nº 8...o viaxeiro atopará un pobo a cada canto. cada un deles, coa súa propia morfo-loxía...

Nº 8Agosto 2017A L C A T R U Z

asociación cultural AIRA DAS MANTAS

EDITA:A. C. “Aira das Mantas”

DESEÑO MAQUETA:José Luis RodríguezMilagros Aldemira

MAQUETACIÓN:José Luis Rodríguez

MONTAXE:

Yolanda Lloves Álvarez

COLABORACIÓNS:Santiago ProlLuis Del Campo ProlXosé Parente DuránJ. Pedro Prol QuintasMª Jesús Lage QuintasJuan Prol CidMª Carmen Aldemira RequejoPilar Aldemira RequejoMilagros Aldemira RequejoJosé Manuel Pascual Ramos

AGRADECEMENTOS:Francisco Nóvoa RodríguezAntonio Pérez Guede

IMPRIME:Tórculo Artes Gráficas, S.A.

SUMARIO:

Limiar ......................................................... 2

Vestixios dos nosos devanceiros (IX) ..... 3

Unha casa labrega da corga da serra ..... 6

Como pasa o tempo! ................................ 10

A procesión da Nª Sª das Neves:

costumes e evolución .............................. 14

As fábricas de gasosas ............................ 17

Os nosos antigos retablos nas igrexas

de Maceda.................................................. 20

Pasatempos ............................................... 24

Poemas ...................................................... 25

No val de Maceda (Parroquia a Parroquia):

Santiago de Zorelle.................................... 28

ALCATRUZAGOSTO 2017Nº 8Ano IX

Foto Portada:Rúa As Canteiras

SUBVENCIONAN:


2

LIMIAR

Quen que se achegue ó Val do Medo, por calquera dos catro puntos cardi-nais, vaise atopar cunha gran diferencia entre o que deixa e o que atopa.A acción xenética dos grandes movementos tectónicos, dislocacións e frac-

turas do vello S. Mamede deron lugar -xunto coas escorrentas de auga- a tres ríosprincipais e centos de regatos, unha morfoloxía caprichosa de outeiros, pequenos vales,chairas, e no medio do val unha gran planicie.

O viaxeiro atopará un pobo a cada canto. Cada un deles, coa súa propia morfo-loxía adaptada ós recursos que lle son máis pretos, aproveitando os materiais que amesma natureza lles ofrece nese lugar. Así na falda do S. Mamede, o sistema constru-tivo é maioritariamente de louxa ou xistro como lle din agora. E na zona da Cabezada Meda e no val o sistema construtivo é máis de pedra granítica. Todos eles estánasentados en lugares estratéxicos nos que aproveitar os recursos naturais, entre eles aauga, de aí que en case que todos nos poidamos atopar con muíños, de río ou de re-gato.

Dende esta pequena publicación queremos animar non só ó viaxeiro senón taménás nosas xentes, as xentes do Val do Medo, a pescudar no inmenso patrimonio do quesomos garantes e moitas veces descoñecedores.

En definitiva, a todo aquel que teña a ben colaborar e ser partícipe deste proxectoque É DE TODOS E PARA TODOS!



3

Aínda que había mi-seria e pobreza nomundo rural, con

saldos migratorios constantescara América que debilitaroneconómica e demografica-mente á provincia de Ou-rense, a vila de Macedatrocouse -pola contra- nomotor económico da bisbarra.Existía unha burguesía localben asentada, profesionaismedios, emprendedores ecomerciantes. Tamén todo unmundo agrario e gandeiro.Mantiñan pulo as feiras osdías 4 e 20 de cada mes e osmercados dos xoves e do-mingos. No ano 1900 o al-calde de Maceda eraAureliano Ferreiro Carballo.En 1902 foi relevado comorexedor polo comerciante ebanqueiro Matías BobilloBazal. Aureliano Ferreiro vol-vería á alcaldía (1909-10). En

