiñas.


15

péuticos, superando as intervencións cirúrxicasque daquela se realizaban con frecuencia a domi-cilio. Por outra banda, o sanatorio do doutor Ma-nuel Villar Iglesias foi un dos pioneiros da uroloxíaen Galicia.

O sector primario seguía a ter bastante impor-tancia na cidade, motivado polo comercio desaampla área rural que a rodeaba. Mais o sector in-dustrial era o de menor importancia. A estas al-turas difumináranse sectores fabrís con certapuxanza no século XIX como os curtidoiros, queentraran en crise ao non adaptarse aos métodosrápidos de curtido e perder competitividade.

O crecemento e modernización da cidadetamén facía preciso sacar o cemiterio do centrourbano. En 1934 rematou de construírse o novocemiterio municipal de Boisaca e comezou o seutraslado dende Bonaval, feito que non se com-pletaría ata varias décadas despois.

Boa parte das medidas da maioría dos gabi-netes ministeriais republicanos impulsaron o lai-cismo. Isto tiña que notarse dun xeito obrigadonunha Compostela na que a influencia da Igrexaera determinante en todos os ámbitos do cotián so-cial. As tradicións continuaron. Os oficios relixio-

Cemiterio de Bonaval nos anos 40, cando aínda non fora abandonado.

Proxecto de nichos, 1934. Arq.José Mª Banet (AHUS, AM2055 exp. Boisaca)

Plano do cemiterio municipalde Boisaca, 1919.

A industria dos curtidos perdeua puxanza que tivera no séculoXIX. Fábrica de curtidos de San-tiago, 1920. Fotografía de Ksado.


sos seguiron rexistrando a mesma asistencia. Ondesi se percibiron cambios foi no descenso das pere-grinacións tras anos de crecemento, ou na partici-pación da autoridade civil en celebracións decarácter relixioso que ata entón estiveran vincula-das ao poder político. Así sucedeu coa Ofrenda aoApóstolo do 25 de xullo, que deixou de ser presi-dida polas autoridades civís: en 1934 a ofrenda re-alizárona os cabaleiros da Orde Militar de Santiago,e en 1935 a Congregación de Cabaleiros de NosaSeñora do Pilar. Ambas coincidindo con gabinetesde dereita en Madrid. Ante a negativa do Gobernorepublicano a custear a ofrenda, a Liga de Amigosde Santiago e a Arquiconfraría do Apóstol Santiagoacordaron coa Asociación de Señoras Católicas re-cadar fondos de doazóns particulares. A implica-ción da xerarquía católica na política activa da IIRepública era un feito: a organización máis repre-sentativa da dereita nestes anos, a CEDA, era «opartido dos curas».

Malia este distanciamento dos poderes polí-tico e relixioso, en Santiago non se rexistrou caseviolencia anticlerical. Apenas houbo que lamentarincidentes. A isto axudou o labor do alcalde Rai-

16

Retrato de “barraca”, representativo das festas

populares da época.

Carteis das festas doApóstolo de 1931,

1934 e 1935.


17

mundo López Pol, que en contadas noites mesmoestableceu unha «garda cívica» para protexer o pa-trimonio eclesiástico e evitar incidentes. Aínda así,foron anos difíciles para un Arcebispado que ade-mais viviu cambios, pois en 1933 morreu o arce-bispo Zacarías Martínez Núñez. A sede quedouvacante, sendo administrada polo arcebispo de Tuiata que en 1935 foi nomeado Tomás Muñiz Pablos.

As Festas do Apóstolo eran –e son– a festivi-dade compostelá por excelencia. As instituciónsrepublicanas intentaron converter a xornadagrande no Día de Galicia, vinculando ambas ce-lebracións, confesional e laica. A procesión cívicadende o Obradoiro ata a estatua de Rosalía sita noparque da Alameda era un dos aspectos máis vi-sibles desta celebración. Complementábase condiversas actividades como concursos de contospara os máis cativos, no obxectivo da galeguiza-ción. A gran festa da cidade mantivo tradiciónscomo o espectáculo pirotécnico da noite do 24 dexullo –que incluía a queima da fachada mudéxar,os pasarrúas de xigantes e cabezudos ou as bandasde música. Mesmo se recuperaron as corridas detouros en prazas provisorias de madeira sitas naAlameda, concretamente nas Festas do Apóstolode 1933, 1934 e 1935.

CULTURA E MODERNIZACIÓN

Nos anos da II República, Compostela foitestemuña dalgúns fitos da modernización e acultura galega como a primeira emisora de radioou a principal imprenta en galego deses anos, aImprenta Nós.

Un dos maiores símbolos do progreso e a cul-tura da Compostela republicana foi a estrea das

Xigantes Fotografía: P. Mas, 1922.

O profesor galeguista XoséMosquera Pérez foi unha das figuras máis destacadasdos comezos de Unión Radio Galicia co seu famoso personaxe «O vello dos contos».


emisións radiofónicas, co establecemento da co-ñecida como Unión Radio en Galicia ou UniónRadio Gallega. Foi iniciativa dun grupo de gale-guistas coincidindo cos traballos de elaboracióndo Estatuto de Autonomía republicano, sabedo-res da importancia que podía ter unha emisorade radio para promover e difundir o sentimentoautonomista. Así queda recollido nos textos daLiga Compostelana Pro Estatuto:

«Quiere la naciente entidad ofrecer a sus conve-cinos, más que esperanzas, realidades, y sienteávidos sus entusiasmos por el éxito de las prime-ras gestiones a favor del establecimiento de unaestación radioemisora instalada y dirigida por“Unión Radio” que actuará sobre toda la región,llevando a ella los ecos de la vibrante tensión denuestro pueblo ante el resurgimiento de Galicia».

