O SÍMBOLO DA AUGA EN LONGA NOITE DE PEDRI4DE CELSO EMILIO FERREIRO

PEDROANTONIO MARTÍNEZ PEINADO

Opresentetraballo pretendeser un estu-dio brevedun uso poéticodeterminadono libro Longanoite depedraíde CelsoEmilio Ferreiro.Non é, por tanto, un

estudiodaobrapoéticade Ferreiro,nin sequeraunestudioda poéticade Ferreironestelibro en con-creto.

Este uso poético é o de certas palabras-claverelacionadascoa temáticada auga:a chuvia, o ríoe o mar. A aparicióndesteselementosnon é aula-da en número, nin arendea razóns meramenteestéticas;se algo se líe achacoua Ferreiroé a sriafalla de coidadotanto no estilo como no resultadofinal dos seuspoemas.Tampoucocremosexplica-ble o uso desre e dourros elementosnaturais óapego naturista de Ferreiro polas paisaxese oentornorural do seu pobo natalde Celanova,enOurense.

Simplemente,estamosdiantedun dos artificiospoéticosmáis comúnsna producciónde calquerapoeta.E o que Isabel Paraísodenominasímbolospropiosdo conxuntoda obradun poeta:

En elconjuntodelaproduccióndeun autor,~uspalabras-clavesson sus símbolospropios:Palabrasmuy reiterarasy muycargadasdesz~-n¿ficación(polisémicas,).En elpoemainividuala vecesestaidentificaciónseproduceya vecesnaSeproduceen aquellospoemasquetienenléxicoconcentrado,es decir, queutilizan un conjuntopequeñopero reiterado depalabra?

En Ferreiro, a reireraciónde temáticada augaconvérrea nun recursosimbólico do medo,comoreremosocasióndever. Perononsóa repeticióndapalabra chuvia, senón o contexto do poema eaindamáisosartificios sensoriais,preferentemente

Carudocitemospoemasdestaobra referir#unonosá edi-ción bilingúe de Loslibros ~i-la frontera, Barcelona,1976,séti-ma edición.

2 ParaÍso, Isabel: El comentario de textos poéticos, Jricar,Madrid, 1988, Pp. 26-27.

auditivos, que connotana esenciainaprehensibledo elementoaugae quevefsen a simbolizar,xeral-mente de forma metafórica, ese sentimentodemedo.

Fixose, asimesmo,un brevecomentariograma-ticalsobreo xeiroen queaparecenengarzadasestaspalabras-clavenaoración,xeralmenreen esquemaspreposicionaisque reñen as palabras-clavecomonúcleo, ou ben como termo da preposiciónconnarurezaadxectiva.

EFECTOS SENSORIAIS COA CHUVIA

O empregodoselementosda naturezaten unhafinalidadeemotiva,pois o exerciciopoético enco-brea expresiónlingúísticadun sentimento.A chu-via foi desdeas máis remperáscreaciónsartísticasunha imaxe idóneapara a expresiónmelancólicaou nosrálxica.Así aparecetaménen Ferreiro,peroco engadidonovo do medo, de imaxes sinistrasevocadas,ou ben dianredavisión directadas for-zasnaturais,queprovocantemorpolasria inmen-sidade inabarcable,ou pola sria acción sobre oentorno.

As drias primeirasmanifesraciótisda palabraencuestiónvannosservir paraexemplificarun pardeaspectoslingílisticos que se repitenno resto dasocasiotis.A primeiraperrenceó poema«Tempodechorar»e a segundaa «Spirirual»:

As espadaspenduransilandeirasComaun/la chuviafría diante osolIos

Un/la espadade chuviaCortandoafro/do vento.

É frecuentena poesíade Ferreiro o empregodun sintagmapreposicionalcomo complementodun núcleonominal en substitucióndun adxecti-yo ou unhacláusulaatributiva, ou ben unha sim-pie construcción comparativa.Así, poderiamosdicir igualmente:

1998 (pp. 73-77). ServiciodePublicaciones.UniversidadComplutense

PEDROANTONIOMARTINEZPEJNADO

Unha espadade chuviaUnha espadaChuviosaUnha espadaQueé chuvíaUn/la espadaComo chuvia

e manreriamosperfectamentea imaxemetonímicaentreespadae chuvia.