1917 chegaría a deputadoprovincial polo distrito Allariz-Trives e a presidente da De-putación de Ourense, dendefebreiro de 1929 até febreirode 1930. Hogano a avenidacentral da vila de Macedaleva seu nome. O fillo do al-calde e terratenente MatíasBobillo Bazal, outrosí cha-mado Matías Bobillo Bobillo,fixo a carreira de Dereito.Acadaría a alcaldía de Ou-rense -con só 35 anos- entre1925 e 1926, en plena Dita-dura de Primo de Rivera.Tamén fora deputado provin-cial e logo maxistrado de Tra-ballo en Palencia. Asentadono franquismo en Madrid cunbufete de referencia, finaríano ano 1972. Hogano des-cansa no cemiterio parroquialde Maceda. O seu irmán Ál-varo, que nacera en Macedaen 1889, fora un pediatra re-coñecido en Madrid, mesmocunha rúa ao seu nome. Fa-lecera asasinado alí en no-vembro de 1936 pormembros radicalizados doAteneo Libertario.

No ano 1900 o concellocontaba con 4.948 habitantesde dereito. O 7 de maio de1902, o bispo Pascual Ca-rrascosa de Ourense (1896-1904), aprobou a fundación

do Círculo Católico de Ma-ceda, presidido por CándidoCalvo e Manuel Estévezcomo consiliario [o clérigolocal que representaba á ins-titución milenaria naquelaasociación]. Inspirado nadoutrina da Igrexa procurabaafastar aos obreiros de posi-cións belixerantes. Facía cha-mamentos á paciencia,disciplina e caridade cristiá,propugnando a harmoniza-ción do capital e do traballo.No Círculo Católico de Ma-ceda impartiría conferenciasde contido relixioso e social opresbítero ilustrado, orixinarioda vila, Manuel Vidal Rodrí-guez (1871-1941), que na-quela altura residía enMadrid. Pascual Carrascosatomara posesión da dioceseen maio de 1896. Os últimosanos do seu episcopado [mo-rreu con só 57 anos] pasou-nos en Xunqueira de Ambíaonde mandara habilitar unharesidencia. Tamén represen-tara como senador en Madridao arcebispado de Santiago(1899-1900). Fora substituídoen Ourense polo bispo nava-rro Ilundain y Esteban (1905-1921), que dispuña -aochegar- dun informe demole-dor:

“El dialecto gallego no es

VESTIXIOS DOS NOSOS DEVANCEIROS (IX)Santiago Prol

O bispado de Ourense, a comezos do século XX, enmarcábase dentro dunha sociedadefondamente agraria e tradicional. Porén, non era allea aos problemas sociais, políticos e relixiosos do seu momento coas novas correntes liberais e modernistas queían agromando (Barreiro: 1981).

TRADICIÓN POPULAR


4

obstáculo, pues el pueblo en-tiende el castellano, y en cas-tellano se expiden losdocumentos oficiales tanto dela administración eclesiásticacomo civil, y en la capital ypueblos importantes [Ma-ceda], se hace la predicaciónen castellano. Ni tampococreo que obispo alguno de laregión gallega predique ohaya predicado en gallego, nique la circunstancia de hablarese dialecto haya sido consi-derada como importante parala designación de prelados enel territorio de Galicia (...). Elpueblo de Orense es sencilloy dócil, y por tanto más fácilde gobernar” (Figueiredo:2006).

Cara o ano 1910, Macedaandaba polos 5.000 habitan-tes. A vila tiña rexistradas ofi-cialmente 654 persoas dedereito. A maioría dos veciñosvivían nos 54 asentamentosdas parroquias. Había na vilafábricas de gasosas, telleirasás aforas e oleiros na parro-quia de Tioira. Mantiña un ac-tivo e importante comercio conorte de Portugal e da súa re-nomeada feira saían os me-llores exemplares de gandopara Castela e Estremadura.Tiña transporte diario dendeOurense, que mesmo che-

gaba até Baños deMolgas e ao Santua-rio dos Milagres. Na-quela altura o alcaldeera Aureliano Fe-rreiro, o secretarioManuel Ramos, oxuíz municipal Ri-cardo HernándezAraújo, o fiscal Anto-nio Villa Fernández e