O 8 de decembro de 1932 a II República dabavía libre á instalación en todo o territorio do Es-tado de emisoras de pequena potencia. Ese mesmoano, co apoio de Telefónica, vaise facer a primeiraretransmisión radiofónica de Galicia, entre San-tiago e Bos Aires, para informar ó colectivo de ga-legos na Arxentina (a través da canle RadioSplendid) sobre o Estatuto que ía ser tratado naAsemblea de Concellos. A inauguración oficial daemisora, rexistrada como EAJ4 Radio Galicia, tivolugar o 15 de xaneiro de 1933. Aínda que o seuéxito estivo algo limitado pola escaseza de recep-tores que aínda había daquela, e tivo problemas definanciamento, esta emisora supuxo un fito na so-ciedade compostelá. Dende mediados de 1933foron frecuentes as retransmisións musicais, xeral-mente gravadas nos cafés da cidade. En 1935 ra-diáronse por primeira vez os actos relixiosos do 25

18

Carteis publicitarios do Esta-tuto de Autonomía de Galicia,

que se votou en 1936.


19

de xullo, polo que a famosa Misa do Apóstolo deseano puido ser escoitada en toda Galicia. Case todaa emisión centrábase no horario da sobremesa,entre as 14.30 e as 16.30 horas, mais co tempo in-crementáronse os horarios de emisión.

Orixinalmente os técnicos pensaron en insta-lar as antenas na torre da Igrexa de Santo Agostiño,pero tras varios estudos finalmente montáronse nopatio do Convento de San Domingos de Bonaval.Os seus estudios, en principio de xeito provisorionos locais da Cámara de Comercio, pasaron antesde rematar o mes de xaneiro á praza da Universi-dade, 5, 1º. Como é doado de intuír, a defensa doEstatuto de Autonomía converteríase nun dos seusprincipais obxectivos. A campaña neste senso foiespecialmente intensa nos seus inicios, en 1933 e,sobre todo, na primavera de 1936 cando se deronos pasos definitivos para a aprobación do texto.

A irrupción das ondas, dos novos medios decomunicación, representou un salto espectacularnas relacións sociais. Os hábitos convivenciaismudaron ante a hora da recepción dun programade radio ou da emisión dunha película no cine.Este último continuou a evolucionar na cidade.Había diversos cinematógrafos, como o da CasaSocial, o Salón Teatro ou o Teatro Principal. Nesteúltimo presentouse por primeira vez o cinema so-noro na cidade, concretamente o 12 de abril de1930 co filme El loco cantor. Xestionado polo em-presario Isaac Fraga dende 1915, foi o único quemantivo unha carteleira cinematográfica de xeitocontinuo, ata que en 1935 foi inaugurado o CineCapitol na rúa Concepción Arenal. Este cinema-tógrafo rachaba cos vellos canons teatrais que ca-racterizaban o resto de salas de Compostela, eofrecía novidades sorprendentes para a época,

Salón Teatro na Rúa Nova. Inaugurado en 1920, ofrecíanúmeros de prestidixitadores emalabaristas, cinema, teatro,conferencias, veladas benéficase mitins políticos.

No Teatro Principal en 1930presentouse por primeira vez ocinema sonoro na cidade cofilme El loco cantor.


como efectos de luz en tonalidades salmón, verde,violeta, azul e ámbar, ou unha coidada acústica.Ata 1949 o Capitol sería o principal cine da cidade.

Entre os fitos culturais da Compostela repu-blicana ocupa un lugar privilexiado a ImprentaNós, da que saíron múltiples obras en galego ediferentes publicacións periódicas, como a pro-pia revista Nós. Aquí tamén se imprimía dendedecembro de 1933 o xornal Claridad, que se de-finía como «semanario de izquierdas para todaGalicia». O principal impulsor desta imprenta foiÁnxel Casal, que se trasladara a Santiago en maiode 1931, instalándose no baixo do número 20 darúa das Hortas, onde vivira Camilo Díaz Baliño.A imprenta trasladouse logo ao número 15 daRúa do Vilar, onde estaría ata 1936. Este novo es-pazo, máis amplo, converteuse nun lugar refe-rencial da cultura compostelá e galega, polo quepasaban figuras como Camilo Díaz Baliño, LuísTobío, Antón Fraguas, Sebastián García Paz, LuísSeoane, Álvaro Cunqueiro, Fernández del Riego,Álvaro de las Casas, Luís Manteiga, AquilinoIglesia Alvariño, Eiroa ou Carlos Maside. TaménCastelao, Otero Pedrayo ou Ramón Cabanillascando se achegaban a Santiago. O escritor Álvarode las Casas describía así a imprenta:

«El número 15 de la rúa del Villar, en Compostela,señala una casa de noble traza ante la cual los eru-

20

Camilo Díaz Baliño. Destacadoartista gráfico e unha das figu-

ras máis salientables da culturana Compostela dos anos 30,

que sería «paseado» nos comezos da Guerra Civil.

Cuberta da revista Nós, publi-cación cultural fundamental do

nacionalismo galego.

Cabeceira da revista Nósdeseñada por Castelao.


ditos olfatean aromas de tipismo y los estudiantescuriosean títulos e índices. En los bajos de esta casaestá establecida la editorial «Nós». Una libreríasencilla y bien dispuesta, en la cual no falta nuncatertulia de rapaces galleguistas, y al fondo una im-prenta humilde como esas que se usan en las villaspara editar semanarios político-literarios».

A revista Nós ía continuar imprimíndosenese local ata que estoupou a Guerra Civil. Osnúmeros do 139 ao 144 (de xullo a decembro de1935) impresos nos meses de verán de 1936 que-daron sen distribuír.

Nós foi a máis emblemática imprenta com-postelá deses anos, pero por suposto non a única.Outros prelos destacados foron os dos xornais ElCompostelano (no número 20 da Rúa das Orfas)ou El Eco de Santiago (no número 13 da RúaNova). Tamén tivo imprenta propia o xornal ca-tólico El Eco Franciscano, editado no mesmoconvento de San Francisco. Ademais, na cidadeeditáronse algunhas publicacións periódicas decarácter científico, relacionadas sobre todo coainvestigación médica, como a Revista de Farma-cia ou a Revista Médica Gallega.

Imprenta El Eco de Santiago (1934).

O prelo do Eco de Santiago, undos principais xornais da épocaen Compostela, situado na RúaNova.

