o charraire a revista

Upload: ocharraire

Post on 12-Jul-2015

2.128 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

Revista feita con as dentradas d'o ¨Bloc O Charraire de Blogspot

TRANSCRIPT

1

EndizPresentacin Gnmomo: Leyenda de Gustavo Adolfo Bquer sobre os lugar aragoneses do Moncayo 1. Regles Alacetals amn da Prenuncia en Aragons 2. Adchectivos Relativos y Clausulas Relativas 3. A Koin, Biquipedia y yo 4. Tos propongo estozar a Fabla Aragonesa 5. Anne Frank 6. Mensache de Solidaridat con o Movimiento dAcampada y Ocupancia de Wall Street 7. Libertat de Parola y Luenga 8. Canto a la Libertat, Himno dAragn. 9. Lestaca via Joliprint 10. Purnas / A Luenga que no esiste, o Romance 11. Bin ha prou de centrals nucliars, bin ha prou de mentiras!!! 12. A Particla Bi/i 13. LEnfrontinazo de Civilizacions 14. A Particla En/ne. 15. Verbo Ir-se-ne 16. Conchuncions 17. Preposicions 18. Adverbios de Afirmacin, Negacin y Dubda 19. Adverbios de Puesto 20. Adverbios de Cantidat 21. Adverbios de Maniera 22. Pronombres Indefinidos 23. Adverbios de Tiempo 24. Verbo Fer 25. Verbo Haber

2

26. A Campana de Uesca 27. Os Numerals 28. LAlfabeto Aragons via 29. Verbo Estar 30. Requiem per un Labrador Espanyol 31. Per Qu Bandeyan as Campanas 32. Rebelin en Torre Animal 33. Tierra Aguarda-me 34. O Bascuen dos Antigos Aragoneses. Substrato da nuestra Fabla 35. A Castellanizazin ye fendo Enronas toda una Cultura 36. A Plevia Amariella 37. ocharraire.blogspot.com | O Guardan dentre o Segal 38. O Prencipet Captol VII 39. Sobre lOrichen do nombre de Catalunya 40. A Fabor da Biella Grafa do 87 41. Bellas Linias arredol da Fabla Aragonesa 42. O Sinyal dAragn 43. O Nombre dAragn seguntes Gregorio Garca Arista 44. Un Mereixito Homenache

3

PresentacinIsta ye una pachina adedicada a totz os que deseyan aprener u emplegar a luenga aragonesa. Luenga que pertoca totz a totz os aragoneses ya sigan dadintro u difuera da comunidat, un tresoro cultural que cal esfender y per qualo cal luitar. Perque a luenga aragonesa no samorte mai.

O Gnomo (Leyenda Aragonesa) 1863

G oyo yera o m s viellet do lugar: teneba circa de novanta navidatz, o pelo blango, o m orro de riso, os uellos goyosos y as de m ans tremolosas. D e ninon esti pastor, de choven soldau; dim pus cultur una chiqueta heredat, patrim onio dos suyos pais, dica que, en rem ataderas, li m ancoron as fuerzas y se pos tranquielo ta asperar a m uert, que ni tem te m eba ni deseyaba. D engn no recentaba un chifleteyo con m s gracia quell, ni sapeba historias m s estupendas, ni sacaba a exprs tan doportunam ent una dicenda, una m azada u m esm o un adachio. A s m esachas, a linte que li veyeban, ir- liapretoron o trango con ganas de ir - li - ne a charrar, y quan estioron en a banquillera, ixuplicartotas prencipioron a ixuplicar - li que lis recentarecenta - se una historia con que ranzoniar fero tiem po quagn i m ancaba ta fer - se de nueits, que no bi yera guaire, pos o sol

I A s m esachas do lugar tornaban da fuent con os suyos cantaros na capeza, arregindotornaban cantando y arregindo - sen y fendo un rudio y un estrapalucio que slo pararpodese contim parar - se a la goyosa pitra duna bandada de gorroyas quan revolotian espesas como a piedra arredol da candela dun cam panar. E n a banquillera da ilesia, y posau a lo piet dun chinebro, i yera o tio G oyo. O to

4

ponient nafraba de bislai a tierra, y as uem bras dos m onts sextendillaban a cada inte, a tot lam plo da tierra plana. O to G oyo ascuit sonrisando a dem anda das m esachas, qualas, una vegada adhubita a promesa de que lis iba a recentar bella coseta, dixoron os cantaros no solau, y posando- se a lo suyo redol solau, posando facioron un redonchel, en qualo centro i charrarqued o viellet, que prencipi a charrar - lis dista traza: - N o tos recentar pas una historia, perque anque agn en rem ero bell unas niste inte, pertocan a cosas tan de graus, que ni sisqui vusotras, que sotz unas cam anduleras, m e prenerbatz o m enister tascuitarficacio tascuitar - las, ni a yo, per lenantau da tardi, m e quedarba tiem po referirabastable ta referir - las. Tos dar en cuenta dixo, un consello. esachas - U n consello! exclamoron as m esac has foyacon aire veyible de m ala foya - Bai!, no ye ta sentir consellos pas ta que m os hemos aturatoaturato - ie; quan m os ne faigan m enister ya m os los dar o mosen. Ye- Ye - contin o viello con a suya cutiana olosasonrisa y a voz cascada y trem olosa - que o saperba darosm osen alcaso no s aperba daros - li en ista m ingala com o tos lo puet de dar o to G oyo; perquell, aqueferau per os suyos rezos y letanas, no habr parau cuenta, com o yo, que cada diya vatz per augua ta la fuent enantis y tornatz- ie m s tardi. tornatz dentre A s m esachas se uelloron de ntre s con una im perceptible sonrisa de m ofla: no m ancando bell unas das que bi yeran posatas dezaga dell que se tocasen a frent con o dido, alcom panyando ista accin con un momo significativo.

- Y que m al trobas en que m os aturem os en charrando a fuent charrand o un ratet con as am igas dellasy as vecinas?.. dici una dellas - Corren alcaso chifleteyos no lugar perquos itarm ozos salen a lo cam n a itar - nos de ufriracarriarflors o vienen a ufrir - se ta acarriar - nos os nuestros cantaros dica a dentrada do lugar? ha- contest - D e tot en bi ha - co ntest o viello a la m oza que li heba enfilau a parola en o panyerasnom bre de totas as suyas com panyeras - . A s viellas do lugar m orm ostan que hu vaigan as m esachas a festechar y ranzoniar a un puesto a on quellas i plegaban abio y trem olosas ta cullir laugua, laug ua, pos soque dast bi puet de acarriar- seacarriar - se - ne; a yo m e pareix m al que trafeguetz china chana a tem or que a totz inspira o puesto a on se i troba a fuent, perque poderba escaicer que bell una vegada os percuti- se en ell a nueit. percutiistas O to G oyo prenunci ista s zagueras parolas con un ton tan plen de m isterio, quas m esachas ubrieron xorrontatas os cataruellos ta catar - lo, y con una m ixtura de refitolera y de m ofla, tornoron a ensistir: _ A nueit! Pos qualcurre de nueits nixe con puesto, que tals aparatos fetz y co n tan de trem olosas y escuras parolas m os charras escaicerque ast poderba escaicer - nos? Que m os se m incharn alcaso os lupos? _Quan o M oncayo se cubre de nieus, os lupos, aventaus dos suyos cados, baixan en estallos per as suyas estriberas y m s duna vegada lis hem os sentiu atular en xorrontador concierto, no soque na redolada da fuent, sino en as m esm as carreras do lugar; pero no bi son os lupos os huespetz m s terribles do M oncayo:

5

E n as suyas fundas esplucas, en as suyas tucas solencas y aspras, en o suyo sino bofo, viven unos espritos diabolicos que m ientres a nueit en espenchan per as baixantz igual com un ixam bre y poblan o vuedo, forniguiando en as planetas, blincan dentre os cantals, chuegan dentre as auguas o se cunan nos espullaus cam als dos arbols. E lls son os que atulan en as fendillas dos m allos, ells son qui fan y em pentan ixos granizos pilocos que baixan redolando deinde as altas tucas y recinglan y chafan tot o que se i troban per o cam n; ells os que i clam an com o a nuestros piedra a os nuestr os beires en as nueits de plevia y pretan a correr igual com o as flam as azuls y lixeras sobre a faz dos entibos. D entre istos espritos que, aventaus das tierras planas per as bendicions y exconchuros da ilesia, son encadarinaccesibles ius a encadar - se a las cinglas inac cesibles das m ontanyas, los bi ha de diferent naturaleza y seguntes pareix, a nuestros uellos se revisten de estrazas variables. Os m s periglosos , sindem bargo, os que sinsinuan con dulzas parolas en o corazn das chovens y as esluzernan con prom esas m agnificas, estn os gnom os. Os gnomos viven en a corada dos m onts, conoixen os suyos cam ins soterranios, y perens alzadors dos tresosos que i trancan, cusiran de diya y de nueits chunto a ras venas dos m etals y as piedras polidas. V eyetz? contin o viello sinyalando con o tocho que li serviba de firm e a tuca do M oncayo, que se debantaba a la suya dreita, acucutando escuro y granizo sobre o cielo crepuscloviola y gallinoso do crepusclo - V eyetz ixa inm ensa m ol coronata agn de nieu?, pos sino en o suyo s ino tienen os suyos cados ixos diabolicos espritos. O palacio quhabitan ye xorrontador y m agnifico devez.

E n fa m uitas anyadas quun pastor rechirando a una capeza de uella tresbatita, salfons per a boca duna dixas espelungas, qualas dentradas cubren cubre n espesos m atizals y quala fin no ha veyito no dengn. Quan torn a lo lugar, yera pocho com o a m esm a m uert, heba percutita a enchalm a dos gnom os; heba alentau a suya enverenata atm osfera, y bos o suyo atrevim iento con a vida; pero orirenantis de m orir - se recent cosas estupendas. Fendo una gam badeta per ixa espelunga dadebant, heba trobadas a la fin, unas nayas soterranias y inm ensas, alum bratas con una lum inaria dubdosa y fantestica, feita, per a fosforescencia dos piazos cantals, parellanas ast a grans piazo s de cristal cuallato de m il estrazas concieteras y extranias. O solau, o revoltn y as paretz dixos extensos salons, obra da N atura, pareixeban chaspiaus com o os m rm ols m s ricos, pero as venas que los trescruciaban en yeran doro y darchent, y dentre dentr e aqueras venas brillants se veyeban com o un ram at de piedras polidas de totas as colors y grandarias. A st bi heban chacintos y esm eraldas en ripas, diam antz y rubises y zafiros y quem isi, atras m uitas piedras esconoixitas que ell no pero sapi de nom brar; pe ro tant de grans y tant de polidas, que os suyos uellos se alufraresluzarnaban con slo de alufrar - las. D engn rudio exterior plegaba a lo fundo dixe fantestico covarcho. N om s se sentiba a intervals unos chem ecos largos y lastim eros do aire que discurriba per ixe laberinto espritugau, una rem or borronuda de fuego soterranio que bulliba atapiu, y un sorol dauguas corrientz que sapernavesaban sin saper - se per an. O pastor, solenco y tresbatiu en ixa inm ensidat, esnaves asabelo dhoras sin que trobar a salida, dica q ue en rem ataderas se