o secretario do fiscal AdolfoPumar Builla. Ademais do pá-rroco Manuel Estévez, habíaun mestre -José Casar Fer-nández- e unha mestra -Eduarda Oubiña- nas escolasda vila.Tamén unhaaula de pár-vulos de pa-droado real acargo de Eu-sebia delRiego [nai dopoeta XoséLois Parente].Daquela asdoce parro-quias conta-ban consacerdote, escola e profeso-rado. A sucursal do Banco deEspaña estaba a cargo doemprendedor Matías BobilloBazal. A vila contaba concuartel da garda civil [nel na-cería o cardeal Quiroga Pala-cios co século]. Tamén tiñarexistrados naquela alturacatro avogados, un notario,dous médicos, un veterinario[o pai de Benigno Álvarez],tres cafés e billares, tres car-nicerías, unha academia pri-vada, cinco tendas decomestibles, dúas confeite-rías, dous negocios de coite-los e navallas, dúasdroguerías, dúas farmacias,

dúas ferraxerías, tres talabar-teiros, dúas abacerías, catronegocios da construción,dúas olarías, tres estancos,tres zapaterías, un negociode ataúdes, unha fábrica dechocolate, tres tratantes degando, cinco panaderías, tresperruquerías, un taller de pi-rotecnia, un serradoiro, dousxastres, tres tabernas, variasmercerías... Tamén había al-macéns de viños e de xa-móns, de tellas e ladrillos,muíños, mestres de obras,froiterías do país, tecidos,fondas, quincalleiros, recadei-

ros, modistas, ferreiros, car-pinteiros, ferradores,canteiros, follateiros, servizode carruaxes, sociedades va-rias...

Aínda que demografica-mente Maceda seguía me-drando por mor da súadinamización comercial [en1930 acadaría os 5.919 habi-tantes de dereito], nas primei-ras décadas do século XX,houbo movementos migrato-rios de toda a contorna caraArxentina, Cuba, Uruguai eBrasil, polo efecto chamadade familiares asentados alénmar. Na Ditadura de Primo de



5

Rivera (1923-30) erguéronsevarias pontes e camiños noconcello de Maceda. Taménse urbanizou a rúa principalda vila con empedrado. Cele-brouse anualmente a festa daárbore e houbo concursos degando. Construíuse a rede desumidoiros urbana e repa-rouse a Verea, o antigo ca-miño medieval cara Ourensepor Santa Mariña. A Federa-ción Católica Agraria amosoucerta incidencia. Salientar ocaso do sindicalista EloyVidal, xa que logo este mes-tre, concelleiro de Macedanos anos da Ditadura dePrimo de Rivera e correspon-dente na vila do diario calvo-sotelista Galicia, “foi oprimeiro dirixente do Sindi-cato Católico Agrícola de La-mamá-Os Milagres, que tiñaun boletín mensual, La Vozdel Pueblo, de forte orienta-ción antirrepublicana e anti-socialista, no que acusaba debolxevismo aos seus oposito-res” (Valcárcel: 1997). En1937 Eloy Vidal chegaría á al-caldía de Maceda “por ordeda autoridade militar”.

A comezos dos anos vinteachegouse a Maceda o escri-tor británico Aubrey Fizt-GeralBell, un estudoso das culturasibéricas, que estaba a facerunha viaxe literaria polo NosoPaís. No seu libro Galiciavista por un inglés (1922), re-cuperamos a foto fixa quetirou da terra de Maceda,cando tivo a ben pasar unhafin de semana outoniza poloVal do Medo:

“Os homes, cando van ámisa en Maceda, visten develudo negro ou castaño, oucon pana marrón, con cami-sas brancas sen gravata econ sombreiros de feltro,maiormente negros. As mu-lleres, defac ianaslongas eovaladas,l e v a npanos ma-rróns oucarmesís,e tanto asmu l le rescomo asr a p a z a s

usan corpiños que chegan,non até o van, senón até oxeonllo. Os cativos de Ma-ceda, vestidos de pana ma-rrón e con enormes puchasazul escuro, apañan as cas-tañas que destelaron. Oscastiñeiros cobren a aba damontaña que aparece xustopor riba de Maceda; ao pédela Francos é un acio de te-llados pardos entre castiñei-ros. Máis alá hai unha serraescura e alta e toda a con-torna ten espléndidos bos-ques de castiñeiros. EntreMaceda e as montañas le-vántase, nun outeiro dachaira, o convento dos Mila-gres como un castelo” (Bell:1922).

BIBLIOGRAFÍA

Barreiro Fernández, X.R. (1981): Historia de Galicia IV.

Bell, A. F‐G (1922): Galicia vista por un inglés.