A Rúa do Vilar en 1935. Oprelo de Casal ficaba baixo os soportais da dereita.

21

Cabeceira do xornal El Compos-telano en 1931.


22

«O que devecía por achegarse ás máquinas entre os cinco operarios aluxarse de tinta, o seu pracer, e a fedellar nas dúas ou tres minervas,unha guillotina e unhas modestas caixas de tipografía [...] Un tallersimple e pobre». (Luís Seoane).

Debuxo de Luís Seoaneilustrando a tertulia daeditorial Nós, na queestán Antonio Tenreiro,Francisco Fernándezdel Riego, Brañas,Ánxel Casal e Álvarode las Casas.


23

Placas en recordo do legado de Ánxel Casal e aimprenta e editorial Nós,no número 15 da Rúa do

Vilar en Santiago.


24

Un dos feitos máis lembrados do mundo cul-tural compostelán deses anos foi a morte dun dosmáis ilustres escritores que viviu na cidade: RamónMaría del Valle-Inclán. Todo un clásico nas tertu-lias compostelás, seguiu participando nelas na súaconvalecencia na consulta do doutor Villar (nú-mero 21 da avenida 14 de abril, hoxe Fonte deSanto Antonio). Alí estivo recibindo coidados entrenovembro de 1935 e o 5 de xaneiro de 1936, datada súa morte. Os seus restos foron levados ao ce-miterio civil de Boisaca, nun enterro multitudinariodeslucido por unha tromba de auga. Pouca xenteestivo presente no derradeiro acto, cando se deronconta de que a caixa de Valle-Inclán levaba unhacruz. Un mozo botouse sobre ela para arrincarlla,saíndo da fosa cuberto de barro e deixando a caixamedio rota. Un final propio do mestre do esper-pento literario, de persistente pegada na cidade.

A EDUCACIÓN

O ensino foi unha das prioridades dos pode-res políticos republicanos. Tamén en Compos-tela. Para a institución educativa por excelenciada cidade, a Universidade, foron anos de notable

Construción da Residencia deEstudantes no ano 1934, un

antes de que remataran as obras.

Un dos pavillóns da ExposiciónRexional de 1909.

Nos terreos que se achaiaranpara a Exposición Rexional

de 1909 ergueuse o edificio daResidencia de Estudantes.


25

actividade, de crecemento en alumnado e dota-ción de infraestruturas. Para entender a traxec-toria da Universidade compostelá destes anosresulta imprescindible citar aquí a figura de Ale-jandro Rodríguez Cadarso, o médico que se con-verteu en reitor en marzo de 1930. Durante o seumandato iniciouse a construción da nova resi-dencia universitaria, déuselle un notable pulo áinvestigación e ao ensino experimental. Creá-ronse bibliotecas específicas de facultade, asícomo os Servizos de intercambio de publica-cións. Durante a súa dirección tivo lugar taména galeguización da institución: nela ondeou porprimeira vez unha bandeira galega –inaugura-ción do curso 1931-1932–, apoiouse o Seminariode Estudos Galegos e houbo unha maior impli-cación en temas relacionados con Galicia, co ini-cio en 1932 de cursos específicos de xeografía,historia, literatura e lingua galegas promovidospola Xunta de Facultade.

É de salientar a construción da nova residen-cia universitaria, no actual Campus Sur, nos te-rreos onde tivera lugar a Exposición Rexional de1909, cun proxecto que viña de 1926, cando erareitor Luís Blanco Rivero. Baixo o mandato de Ca-

Membros do Seminario do Es-tudos Galegos durante unhaxornada de traballo en Lalín en1934.

Logotipo do Seminario deEstudos Galegos.

Facultade de Medicina durantea súa construción nos anos 20.Fotografías de Ksado.


26

darso iniciouse a construción do primeiro pavi-llón, completado en 1935. Este primeiro pavillónrecibirá o nome do reitor como homenaxe pós-tuma, xa que morrera nun accidente dous anosantes. Formaba parte dun proxecto integral: acreación dunha Residencia de Estudantes base-ada nos principios defendidos pola InstituciónLibre de Enseñanza. Tras o golpe militar cha-mouse Generalísimo Franco, mais foi recuperadaa súa denominación orixinal en 1984. Cadarsoprestou tamén unha especial atención á Facultadede Medicina: durante o seu mandato foi dotadado Instituto Anatómico e do seu Museo, instala-dos na planta baixa do edificio da Rúa de SanFrancisco.

A principal institución de estudo e divulga-ción do patrimonio cultural galego, o Seminariode Estudos Galegos (SEG), fora creada en 1923en Compostela. Atopábase na planta baixa doColexio de San Clemente, mais dende o curso1930-1931 pasou a ocupar parte do antigo Cole-xio de Fonseca, nunha cesión que lle fai a Uni-versidade. No salón do artesoado instaláronse assúas coleccións de arte, arqueoloxía e etnografíagalegas. Noutras dependencias estableceuse a bi-

Elección de Ramón Otero Pedrayo como presidente do Seminario de Estudios Gale-

gos, o 30 de maio de 1936 (Fo-tografía de Ksado). Sentados

de esquerda a dereita: Ramón Sobrino, M. Díaz Rozas,Antón Iglesias Vilarelle,

Florentino López Cuevillas, Salustiano Portela Pazos,

Ramón Otero Pedrayo, LuísIglesias, Xesús Carro, Sebastián

González, Felipe Cordero Carrete, Xosé Filgueira

Valverde, Vicente Risco, Paulino Pedret e Isidro PargaPondal. De pé de esquerda a

dereita: Francisco Ogando Vázquez, Xaime Vidal Rey,Xoán López Durá, AlfonsoVázquez e A. Ramos Pérez

Colemán.


27

blioteca, a sala de traballo e os laboratorios dexeoquímica e fitopatoloxía. Por primeira vez oSEG abriu as súas instalacións ao público, concerto éxito, como amosan os talonarios conser-vados da súa biblioteca.