6

trepuz con a naixedura da m ananta qualo gorgomento heba sentiu. Iste m anaba do solau igual com una fuent m arabiellosa, con un blinco daugua coronau de esbrum a, que i cayeba fendo una vistosa cataracta y producindo un sorol rudioso s orol que saluenyaba esbarando per dentre as endrixas dos catens. A lo suyo redol, se feban grans unas plantas no veyitas m ai, con fuellas am plas y gordas las unas y finas y largas as atras igual com o vetas flotantz. M eyo am agaus edas dentre aquellas y hum eda s bosqueras discurreban unos seres extranios, m etat hom bres, m etat reptils o as dos cosas andodevez pos trasform ando - se continament, a linte parellaban una m ainada am orfa y chicorrona, y de sopetn, yeran salam anquesas lum inosas o flam as fugaces danzaban que danzaba n en redonchels sobre a sobatindocospide do surtidor. A st, sobatindo - se en totas as endreceras, correndo per o sulero en estraza de nanos, bafurosos y arrepincholandocuentrafeitos, arrepincholando - se a las entorchandoparetz, babiando y entorchando - se en fegura de reptils, o danzando con aparencia de fuegos de folletz sobre a faz de laugua, cam inaban os gnom os, sinyors daquells garm os, cantando y sobatindo as suyas fabulosas riquezas. E lls sapen a on alzan os ronyosos ixos tresoros que pordem s rechiran dim pus os hereus; ells conoixen o puesto a on os m oros, enantis de fuyir, am agoron as suyas xoyas, y as alfayas se tresbaten, as m onedas que se trafegan, tot lo que en tien qualque de valor y desapareix, ells son os que lo agarrechiran, en troban y en roban, ta am agar cados, lo en os suyos cado s, perque ells sapen cam inar per tot o m undo cobaixo a tierra y per cam ins secretos y ignoraus. A st teneban, pos, enfaxinaus en una ripa tota m ena de obchectos raros y polius. Bi heba xoyas duna valor incalculable,

carrazas y gargantiellas de perlas finas, anforas doro, de traza antiquism a, plenas de rubises, copas cincelatas, arm as ricas, m onedas con caras y leyendas im posibles de conoixer u escifrar, tresoros, en fin, tant fabulosos y inm ensos, que a preixinarim achinacin tasam ent puet preixinar - los. Y tot brilaba devez aventando unas purnas de colors y unos refleixos tant de vivos, que pareixeba que tot i yera ardindo y sen m oveba y trem olaba. Per lo m enos, o pastor recent quasinas li heba pareixito. E n plegando ast, o viello satur un inte: esachas, as m esac has, que prencipioron per sentir a relacin do to G oyo con una sonrisa de m ofla, alzaban allora un fundo silencio, asperando a que continase, con os uellos xorrontaus, os m orros lixeram ent entreubritos y a curiosidat y lintrs dellas, pintaus en o rostro. U na d ellas, rom pi a la fin o silencio y exclam sin poder de contener- se, deleirata al sentir a contenerdescripcin das fabulosas riquezas que se heban ufrito a la golladeta do pastor: - N o en tray guaire daquello, u qu? - Cosa - contest o Ti G oyo. Cosa- Qu fato! E xc lam oron a coro as xclam m esachas. O Cielo lachud en o trance contin o vielloviello - , pos en ixe inte en que langlucia, que a tot se antem ete, prencipiaba a esbandir a suya m edrana, y eslucernato a la golladeta daquellas xoyas, de qualas fernom s una bastarba ta fer - lo poderoso, o pastor sinti esclatero y destinto en ixas fundarias, y a penar das carcalladas y voces dos gnom os, do bullidero do fuego soterranio, da rem or das auguas corrientz y os chem ecos de laire, sinti, do digo, como si estase a lo piet d o tozal a on

7

se i troba, a clam or da cam pana que bi ha narm ita da N uestra Sinyora do M oncayo. A l sentir a cam pana que tanyeba lavem ara, o pastor cay a lo solau invocando a la m ai do nuestro sinyor Chesucristo, y sin saper cm o ni per a on, se i trob difuera dixas redoladas, y en lo tr ob cam n que enfila a lo lugar, itau en un sendero y priesa duna gran m odorra, com o si hese saliu dun suenio. D ende allora se explic tot o m undo perque a fuent do lugar tray a vegadas dentre as suyas auguas como un polvo finism o doro; y quan se i fa de nueits, en a rem or que produix, se sienten parolas borronudas, parolas engatusaderas quos gnomos que as preixinan deinde a suya aganarnaixedura, precuran de aganar - se ta os prometindopapis que lis fan orella, prometindo - lis de riquezas y de tresoros que han a estar a riqu ezas suya condena. Quan o Tio G oyo plegaba a iste punto da suya falordia ya bi yera nueit preta y a cam pana da ilesia prencipi a tanyer as oracions. A s m esachas se persignoron biatam ent, m ormostiando un avem ara en despidirvoz baixa, y dim pus de despidir - se do To G oyo, que lis torn a consellar que no ranzoniasen en a fuent, cadaguna preni o suyo cantaro, y totas chuntas salioron silenciosas y alticam adas da loncheta da ilesia. Ya luen do puesto a on troboron a lo viellet, viel let, y quan estioron en a plaza do desepararlugar an heban de deseparar - se, exclam a m s resuelta y decidita dellas:

- Que vusotras tos creyetz guaire das fatezas que m os ha recentadas o To G oyo? - Yo no pas! D ici una. - Yo tam poc no! E xclam atra. yo! - N i yo! N i y o! Repitioron a resta, oflandom oflando - se con risos da suya credulidat dun inte. aluenyandoA crica de m ocetas se eslei aluenyando - se cadaguna dica una das extrim eras da plaza. D im pus que doploron as cantonadas das diferentz carreras que puesto, veniban a regudir a ixe pue sto, dos m esachas, as solencas que no heban ubierto a boca agn ta rom anciar con as suyas m oflas a veracidat do To G oyo, y que, alticam adas con a m arabiellosa falordia, pareixeban am odorradas per os suyos prexins sen m archoron chuntas y lentitut con ixa lentitu t propia das presonas entretenitas, per un carrizo um bro, estreito y encomellau. D ixas as dos m esachas, a m ayor, que pareixeba tener unas vente anyadas, se clam aba M arta, y a m s chica, quagn no en teneba cum plidas as diecisis, M agdalena. O tiem po que endur o cam n, as dos alzoron un fundo silencio; pero quan arriboron a la banquillera da suya casa y dixoron os cantaros no poyo do patio posaus, M arta dici a M agdalena: - Que tu creyes en as m arabiellas do M oncayo y en os espritos da fuent?...- Yo- contesto fuent?...- Yo plezaM agdalena con sim pleza - , yo en creigo alcaso?tot. E n dubdas t alcaso? - O h, no! antarta,N ant - se a interrom pir M arta, - yo tam in en creigo tot, tot lo que en deseyo de creyer.

8

II M arta y M agdalena yeran chirm anas. Popiellas deinde as prim eras anyadas da suya nineza, viviban miseriosam ent a la uem bra duna parienta da suya m ai que las heba acullito per caridat, y que a cada inte lis feba parar cuenta, con os suyos m andatos y rebaxantz parolas, o peso do suyo beneficio. Tot pareixeba contrebuyir estreitar a est reitar os lazos de carinyo dentre aquellas alm as chirm anas, no soque per o vinclo de sangre, sino per os da m iseria y a perm enadura, y, sindem bargo, dentre M arta y M agdalena existiban una xorda em ulacin, un secreto resapio que nom s lestudio poderba explicar l estudio dos suyos caracters, tant de raso cuentram etius como os suyos tipos. M arta yera estirata, barrum bera en as suyas endicacins y duna cabarrucheza fura en a exprisin dos suyos afectos; no sapeba arreguir ni plorar, y per ixo no heba plorato ni arreguito m ai. M agdalena, per cuentra, yera hum ilda, am ant y bonifacia, y en m s duna vegada la se veyi arreguir y plorar devez igual com o os ninos. M arta en teneba os uellos m s de negros qua nueit, y dentre as suyas escuras dicirpestanyas podeba dicir - se que a intervals blincaban purnas de fuego com o dun carbn rusient. A nineta azul do uello de M agdalena pareixeba nadar en un fluyiu de luz adintro do redoncho doro das suyas royas ninetas dos uellos. M arta, espercalla de carnes, crebada de color, d altaria escardalenca, m ovim ientos rixius y pelo frisau y escuro, que enfoscaban a suya frent y cayeban per os suyos

huem bros com un m anto de tierzopelo: farchaba una singular concarada con M agdalena, blanga, rosada, chicorrona, infantil en a suya fesom a y as suyas farchas, y con unas trenas royas quarredolaban o suyo pulso, parellanas a lo nim bo dorau do tozuelo dun anchel. A penar do inexplanicable fastio que sentiban la una per latra, as dos chirm anas heban vivito dica allora en una indiferencia m ena de indife rencia que hese podito trafucartrafucar - se con a paz y lafecto: no heban pleitiartenitas m orisquetas que pleitiar - se, tam poc no preferencias quangluciar; iguals en a disgracia y a dolor; M arta sheba encletato ta sufrir en un caudn y estirau trobando silencio: Y M agdalena, trob ando ixuto o corazn da suya chirm ana, ploraba solenca quan as glarim as sabotinaban de m al im plaz nos suyos uellos. D engn sentim iento no yera conchunto dentre ellas; m ai se confitoron os suyos enfuelgos, ni penars, y sindem bargo, o que cam pasolo secreto q ue precuraban am agar no m s fundo do corazn, lo sen heban adevinau m utuam ent con ixe instinto m arabielloso da m uller nam orada y celosa. M arta y M agdalena teneban efectivam ent posaus os suyos uellos no m esm o hom bre. terne, A pasin da una yera o deseyo t erne, fillo dun carcter inadom able y bogal; en latra, o carinyo se pareixeba a ixa tenue y espontania ternura da adolescencia, quam enistando un obchecto en qualo plegarem plegar - se, aim a o primer que se ofre a la suya golladeta. A s dos alzaban o secreto do suyo am or perque lhom bre que lon heba inspirato talm ent hese feito m ofla dun carinyo que se podeba interpretar com o anglucia absurda en unas m esachas

9

plebeyas y m iseriosas. A s dos, a penar do com ps que las deseparaba de lobchecto pasin, da suya pasi n, alim entaban una poseyerasperanza remota de poseyer - lo. A m n do lugar, y sobre un alt quabocinaba a redolada, bi heba un antigo castiello albandonau per os suyos sinyors. A s viellas, en as nueits de vilada, recentaban una historia rebutida de n m arabiellas am n dos suyos fundadors. trobandoD eciban que i trobando - se o rei dA ragn en guerra con os enem igos dell, escam allaus os suyos recursos, albandonau per os suyos pars y am n a tresbatir o tron, li se presient bell diya una pastoreta dixa redolada, y dim pus de evelarr evelar - li a existencia de uns soterranios esnavesarper a on poderba esnavesar - ne o M oncayo sin que lo advertisen os suyos enem igos, li dio un tresoro en perlas finas, riquism as piedras polidas y barras doro y archent, con qualas o rei bos a las suyas debant m esnadas, de bant un poderoso eixercito y, m archando cobaixo da tierra m ientres tota una nueit, cay a latro diya sobre os suyos contrarios y los tram ull, asegurando a corona en o suyo tozuelo. D im pus quhabi adhibito tant sinyalata victoria, recentan que dici o rei a la pastoreta: Pide- e- Pide - m e - ne lo que quieras, agn en quan estase a m etat do m o reino, churo que lo te dar a escape. tornar- e- Yo no quiero m s que tornar - m e - ne a estallocusirar do m o estallo - respondi a pastoreta. ugas- N o cusirars quas m as m ugas - refet o rei, y le dio o sinyoro de tota a m arca, y li

m and edificar una fortidura en o lugar m s am n de Castiella, a on sen treslad a pastora, acomodata ya con un dos prencipals do rei, noble, garronero, valient, y sinyor asnas m esm o de m uitas fortiduras fortidura s y fiudos. O estupendo recento do ti G oyo am n dos gnom os do M oncayo, qualo secreto i yera na fuent do lugar, acit de nuevas as fantesas das dos chirm anas nam oradas, replenando, si cal, a ignorata historia do tresoro trobau per a pastoreta do d o concello: tresoro quala rem eranza bi heba narcadas m s duna vegada, as nueits dinsom nio y am argor, presientando- sepresientando - se - ne a os suyos prexins com o un feble rayo dasperanza. trobarA nueit venient a la tardada en trobar - se con o ti G oyo, totas as m esachas do lugar lu gar facioron conversa nas suyas casas da estupenda falordia que lis heba recentada. M arta y M agdalena alzoron un fundo silencio; y ni en ixa nueit, ni en tot o diya venient, tornoron a cam bear parola respeutive a ixe asunto, conversas m artingala de totas as conve rsas y obchecto dos comentarios das suyas vecinas. Quan pleg a hora cutiana; M agdalenta torn o suya cantaro y le dici a la suya chirm ana: - Im os ta la fuent? M arta no contest, y M agdalenta torno a dicir- lidicir - li - ne: - Im os ta la fuent? Para cuenta que si no m os aprecisam os se i m eter o sol antis da tornada.