Hernández Figueiredo, J. R. (2006): Cuadernos de Estudios Gallegos LIII, nº 119.

Prol, S. (no prelo): Manuel Vidal, un presbítero ilustrado de Maceda.

Prol, S. (inédito): Maceda na Historia.

Valcárcel López, M. (1997): O papel das elites urbanas na Galiza non urbana da Segunda República:o exemplo ourensán.

www.ourensenotempo.blogspot.com.es www.fcarballo.org.


6

UNHA CASA LABREGADA CORGA DA SERRA

Luis Del Campo Prol

Osilencio, somen-tes roto polo tin-tilear das

esquilas das vacas que ru-miaban na corte que es-taba por baixo e, do follodo xergón que a avoa re-mexía todas as mañás, en-chía a escuridade dagrande estancia da casana que se facían as comi-das das festas e matanzas.

Era un cuarto grande. Omáis grande da casa, condúas camas e un grandearmario de dúas portas cuncaixón no fondo e unhagran mesa presidía omedio do cuarto. As pare-des caleadas, pasadas poro tempo, dábanlle unha corbranca deslucida, feitas delistóns e pallabarro, divi-dían unhos cuartos de ou-

tros. Unha fiestra cara ópoñente era toda a luz queentraba nela. O chan degrosas táboas de castañoasentadas en pontós quedescansaban nas grosasvigas de cerne separábanada corte das vacas queproporcionaban un agrada-ble calorciño no frío in-verno. O faio, cos pontósvistos e unhas grosas tá-

Cara surlesteda casa.



7

boas que o aislaban do te-llado a dúas aguas, latadocon delgadas táboas decastaño e tella do país porriba por entre as que ovento asubiaba nos díasda balouca. O cuarto tiñaun máis pequeno cara óabrente con unha pequenafiestra tamén pola que sevía o lameiro da casa e orío.

A avoa erguíase polamañán cedo para prepararo café e o cheiriño espallá-base por toda a casa.Había que erguerse des-pois que ela viñera abrir ascontras de madeira quetornaban o frío e a luz.Volta para un lado, voltapara o outro, os follos demillo do xergón non cala-ban ata que te erguías!Deste grande cuarto, pro-pio de toda casa galega,saíase cara a un espacioaberto que daba para o co-rredor que miraba cara ósur, con balaústres de ma-deira e tellado por riba,donde puña a avoa a roupaa secar nos días de in-verno. Iste corredor tiña unpequeniño cuarto quenunca soupen ben paraque era, só algúns cachi-baches había elí. Escon-dido tras dun palleiro,lembro á miña avoa botar-lle algo ós Felos que viñande Castro, camiño dospobos da corga da serra, e

eu morto de medo agar-dando que pasaran o ríocamiño de Escuadro.Neste espacio aberto, conporta para o corredor, es-taba a arca do pan, unagrande arca donde se gar-daba o grau ata levalo ómuíño e tamén donde segardaba, entre o grau, opan despois de cocelo noforno comunal do pobo.Ata 15 días se conservabaperfectamente. E cara áesquerda atopábase ocuarto dos avós, frente ócorredor. O cuarto era pe-queno, daba cara ó lameiroda casa, con unha cama eunha mesilla, pero tiñaunha particularidade queningún dos outros cuartostiña: Unha trapa, unhaporta no chan, que comuni-caba coa corte por unhaescaleira, por se de noiteparía unha vaca ou unhaporca e non ter que saírpor a palleira.

A seguir había un pe-queno pasillo que sepa-raba a cociña de outrocuarto donde se gardabanas cebolas, patatas, chou-rizos, xamóns e todo o quese recollía para todo o ano.A cociña estaba, coma ocorredor, cara ó Sur. Frenteá porta estaba a lareira, colume no chan, ca súa gre-malleira para colgar ospotes, tres pés para pór atixola ou as potas e os