Nestes primeiros anos da década dos trintaincrementouse o número de rapaces escolariza-dos, de mestres, reducíronse as taxas de analfa-betismo, nunha tendencia común a toda Galiciae España. A carón da nova sede do Seminario deEstudos Galegos atopábase unha institución fun-damental dentro do sector educativo composte-lán: a Escola Normal de Maxisterio. En 1930creárase a Escola Normal de Mestras, un pasotrascendente para a progresiva inserción da mu-ller do ensino, lenta e custosa. Coa Segunda Re-pública os futuros mestres e mestras pasaron aeducarse xuntos, ata 1945 en que se separaron denovo en dúas escolas. A educación mixta con-vertérase daquela nunha realidade. Neses anosxa había varias escolas pertencentes ao Concellodeste tipo como as de Ario, Casas de Hedra, Ga-rabal e Lamas de Abade. As de nenos atopábansenas Barreiras ou nas Casas do Rego, e as de nenasen zonas como Camiño Novo, as Casas do Regoou San Caetano. Outras escolas nacionais depen-dentes do Estado foron: entre as de nenos as daCalzada de San Pedro, Campo das Hortas, Lou-reiro, Santo Agustiño ou Sar; entre as de nenasas de Andújar-Sar, Calzada de San Pedro, Hó-rreo, Hospitaliño ou Pombal.

A oferta educativa para os cativos completá-base con varios colexios privados: tanto paranenos (Academia Gelmírez, Academia Santiago,Hermanos Maristas, De la Medalla Milagrosa,Regional de Sordomudos y Cojos, De San Bue-

Jimena e Elisa Fernández de laVega foron as primeiras mulle-res que estudaron na USC, su-perando a discriminación e unambiente hostil. Nos tempos daII República a porcentaxe demulleres na universidade incre-mentouse.

Antonio Fraguas.


28

naventura, De San Luis Gonzaga ou Villaverde),coma para nenas (De la Enseñanza, Nuestra Se-ñora de los Remedios, del Sagrado Corazón deJesús e del Sagrado Corazón de María). De todosestes centros tivo unha especial relevancia a Aca-demia Gelmírez, que en 1933 se trasladara dendea Algalia de Abaixo á Rúa da Conga. Dirixida porJosé Teijeiro Rodríguez, tivo entre os seus profe-sores salientables figuras culturais do momentocomo Camilo Díaz Baliño ou Antonio Fraguas.

No relativo ao ensino secundario, o centroprincipal era o Instituto situado na antiga Casada Compañía, na Praza de Mazarelos. Duranteestes anos puxo en marcha diversas iniciativas,grazas ao maior protagonismo que o goberno daRepública outorgou aos claustros dos institutos.En 1931 o Instituto de ensino secundario contabacon arredor de 700 alumnos e chegaría a dobrarese número contra o final da etapa republicana,con máis dun terzo de mulleres. O Instituto tivounha notable actividade cultural (concursos lite-rarios, sesións de cinematógrafo, audicións mu-sicais…), deportiva e social. En 1932 púxose enmarcha un proxecto de «prácticas, bibliotecas elaboratorios». Tamén se pretendeu alugar un

Valle-Inclán, o pintor CarlosMaside e Irene GonzálezBarrio a carón da estatua

de Rosalía en 1935.

Grupo de nenos diante doInstituto de ensino

secundario na Praza de Mazarelos.


29

solar para actividades deportivas e crear unha es-cola preparatoria, que tiña previsto comezar afuncionar no curso 1936-37 no edificio de SantoAgostiño.

Ademais dos diversos colexios que había enSantiago, era frecuente a presenza de rapaces dou-tros lugares de Galicia, en excursións á cidade queeran referidas a miúdo polos xornais composte-láns. Entre os lugares máis visitados estaban a ca-tedral ou a estatua de Rosalía de Castro, que seconvertera nunha referencia simbólica da culturagalega e do galeguismo.

E se algo salientaba na Compostela dos anostrinta era a súa condición de centro de ensino. Acompostelá Sociedad Económica de Amigos delPaís, fundada en 1784 e que se caracterizara polopulo que deu ao progreso das ciencias, a técnica eas artes, nestes anos ofrecía ensinos técnicos, agrí-colas, mercantís, de artes e oficios, musicais e deidiomas. Varias asociacións obreiras e relixiosastiñan bibliotecas propias e ofrecían clases ou cursosde formación. A Escola de Veterinaria situábase naRúa do Hórreo na actual sede do Parlamento deGalicia. Foi clausurada durante a Ditadura dePrimo de Rivera, empregándose o edificio logo

Antiga Facultade de Veterinariae actual sede do Parlamento deGalicia, que funcionaba comocuartel nos anos da República.


30

como cuartel militar, uso que non foi cambiado noperíodo republicano a pesar das numerosas peti-cións. Tamén pechou nestes anos a vella Universi-dade Pontificia, Seminario dende 1932.

POLÍTICA E ASOCIACIONISMO

Nas eleccións municipais do domingo 12 deabril de 1931 os resultados outorgaron 19 asentosno Concello para os partidos republicanos fronte11 para os monárquicos, un resultado folgado naliña do que foi habitual na maior parte das princi-pais cidades españolas, e que levou, ante o baleirode poder, á proclamación da Segunda República omartes 14 de abril. O novo Concello estaría presi-dido por Raimundo López Pol, da OrganizaciónRepublicana Gallega Autónoma (ORGA), quenasumiu o poder local nun acto no que non estivoo alcalde saínte, Felipe Gil-Casares, nin ningún dosseus concelleiros. Raimundo López Pol logroumanterse tras as eleccións de novembro de 1933,as primeiras nas que as mulleres compostelás pui-deron exercer o seu dereito ao voto. Sería relevadodo seu cargo despois dos sucesos revolucionarios

Primeira Corporación municipal republicana en 1931

(Enrique Rajoy Leloup é o 2ºpola esquerda, José Pasín

o 4º e o alcalde RaimundoLópez Pol o 5º).