10

M arta exclam a la fin con un accento breu y aspro: - Yo no quier ir hu. no- Yo tam poc no - adibi M agdalena dim pus dun inte de silencio, m ientres fitoqualo m ir fito - fito a la suya aim chirm ana, como si a im ase adevinar en ells lenchaquia da suya firm eza. III A s M esachas do lugar bi heba cerca duna hora que yeran tornando ta casa dellas. A zaguera luz do crepusclo se i heba esm orteixiu enta lhorizont, y a nueit pretarvegada prencipiaba a pretar - se de cada vega da m s escura, quan M arta y M agdalena, enguiliandoenguiliando - se la una a latra y cadaguna per cam n diferent, salioron do lugar enta par da fuent m isteriosa. A fuent m anaba am agada dentre uns zinglos cubilaus de verdn no fundo duna larga de albarera. D im pus d e que se estioron chinaam ortando china - chana as rem ors do diya y ya no sascuitaba o luengo eco da voz dos labradors que i tornan com o caballers nas suyas chuntas cantando a lo com ps do druecho quarrocian per a tierra; onotn dim pus que se dix de sentir o m on otn rudio das esquellas do bistiar, y as voces dos pastors, y lescachilo dos cochos quachuntan as capezas, y bandey en a torraza do lugar a zaguera cam panada do tanyer doracions, rein ixe duple y guallardo silencio da nueit y a soledat; silencio silenc io plen de gorgomentos extranios y leves que lo fan agn m s perceptibles. M arta y M agdalena sen eslenoron per dentre o laberinto dos arbols, y, esfenditas per a escuridat, arriboron sin de veyer- se a lo cabo de lalbarera. M arta veyer no conoixeba a tem or, y os suyos trangos

yeran cerenyos y seguros. M agdalena trem olaba nom s con o rudio que produixeban os suyos pietz quan feban rota as fuellas ixutas que tapizaban o sulero. Quan as dos chirm anas estioron chunto a la fuent, laire da nueit sobatiar prencipi a s obatiar as cocorozas dos arbols, y con o gorgom ento das suyas bufadas desiguals pareixeba responder laugua da m ananta con una rem or acom pasada y uniform e. M arta y M agdalena m etioron ficazio a aquells rudios que pasaban cobaixo os suyos pietz com o un sansoneyo constant, y sobre os suyos tozuelos com o un chem eco que naixeba y sam ortaba ta en tornar a ranzoniarcreixer y ranzoniar - se per a bosquera. A m ida que se cum pliban as horas, ixe sonar pern de laire y laugua prencipi a producirproducir - se una extrania acitanza, una m ena de vertigo, que, narcando a vista y bom boloniando a ludito, pareixeba trestucar- las plenam ent. A llora, a m ena trestucar que sascuita charrar dentre suenios con un eco luengo y borronudo, lis pareixi sentir dentre ixas rem ors sin de nom bre sonius soni us inarticulaus com o los dun nino quaim a pero que no puet clam ar a la suya m ai; dim pus parolas que se repetiban terne que terne, cutio da m esm a traza; Contino, frases inconexas y esdolgatas sin dorden ni de sentiu, y en zagueras en prencipioron zagueras prencipior on a charrar laire dondiando dentre os arbols y laugua blincando dentre os zinglos. Y charraban dista traza: A.LA U GU A. M uller!..., m uller!..., ascuitaascuitaana- teascuita - m e , ascuita - m e y am ana - te - ne sentira sentir - m e, que yo besar os tuyos pietz m ientres trem olo en que copio a tuya im achen en o fundo uem bro das m as

11

sienteondas. M uller!..., siente - m e, que m is gorgom entos son parolas. LA IRE ..- N ina!... nina guallarda, puya o tuyo tozuelo, dixam e besar a tuya frent en paz, tant y m ientres sobato a tuya tufa. sienteN ina guallarda, siente - m e que yo s de sonsoneyarcharrar tam in y sonsoneyar - te a ludito frases dulzas. M A RTA ..- O! Charra, charra que yo te replecar perque os m os prexins flotan en un vertigo, com o lo fan as tuyas parolas dandalosas! Charra corrient m isteriosa. M A G D A LE N A ..- M en fa zerina. A ire da nueit, aire de perfum es quensum an a i- em a frent rusient! D i - m e - ne bella cosa que m en furna de valor perque o m o esprito dandalea. A.LA U GU A. - Yo he esnavesau o tinebroso sino da tierra, he percutito lenchalm a arabiellosa da suya m arabiell osa fecundidat, y conoix os fenomens da suya corada, a on chitan as esdevenideras creyacions. rebellaA m a remor am odorra y rebella; rebella - te tu, pos en replecas. LA IRE ..- Yo s laire que rem enan os anchels con as suyas alas granizas quan lespacio. esnavesan lespa cio. Yo plego en lOccident as boiras que brindan a lo sol un leito purpura, y vo a escar a lalbada, con os gallins que sesfn en chislas, una plevia de perlas sobras flors, os m os bresospiros son un balsam o: U bre - m e o tuyo felicidat. corazn y lafogar de felici dat. M A RTA ..- Quan yo sent per prim era vegada o sorol duna corrient soterrania,

no pordem s m e pingaba enta tierra fendofendo - li udito. Con ella niba un enigm a que yo caleba replecar a la fin. M A G D A LE N A ..- Sospiros de laire, yo orosiabatz tos conoix: V usatros, m am or osiabatz adorm ita quan, baldada per o planto, reblaba a lo suenio en a m a nineza, y a la vuestra rem or se m e feban as parolas duna m ai quayoya a la suya filla. Laugua enm udeixi bells intes, y nom s sonaba que com o augua que se creba dentre catens. Laire call tam in, y o rudio suyo no fue atra cosa que rudio de fuellas rem enadas. A sinas pas bell inte, y dim pus tornoron a charrar, y charroron asinas: A.anarLA U GU A. - D im pus de m anar - m e chisla a chisla a travis da veta doro allable; duna m ina inescam allabl e; Contino de correr per un leito darchent y blincar com o sobre borrucos dentre un sin de lum ero de zafiros y am atiestas, arrociegando en cuenta de sabres diam antz y rubises, m e he achuntada en m isterioso concierto a un chenio. Rica con con o suyo poder y co n as am agadas virtutz das piedras polidas y dos m etals, de ofrirqualos atom os viengo fandida, puet ofrir te tot quanto anglucias. To en tiengo a fuerza dun conchuro, o poder dun talism n y a virtut dos siet cantos y das siet colors. LA IRE .- Yo viengo de dondiar per a .planeta, y com o labella torna a larna con o suyo botn densum adas m iels, porteo sospiros de m uller, rogativas de ninos, parolas dam or pur y oloras de nardos y dazocenas salvaches. Yo soquhe replegau con o m o trango perfum es y ecos dharm onas. Os m os tresoros son

12

inm aterials, pero ells dan a paz de lalm a y a rem ota felicidat de suenios venturosos. M ientres a suya chirm ana, espiguardata com o per espritugada, se pingaba a lo canto da fuent ta sentir m illor, M agdalena sen iba, per instinto, deseparando dos zinglos dentre qualos chitaba la m ananta. A s dos teneban os uellos fixos, la una en o fundo das auguas, latra en o fundo do cielo. Y exclam aba M agdalena uellando o brilar as lum inarias entalto: - Istos son os de nim bos d e luz dos anchels inveyibles que m os cusiran. A lo que diceba M arta, veyendo trem olar na linfa da fuent o refleix das estrelas: Ixas son as particlas doro que arrocia laugua en o suyo correr m isterioso. A m ananta y laire, que per segunda bivegada bi - heban enmudeixiu un inte, tornoron a charrar y dicioron: A.LA U GU A. - Rem unta a m a corrient, espullaespulla - te da tem or como duna vistidura m ostrenca, y gosa traspasar as m ugas do esconoixiu. Yo he adevinato que o tuyo espritos esprito en ye do bafo dos esp ritos superiors. Langlucia thabr aventau revulcartalm ent do cielo ta revulcar - te en o tarqun da m iseria. Yo veigo, sindem bargo, na tuya nublosa frent un siello destiradeza que ten fa digna de ennusatros, espritos cerenyos y libres V en team te - ne yo ten v a a m ostrar parolas m achicas de tat virtut, qua lo que las prenuncies se ubrirn as rosas y te brindarn con os diam antz que bi son en

o suyo sino, como as perlas en as cascas que quitan do fundo da m ar os en- te- nepescadors. V en - te - ne - ie, ten dar de tresoros ta que vivas feliz; y m s tardi, quan se crebe a garchola que tacarraza, o tuyo esprito sasim ilar a los de nusatros, que son espritos hum ans, y totz trafucaus bibi - serem os a fuerza m otora, o rayo vital da creyacin, que corre com o un fluyiu per as alterias soterranias. LA IRE ..- Laugua lam ina a tierra y vive no tarqun, yo fluyo per as rechions eterias y vuelo per lespacio sin de m ugas. Sigue os m ovim ientos do tuyo corazn, dixa qua tuya alm a puye com a flam a y as azuls espirals do fum o. D esdichau aquel, que en tenendo dalas baixa a las fundarias ta rechirar oro, podendo untarrem untar - se entalto ta trobar dam or y de sentim iento!. V ive escura como a viola, que yo porteyar en un beso fecundo o chito vivificant datra flor chirm ana de tu, y esgarrar as boiras ta que no i m anque dun rayo de sol qualum bre o tuyo enfuelgo. V ive escura, vive ignorada, qua lo que o tuyo esprito seslige, yo lo puyare ta ras rechions de luz nuna boira roya. Cayoron laire y laugua y am aneixi lo gnomo. O gnom o yera com o un hom brecet transparent: una m ena de nano de luz, parellano a un fuego de folletz, que sarreguiba a risotadas, sin de rudio, y en blincaba de catn en catn, y m ariaba con a suya vertixinosa m ovilidat. A vegadas, se capuzaba en laugua y continaba b rilando en o fundo como una xoya de m il colors; A tras vegadas saliba a la superficie y sobatiba os pietz y as m ans, y batiba o

13

tozuelo ta un costau y ta latro con una rapedez que tocaba en prodixio. M arta veyi a lo gnomo y li esti seguindo golladeta con a gollad eta tresbatida en todas as suyas tozolas evolucions; y quando o diabolico esprito savent a la fin per dentre as ascabrosidatz do M oncayo, com o una flam a que corre, sobatindo a tufa de purnas, sinti una m ena de atraccin inrepuntable y contin dezaga dell con una corrida deleriosa. - M agdalena! diciba mientres laire que chinasaluenyaba china - chana; y M agdalena, trango a trango igual com o una sonam bula, enfilada en o suenio per una voz am iga, contin dezaga a volada quen iba sospirando per a planeta. D im pus tot en qued atra vegada en silencio en a escura albareda, y laire y

laugua continoron resonando con os gorgom entos y as remors de cutio. IV M agdalena torn a lo lugar pocha y enarcada. A M arta lasperoron pordem s toda a nueit. de A la tardada d e latro diya, as m esachas troboron un cantaro crebau a lo costau da fuent dalbarera. I yera de M arta, de saper- sequala m ai no torn a saper - se - ne cosa. D einde allora as m esachas do lugar van a escar laugua a lalbada, am aitinan con o asegurato sol. Bell unas m han as egurato que de nueits se ha sentito en m s duna m ingala o planto de M arta, qualo esprito vive acarrazau en a fuent. Yo no s qu credito dar- lisdar - lis - ne. G ustavo A dolfo Bquer

14

05/11/2011

ocharraire.blogspot.comChen Esportibo

Regles Alacetals amn da Prenuncia en Aragons

Cualquier lector de habla castellana que quiera acercarse al aragons por medio de este diccionario debe ser consciente de una serie de cuestiones que pueden ocasionarle una idea errnea a cerca de la pronunciacin de gran cantidad de palabras.