potes e potas a carón dasbrasas. As paredes esta-ban negras do fume e dosanos. Tiña unha fiestracara ó camiño pra dondedaban as portas da palleirae da corte. Debaixo da fies-tra, un fregadeiro de pedraasentado na parede cunpequeno desague cara afóra. Todo o teito, por baixodo tellado, era un canizopara secar as castañas.Coma as ripias dun hórreo,descansaban sobre ospontós, deixando pasar ofume e a calor do lume.Quince días duraba cadaseca, remexéndoas decando en vez para que se-caran ben e poder garda-las todo o ano, ou vendelaspara mercar o aceite, zucree outras cousas que nonse precuraban na casa.Según se entraba na co-ciña, á dereita pegado áparede, estaba o oleirodonde se colocaban asolas nas que se traía aauga da fonte para beberou cociñar. Por riba estabao alzadeiro de madeiradonde se puñan os pratose as cuncas. Contra a pa-rede da dereita estaba aartesa, donde se gardabaa comida que sobraba, opan e algún cacho dexamón ou chourizos. Nomedio, unha mesa non moigrande con taburetes ouselas. Na parede, á es-querda, había unha pe-


8

quena alacena feita namesma parede para póralgún cacharro. O candil deaceite era a luz das longasnoites de inverno. Esta eraa parte de arriba da casa.Saíase de ese pequenopasillo para unha escaleiraque remataba na palleira.Casa e palleira eran todaunha e non había que saírpara fóra. A porta principalera a entrada á palleira. Aparte de abaixo da casaera a corte das vacas e dosporcos. Da palleira pasá-base á corte dos porcos. Aseparación dos cortellosfeita con táboas ou con

maseiros de pedra tamén.As vacas presas nas pare-des e os becerros en uncortello agardando que aavoa os botara a mamarmentras ela muxía a vacae o avó lle enchía os pese-bres de boa herba. As cor-tes estaban, ben estradascon toxos e palla, e a herbaque caía da pexegueiradas vacas, polo que ocheiro era doce coma aterra mollada tras a trebo-ada. Tiña dúas portas gran-des para que poideraentrar o carro, tanto paraestrar coma para sacar oesterco. Pra as vacas abrí-

ase somentes unha, peropolo día cando estaban nacorte, tiña outra mediaporta ou cancela para queestivese ventilada a corte.

Por baixo da escaleiraque subía para a casahabía dous fornos peque-nos que nunca os vin en-cender. Ó lado da escaleirahabía unha porta que dabapara o lameiro da casapolo que discurría a cal-deira de regar as curtiñas,os lameiros e os eidos demillo. A caldeira tería cáse-que un km., estendéndosedende a presa de por baixo

Cara noroesteda casa.



9

das Balsas, por riba dopobo, ata cáseque Barxela.A palleira era grande, congrosas paredes de louxase xeixos coma a casa. Nelagardábase o carro e todosos apeiros grandes: agrade, o arado,… e,tamén, todos os apeirosmiúdos: sachos, engazos,aixadas,…

As paredes, tanto dacasa coma da palleira,eran de louxas e pedrasgras e xeixos colocadassen argamasa dun grosode 80 cm, con lumieiras delouxa ou de pedra de grando país. A palleira tiñaunha gran porta carral paraque entrase o carro car-gado de leña ou de herba,pois todo se gardaba nela.

As grandes vigas con ti-xeira que sotiñan o telladoda palleira non apoiabannas paredes, senón engrosos paus de punta, deun metro máis ou menos,para que quedara un espa-cio libre entre a parede e otellado e esí a herba poi-dese ventilar e que nonanafegara. Nas grandesvigas facíamos os rapaceso bambán co sedeño docarro cando inda habíaherba abondo, dandochimpas carneiras polaherba abaixo e facendo detrapecistas circenses.

Era unha casa grande,tiña diante un gran hórreode tres pés que o paso dacarretera esnaquizou.Hoxe perdeu todo o seu

encanto por as mesmas ra-zóns que outras moitasconstrucións: a ignoranciaou a falta de criterio e res-peto á hora de apreciar evalorar o noso patrimonio.

Non sei se esta formade describir a Casa La-brega Galega vos dá unhaidea de como era, pero en-tendo que a casa viñasendo algo máis ca unhaconstrución física, polo quepensei de facelo de estaforma In Memoriam dosmeus avós, Sr. Juan Ma-nuel Prol e mais DonaAsunción Silva.

En Pías, parroquia deEscuadro, concello de Ma-ceda de Limia, no ano1970.

Lembrámosche que podes colaborar connosco aportando ideas, participando naprogramación e/ou realización de actividades a desenvolver pola Asociación asícomo na elaboración de sucesivos números da revista ALCATRUZ e como nonfacéndote socio/a mediante unha pequena aportación económica.