31

de outubro de 1934, que supuxeron o cambio po-lítico da práctica totalidade dos concellos galegos.O consistorio compostelán ía quedar logo en mansde concelleiros elixidos polo Gobernador Civil dexeito interino, cunha maioría do Partido Radical ecun novo alcalde na figura de Francisco VázquezEnríquez, vello concelleiro monárquico, rexiona-lista na súa mocidade. Tras as eleccións xerais defebreiro de 1936 ía ter lugar a designación dunhanova xestora local, agardando unha convocatoriade eleccións municipais aprazada que nunca seproduciu. O galeguista Ánxel Casal foi elixido al-calde desa Corporación.

O Concello era o lugar central da vida políticasantiaguesa, mais por toda a cidade espallábanseos locais de organizacións políticas, sindicatos ouasociacións profesionais. Daquela non só servíanpara as reunións dos seus membros, senón que amiúdo –e ante a insuficiencia do Estado en de-terminados ámbitos– tiñan outros usos: porexemplo, salas de lectura con biblioteca e xornais,espazos para recibir clases que ían dende a alfa-betización á costura pasando por formación elec-toral, etc. Algúns destes locais eran o CentroObrero (Rúa da Conga, 1), Centro RepublicanoFederal (Rúa Nova, 20), Centro Republicano Ra-

Varios carimbos de sindicatos e sociedades (Dependentes de Comercio,Sociedade de Carpinteiros e Sindicato de Pintores).

Local da Unión Obrera no antigo edificio da Inquisición, na Praza de Galicia.


32

dical Socialista (Rúa do Vilar, 42), Unión Regio-nal de Derechas (Algalia de Arriba, 11), CírculoMercantil (Preguntoiro, 23), Sociedad Económicade Amigos del País (San Clemente, 1) ou o da Cá-mara de Comercio (Rúa Nova, 19).

Da intensa actividade política que se desenvol-veu durante a II República tivo unha especial rele-vancia o proceso que permitiu que fose adiante oEstatuto de Autonomía de Galicia, e no que Com-postela xogou un papel crucial e determinante.Tanto o Concello na figura do seu alcalde LópezPol como a Universidade impulsaron o proxecto.O reitor Cadarso era decididamente favorable aoEstatuto e en xeral na institución tiñan moita forzaas tendencias galeguistas. Foi precisamente en ins-talacións da Universidade, como o Paraninfo ou aFacultade de Medicina, onde tiveron lugar moitasdas reunións con este propósito, así como a deci-siva Asemblea Preparatoria dos Concellos de Galicia, celebrada o 3 de xullo de 1932. NestaAsemblea tomouse a decisión de constituír unhacomisión redactora para o definitivo anteproxecto.Esta comisión, impulsada por composteláns comoSalvador Cabeza de León, Santiago Montero Díazou o mesmo concelleiro da cidade Enrique RajoyLeloup, logo secretario da Asamblea, sería a queredactou o texto aprobado pola Asemblea en de-cembro dese mesmo ano.

O proceso estatutario quedaría en suspensoco triunfo da dereita nas eleccións de novembrode 1933. Cancelouse a convocatoria do referendopreparado para o mes de decembro. Tras o triunfoda candidatura de esquerda en febreiro de 1936,de novo a cidade de Santiago converteríase nocentro animador do plebiscito popular do Esta-tuto, que sería aprobado tras a votación do 28 de

Paraninfo da que entón era aFacultade de Letras

(actual Facultade de Xeografíae Historia), no que tiveronlugar moitas das principais

reunións nas que se discutiu o Estatuto.

Alejandro Rodríguez Cadarso,reitor da Universidade de San-tiago entre 1930 e 1933, cando

faleceu nun accidente.


33

xuño. O texto foi levado ás Cortes madrileñas enxullo para cumprir o derradeiro requisito consti-tucional e a aprobación definitiva a cargo dunhanutrida delegación na que estaba o alcalde com-postelán, Ánxel Casal.

O proceso político local destes anos levou aalgúns episodios illados de violencia. Os inciden-tes entre grupos de esquerdas e dereitas foron ha-bituais na loita polo control do espazo simbólicourbano. O centro histórico era o lugar elixido,tanto pola súa condición simbólica como pola lo-calización de centros das organizacións políticase a celebración de actos. O centro da cidade é atensión, o pulso, a vida da cidade. Como exem-plos, o conflito á saída dun mitin antirrepubli-cano organizado no Salón Teatro en marzo de1932 polos sectores tradicionalistas –moi rele-

Participantes nunha asamblea a prol do Estatutogalego no Concello de Santiago. Colección privada.

Ánxel Casal, propietario daimprenta Nós. Foi elixido alcalde de Santiago de Compostela o 23 de febreiro de 1936. Sería asasinado enagosto dese mesmo ano.

Cidadáns de Compostela á espera de emitiren o seu votopara o Estatuto de Autonomíade Galicia (1936).


34

vantes na cidade– que foron contestados á saídapor un grupo comunista nun enfrontamento ver-bal que acabou a tiros aínda que sen lamentar ví-timas. Ou as loitas entre os sindicatos estudantísSEU (Sindicato Español Universitario, falanxista)e FUE (Federación Universitaria Española, repu-blicana). Malia a presenza do SEU, o peso de Fa-lange en Santiago era moi reducido antes dogolpe de Estado. Na súa farmacia, o falanxistaVíctor Muñoz recibiu a José Antonio Primo deRivera o 16 de marzo de 1935, improvisando alíun mitin ante arredor dun cento de persoas.

Mais quizais a maior marea de fondo do des-contento coa democracia republicana viña dos nu-merosos sectores católicos locais, non conformes coseu proxecto laico. En numerosas ocasións a cele-bración dos ritos relixiosos contradicía as ordenan-zas municipais en materia de orde pública, o queobrigaba aos representantes locais a aplicar medidas.Un dos feitos máis recordados na memoria destesanos foi a manifestación de mulleres que tivo lugaro 30 de maio de 1936. O alcalde Ánxel Casal orde-nou disolvela para evitar incidentes ante a previsibleorganización dunha contramanifestación. Co ob-xectivo de non provocar un maior incremento da

Francisco Franco saudando naporta da catedral en 1938.

Acompáñao a súa dona, Carmen Polo, e o arcebispo de

Santiago, Tomás Muñiz Pablos.