No obstante lo anterior, queda un grupo de palabras que no siguen la norma anterior y cuya pronunciacin suele ser con la t final. Pr ejemplo, siguen esta regla tot, Los sufijos terminados en ot, como en

chicot.Paso a enumerar algunas de las ms importantes: Los plurales de palabras que terminan en rs omiten en su pronunciacin la r. As por ejemplo, Fainers, plural de fainero, trabajador en aragons, debe leerse (fains). Las palabras que llevan intercalada una construccin consonntica del tipo ct-, -pt-, -cc- (generalmente de origen latino) dejan sin pronunciar la c p que antecede a la to c. As, por ejemplo: Palabras como actuar, acceder o septeno, actuar, acceder y sptimo respectivamente, deben leerse (atu), (aced) o (seteno).

Tambin son mudas la mayora de palabras terminadas en t. As, por ejemplo choventut, juventud en aragons, deber leerse (Chovent). Mont, monte en aragons, ser (mon). Los ejemplos de este tipo de palabras son muy cuantiosos y el respeto a esta regla es importante. Las consonantes del idioma aragons se pronuncian de manera similar a la castellana con la excepcin de la letra x que da en aragons comn un sonido similar a lach del francs o la sh del ingls, y para el cual no existe equivalente en castellano.

En aragons las palabras que incorpo ran una x (cuya pronunciacin ya se ha adelantado) entre dos vocales como por ejemplo bruixa o eixercito tendr normalmente una i que la anteceda y que podr ser muda o no dependiendo de la variedad de aragons que se hable. As, dichas palabras podrn leerse (bruixa, eixercito) o bien (bruxa, exercito), indistintamente.

Por lo general, en lengua aragonesa la terminacin en r de los verbos en infinitivo es muda. As, un verbo como escoscar, limpiar en aragons, debe leerse como (escosc), por ejemplo. En algunos valles, esta regla se extiende incluso a palabras que no son infinitivos verbales, en ellos, palabras como treballador se leer (treballad).

http://ocharraire.blogspot.com/2011/11/regles-alacetals-aman-da-prenuncia.html 15

ocharraire.blogspot.com

05/11/2011

Regles Alacetals amn da Prenuncia en AragonsLas palabras que incorporan las letras gn- en medio de las mismas, pronuncian solamente la n. As, por ejemplo significar y dignidat se leen (sinific) y (dinid).

Las letras ny cuando van juntas en aragons se leen con un sonido parecido o idntico a la castellana. As de gufanya , gratuto en aragons, puede leerse como (de gufaa).

http://ocharraire.blogspot.com/2011/11/regles-alacetals-aman-da-prenuncia.html

16

ocharraire.blogspot.com

27/10/2011O Charraire

Adchectivos Relativos y Clausulas Relativascannicas o analticas, el relativo es invariable y acSe usa referido a personas: ta como una mera conjuncin. Un pronombre (un cltico o un posesivo) llamado pronombre reasuna) En funcin de sujeto y sin antecedente: Qui quiera tivo recupera las marcas de gnero y nmero y el venir, que vienga. caso o funcin sintctica que desempea el relativo. b) En casos que exigen preposiciones: Isto ye ta qui Relativos compuestos: O qual, os quals. lo quiera; No s con qui viens. Este relativo es invaExiste una tendencia a distinguir gnero, de forma riable en gnero y nmero: istas mesachas con qui que pueden considerarse genuinos y no simples charrabas no me fan guaire goi. vulgarismos las construcciones: A quala, as qualas, sin sustituir por completo a a qual, os quals. Ya se Es el relativo de uso general en aragons, es invaha dicho que formas como o que, a que, etc., no riable, sin distiguir gnero, nmero ni caso. Las parecen propias de la lengua aragonesa cuando se construcciones preposicin + que / preposicin + construyen con preposicin. Por supuesto que s lo artculo + que no son genuinas del aragons, que es la forma del neutro o/lo que. Interrogativos. tiene una solucin panromnica para estos caLos interrogativos usuales en aragons son: Qui? sos: Ye una casa que la espaldn de camn (el proQual?, Quals? (y Quala?, Qualas?). Las formas nombre la recupera el caso acusativo del relativo femeninas en el interrogativo parecen ms genuinas que); Ye un hombre que le daban muitos diners (aqu que en el relativo. el pronombre dativo le recupera el caso del relaAdverbios relativos tivo, que debera ser a qui); Ixe yera o libro que en charrabanos (el cltico en recupera la funcin El ms importante es el adverbio locativo an que que de complemento preposicional que tiene en esta sustituye habitualmente a construcciones no gefrase el relativo que; la construccin cannica sera ste yera o libro do qual charrbanos, ya se ha nuinas del tipo en o que, en a que, en os que, en as que: pasabanos por mons an que (i) creixeban dicho que construcciones del tipo iste ye o libro do que..., y sobre todo, iste ye o libro de que..., no son fongos royiscos. Tambin se puede usar con preposicin: de an que; per an que. genuinas); Yera una ilesia que se i feban procesions (en lugar de, ... en a qual/quala se feban... o en lugar de ... en a que se feban...). Las construcciones equivalentes a las del castellano cuyo en las que el relativo tiene la funcin de complemento del nombre, tambin se resuelven de manera anloga: Una muller que os fillos yeran muit templaus, o bien con un posesivo: Una muller que os suyos fillos... Una forma ms culta semejante a la medieval sera: Una muller, os fillos da qual... En todas estas construcciones llamadas relativas nohttp://ocharraire.blogspot.com/2011/10/adchectivos-relativos-y-clausulas.html

17

ocharraire.blogspot.com

15/10/2011O Charraire

A Koin, Biquipedia y yoAgora fa poc mes quuna anyada quescubill per primer vegada Biquipedia. A Wikipedia, en castielln, ya me se feba un avance pitudo. Veyer-la naragons una cosa enlucernant, una faina propia de chigants. Tasament puet recentar con parolas toda la ilusin que senti en saper da suya existencia. Deseguida me met a colaborar. Yo heba aprenito aragons feba anyadas de traza autodidacta, asinas que menchegu y escribi 3 u 4 articlos. Tamin me presient ta comunidat de biquipedistas. Cerreno per fer parti della [No s versau nas nuevas tecnolochas asinas que tos prexinaretz lesmanixada que me suposo tractar dachustar-me-ne, antims de remerar a viella fabla, quasi ixuplidata quapreni quan yera mocet nomes]. En fer isto, me trepuc con dos entrevalos mes: La un esti a grafa. Como sapetz, naragons bi ha, a lo menos, tres trazas acceptadas describir as parolas. Disgraciadament, denguna i ye oficial. Da mes recient, la de lACAR, yera achustau o suyo emplego dentre os biquipedistas y en yera oficial sin yo saper-lo dentre ells. De facto, i yeran mesos en meyo dun prochecto de trescole dos articlos da antiga grafa do 87 enta ista mes muderna. Allora, ixa grafa no me pareixeba ni buena ni oportuna per prexinar-me, no sin bella cosa de ragn, quo suyo uso veniba a envolicar-lo tot encara mes. Agora, manimenos, como se veye en leyer-me, ya no emparo totalment ixa opinin dallora, pos considero que ye una esmanixada mes que notable per enrequir y dar coderencia a laragons. O suyo uso, per parti de Biquipedia, me se fa amenistable en tractar denamplar a Koin da luenga. Per atro costau y, humildament, no me se fan muit constructivas bell unas opcions que se prenen-ie, creigo que no abastablement argumentadas. Per ixo, no conmulgo exactament con Biquipedia y enanto o mo estilo propio de fer servir laragons. Totas as parolas quuso estn replegadas (y adaptadas na mida oportuna a la grafa esmentata alto): de Diccionarios daragons muderno (Andolz, Arags, Mostolay,); de libros publicaus (Navarro, Nagore, Arags, Berges, Ballestn,) Tamin, profes que s, confito muitas vegadas en Biquipedia, anque bell unas poquetas das suyas parolas me faigan dandalo y no as faiga servir. La atro angulema ye que goso de qestionar-lo tot, na mida do posible. Ye parti da traza de pensar de yo [aquells que me conoixen bien lo sapen]. Antims, quan no digo ixo que pienso, esclato, y isto no ye de cutio bien visto per tot o mundo. As mas diverchencias dopinin con os controladors de Biquipedia feban que me sent-se incomodo y sin da libertat amenistable ta escribir como maganase. Engun s, una anyada mes tardi, que yo tambin incomodaba, per tant, esti encertau albandonar ixas fainas. De qualsiquier traza, teneba muit poc qualportar-ie. Cal dicir qua Koin da luenga la enamplamos totz os que femos servir-la, siga charrando-ne, publicando libros, gramticas u diccionarios, replegas de parolas aragonesas, colaborando en Biquipedia, inventando nueus estilos dialectals, escribindo en blocs, comentando articlos u leyendo Arredol. Totz femos parti de laragons muderno, anque siga un aragons latent. En retrospectiva, me siento enc modestament til y ilusionau per agrandir o bloc y ganar de lechttp://ocharraire.blogspot.com/2011/10/koine-biquipedia-y-yo.html

18

ocharraire.blogspot.com

15/10/2011

A Koin, Biquipedia y yotors Ilusin ta participar en Biquipedia, ya no me i queda. Talment partecipe en bell articlo de traza testimonial, bella vegada, sin comproms denguno [ixo profes, si no me viedan] pero ixo estar tot. Enfortunadament no amenistan de chent como yo que lis estorbe o trango. Ast bin ha chent capaz de treballar magnificament y de traza admirable. Yo, sincerament, lis diseyo lo millor. Mes que mes perque tall y como estn as cosas, y tall y como se i son metendo, Biquipedia estar, en bellas anyadas, lunica Koin que conoixcamos dixo que maitn se considere como laragons muderno.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/koine-biquipedia-y-yo.html

19

ocharraire.blogspot.com

14/10/2011O Charraire

Tos propongo estozar la Fabla AragonesaEnc yo no s muito de politicas lingisticas perque yo no s lingista, s que s, manimenos, neofablant de laragons -u mes exactament neoescritaire [que ye a unica cosa que f con ell, ames de leyer-lo,en cada bloc de traza una mica esferent]- y en ixas envueltas yera quan leyendo un Fabloc dos poquetz que bi ha, apreneba sobre a poblematica das esferents escuolas aragonesofablants. No aimo ast nombrar denguna. Yera leyendo con ficacio quan vey lo que me prexino yera lo millor a la fin da dentrada. Un poliu poema dautor anonimo [sembla] que tos pencho ast tall como esti escrito. Me se fa que en tien muita calidat literaria: Tos propongo estozar la fabla aragonesa Ta que bale ixo de la fabla? Ta cosa. No sirbe ta cosa. Barucas. Fateras de comedians que a nenguno intresan. Mas bale oblidar-se-ne distos charrazos bastos y fieros distos dialeutos de paletos que tanto de mal mos han fecho. No tien literatura no tien gramatica no tien dizionario no tien mayestros ni escuela. No la fayaz sufrir. Mataz-la! Tos propongo estozar la fabla aragonesa. Contino tos dixo lenrastre da on ha surtito ta que podatz veyer o poema en o suyo contexto orichinal. A dentrada do bloc, que no esmereix garra cosa a lo poema per lintresant quen ye, se titula Parolas Toxicas do bloc de Lois Chavier.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/tos-propongo-estozar-la-fabla-aragonesa.html

20

ocharraire.blogspot.com

09/10/2011Chen Esportibo

Anne FrankFa poquetz diyas he rematato de leyer un libro que mha percutito guaire: No quereba dixar pasar lenchaquia de meter una dentrada remanent niste Bloc. O cabo y a la fin lo prencipi ta charrar de Literatura, y demes temas culturals. O ttol do libro ye O Diyario dAnne Frank.