Este é precisamenteo segundoaspectoimpor-tante da temáticada chuvia: o recursoá imaxe eós efectossensoriais.Acabamosde ver dousexem-píos nosquea chuviafina e fría evocano poetaavisión deLaos deespadafinos e fríos como o metal.Sen embargo,cabepregunrarsepor qué o poetautiliza a espada,armaofensiva,parasimula-loactode chover,candonourropoemado tramo final dolibro, «O rempo soiprendidos>,volve a utiliza-lomovemenronatural da chuvia «caraabaixo» senestablecerningunhacomparacion:

Unha mañácalqutiraVm a chuviado teanpotristementePendurada do vento

A intencióné, obviamente,distinta.Nesrecaso,a observacióndo movementomonótonodachuviaesperraa melancolía(tristemente),ata o punto dequedar «pendurada»do venro, é dicir, ata que apercepcióncontinuadada acción crea na pupila aimaxe contraria, a suspensiónestáticada chuvia.Nos casosanteriores,senembargo,a espadaé refle-sto da violencia interior do poetadianteda liberda-de escindidaprecisamentepola accióndasarmas.

En xeral, nestecasocomo nosseguintes,quedaimplícita a participacióndo lector na reconstruc-cion sensorial, tanto visual como auditiva, dasimaxese sonsque, referidosa unhaaccióncotiá enaturalcomo chover,apelaná memoriapercepti-va do lector, que«viu» chovermoitasvecese podepor tanto reconstruí-laimaxe escrita de formaintelectiva.

As seguinrestrescitasestántomadas,respectiva-mente, de «O corazón do ventos>, «Desrerro»e«Eiquí seras>:

Debaixodasformzkashazaramios,Mal caliverasdúcilessurrindoBaixo a chuviade chumbo-tezta tez, zatez tez- na lalba roxa.

Li’lvoretasdeoutanaRaixo un/dachuvia maina,

¿quéfol dasfollas murchasque sobre mm levaba?

Opandeiroda chuviaRepenicaun/la maznaMelodía de outono,Queno roncón do río seacompasa.

A primeiraestrofa é un claro exemplodo quesinalabamosanteriormenteco termo «sínístro»:asformigas,as caveirassorrinrese asgotasde chuviagolpeandosobreolas; o son uniforme da chuviachocandocon forzasobreos ósosocosformaparteasí mesmoda escenatétrica, que é intensificadaena intencionadaexplicitaciónonomatopéica.

Sen embargo,o sonrítmico da chuviaachégaseno terceiro exemploá música (melodíade ouro-no), á variaciónrirmicamenteordenada,máisquea estridenciasonorauniforme e oca. Asóciaseáchuvia cun instrumentomusicalde percusion,opandeiro,queproducemelodíasmansas,fráxiles,mentresque na primeira estrofaa chuvia é dechumbo. Por último, a segundaestrofaé unhavariación da terceira;as bolborerassono símbo-lo da fraxilidade, mentresque a referenciaouro-nal é unhamanifestaciónclásicada tristeza aní-míca,quena rerceiraestrofaquedabaasí mesmoexpresadapolo golpeteomelódico das gotas dechuvia. É de contrastarestafinalidade emotivado sonda chuviacoaquese conseguenaprimei-ra esrrofh, queprovocaun sentimentototalmen-te contrario.

Tresexemplosmáisdafixación de Ferreiropoloson da chuvia: o primeiro, tomado de «Prometeoencadeados>,fai uso directamentedo verbo soar,sen necesidadede evocalodirectamentecon algúnrecurso, pero suficientementeimpacranree tanaterradorcomoos exemplosanteriores:

Sobreas almasespidasdosvencidosRepenicabaxordamentea chuvia.