José Antonio Primo de Riverae Otilia Ulbricht na porta da

farmacia do seu marido VíctorMuñoz. Este matrimonio foi

fundamental para que Falangedira os seus primeiros pasos en

Compostela.


35

tensión entre os grupos, decidiuse disolvela coamanga dun camión de bombeiros. Segundo o tes-temuño do prolífico creador Isaac Díaz Pardo, agrande tensión con estes sectores procedía da polí-tica educativa do Goberno, e o detonante fora a re-tirada do crucifixo das aulas das escolas.

O GOLPE E AS SÚAS CONSECUENCIAS

O 17 de xullo soaron os primeiros disparoscontra a legalidade republicana nos cuarteis deMarrocos, nun proceso de sublevación que in-tentaba rematar en días coa toma de Madrid,mais que deu lugar a case tres anos de Guerra

Condecoración en Santiago ao xeneral golpista Aranda en 1939.

Debuxo de Francisco VázquezDíaz «Compostela» da manifes-tación de protesta pola retiradado crucifixo das escolas (1936).


36

Civil. En Santiago, como en todas as cidades es-pañolas, as primeiras horas deste proceso foronvividas con grande incerteza e nerviosismo, coamobilización dos corpos de seguridade sen unhaorientación clara. Perante o confuso das novasque chegaban, foi numerosa a xente que se con-gregou fronte ao Concello para coñecer algomáis do que acontecía.

Entre os primeiros movementos do poderlocal republicano estivo a convocatoria dunhareunión urxente polo socialista Fernando Barcia,presidente do Comité Local da Fronte Popular.Tomáronse algunhas medidas como o asalto aoCuartel de Artillería –que hoxe ocupa o Parla-mento de Galicia–, que non foi realizado, a con-vocatoria dunha folga xeral, o arresto preventivode falanxistas e sectores da dereita radical, ou aentrega das armas da Garda Civil. Esta última cir-cunstancia fora aprobada polo Consello de Mi-nistros xa tarde para ser executada na noite do 19de xullo. Pouco máis se puido facer que a requisadas armas dalgunhas tendas ou da Guardia de Se-guridad. Tamén se procedeu á incautación dos

Celebración da festividade doCorpus Christi na cidade

(Fotografía de Ksado).


37

locais implicados na sublevación como o das Ju-ventudes de Acción Popular e tamén da CEDA,no primeiro piso enriba da farmacia Bescansa.

O Concello intentou mobilizar a gornicióndo Cuartel de Artillería, que mandaba Bermúdezde Castro, pero este mantívose á marxe sina-lando que tiña que manter a orde mentres agar-daba instrucións da Capitanía Xeral da Coruña.Malia isto, o día 20, dende o intre en que se co-ñece a extensión total da sublevación e, sobretodo, o sinal que se agardaba dende os acuarte-lamentos herculinos, os elementos de esquerdacomposteláns intentan tomar a iniciativa. Minei-ros de Sanfíns e Lousame (Noia) chegaron á ci-dade e tentaron asaltar casas e algunhas igrexas,como Santa Susana ou San Francisco, pero desis-tiron pola mediación do líder obreiro José PasínRomero. Tamén debateron coas xuventudes deesquerda da cidade sobre a posibilidade de atacaro Cuartel ou a Catedral. Ao final, coas novas quechegaban dende A Coruña de que se precisabaaxuda para deter a sublevación, os chegados deNoia xunto con esquerdistas composteláns con-formaron un grupo duns cen homes que saíucara á cidade herculina, pero pouco puideronfacer, xa que o centro da Coruña xa estaba to-mado polas tropas sublevadas. Nese grupo estabaun Isaac Díaz Pardo que apenas tiña 16 anos.Outra iniciativa armada a prol da República foi ocoñecido como Tercio de Calo, un grupo de obrei-ros e campesiños dos arredores de Santiago queconseguiron ocupar o edificio de teléfonos e te-légrafos: o día 22 intentaron sen éxito asaltar otren Vigo-Santiago. O seu líder era Juan JesúsGonzález Fernández, canteiro, mestre, avogado,escritor e xornalista. Foi detido, condenado a

Juan Jesús González Fernández,líder do Tercio de Calo, foi co-rresponsal de xornais como ElPueblo Gallego, A Nosa Terra ouEl Compostelano. El e ArturoCuadrado foron propietarios dalibrería Niké, editora de Resol:hojilla volandera del pueblo.

Xosé Pasín Romero (1878-1960),compostelán e militante repu-blicano, fundador o 7 de xullode 1916 da Federación de Obre-ros y Agrarios de Santiago.


38

morte e fusilado en Boisaca o 12 de setembro. Omesmo luns 20, Ánxel Casal volve de Madrid trasa entrega do Estatuto de Autonomía ao Gobernorepublicano. Volve para facerse cargo da Alcaldíada que dimitira o día 9 xunto con outros conce-lleiros do Partido Galeguista por circunstanciasde política interna (ese breve período substituíraoJosé Germán Fernández, de Izquierda Republi-cana). O retorno de Casal ao consistorio era unharesposta á petición do Comité Local de Defensado día anterior, que confiaba no antigo edil pararecuperar a orde. Non abondou. Na madrugadado 20 ao 21 as tropas acuarteladas na cidadexunto ás forzas da Garda Civil e grupos de vo-luntarios doutras formacións políticas de derei-tas saíron á rúa e tardaron pouco en ocuparlugares clave: Concello, Correos, Telefónica ouRadio Galicia. O día 21 as principais entradas ácidade, como Porta Faxeira, Camiño Novo, Portada Mámoa, Porta do Camiño ou San Roqueforon protexidas con metralladoras e sacos te-rreiros. Casal vese forzado a ceder o mando aocomandante Bermúdez de Castro. Así, os suble-vados facíanse co control da cidade despois deCamilo Díaz Baliño.

Entrega do Estatuto de Autonomía de Galicia en

Madrid no Pazo das Cortes, o 15 de xullo de 1936.