A nosa é unha asociación sen ánimo de lucro, o que quere dicir que todos os in-gresos (cotas socios/as e mais subvención/s, de habela/s) reverten integramentena realización das futuras actividades que, ano tras ano, levamos a cabo.

De teres a intención de brindarnos a túa colaboración, podes facérnolo saber me-diante un correo-e a [email protected] entrando en www.airadasmantas.come logo nós contactaremos contigo.

A cota anual, establecida para o ano 2017, é de só 20 euros.

Se consideras interesante o que estamos a facer, COLABORA CONNOSCO!

A DIRECTIVA


10

Non sei se os po-tenciais lectoresde “ALCATRUZ”

terán todos idade abondapara recoñecer nas vi-vencias que vou contaras súas propias historiase se non é a idade amagnitude de medidapode ser onde se naceu,de que se traballaba... Enfin que desde a perspec-tiva dos cincuenta e picoqueda un pouco lonxe anenez pero non o xeito devida que aínda que chou-tou no seu aspecto cualita-tivo (segundo se mire) nonhai tanto tempo que aspec-tos doutras culturas quecriticamos hoxe, campa-ban por estes vales comonormas aceptadas: veopara mulleres na igrexa,separación por sexo nasmisas, ofrenda ao cura napascua, bendición dascasas, agasallos de ma-tanza para o alcalde, ocura e o médico....

Tamén o xeito de gañara vida, sen mecanización,a produción totalmente ar-tesanal, a alimentación bá-sica, en fin que hai unsanos non tiñamos moita di-

ferenza co que hoxe fannoutros lugares do mundo.

A escola era ese lugar

público no que primeiro serompía o cadillo coa fami-lia, os primeiros choros aoarrincarte das faldras danai, a pequena sociedadedos cativos nun ambienteestraño, novo, castelani-zado...

A mestra, Dª Olga, a quemáis recordo desa época,aínda que houbo outras,era de Ourense. Tiña asmans finas e lixeiras e tiñasona de boa ensinante.Presidía a súa mesa a pa-rede do fondo do local daescola e dominaba desdeo seu parapeto tres fileirasde pupitres de dúas prazascada un, cun total duns 15mobles; a carón da mestra

un armario cheo de librosde lectura e á súa destraun moble libraría taméncon material de lectura e

un cabalete con estribei-ras para enrolar e gardaros mapas, era o “ma-pero”. Encol da mesatiña a señorita sempreun dicionario de galegode tapas brancas e azuisque consultaba candooía das nosas bocas al-gunha verba que cau-saba estrañeza no seu

oído educado en castelán,e cando o libriño quedabacativo para a lingua nai darapazada, ela preguntába-nos pola palabra estreada.

Enriba da cabeza da se-ñorita, na parede por su-posto, unha foto castrensedo xefe do Estado e uncrucifixo de pau e ás nosascostas un encerado negropintado na parede. Habíauns retretes xunto á en-trada pero sempre estive-ron inservibles, así quecando a necesidade obri-gaba había que “facer decampo”. A calefacción cen-tral consistía nunha catalí-tica de butano que sesituaba estratexicamente

COMO PASA O TEMPO!

Xosé Parente Durán



11

moi preto da docente, talvez por aquilo de que osangue novo ferve e nonfai falta quentar o corpo.Que tempos! No piso dearriba estaba a vivenda fa-miliar do ensinante.

A mestra chegaba,desde Maceda, onde vi-vían, de copiloto no cochedunha compañeira, e viñaamodiño pola estrada decoios. Chamabámoslle “ATartana” e era pequeno,sen arestas, redondeado.Cando chegaba, recibía osaúdo comunitario de “bue-nos días señorita” e inau-gurábase a sesiónpedagóxica cunha oraciónque xa non lembro. Aolongo da mañá, cada undos cursos mergullábasena súa materia e a mestrapreguntaba e mallaba senon contestabas ben, elogo estudabamos en vozalta mesturando cada per-

soa o seu monocorde sonco dos demais escolantes.Ás veces aparecía pola

aula a sinistra figura aboto-ada do crego D. Efrén a re-partir tamén de paso a súaladaíña e algún que outrolapote coa súa man fina denon dar pau na auga.