A chuvia golpea, non sobre corposhumanos,nín sequerasobre as súas caveiras e esqueletos,senónsobreas súas almasespidas.Golpea, nonsobreobxecrosmareriais,senónsobreo desampa-ro e o abandonomoral que íies quedaós vencidos.O poetaconseguematerializarun símbolo—almasespidas-dentrodesremundomaterialó coneetalocoachuvia (materia)tomandocomo fío de unióno son, nin máis nin menos,da chuvia golpeando

74

OSÍMBOLODA AUGAENLONGA NOITE DEPEDRA DECELSOEMILIO FERREIRO

sobre as almas, como se estas fosen igualmenteconcreciónmaterial:

ALMA SON DA CHUVIA CHUVIA(Non materia) (Materia) (Materia)

Algo semellantelogra en «Inverno>»:

Chope, chovena casadopobreE no meucorazóntaménchove.

A acción de chover (que por primeira e únicavez aparececomo tal acción manifestadaco verbochovere noncomosubstancia,co substantivochu-via), consúmasesobre unha materia—a casa dopobre— e sobre un símbolo —corazón=rristeza—,aíndaqueaquía conexiónnon se realiza median-te sons, senón cunha sinxela comparacióne oempregodun símbolo un tanto manido,co que aexpresiónpoéticaperdeo vigor expresivoe sorpre-sivo que si postiea cita anterior.

Un rerceiroexemplode efectossonorosco temada chuviaé o ofrecidono poema«O silencio deDios»:

Dóenmeas cousastodasquelatexanRaixo a chuvía impracavelQuecai na escuracodia distemundo.

O efectosonoroconcorreno latido de ‘<as cou-sasrodas»,peroinmersasna chuvia,quenestaoca-sión é «impracavel»,cae con forza e, por tanto, oseu son é forte, firme, recio. Resulta paradóxicoqueo poetaaropeo silencio de Deusnosprocesosnaruraiscomo o amencer,o venro, a néboaou amesmachuvia, pero, en calqueracaso, esteé unprocesoperceptiblepola vista, como o resto dosfenómenosnaturais, pero ramén poío oído, polosonqueproduceó caersobre<‘as cousastodas»,e éesta facultade sensorial especial a que máis seexplorano conxunro da obrapoéticade Ferreiro,como quedoudemostrado,cremos,nosexemplosque levamosanalizados.

Imos termina-locomentariosobrea chuvia coúltimo dosefectosquese adianrabanó inicio desreaparrado:a chuviacomo unha forza natural ina-barcable. A cita está tomada de «Gabanzasdoscanteiros»:

Todopasóu.Tempestadese chuvíasfecundadoras,

Veadaschairas demusgose liquens,Tronadesinícíais,E osmamuts.

A chuvia, en realidade,é ourro máis dos fenó-menos e forzas narurais de tipo «inabarcable»,como o río e o mar,queseránestudiadosa conti-nuación; aquí cabe destaca-lavisión mítica danarureza,quese repite nalgún outro poema(vid.«O reino») e queactúacomo axenreaterradornamentedo poeta,non como unhaforza destructo-ra e creadora,como vida en movemenro,senóncomo mensaxeirado medo. Así tamén parecepercibiloAnxo Tarrio Varela. Parael todaa obrase movesobredouseixessenrimenrais,a liberdadee o medo. Paranós, o segundoapareceefectiva-mentelatenteen cadaunhadaspáxinasde Longanoite depedra, mentresque a primeira aparecedesexada,traídapoío desexode evita-lapresenciado medo. En calqueracaso, parece apropiadopechar este apartadocunha frase de A. TarrioVarelaqueresumaesaideaqueviñemosdesenvol-vendodachuviacomo evocadora-connoradoradomedo:

Ytodo ello connotado,muyfrecuentemente,por segmentoslíngíiístícos cuyos refrrentes sonrealidades continuas, no discretas (niebla,agua, mar, viento, noche, universo, bosque,humo, lluvia, etc.), que ayudana crear unaimpresión de inaprehensibilidad,de imposibi-lídad, de impotenciadelantedelas tragediasdela existenciahumana3.