No ye un diyario usual. Ella vivi amagada en conchuntas con ueito presonas mes -y medrana pern a estar escubillatos- na parti posterior do edificio a on o suyo pai treballaba antis da ocupancia nazi dHolanda. Ast continoron dos anyadas y meya amagaus nixe cado -per estar chudigos totz ells- dica que finalment, estioron delatatos y rendatos tos alemans en lestu de 1944, data ista, na que remata feriosament o suyo diyario.

Miercols, 5 de abril de 1944

Mientres muito tiempo mhe qestionato ta qu contino estudeando; o remate da guerra ye tant remoto y tant irreal, tant poliu y marabielloso. Si a lo cabo de septiembre agn i semos en guerra, ya no i tornar ta escuola, y ye que no aimo estar rezagada per dos anyadas.

Os diyas yeran composaus per Peter, cosa mes que Peter, suenios y prexins, dica que lo sabato per a nueit senti que me dentraba una graniza fluixera, una horror,

Se tracta, pos, dun diyario, n duna nina chudigoalemanaAnne Frank- de catortze anyadas a on ella plasmaba as suyas permenaduras y deseyos, ixos que no i trobaba con qui charrar.

En companya de Peter esti contenindo as glarimas, mes tardi, mientres prenebanos o ponche de limn con os Van Daan, no atur darreguir-me, de lo animada y acitada que yera, pero tasament esti sola, sapi que teneba que plorar ta desafogar-me. Con o brusn meso me dix esbarar do leito ta lo sulero y rec primer muit intensament o largo rezo de yo; dimpus plor con o tozuelo refirmato nos brazos y os chenullos devantatos, a livel do sulero, toda acurrupita. Un fuarde chemeco me faci tornar ta ra chambra y conteni as mas glarimas, ya que arredol no caleban de sentir-me. Allora prencipi a mormostiar unas parolas ta enzurizar-me a yo mesma: Debo fer-lo, cal de fer-lo, debo fer-lo...! Encherbedita per a inusual postura, veni ta dar cuentra lo canto do leito y contin luitando,dica que poc

Ista ye una nomesdas cartas que escribi Anne Frank no suyo diyario. Enfilada ta Kitty,a suya prexinada amiga.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/anne-frank.html

21

ocharraire.blogspot.com

09/10/2011

Anne Frankantis das diez y meya me fiqu de nuevas no leito. Me se yera pasato!

Y agora ya me se ye ito de raso. Debo continar estudeando ta no estar ignorant, ta pogresar, ta estar periodista, que ye lo quaimo estar. Quaterno que s escribir.

Bell unas falordias son buenas; as mas descripcions da Casa de dezaga humoristicas, muitas partis do diyario estn exprisivas, pero... encara queda per veyer si en veras tiengo calitre. O suenio dEva ye a ma millor falordia de fadas, y ye refitolero que no s da on mha surtito. Muito de A vida de Cady tamin ye bueno, pero de conchuntas no vale cosa. Yo mesma s o mo millor cretico, y o mes cerenyo. Yo mesma s qu ye bien escrito, y qu no pas. Qui no escribe no sape lo poliu que ye escribir. Antis, pern maclamaba per no saper debuxar, pero agora s mes de contenta ya que a lo menos s describir. Y si no plego a tener calitre abastable ta escribir nos papels ni tampoc no ta escribir libros, pos rai, pern me quedar lopcion describir ta yo. Manimenos aimo pogresar; no puet prexinar-me que teniese que vivir como mam, a sinya Van Daan y todas ixas mullers que fan as suyas fainas y que mes tardi tot o mundo ixuplidar. Ames dun mariu y fillos, amenisto atro afer ta qualo rendar-me. No quiero haber vivito ta cosa, como fan a mayora das presonas. Aimo fer honra y goi tos que viven arredol de yo, enc sin conoixer-me. Quiero siguir vivindo, enc dimpus de muerta! Y per ixo li agradeix tant a Dios que mhaiga dato deinde que naixi lenchaquia dinstruyir-me y describir, u siga, dexprisar tot lo que portio adintro con yo.

Quan escribo, enduro tot, as amarguras samortan, a valentor reviscola. Pero allora, surte a gran pregunta: podr escribir qualquecosa important bell diya? Plegar bell diya a estar periodista y escritora? Aspero que s, ains, pero tant que s! Perque en escribir puet plasmar-lo tot: as mas ideyas, os ideyals y as fantesas de yo.

Fa muito quhe albandonato A vida de Cady; en o mo prexn s perfectament cma historia ha de continar, pero me cuesta escribirla. Talment mai no la remate; talment vaiga ta papelera u lescalfador. No ye una ideya muito alentadera, pero si lo pienso, reconoix que con catortze anyadas, y con tant pocaexperencia, tampoc no se puet escribir filosofa. Asinas que entadebant, con nuevas ganas, ya surtir, perque he de escribir, siga como siga! Anne mori de tifus na primavera de 1945 no campo de concentracin alemn de BergenBelsen, tasament un mes antis da liberacin britanica.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/anne-frank.html

22

ocharraire.blogspot.com

09/10/2011

Anne FrankMai no podi estar a periodista que quereba plegar a estar dadulta, manimenos, o libro quescribi en traza de diyario, plen de vitalidat y emplito dilusin enta lesdevenider, ye un dos millors testimonios que bi son quedatos da sinragn da guerra y da empremia anti-semita. Sirva iste humilde post como remeranza ta Anne Frank y enta totz aquells que bosan con as suyas vidas laltismo pr das guerras.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/anne-frank.html

23

ocharraire.blogspot.com

05/10/2011O Charraire

Mensache de Solidaridat con o Movimiento dAcampada y Ocupancia de Wall Street..NOAM CHOMSKY , 02/10/2011 Qualsiquiera que tienga os uellos ubiertos sape que o gangsterismo de Wall Street, das institucions financieras en cheneral- ha inflixito graus mals a ro pueblo dos Estatos Chunitos (y a lo mundo). Y calerba saper tamin que tall cosa ye ida escaicendo pogresivament nas zagueras trenta anyadas, a mida que iba aumentando de traza radical o suyo poder no sin da economa, y per tant, o suyo poder poltico. en ocasions se diz precariat (en lorichinal) ganyosidalla, que se mira de sobrevivir en una ganyosa existencia.

Antiparti, tant xorrontaderas actividatz se levan a cabo con una impunidat quasi plena: no slo meyant o too big to fail (masiato grans ta dixar-los cayer) sino tamin con o too big to jail (masiato grans ta engarcholarl-os). As valients y honradas protestas que continan en Wall Street calerban de fer honra ta meter ficacio sobre ista calamidat y enfilar enta una entregada esmanixada per superarla y meter ta la sociedat per un camn mes saludable. Noam Chomsky Anyone with eyes open knows that the gangsterism of Wall Street financial institutions generally has caused severe damage to the people of the United States (and the world). And should also know that it has been doing so increasingly for over 30 years, as their power in the economy has radically increased, and with it their political power. That has set in motion a vicious cycle that has concentrated immense wealth, and with it political power, in a tiny sector of the population, a fraction of 1%, while the rest increasingly become what is sometimes called a precariat seeking to survive in a precarious existence. They also carry out these ugly activities with almost complete impunity not only too big to fail, but also too big to jail. The courageous and honorable protests underway in Wall Street should serve to bring this calamity to public attention, and to lead to dedicated efforts to overcome it and set the society on a more healthy course.

Sha enchegato asinas un circlo amalvezau que ha acabalato una inmensa riqueza , ames do poder poltico, en un achiquiu sector da poblacin, una truesa dun 1% mientres a resta va esdevenindo cada vegada mes no que

http://ocharraire.blogspot.com/2011/10/mensache-de-solidaridat-con-o.html

24

ocharraire.blogspot.com

22/09/2011O Charraire

Libertat de Parola y Luengame truc o ficacio que laragons yera una luenga que se reivindicaba, sen charraba, que yera un dos idiomas que semplegaban en os pasquins. Creigo que os nuestros dialogos en aragons y en gallego estioron os mos primers actos surrealistas en Aragn. Gracias a aquell amigo conoixi a qualques autors: nchel Conte, Eduardo Vicente de Vera, Veremundo Mndez. En realidat, conoixi os suyos libros. Y a Rafel Andolz y a Chus Arags, y a os diccionarios de totz dos. Y a Chus Inazio Nabarro (siempre mha sosprendiu que un autor de Tauste haiga feito de laragons a suya luenga de fundo y sa un escritor estupendo dende ella: universal, totalizador, luen de totz os topicos) y a Jusep Ral Usn, que no noms que ye un gran escritor y viachero y soniador, que tamin ye editor. Un editor a qui de vegadas se li veye mas emocionau y goyoso quan publica a un autor en aragons. A luenga aragonesa ye duna enorme riqueza. Ye sucheridora, variada, evocadora. Ye o mirallo dun espacio u dantigas formas de vida. Y ye, debant de tot, parti dun patrimonio immaterial que perteneixe a o terreno do inefable y a la vegada do concreto. Aragn ye un territorio especial de tres luengas. A democracia iba a estar, tamin, a borina das luengas y agora pareixe que a coexistencia de luengas mos faiga esbarafundiar un poquet: Espanya ye un arsenal de luengas y de culturas y de tradicions, y Aragn tien tres idiomas: o castelln, laragons y o cataln. Negar-lo ye negar a realidat. Negar-lo ye meter paretz an no bin ha. Vivir ye convivir, ye coexistir, compartir, respectar a otri. Aragn no sentendera sin a riqueza dialectal de laragons das vals, no sentendera sin presonaches como Chuan Fernndez dHeredia, Jean-Joseph Sarohandy u Lucien Briet (que tienen qualcosa de figuras complementarias), sin Francho Nagore y tantos y tantos atros como Juana Coscujuela, Luza Dueso, Mariv Nicols, u sin dos aimants da luenga, Manuel Alvar

Plegu en Zaragoza en 1978 y un dos primers amigos que faci yera un estudioso de laragons. Conoixeba a totz os suyos autors y a suya historia, y viviba a luenga con fervor: una luenga ye un tresoro y fa referencia, con os suyos terminos, con a suya mosicalidat, a un mundo especifico. A una percepcion da naturaleza, da convivencia, da historia. Como yera gallego, y en a casa ma no sheba charrau nunca unatra cosa, lin dici a lamigo que podebanos charrar ell en aragons y yo en gallego. Nos en fuemos ta una manifestacin antinucleyar en Chiprana y http://ocharraire.blogspot.com/2011/09/libertat-de-parola-y-luenga.html 25

ocharraire.blogspot.com

22/09/2011

Libertat de Parola y Luengay ngel Crespo, que teneban alma de andarins da parola. Y tamien bin ha os nuevos defensors de laragons. Mas que defensors, presonas que, sin fanatismo, deciden fer-lo servir con naturalidat, con belleza, con responsabilidat y con placer. A luenga tien una pulsin bien intima: puede estar un cenyo didentidat, a piel de lalma u un modo de concarar o mundo ta recentar-lo como nos dictan a libertat y o corazn. Miguel Torga diz: Lo universal ye lo local sin de paretz. Ast tenemos tamin una polida receta ta estar universal dende Aragn y con laragons en lesmo, en as parolas y en lordinador. Antn Castro Libertat de Parola y Luenga. Paper Dichital Arredol

http://ocharraire.blogspot.com/2011/09/libertat-de-parola-y-luenga.html

26

ocharraire.blogspot.com

18/09/2011O Charraire

Canto a la Libertat, Himno dAragn.Quan se cumple una anyada deinde que esprit Jos Antonio Labordeta, as dreitas caciquils dista tierra chusto han aturau una iniciativa lechislativa POPULAR ta fer do suyo Canto ta la libertat lhimno Oficial dAragn. Calerba que lo se fe-sen de mirar perqu una canta ta la Libertat que represienta a totz os aragoneses y aragonesas DE BIEN, no lis represiente pas a ells. Canto a la libertad de Labordeta. Himno de Aragn from Alberto Prez Puyal on Vimeo.