Nos recreos fartabámo-nos de correr, de xogaralgo ao fútbol, ao brilé, aospolicías e ladróns, ás aga-chadas... sen tabletas, ninmóbiles, nin whatsapp, ninfacebook, nin instagram...nin...

Tamén lle agradeciamosá divina providencia a nosasorte cunha oración ásaída, tal vez para non serdescorteses con aquelaesmola de leite en pó ame-ricano do Plan Marshallque consumimos unhatempada e como o cortéssi arreda o valente todosdespediamos a dona Olgacun ben sonoro “Usté lopase bien!”.

C o ntodo, ae s c o l aera sóu n h aparte dodía, am a i o r í ados rapa-ces, pornon dicirtodos, de-

biamos axudar nas tarefasda casa. No inverno, o

tempo non axudaba e axeira estaba máis vence-llada á casa que ao agro.Era a época da matanza edende ben tenros arrima-bamos o lombo para a car-nicería familiar, desdesacar o porco criado du-rante todo o ano do corte-llo, arrastrándoo ata ocarro e suxeitalo, ata facera restra de traballos parao proceso da carne, os mi-údos e todo o corpo do ani-mal para rematar coachourizada colgada no fu-meiro e os salgados naadega cubertos de sal ma-riña grosa. Era unha festagastronómica, rural e bru-tal, na que participaba onúcleo familiar e a familiadisgregada.

Nas leiras, a invernía,con choivas persistentes exeadas e nevaradas abon-dosas, só deixaba medrara verza branca e os nabos(grelos e nabizas), verdu-ras que coas patacas fa-cían a base daalimentación, xunto coascastañas -secas nos cani-zos e logo pisadas para ri-parlles as cascas- e cocompango da carne dapropia matanza. O día dacoitelada, lacón do ano an-terior con verza branca, fí-gado con patacas edurante o traballo xa al-gunha asadura enriba dacociña de leña e o día da


12

desfeita, costela con pata-cas, soá cocida, filloas,roscón..: Unha festa gas-tronómica! A xeira rema-taba o terceiro ou cuartodía coa enchida das chou-rizas, morcillas e cebolei-ros; tamén se cocían asgraxas para facer o pingo eas sobras eran uns saboro-sos roxóns. Xa se sabe,do porco aprovéitase todo,ata as vexigas que se pen-duraban no fumeiro cheasde aire para, se for o caso,facer lavativas e outros re-medios caseiros.

A primavera tanguía coasúa guillada de alegría aapatía invernal e conela comezaban os tra-ballos de preparacióndas cortiñas para asementeira. Primeirocoa xugada de vacasarábase a terra paraaireala e soterrar asherbas, coas mesmasvacas carrexábase oesterco das cortes e cubrí-ase a terra cunha capa delpara volver fender a leira e

agachar o fertilizante eoutra volta asucar paraxa sementar o produtoelixido, non sen antesalisar o chan coagrade de madeira, ulti-mamente de metal,para facilitar o asu-cado.

Este inxente traba-llo físico multiplicábasepolo número de prediosaos que se lle tiña enco-mendado producir froito.Non é difícil supoñer quese os animais non van agasolina, terán que comere polo tanto hai que mante-los con forraxe ou levalos apacer e no minifundio ga-lego case é obrigado estarcon el tamén pola esca-seza de balados suficiente-mente consistentes paradeixar o gando ceibe, esta-mos a falar da nobre artedo pastoreo. Existía da-quela e existe hoxe, peropara outros mesteres, o

monte comunal que se uti-lizaba sobre todo polasmañás, a Veiga e o Monte

Alto, cheos hoxe de carpa-zos, toxos, xestas... peropor entón ben aproveitadospara pacer e rozar os toxose carpazos cos que estraras cortes. Reciclado e eco-loxía xunguidos por un fincomún. Tampouco facíafalta encher os lameiros debañeiras con auga parabeber o gando porque osregatos e regueiros asícomo as fontes naturaisque brotaban da terra cum-prían de abondo con eselabor. Estes recursos flu-viais hoxe mesmo, ficanprotexidos e neles nin sepode realizar o perigosí-simo vertido dos refugallosque conteñen as tripas damatanza porque pode serque contaminen máis queos ouriños industriais dasexplotacións dunha coñe-cida empresa cooperativa.Manda truco na Habana!