O RIO E O MAR

Imos inicia-lo comentariocos mesmosrecursossintácticosós querecorríaFerreirocoachuvía:sin-ragmas preposicionais,nos que ambas palabrasfuncionan como núcleo, ou ben como termo dapreposición, e exemplos ainda máis nítidos decláusulascomparativas,con verboatributivo «ser»mailo adverbiocomo,ou simplementeo adverbio.Os dousexemplosmáis clarosencontrámolosen«Espranza»e «Unhavez»:

Tarrio Varela, A: Literatura gallega, Taurus, Madrid,1988, PP. 181-185.

SrL 75

PEDROANTONIOMARTÍNEZPEINADO

Non sabráno camíñoQueprez entóncolleremos.Longos ríosde brétema,Longos maresde tempo.

NascíallenosolIos un abrenteComaun río de luz,Ou comaun mar loxano degueivotas.

O río, o mara chuviae ourrosfenómenose ele-menros narurais cobran forza evocadorapor simesmos,poío simple desevolvemenrodunha dassúaspropiedadesmáis definidoras:esaaprebensi-bilidade de quefalabamosantes.A materiaesen-cial desrastres realidadesé a auga,queé reale tan-xible; peroreunidaen ríos, marese chuvias escapaásfosasmans,ósnososolIos e caseós nososoídos,ti algo que «é», queexiste,pero que non é facil-mentearrapablepolos nosossentidos.Iso é o quesucede,exactamente,con ourras realidadesquenon figuran no mundomaterialperceptible,senónno mundointerior do poeta,no que idease senti-mentosposúena mesmaforzaverídica.Os fenó-menos da narurezason, pola súa esencia,unhaponreevocadoraquese prestaa enormesrecursosexpresivos.Quizais se debaa isto o éxito popularda súapoesía,porquenosseusbosques,ríos, ven-ros, ere. o público lector de calqueracondiciónpode encontrarseidentificado, revivindo unhaexperienciapersoal.

Os versosterceiroe cuartodaprimeiracita con-reñeno mesmoadixectivo, longos, paraambasrea-lidades,mar e río, e é que é unhapalabraidóneaparaexpresa-loinabarcable.Tanto, que se repitenas páxinas de Ferreiro nunha canridadepoucodesexable.Pode,ademais,serutilizadaparaindicarunha distanciaespacialou temporal. No rerceiroverso,os ríos sonde néboa,co queas súasdimen-siónsfísicasquedanaindamáis diluidas. No cuar-to verso lógraseo mesmoefecto,perocoa coorde-nada temporal (maresde tempo); a extensióndomar chegaataun puntono espaciono que se con-fundecoadimensióntemporal.A sensaciónqueseconsegueé a dunha liña espacio-temporalsenprincipio nin fin; unha liña que podemossubsti-tuir por un camiño, como se íe nun dos versosanteriores.O cambiosimbolizaa esperanza,títulodo poema,quenon tenun final claro, pois non sesabea ondeleva, nin ten un principio moi explíci-ro, poiseseentónnon se refire aningúnmomentoexplicitadonosversosanteriores.O temado cami-

ño é abundantementeempregadopor Ferreirocondiversassimboloxias.En «Pranropor CaríesRiba»volve a semella-lorío co cambio,estavez coadxec-rívo lonxanonavez de longo, coaaliteracióndofinal comoevocacióndo sonda augaque flúe:

Queo mirto eo loureíroApreixenos teussonos,Osteus lonxanosríos camíñantes

En cantoó usodascomparaciónsde que falaba-mosmáisarriba,imos comenta-lasdúasqueapare-cenna segundacita.Respectoó usodeverbo«ser»,apareceaquí elidido,peroé facilmenterecuperable:

NascíallenosolIos un abrente(queera) comaun río deluz.ou (queera) comaun mar loxano degueivotas.