Sen dicen nioliberals pero enc no sapen cosa de libertat ni tampoc no de sentirs populars ni muito menos de regles democraticos. Tant y mientres, as chents dista tierra que s quaimamos a libertat y a democracia, continaremos asperando que sascuite a nuestra voz, o nuestro canto per dencima dos caciques que no mos represientan. Perque a libertat ye a senya didentidat dAragn en o mundo, a suya mayor ofridura, o suyo mes polido canto. Ye menister que sepan que no revlaremos mai. Pos menudos semos-ie!

Labordeta, Aragn no tixuplida. Entalto a Libertat, entalto Aragn LIBRE!

http://ocharraire.blogspot.com/2011/09/canto-la-libertat-himno-daragon.html

27

ocharraire.blogspot.com

24/07/2011O Charraire

Lestaca

He Prenito a libertat de translatir ista polida canta de Lluis Llach feita en 1968 ta exprisar iste nueu chasco que ta totz os quaimamos y proteixemos as luengas, a ms a ms as dAragn, suposa o ligallo de gubernacin feito dentre PP y PAR. O renaixer da dreita ms espanyolizant que mai no shaiga veyito- ie en democracia.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/07/lestaca.html

28

ocharraire.blogspot.com

28/03/2011Chen Esportibo

Purnas / A Luenga que no esiste, o RomanceLatro diya, rechirando en larchivo do Concello de Zaragoza ta parar unas vesitas de Troballa, pare cuenta en una cosa que mheba pasau por alto y que fa pensar (y mal) de qui ordeno ixe archivo en o sieglo XX y que transcribio bells dixos textos, documentos, actos notarials, bulas, decretos reyals, etc que alza o Concello dende o sieglo XII (quan os cristians aragoneses conquistoron a ciudat a os musulmans). En as fichas de cadagun dixos documentos sanotan bells datos, como se gosa fer quan se buedan archivos, ye dicir, quan sinventarian, porque asinas ye mas facil ta la resta dhistoriadors trobar un documento concreto. En os que alza o Concello a ficha tipo, como en iste documento sobre a reparacion do Puent de piedra, mete a calendata, un titulo esplicativo, un breu resumen, lestau de conservacion y lidioma en que ye escrito. Y aqui ye an prencipian os problemas. Ta veyer larticlo completo en Purnas...

http://ocharraire.blogspot.com/2011/03/purnas-luenga-que-no-esiste-o-romance.html

29

ocharraire.blogspot.com

17/03/2011O Charraire

Bin ha prou de centrals nucliars, bin ha prou de mentiras!!!!

Chernobyl. Foto de Igor Kostin 1986. Dende fa muitas anyadas, puestar que siga dende ixe triste diya 26 de abril de 1986 en que esclat a central nucliar de Chernobyl hemos ascuitau muitas trolas ditas per os tecnicos y ms que ms per os politicos que nusatros esleximos y que se suposaba que calerba que treballasen ta nusatros y ta nuestra seguridat. Sobretot en as zagueras calendatas sha podito veyer as meyas verdatz quan no mentiras ubiertas que mos recentaban y continan recentando:

Chapn esti de 8.9 graus Richter (un tierratremo con tsunami mesmo y parellana grandaria esferr Lisboa en 1755 ) a verdat ye que os nuestros reactors no son feitos ta endurar parellanos tierratremos dixa grandaria sino muito minors- . Y, asinas como ye contrimostrau que os tierratremos chaponeses estioron abastables ta meter ista crisi nucliar mundial que agora veyemos y ms tardi enduraremos, igual pasarba en Espanya en o caso de escaicer tierratremos muito ms febles. As nuestras centrals nucliars no estn libres tampoc de garonas que poderban malmeter os sistemas de refrixeracin das nuestras centrals simplament con a gota fra que cada anyada escaice ta otubre y noviembre en o Devant Espanyol. Soldaus chaponeses en laria restrinchita de Fukushima Falso ye tamin que a enercha nucliar siga limpia y barata. Os fanaticos esfensors do nucliar mos dicen que ye limpia perque no emita CO2 a la morfuga. Ixo ye cierto. A RADIOACTIVIDAT no emite CO2 que yo sepa. Manimenos no conoix a no dengn que bi haiga morito per alentar CO2 y s que mata a millons alentar laire radioactivo- ams de trayer malotas de tota mena.

A falsa seguridat de que os nuestros reactors nucliars yeras muito ms seguros que os rusos como ixe de Chernobyl ye contrimostrada una fulla igual como ye una fulla o feito de que en Espanya no bi ha risque de tierratremos perque, anque o tierratremo de

Nino ucraniano enfermo per a radiacin

http://ocharraire.blogspot.com/2011/03/bin-ha-prou-de-centrals-nucliars-bin-ha.html

30

ocharraire.blogspot.com

17/03/2011

Bin ha prou de centrals nucliars, bin ha prou de mentiras!!!!Ninos de Chernobyl

Dicen que ye barata perque no cuentan dentre os suyos costos lalzar os repuis radioactivos en puesto seguro mientras miles danyadas en as que continan estando potencialment letals ta la vida. Ni tampoc no cuentan o costo de desarmar una central ya viella. Ni sisqui paran en cuenta dos costos duna crisi per chiqueta quista siga. En istos diyas se ha cambeyau a lechislacin espanyola en caso de crisi nucliar que limita as indemnizacions das interpresas nucliars a noms que 1200 millons de euros.

Os mos prexins estn hu con o pueblo chapons a qui diseyo muitisma suerte y que planten fuerte en o esdevenidero, ya libres de centrals nucliars..

Fukushima Daichi Tos prexinaz 1200 millons deuros ta totz os millons de potencials afectaus per a radiacin en Fukushima???? En verdat a solenco costo que cuentan ye a materia prima (luranio y o plutonio, cuyo costo anque barato perque os americans y rusos que tien grans almacens distos productos -lis sobran das bombas atomicas que producioron mientres a suya guerra fra- bi son barrenaus per mercar-los y esferse dells, cutio estarn ms caros que o sol que brila u laire que corre librement. Per tot isto y muitas cosas ms, ya bin ha prou de mentiras y ya bin ha prou de nucliars. No votar a dengn partiu politico que no porte en o suyo pograma electoral o cierre incondicional de totas as centrals nucliars que bi ha en territorio espanyol. Aspero que vusatros que leyetz istas parolas faigatz a mesma cosa.http://ocharraire.blogspot.com/2011/03/bin-ha-prou-de-centrals-nucliars-bin-ha.html

31

ocharraire.blogspot.com

26/02/2011O Charraire

A Particla Bi/i

El Complemento pronominalo-adverbial bi/i, proviene del latn ibi (all) sus funciones oracionales guardan relacin directa con esa significacin. En cuanto a su forma cabe decir que aparece como bi ante vocal o y griega; ej: No bi ha augua (en a nevera, per eixemplo); Ya no bi ye (ya no est aqu); Adoptando, sin embargo, la forma i ante consonante; ej: Ya no i quedan manzanas (en larbol). Lo antedicho en relacin a las formas es relativo ya que si bien esas son las ms generalizadas, existen otras que hay que conocer dependiendo del mbito geogrfico de que se trate. As:

En formas impersonales del verbo haber (haber-bi / haber-ie): En iste lugar bi eba una

ilesia prou polida.Los complementos bi y ne pueden usarse conjuntamente en cuyo caso los dos irn juntos anteponindose al verbo. Y usando formas distintas: Bin; en bi; en i; ne b, etc. Por ejemplo: Bin ha = Hay all de ello, de eso. En este tipo de construcciones, el verbo aparecer conjugado en cualquier tiempo verbal. Estas partculas pronominalo-adverbiales al aparecer conjugadas con algunos verbos, aportan un significado nuevo al mismo, como ya se vi por otra parte, cuando tratamos en verbo Haber que, junto a la partcula en/ne tiene un significado de posesin. Ejemplos de esto con la partcula bi, caben mencionar:

ie: (Chistau, Ribagorza,)

gue: (A Fueba,) be: (Bal de Tena) SAPER-BI (-IE)= suponer

b: (De la Val de Echo a la Val de Vio). METER-BI (-IE)= introducir Bi/i/ibi/ie : Principales funciones: ESTAR-BI (-IE)= Dicho verbo cuando usa la part cula bi, precisa con ella la situacin determinada donde se encuentra el sujeto de la frase. As: A lo

Objeto locativo (de lugar en dnde, a dnde o por canto da fuent, bi ye lantiga torraza do lugar. O dnde): En istas auguas tan foscas? yo no me i meto!; suyo edificio ms viello.

So en casa ma ta quedar-me-ie.

Objeto preposicional (introducido por preposiciones distintas de de): Os mosens predican pero la chen no i

creye; Dixe de soniar con Mara, no fas que soniar-ie!http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/particla-bii.html

32

ocharraire.blogspot.com

24/02/2011O Charraire

LEnfrontinazo de Civilizacions

Bernard Werber ye un dos escritors franceses ms conoixitos ams ams per a suya trilocha sobras fornigas. En a suya obra se puet trobar dende mitolocha a espritugalidat, scencia-ficcin, biolocha, filosofa, Un eixemplo dista zaguera ye o venient texto, extrayito da novela As Fornigas, primera da esmentata trilocha. A suya obra ms famosa. LENFRONTINAZO DE CIVILIZACIONS.

A mayor parti das poblacions que semplegaban ta la esclavitut viveban en tierras con planetas y selvas. Mai no heban veyito a mar. Y, de sopetn, un rei vecn plegaba ta fer-lis a guerra sin denchaquia aparent, y dimpus, en cuenta de matar-los a totz, los se portiaban cautivos, los estrincaban y lis feban caminar enta la costa. En zagueras dixas peripecias, escubillaban dos cosas inreplecables: I) a Mar inmensa, II) Os europeyos de pelello blango. Respeutive a la mar, anque no la heban veyito dreitament, lis feba conoixita per meyacin das falordias como o pas dos muertos. Y sobros hombres blangos, ta ells yeran como sers extraterrestres, teneban una ulor desagradable, o suyo pelello yera duna color extrania, portiaban prendas de vistir extranias. Muitos moriban de medrana, otris, enbarrenaus, blincaban das naus y os tiburons los se minchaban. Los sobrevivientz iban, per a suya parti, de sorpriesa en sorpriesa. Pos, que veyeban? Per eixemplo, quos blangos bebeban vin. Y ells yeran seguros de quen yera sangre. A sangre do suyo pueblo.

O contacto dentre dos civilizacions ye cutio un inte delicau. Dentre os grans compromisos que han conoixito os sers humans, se puet esmentar o caso dos negros africans, feitos esclaus no sieglo XVIII.http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/lenfrontinazo-de-civilizacions.html

33

ocharraire.blogspot.com

19/02/2011O Charraire

A Particla En/ne.El Complemento En/ ne, proviene del latn inde (de ello), y con semejante significado se emplea en aragons.Las formas que puede adoptar dicho complemento dependen del contexto pero se pueden reducir bsicamente a: ne; en; n o n. Principales funciones: 1. OD partitivo: No s si tienen un fillo u en

tienen dos; De vin, en bebo poco.2. Sujeto partitivo (slo con verbos inacusativos): Dantis, mozetz, no ms en veniban

dos u tres.3. Objeto Preposicional: -Talcuerdas de

Chuan?.-No, no men alcuerdo. 4. Atributo: Yo soi/s rico pero tu no en yes.5. Complemento adverbial locativo de lugar de dnde: Quan tu ibas yo ya en torno. 6. Con verbos pronominales de movimiento: men voi/ v ta casa. 7. Combinaciones de pronombres tonos. OI (li-le o lis-les) + OD (lo, la, los, las) que pasan a ser en/ne: Da-le o libro/ a clau/ os libros/ as claus) a o tuyo amigo => Da-le-ne / ya

len dar maitn. Da-les (o libro...) a os tuyos amigos => Da-les-ne / ya les ne dar maitn.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/particla-enne.html

34

ocharraire.blogspot.com

09/02/2011O Charraire

Ir-seVerbo Ir-se-ne

Como todos los verbos de movimiento, el verbo irse-ne = irse, se conjuga tanto en todos sus tiempos simples como compuestos con la partcula en/ne en caso de utilizarse el verbo con carcter pronominal (me voy, te vas,) . Se emplea dicha partcula entre el pronombre y el verbo (men v, ten vas/ves,).