39

enfrontarse a unha resistencia ao golpe feble epouco organizada. O comandante Manuel Gar-cía Diéguez converteuse no novo presidente daXestora Municipal.

O triunfo da sublevación militar en Santiagofoi rápido, sen case resistencia. Mais de xeito in-mediato tivo lugar unha durísima represión queía levar ao asasinato dun nutrido grupo de per-soas relevantes en distintos ámbitos. A democra-cia, o debate, o mundo da cultura e do ensino...foron sinalados, sospeitosos. Só tres exemplossignificativos desta represión: o alcalde ÁnxelCasal, ao que se lle prometera que salvaría a vidacando entregou o poder, pero que foi detido enArzúa o 4 de agosto e «paseado» pouco despoisen Cacheiras, onde apareceu nunha cuneta o día19; o artista Camilo Díaz Baliño, galeguista e ca-tólico, sacado da Falcona o 13 de agosto e asasi-nado o día seguinte en Palas de Rei; e MarcialVillamor, destacado líder obreiro, que se ago-chou e fuxiu cara a Asturias, pero foi recoñecidoe paseado o 28 de setembro de 1937 en Guntín(Palas de Rei). Ademais dos “paseos” hai que teren conta tamén todos aqueles asasinatos que se

Marcial Villamor foi un activosindicalista, membro da CNT e representante do “Sindicatode Carpinteros y similares” de Santiago. Tamén foi o fundador do Ateneo Libertario.

Monumento á entrada do cemiterio de Boisaca en memoria das persoas fusiladasna Guerra Civil.


cubriron dunha presunta legalidade, da aplicacióndunha “xustiza ao revés” –onde o que se tiña quedemostrar era a inocencia, non a culpabilidade–,en consellos de guerra coa acusación de “rebeliónmilitar” que deixaron un bo número de fusiladosnas paredes de Boisaca.

Todos eles conformaron un recordo dramá-tico; unha memoria que aínda doe; unha pegadaque aínda se mantén, que modula un determi-nado modelo de sociedade, cativa, pequena, ruín,precavida, temerosa, escasamente participativa...Un manto húmido e triste invadiu a pedra deCompostela, a mesma que comenzaba a secarsetras a saída do sol. Os vínculos comunitarios xanunca máis serían o mesmo. A fractura internada sociedade; a división entre vencedores e ven-cidos; a creación dun novo xeito de vivir en todasas comunidades que quedaron case de xeito in-mediato controladas polos golpistas, así se cons-tuíu Compostela. As pegadas do futuro, que nuncaestán escritas. Sen isto as ‘Dúas Marías’ nunca exis-tirían: só serían as irmás do sindicalista Fandiño,nada máis.

40

As irmás Maruxa e Coralia, popularmente coñecidas como«As Marías», símbolo da repre-

sión e a resistencia silenciosa nacidade. Fotografía: J. Guitián.

Isaac Díaz Pardo e AvelinoPousa Antelo, na ofrenda

floral que tivo lugar na Esti-vada da Ribeira (Montouto),

no acto de lembranza a ÁnxelCasal preto da curva na

que apareceu tras ser asasinadona noite do 18 ao 19 de agosto

de 1936. Tiña 40 anos.


41

Anuario Bailly-Baillere, anos 1933 e 1935.

CABO, J. L.: Cinematógrafos de Compostela. 1900/1986,Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1992.

CABO VILLAVERDE, J. L., COSTA BUJÁN, P.,Compostela, memoria fotográfica, Ara Solís, Santiago deCompostela, 1996

COSTA RICO, A.: Escolas e mestres. A educación enGalicia: Da Restauración á II República, Xunta de Gali-cia, Santiago de Compostela, 1989.

GRANDÍO SEOANE, E.: A Segunda República enGalicia: memoria, mito e historia, Nigra Trea, Vigo, 2010.

GRANDÍO SEOANE, E.: Anos de odio. Golpe, repre-sión e Guerra Civil na provincia da Coruña (1936-1939),Deputación da Coruña, A Coruña, 2007.

IGLESIAS AMORÍN, A.: «Santiago en la Edad Con-temporánea: de ciudad en decadencia a capital de Galicia»,en LÓPEZ-MAYÁN, M., CASTRO, B.: Historia de Santiagode Compostela, Vía Láctea, Santiago de Compostela, 2012.

IGLESIAS AMORÍN, A.: A Galicia da II República,Lóstrego Edicións, Santiago, 2010.

LÓPEZ VÁZQUEZ, J. M. B.: «Debuxos de «Com-postela»», en VV. AA: 1935-1936. «Compostela». Berros,oficios, servicios, cerimonias e sucedidos, Xunta de Gali-cia, Santiago, 2002. Pp. 63-128.

MANEIRO VILA, A.: «Unión Radio Galicia. A emi-sora do Estatuto», en Grial, nº 180, pp. 28-35.

MATO, A.: O Seminario de Estudos Galegos, Edi-cións do Castro, Sada, 2011.

MATO, A. (Ed.): Ánxel Casal, un editor para un país,Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 2007.

PEREIRA, D.: Os conquistadores modernos. Move-mento obreiro na Galicia de anteguerra, A Nosa Terra,Vigo, 1992.

PINTOS BARREIROS, M. G.: A lume lento. Cen anosde hostelería en Compostela, Consorcio de Santiago, 1999.

PORTO UCHA, A. S.: A Escola Normal de Santiago deCompostela: De Escuela Normal Superior a Escola Univer-sitaria, USC, Santiago de Compostela, 2000.

ROMERO MASÍA, A., PEREIRA MARTÍNEZ, C.:Xaime Quintanilla Martínez. Vida e obra dun socialistae galeguista ao servizo da República, Fundación LuisTilve, Santiago, 2011.

SEIXAS SEOANE, M. A.: Ánxel Casal. Departamentode Educación do Concello de Santiago, Santiago, 2000.

SOENGAS, X.: «75 anos de radio en Galicia», enGrial, nº 180, pp. 19-27.

TOJO RAMALLO, J. A.: Fiestas del Apóstol. 1500-1985,Consorcio de Santiago, Santiago de Compostela, 1996.