En todacomparaciónesrabléceseunha relaciónde semellanzaentreas calidadesdun termoA coasdun termo B. Na primeiracomparacióna relacióné metafórica:a albaé o primeiro momentode luzsolarqueantecedeá mañá,mentresqueo río deluz—o elementometafórico—representaa esesprimei-ros raios do sol do amencerque se podenver5am-do a cachónpor ródolos lados. Na segundacom-paracióna relación é simbólica: o mar lonxano degaivotas simboliza a liberdade. A alba nos oliosdaquelhome é unhavisión de liberdadenosoliosdo poeta.As vecesa caracterizaciónsimbólicadorío é máisdifícil de reconstruirporqueaparecenúade complementos,como o sintagmapreposicionalqueacompañaa río e marnascomparacíonsante-riores. Servecomo exemploestede «O reino»:

No tempoaquilCandoosanimalesfalaban,Decir libertá non era triste,Decir verdáera comaun río,

O río simboliza as cousas auténticasque sedesenvolvennaturalmente,quesoncomosonpor-quenon foron aindamanipuladas(o poemafála-nosdun mundomírico e a lonxaniatemporalrefe-rendaesasensaciónde estarantealgo verdadeiroepuro).

Encontramos,ademais, unha desas imaxes-impacto,queabundabanmáis no temada chuvia,que riña por cometidoesperta-lomedoou o horrordianredalgo sinistro,fóra do corián.Aquí non tanto

76 ~rL

O SÍMBOLODA AUCAENLONCANOITE DE PEDRADE CELSOEMILIO FERREIRO

o feito do sangue,senónquea suorxurdacomosan-gue,e queagromecon forza daaugadun río:

A noite penteabaA nosalonga cabeleirade bágoas.Nasosuordesanguecamaun rioA cachónsobre¿is vestí

(«Os asoballados»)

Son outro tipo de imaxesas quemáis abundan,as que ebamabamossensoriais,nesrecaso de tipoauditivo. O río e o mar soan,estánen permanentemovemenro.Este movemenroé nunscasosforre,temible, e nontros suave, doce, e ambosrequirenunha expresiónpoética diferente. No primeiro,Ferreiro recorre á aliteración, como vimos nunexemploanteriorco «ss>, e taménco «t», nesteexem-Pío de «Soldado»:

De enríba baixóu un rumor de treboada,Un xordo bruido de río enrabexado,Comaun roaco balbordocubrindo a paisaxe.

No segundo,o río non roxe ou trona,senónquecanta, emite un son melodioso; o exemploé de«Gabanzasdoscanreiros»:

QueCaicóo vosgardeE vos dé unparadísodepedra.Azule rosae tranco,Dulcecamaun xardín de autonaCan longo río á veira cantando.

Outrasveces,o ruido do río convérreseen sonhumano,como en «A sombra»:

Lonxanaprimavera.EscoñovocesNa noite estrelecida.Ríoslongos.

Taménremosun exemplodesonsmelódicosnosqueo marsoaxordo eococomo unpandeiro—comovimos nalgunhacita da chuvia- no fondo, e docecomo unhafrauta nasuperficie,en «Formenror»:

Par debaixoda mar sóaunpandeiraEhai un río de luzasugaladoPor enriba do mar sóaun/lafrautaE ¿salun/la riSa decamellostrancas.

Sen embargo,en ocasións o son faise ruidonatural,como en «Queroir a Lugo>’:

Ceode¿YacelamedeapóutegaSobreostelladosdeaceiroFrolecidosdefentosno amencerCo río pai á veira trouqueleandoA cachón, en busca¿osnavíos.

Sexasonou ruido, o máiscaracrerizadordo ele-mento auga, ademaisda súa esenciainranxible,comodixemos antes,é que se oc, e queesesonouruido transmitesensaciónen sentimentoson dese-xos, como nesre último exemplo, onde o sonrememoradodo mar provoca a nostalxia polarerra,e polo mar quea rodea.

Paraterminar,podemosincluir estefragmentode «Credo»,queé unhaespeciede confesiónpro-fesional; no marvan sumirseas aspiraciónse pre-guntassen resposrado poeta,porqueo mar é tangrandecomo persoascabennel, e un movemento,rinha acciónou rinhapalabrasúarepresentanunhagota máisno marinmenso:

Quedesgraciatangrandeserpoeta,Oficio dechorar sincobrar nada,Oficio de crispir na mar inmensa

E de chantarpancartasno deserto.

SrL 77