Se nirba = se ira Mos nirbanos = nos iramos Tos nirbatz =os irais Se nirban = se iran Men vaiga = me vaya Ten vaigas = te vayas Sen vaiga =se vaya Mos ne vaigamos =nos vayamos Tos ne vaigatz = os vayais Sen vaigan = se vayan

Por el contrario, tanto en las formas no personales de infinitivo y de gerundio, as como en el modo imperativo, la partcula en/ne va necesariamente detrs del verbo (indo-se-ne, ves-te-ne). Infinitivo Ir-se.ne = irse

Pretrito Imperfecto de Subjuntivo: Me nise = me fuese Te nises = te fueses Se nise = se fuese Mos nisenos = nos fusemos Tos nisetz = os fuseis Se nisen = se fuesen

Gerundio Indo-se-ne = yndose Modo Imperativo Prcticamente no se usa. Participio Sen ye ito/iu = se ha ido Preteretito Imperfecto Me niba = me iba Te nibas= te ibas Se niba= se iba Mos nibanos = nos bamos Tos nibatz = os bais Se niban = se iban Men fue = me fui Ten fues = te fuiste Sen fue = se fue Mos ne fuemos =nos fuimos Tos ne fuetz = os fusteis Sen fueron = se fueron Me nirba= me ira Te nirbas =te iras Ten ves (t) = vete (t) Sen vaiga (ell) = se vaya (l) Mos ne vaigamos (nusatros) = vayamonos (nosotros) Tos nitz /nir (vusatros) = idos (vosotros) Sen vaigan (ells) = se vayan (ellos) Otros verbos de movimiento destacados que usarn por tanto la partcula en/ne en sus conjugaciones son por ejemplo: Puyar-se-ne; baixar-se-ne; dentrarse-ne; tornar-se-ne; amanar-se-ne; etc. NOTA: Es importante recalcar que cuando se utilizan estos verbos de movimiento de un modo pronominal (irme, irse,), la partcula ne/en se colocar siempre en aragons entre el pronombre y el verbo. As: Men v; Mos niremos; ten ibas; sen vaiga;

http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/verbo-ir-ne.html

35

ocharraire.blogspot.com

07/02/2011O Charraire

Conchuncions

Estas son algunas de las conjunciones principales de la lengua aragonesa: Si no per = si no es por

Bis que = aunque, a pesar de Encara que = aunque, an cuando Enc que = aunque, an cuando En quanti que = en cuanto que Est(i) que = me parece que Asinas que = as que De maniera que = de manera que Como = que, como Que = que, porque A fin que = a fin de que, para que A lo que = cuando, en el momento en que En que = En cuanto Ta que = a fin de que, para que Malas que = una vez que, en cuanto

Sindembargo = sin embargo Manimenos = no obstante, con todo Mas / mes = pero Con tot y con ixo = a pesar de todo Bien se val que = menos mal que Mientres que = mientras que En cuenta de = en vez de En puesto de = en lugar de Per consiguient = por consiguiente Tant que = tanto que Pos / pus = pues Car = pues, porque Conque = con que Perque /porque = porque Ya que = ya que Anque / onque = aunque Per ms que = a pesar de, aunque A penar de = a pesar dehttp://ocharraire.blogspot.com/2011/02/conchuncions.html

36

ocharraire.blogspot.com

06/02/2011O Charraire

Preposicions

Estas son algunas de las preposiciones ms usadas en aragons : Ams de = adems de Antis de = antes de Baixo de = debajo de Cara ta = hacia Cuentra = contra Chunto a = junto a Chus = debajo Debant = delante Dentre / entre = entre Dentre que = mientras que Dentre meyo de = entremedio de Dezaga = detrs Dill de = detrs de Dimpus de = despus de Enta par de = en direccin a Entro a = hasta Luen de = lejos de Per baixo de = por debajo de Seguntes = segn

Sin / sen (de) = sin

http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/preposicions.html

37

ocharraire.blogspot.com

05/02/2011O Charraire

Adverbios de Afirmacin, Negacin y DubdaEstos son algunos de los adverbios de afirmacin, negacin y duda ms importantes del aragons:

raba = lo dudo, no lo creo Ni mica ni brenca = nada de nada No garra = ninguno No guaire = apenas No brenca = nada Tampoc no = tampoco

Profs = por supuesto Pro que s = claro que s Quemisi = tal vez, seguramente Sisqui = siquiera

Tamin = tambin Talment =quizs, acaso Quizu = quizs, acaso

http://ocharraire.blogspot.com/2011/02/adverbios-de-afirmacion-negacion-y.html

38

ocharraire.blogspot.com

31/01/2011O Charraire

Adverbios de Puesto

Algunos de los adverbios de lugar ms usados en aragons: Adebn =adelante A ran = casi tocando Arredol = alrededor Astibn = ah delante Baixo = bajo, abajo Dezaga = tras, detrs Difuera = afuera, fuera Dill = ms all Drento = dentro Entabn = adelante Entalto = hacia arriba Entazaga = hacia atrs Encima = encima Tabaixo = hacia abajo

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/adverbios-de-puesto.html

39

ocharraire.blogspot.com

30/01/2011O Charraire

Adverbios de Cantidat

Algunos de los adverbios de cantidad ms usados en aragons: Antims = adems A embute =en gran cantidad Ams = adems A muntons = a montones Asabelo = mucho, muy Bella cosa = algo Bella cosa de = mucho Beta = nada Bien = por lo menos Brenca = nada Cosa = nada Qualcosa = algo Qualquecosa = algo Quanto = cuanto Quasi = casi Fueras de = excepto, menos Garra = nada Guaire = mucho, bastante Gota = nada, apenas Ms = ms Masiau = demasiado Mica = poco Miqueta = poquito Muito = mucho No guaire = apenas Poc =poco Pon = nada Poquet = poquito Prou =bastante Quemisi = muchas ms Qu sape = gran cantidad Tot = todo

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/adverbios-de-cantidat.html

40

ocharraire.blogspot.com

28/01/2011O Charraire

Adverbios de Maniera

Algunos de los adverbios de modo ms usados en aragons:

a tamas de = sin otra cosa que de firme = fuertemente de nuevas= nuevamente devez= a la vez de bislai = de soslayo de conchunta = conjuntamente de grapas = de bruces de buen implaz= voluntariamente china-chana= poco a poco de propio= adrede de raso= totalmente en guinya= a la espalda fito-fito = fijamente, de hito en hito malament= de malas maneras muito= mucho,muy pior, peyor= peor pordems = en vano rai= no importa seguntes = segn slo = slo, solamente

a amagatons = a escondidas antims= adems a escarramanchons = a horcajadas a escuidetas =descuidadamente a esgalapatons = a gatas aforro = ligero de ropa a ficamorro= de bruces aldredes= adrede amoniquet= lentamente a muntons = a montones anculicas = en hombros antiparti= por otro lado a posta = adrede aprisa= deprisa apriseta= rpidamente a pur de = a fuerza de a rebullo = desordenadamente a retepelo= de mala ganahttp://ocharraire.blogspot.com/2011/01/adverbios-de-maniera.html

41

ocharraire.blogspot.com

28/01/2011

Adverbios de Maniera tasament= escasamente terne que terne = constantemente

Incluye los adverbios formados en ment: rapedament =rpidamente fuyinament= disimuladamente alegrament= alegremente tristament = tristemente valientment= valientemente normalment= normalmente zaguerament= ltimamente

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/adverbios-de-maniera.html

42

ocharraire.blogspot.com

26/01/2011O Charraire

Pronombres Indefinidos

Algunos de los ms importantes pronombres indefinidos y elementos cuantificadores de la oracin en aragons: Bell, bella, bells, bellas (=un, algn). Siempre contable: tiengo bellas trunfas. Bell un, bell una, bell uns, bell unas. Pronombre: si tiens trunfas, da-me-ne bell unas. Qualcn, qualcuna. Si bi ha manzanas traye-

Pon (=nada). En sentido partitivo se usa como adverbio: no he treballau pon, y como determinante (generalmente de nombres no contables). Mica, brenca. Como pon.

Garra. Igual que las anteriores pero con nombres contables. Cosa/res (=nada). En sentido absoluto, no partitivo. Tot, tota/toda,totz, totas/todas.

me-ne qualcunas. Muito, muita, muitos, muitas.:-He bebiu muita auAtro, atra, atro, atras. Tambin en estructuras correlativas del tipo: uno... un atro...; bell uns... datros... Otri. Pronombre referido a persona indeterminada (cataln altri, francs autrui) casi siempre con preposicin: Ixo ye pior que treballar ta otri. Prou (=bastante). Adverbio: ya en he bisto prou. Prou.: no se si bi abr prou (d)augua; de tre-

gua. -Yo tamin en he bebiu muita . En iste lugar bi ha muitas casas, -En o mo tamin bin ha muitas .Guaire. Se usa en lugar de muito en frases negativas, interrogativas, condicionales e interrogativas indirectas: -Has minchau guaire?, -Pos no,

no guaire.Guaires. Como determinante con nombres contables en los mismos tipos de frases que como adverbio: no puedo dar-te flors porque no en he crompau/crompadas guaires . Qualque, qualques. Como bell, bella, bells y bellas pero sin distinguir gnero: en qualques diyas

ballo, ya en tiengo prou . prous: no s si tendrs prous claus ta tantas puertas.

mos niremos. Qualsiquier (=cualquiera). Invariable: ast viene

qualsiquier mesache encara que no siga do lugar.Asabelo, asabela, asabelos, asabelas. Como muito.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/pronombres-indefinicos.html

43

ocharraire.blogspot.com

25/01/2011O Charraire

Adverbios de Tiempo

Algunos de los adverbios de tiempo ms usados en Aragons: A monico = Despacio

Anueit = Anoche Anuitardi = Ayer por la noche Dantis ms = Antao De vez = A la vez De maitins = Por la maana De sopetn = Al momento Engun = Este ao, en la actualidad Malas que = En cuanto

Dimpus = Despus Maitin = Maana A ormino = Frecuentemente Asobn = Con frecuencia

Encara = Todava Avant = Ms adelante Allora = Entonces A lo que = Cuando Ascape = En seguida Contino = A continuacin Denantis = Antes, antao En que = En cuanto En primeras = Al principio En zagueras = Al final Ta cutio = Para siempre Tant y mientres = Mientras tanto Alavez = Alavez

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/adverbios-de-tiempo.html

44

ocharraire.blogspot.com

25/01/2011O Charraire

Verbo Fer

Es, posiblemente, el verbo irregular ms usado en aragons. Protagonista imprescindible de bastantes perfrasis verbales, algunos ejemplos son: feba = haca febas= hacas feba= haca febanos = hacamos febatz = hacais feban = hacan faci /fici= hice facis/ ficis = hiciste faci /fici = hizo facemos /ficiemos= hicimos facietz/ficietz = hicsteis facioron /ficioron= hicieron far/fer= har fars/fers= hars far/fer= har faremos/feremos= haremos faretz/feretz= hareis farn/fern = harn ferba= hara ferbass = haras ferba = hara ferbanos = haramos ferbatz = harais ferban = haran faiga = haga faigas = hagas faiga = haga faigamos = hagamos faigatz = hagais faigan = haganhttp://ocharraire.blogspot.com/2011/01/verbo-fer.html

Fer mal = doler, daar; Fer prebo = Sentar bien, hacer buen efecto; Fer garras = Tenerse en pie. Fer goi = alegrar, gustar Fer honra = ser til Fer-se gran = hacerse grande Fer a tana = molestar Fer o papell = poner malas caras Fer o morro cl = salirse con la suya Fer-se viello = envejecer Fer a cucladeta= echarse la siesta Fer a mofla= burlarse Fer aparatos = dramatizar Fer o burro falso = defraudar Fer cuentras = oponerse Fer duelo = dar pena Fer medrana = dar miedo

Gerundio Fendo = haciendo Participio Feito = hecho foi/f = hago fas = haces fa = hace femos = hacemos fetz = haceis fan = hacen.