VARELA, I.: La Universidad de Santiago de Compos-tela. 1900-1936, Ediciós do Castro, Sada, 1989.

VÁZQUEZ SOUZA, E.: Ánxel Casal (1895-1936).Biografía no seu contexto cultural, político e empresarial,tesis doctoral inédita, Universidade da Coruña, 2010.

VILLARES, R.: «Compostela nos tempos da II Re-pública», en VV. AA: 1935-1936. «Compostela». Berros,oficios, servicios, cerimonias e sucedidos, Xunta de Gali-cia, Santiago, 2002, pp. 23-54

VILLARES, R.: «La ciudad de los dos apóstoles(1875-1936)», en PORTELA SILVA, E. (coord.), Historiade la ciudad de Santiago de Compostela, Santiago deCompostela, 2003, pp. 477-557.

VV. AA., Real Sociedad Económica de Amigos delPaís de Santiago de Compostela :1784-2006, Real Socie-dad Económica de Amigos del País, Santiago de Com-postela, 2006.

VV. AA.: Pasado e presente do Instituto Xelmírez, De-putación Provincial da Coruña, A Coruña, 1997.

VV. AA.: Rodríguez Cadarso: Un reitor para un país,USC, Santiago de Compostela, 2008.

BIBLIOGRAFÍA


42

ANEXOS

Debuxos de Francisco Vázquez Díaz «Compostela».

O escultor compostelano Francisco Vázquez Díaz (1898-1988) adoptou o alcume de“Compostela”. Foi un dos artistas máis comprometidos coa causa republicana, e mem-bro do Sindicato de Profesionales de las Bellas Artes.Nas estampas que se recollen de seguido contémplase a vida cotiá de Compostela na IIRepública, amosando diversos rasgos da sociedade tradicional da cidade.

Apertura do curso (1935). Baile no Casino (1936).

Casino de Santiago (1935). Saída da comitiva da Ofrenda (1935).

Os delegados do Estatuto (1936). Día de visita no Hospital (1935).


43

Misa nas Ánimas (1935). Peregrinación estranxeira (sic.) (1935).

Excursión escolar (1936). Manifestación de protesta pola retirada do crucifixo das escolas (1936).

Sancho recomendando médico (1936). Rapazas do Colexio da Enseñanza (1936).

Cursillistas diante da Escola Normal de Maxiste-rio (1936).

Claustro na Universidade (1935).


NomeRaimundo López PolJosé Pasín RomeroManuel Trillo GarrigaSantiago Auriguiberry PenaJosé Buján CasalEnrique Rajoy LelupAndrés Suárez RodríguezJesús López de Rego LabartaLaureano Santiso GirónJosé Alonso VieitesAlfredo Antelo GonzálezTomás González PérezJosé Puente CastelaoJesús San Luis RomeroSantiago Moure PoseEnrique Buján CasalEmilio Méndez BartoloméPerfecto Fontán FontánFelipe Gil CasaresAntonio Domínguez NietoManuel Bao SoutoJosé Arijón GendeLuis Villar SomozaManuel Lago AllerMateo Carballal CalvoJavier Lago BarreiroIsolino López GarcíaJoaquín Barrio LeisRafael Vaamonde MourenzaPlácido Castelo LosadaLuciano Villar LorenzoJosé Vilariño de Andrés MorenoFrancisco Vázquez EnríquezBraulio Amaro GómezArturo Cervigón DíazJoaquín Arias Sanjurjo

44

1931Alcalde1º Tenente2º Tenente3º Tenente4º Tenente5º Tenente6º Tenente7º TenenteProcurador SíndicoProcurador Síndico 2ºConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro

1932Alcalde1º TenenteConcelleiro3º TenenteConcelleiroConcelleiro6º Tenente7º TenenteSíndicoSíndicoConcelleiroConcelleiroConcelleiro2º Tenente4º TenenteConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro5º TenenteConcelleiroConcelleiroConcelleiro

1935Concelleiro

ConcelleiroConcelleiro

Concelleiro

Concelleiro

Concelleiro

Concelleiro2º TenenteConcelleiro

Concelleiro3º Tenente5º TenenteConcelleiroConcelleiro

6º TenenteConcelleiro

Concelleiro

Alcalde1º Tenente4º Tenente7º Tenente

Listaxe de concelleiros das corporacións municipais compostelás durante a Se-gunda República.

1936Concelleiro

Concelleiro

Concelleiro2º Tenente


45

Ángel Villar PellitJuan Barral TorreiraAntonio González BotasRamón Blanco GonzálezSabino Uribe FernándezÁngel Moure GómezRamón Rey ReyJuan Lorenzo MoureManuel Tojo OteroManuel Porto IglesiasManuel Reboredo FernándezJuan Brañas CanceloFrancisco Barreiro SalañoJosé Toba FernándezJuan López DuráÁnxel Casal GosengeJosé Teijeiro RodríguezJosé Antonio Ochoa AriasDomingo Rozas ListeLuciano Villar SánchezModesto Nogueira Manuel Rodo SánchezElías Arias PargaAlfonso Pazos GarcíaGeneroso García SoutoRamón Varela LiñeiraJosé Miguel Alcalde José Rey ViloutaJosé Germán FernándezJuan Dopico VázquezEzequiel Rey TurnesSebastián González GarcíaAntonio Barreiro Manuel Martínez GarcíaTiberio Basalo MuriasManuel Calvo GuerraCecilio Alonso TejedorSantiago Rosende CalviñoManuel Maza Cardama

1º Síndico2º SíndicoConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro

2º SíndicoConcelleiro3º Tenente1º SíndicoAlcaldeConcelleiroConcelleiroConcelleiro6º TenenteConcelleiro4º TenenteConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro5º Tenente1º TenenteConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro7º TenenteConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiroConcelleiro

FONTES: Arquivo do Reino de Galicia, Fondo Goberno Civil e El Compostelano do 26 de febrero de 1936.


47


o sono roto. maquetación 1 11/04/17 16:21 página 1 · suso de toro, home sen nome. o sono...

Documents