45

ocharraire.blogspot.com

25/01/2011

Verbo FerPretrito Imperfecto de Subjuntivo: Modo fese = hiciese feses = hicieses fese = hiciese fesenos = hicisemos fesetz = hiciseis fesen = hiciesen Imperativo Prcticamente no se usa.

fe (t) = h, ten (t) faiga (ell) = haya, tenga (l) faigamos (nusatros) = hayamos, tengamos (nosotros) fetz (vusatros) = habed, tened (vosotros) faigan (ells) = hayan, tengan (ellos)

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/verbo-fer.html

46

ocharraire.blogspot.com

22/01/2011O Charraire

Verbo Haber habr = habr, tendr habrs = habrs, tendrs habr = habr, tendr habremos = habremos, tendremos habretz = habreis, tendreis habrn = habrn, tendrn haberba= habra, tendra haberbas = habras, tendras haberba = habra, tendra haberbanos = habramos, tendramos haberbatz = habrais, tendrais haberban = habran, tendran haiga = haya, tenga haigas = hayas, tengas haiga = haya, tenga haigamos = hayamos, tengamos haigatz = hayais, tengais haigan = hayan, tengan

Traducido por el normal sentido de Haber en castellano, conserva tambin en el habla viva del Valle de Hecho y,espordicamente en otros lugares, el significado de Tener. Se utiliza como auxiliar para la conjugacin de los tiempos compuestos en aragons, excepto en los casos de verbos intransitivos de movimiento y en los que son reflexivos (que utilizan ambos el verbo Estar).

Infinitivo Haber= haber, tener Gerundio Habendo = habiendo, teniendo Participio Habiu, Habito = habido, tenido

he = he, tengo has = has, tienes ha = ha, tiene hemos= hemos, tenemos hetz = habeis, teneis han = han, tienen.

Pretrito Imperfecto de Subjuntivo: hese = hubiese, tuviese heses = hubieses, tuvieses hese = hubiese, tuviese hesenos = hubisemos, tuvisemos hesetz = hubiseis, tuviseis hesen = hubiesen, tuviesen

heba = haba, tena hebas= habas, tenas heba= haba, tena hebanos = habamos, tenamos hebatz = habais, tenais heban = haban, tenan habi = hube, tuve habis = hubiste, tuviste habi = hubo, tuvo habiemos = hubimos, tuvimos habietz = hubsteis, tuvsteis habioron /habieron = hubieron, tuvieron

Modo Imperativo Prcticamente no se usa. habe (t) = h, ten (t) haiga (ell) = haya, tenga (l) haigamos (nusatros) = hayamos, tengamos (nosotros) habetz (vusatros) = habed, tened (vosotros) haigan (ells) = hayan, tengan (ellos)

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/verbo-haber.html

47

ocharraire.blogspot.com

19/01/2011O Charraire

A Campana de Uesca

que fese chusticia, clam o mensacher a lo huerto en o qual heba muitas colls y sac un gavinet que teneba y, tenendo a letra en a man y leyendo, tall totas as colls mayors que yeran en o huerto y fincoron as solas chicas, y dizi-li a lo mensacher: Vete a lo mio sinyor o rei y di-le-ne lo quhas veyito, que no ten d atra respuesta.

Y iste don Remiro esti muit buen rey y muit francho a los fidalgos, de traza que muitos dos lugars do reino dio nobles y caballers; y per isto no lo precioron res, y faceban guerras dentre si mesmos en o reino y mataban y robaban a las chents do reino, y per o rei que non quereban cesar disto; y esti puesto en gran perplexidat cmo darba remeyo a tanta de perdicin do suyo reino, y no osaba pas isto revelar a denguno. Y per dar remeyo a o suyo reino ninvi un mensacher a lo suyo monesterio de Sant Ponz de Tomeras con letras a lo suyo mayestro, clamado Forado, que yera seido perque ye costumbre y regle dos monches negros que a tot novicio que yera na orden dan un monche dos viellos per mayestro,y seguntes a presona dixe don Remiro que mereixeba dioron-li o mayestro muit bueno y grant y sabio, en as quals letras recentaba lestamiento do suyo reino y a mala vida que pasaba con os nobles do suyo reino, rogando-li que li consellasse lo que ferba; o mayestro con grant placer que heba recebidas as letras, pens que serba irregular si le consellaba

Ixe mensacher de mala gana perque respuesta non le heba dada, se veni a lo rei y li recent que respuesta denguna no le heba quiesto fer, per ixo, o rei qued muit desapagau, pero quand recent a traza en que heba veyito, pens en si mesmo quo huerto podeba estar o suyo reino, as colls i yeran as chents do suyo reino y dizi: Per fer buenas colls, carne i ha menister. Y lugo de contino ninvi letras per tot o reino a nobles, caballers y lugars ta que fuesen a cortes a Uesca, metendo fama que una campana quereba fer en Uesca que de tot o suyo reino se sintiese, que mayestros heba en Francia que a ferban; y isto sintioron os nobles y caballers dizioron: Vayamos a veyer ixa locura que o nuestro rei quier fer, como aquells que lohttp://ocharraire.blogspot.com/2011/01/campana-de-uesca.html

48

ocharraire.blogspot.com

19/01/2011

A Campana de Uescapreciaban poc. Y quand fueron en Uesca, fizo o rei parellar ciertos y secretos hombres en a suya cambra armaus ta que fesen lo quell lis mandarba. Y quand veniban os ricos hombres, mandaba-los clamar uno a uno a consello y como dentraban, asinas os mandaba escabezar en a suya cambra; pero clamaba aquells que li yeran culpables, de guis que ricos hombres y atros caballers escabez antis que chentase, y haberba a totz os atros caballers asinas mesmo escapezau de no estar perque dixa traza lo sintioron os que bi yeran difuera y fuyoron; dos quals muertos a la fin bi yeran os cinco do linache de Luna, Lop Ferrench, Rui Ximenez, Pero Martinez, Ferrando y Gmez de Luna, Ferriz de Lixana, Pero Vergua, Gil dAtrosillo, Pero Cornel, Garca de Bidaure, Garca de Penya y Remn de Fozes, Pero de Luesia, Miguel Azlor y Sancho Fontova caballers. Y con aquells muertos, no podioron os atros haber que bi yeran fuyius,asinas pos, soseg finalment o suyo reino en paz.

Coronica de Sant Chuan da Penya

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/campana-de-uesca.html

49

ocharraire.blogspot.com

19/01/2011O Charraire

Os Numerals

A contino, dixo ast penchaus os numerals naragons seguntes a nueva Propuesta Ortogrfica de lacademia de LAragons ACAR. Aviento de 2010.

120 ciento vint(e)/vente, cent vint 130 ciento trenta, cent trenta 202 docientos dos, docents dos

16 decisis, decisiis, setze 17 decisiet, decisiete, dechiset 21 vintiun(o), ventiun(o) 24 vintiquatre, ventiquatre, ventiquatro 25 vinticinco, venticinco, vinticinc 26 vintisis, ventisis, vintisiis, vintisis 27 vintisiet(e), ventisiet(e), vintiset 28 vintiueito, ventiueito, vintiueit 29 vintinueu, ventinueu, vintinou 31 trenta y un(o), trenta-un 32 trenta y dos, trenta-dos 41 quaranta y un(o), quaranta-un(o), quarenta y un(o) 60 sixanta, sisanta, sesenta 101 ciento un(o), cent un(o) 102 ciento dos, cent dos 110 ciento diez, cent deu 115 ciento quince, cent quince

300 trecientos, trecents 400 quatrecientos, quatrocientos, quatrecents 500 cincocientos, cincientos, cincents 600 seicientos, sieicientos, siecents 700 sietecientos, setcents 800 uitcientos, ueitcents 900 noucientos, noucents 1100 mil cient, mil cent, oncecientos, oncecents 1200 mil docientos, mil docents, dotzecientos, dotzecents 1300 mil trecientos, mil trecents, tretzecientos, tretzecents 1400 mil quatrecientos, mil quatrocientos, mil quatrecents, catorcecientos, 1500 mil cincocientos, mil cincents, quincecientos, quincecents 1600 mil seicientos, mil siecents, setzecientos, setzecents 1700 mil sietecientos, mil setcents 500000 cincocientos mil, cincientos mil, cincents milhttp://ocharraire.blogspot.com/2011/01/os-numerals.html

50

ocharraire.blogspot.com

17/01/2011O Charraire

LAlfabeto Aragons

Texto entresacau da Propuesta ortogrfica do Aragons feita per lACAR, en aviento de 2010. Cada letra do alfabeto aragons -y o suyo nombre- amaneix-ie con a suya pronuncia y bells deixemplos. Cobaixo, bi son adibitos os digrafos de laragons escrito actual.

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/lalfabeto-aragones.html

51

ocharraire.blogspot.com

17/01/2011

LAlfabeto Aragons

Laragons tamin cuenta con os siguients digrafos:

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/lalfabeto-aragones.html

52

ocharraire.blogspot.com

16/01/2011O Charraire

Verbo Estar

Se puede traducir, segn el contexto, por ser o por estar. Se utiliza como auxiliar para conjugar los tiempos compuestos de algunos verbos ( los intransitivos referidos a movimiento y los reflexivos) Infinitivo Estar = Ser, estar Gerundio Estando = Siendo, estando Participio Estau, estato = sido, estado. soi/ s = soy, estoy yes = eres, ests ye = es, est somos/ semos=somos, estamos sotz /setz = sois, estais son = son, estn. yera = era, estaba yeras= eras, estabas yera= era, estaba yeranos = ramos, estbamos yeratz = rais, estbais yeran =eran, estaban esti / va estar = fui, estuve estis / vas estar = fuiste, estuviste esti / esti va estar = fue, estuvo estiemos / vam estar = fuimos, estuvimos estietz / vatz estar= fusteis, estuvsteis estioron, estieron / van estar= fueron, estuvieron ser = ser, estar sers = sers, estars ser = ser, estar seremos = seremos, estaremos seretz = sereis, estareis sern = sern, estarn

serba = seraestarba = estara serbas = serasestarbas= estaras serba = seraestarba = estara serbanos = seranosestarbanos= estaramos serbatz = seraisestarbaz= estarais serban = seranestarban = estaran siga = sea, est sigas = seas, ests siga = sea, est sigamos = seamos, estemos sigatz = seais, estis sigan = sean, estn

Pretrito Imperfecto de Subjuntivo: estase= fuera, estuviera estases = fueras, estuvieras estase =fuera, estuviera estasenos = furamos, estuviramos estasetz = furais, estseis estasen = fueran, estasen

s (t) = s, estate (t) siga (ell) = sea, est (l) sigamos (nusatros) = seamos, estemos (nosotros) ser, setz (vusatros) = sed, estad (vosotros) sigan (ells) = sean, estn (ellos)

http://ocharraire.blogspot.com/2011/01/verbo-estar.html

53

ocharraire.blogspot.com

16/01/2011O Charraire

Requiem per un Labrador Espanyol

Ista polida y chiqueta novela de Ramn J. Snder debuxa lambient prebelico que se viviba na sociedat aragonesa en as envueltas de finals da Republica. Una sociedat rural que prencipia a barruntar a graniza mortalera que savecina quan unos senyoretes da capital arriban ta lo lugar con pistolas y escopetas paraus ta fer a gran escabechina que rematan fendo-ie. Paco, labrador honrau, y noble fillo de labradors, bi ser una das suyas victimas a penar -u con a complicidat- do mosn local. Ast contino, tos dixo una parti especialment emotiva dista historia: O zaguer en confesar-se esti Paco. -En mala hora lo veigo a vustet -dici a mosen con una voz que Mosen Milln no lheba a