A primavera aguilla o es-pírito dos paxaros e os ani-

mais que espertan osseus instintos de pro-crear, así como os re-chouchíos dos pardais,paporrubios, carrizas,merlos, pegas, corvos,gaios e a chegada dasandoriñas, enchen oceo de acrobacias e ri-tuais mentres nos la-meiros os bruídos das

vacas, os orneos dos bu-rros e os beos das ovellas,compoñen unha sinfonía



13

de sons que deixan cativoo pentagrama musicalmáis aló das sete notas bá-sicas.

Nestas alturas do ano,xa co estío ás portas, todosos lameiros, cortiñas e lei-ras fican na máxima sazón,as flores locen fermosas eos froitos abrazados polacalor medran vizosos nasplantas agardando apronta madurez. É a épocadas vacacións escolares,pero non do descanso nolugar, hai que seguir cos la-bores agrarios, facerlles asbeiras ao millo e ás pata-cas, sacar as herbas dashortalizas plantadas nospequenos terreos e liñarese facer a colleita da herbaseca -segar, estender, re-volver, xuntar, angazar,

cargar e apañar ou carretare logo baleirar o carro delanas palleiras- nun ir e vircontinuo e diario e desdeben cedo ata ben entrada anoite, poucas as grazas!cun cumprido descanso

pola forza dacalor ou os díasde goce coasfestas patronaisda bisbarra (SanPedro en Ramil,Santa Ana enAmedo, o San-tiago na Costa, oSan Vicente enBaldrei ou o fo-lión e festas das Neves enMaceda: Os coches de liñado Abel González ían atei-gados de xente para avila).

Esgotados os días doestío está pronta a colleitade patacas nos albores dosetembro ou pasadas asnovenas dos Milagres e omillo un pouco máisadiante nun andar e des-andar rego arriba rego

abaixo esfollandode cana en cana asmazarocas xaamarelas ou “rei-nas” co gran benapertado na espigaque secará no ca-nastro apañadocesto a cesto, xaque logo, a angostasituación da maiorparte dos hórreos.

E na terra baldeira defroito, as diminutas semen-tes dos nabos caen espa-rexidas en manta parafacer na terra durante o in-verno un cobertor verde dealimento para a xente e o

gando ruminante, os bu-rros non comen os nabos...

E vén outubro, nos sou-tos, atravesados polasraiolas -xa mornas- do sol,abren os ourizos preñadosas súas peles de agulla epingan as relucentes cas-tañas que estran o chanmesturadas coas follasamarelas e murchas e in-cluso con algún cogumelopara seren apañadas parao seu consumo, nos ma-gostos aló polo San Mar-tiño ou ben cocidas conleite, asadas no forno ouenriba da cociña de leñaou rilladas crúas para ir en-ganando a fame. É poiseste o ciclo da vida nestelugar galego, contado senentrar polo miúdo grossomodo, que posiblementeforme parte do pasado xasen posibilidade de re-torno.

Novembro 2016.


14

Lonxe do meupobo natal escriboestas letras coa

morriña propia do galegoque leva un anaco de te-rruño ás costas, e vaise mo-rrendo por dentro cada vezque se afasta da súa terra,lembrando con agarimo oque significa retornar a Ma-ceda, unha vila moi señorialdo interior de Galicia si-tuada nun val moi fermosoao pé da serra do San Ma-mede, onde pasei a infanciae xuventude, e lugar ao queregreso sempre que podocomo todo bo macedán.

Teño nesta ocasión ahonra de poder contar al-gunhas cousas sinxelas atodos vós apaixonados lecto-res da revista Alcatruz, pou-sando a miña mirada ecentrando a atención na pro-cesión de Nª Sª a Virxe dasNeves de Maceda, fermosasantiña, coas súas festas patro-nais, a súa procesión solemnedo primeiro domingo deagosto, os costumes relixio-sos do pobo, a arte sacra dosnosos antepasados e a ilusiónde reencontrarme cos meus, egozar da festa, como resultadodo traballo de todo un ano.

A advocación mariana daNª Sª a Virxe das Neves re-móntase ao século IV, no pa-pado de Liberio, sendoposteriormente numerosos ospaíses nos que se veneracomo son: Portugal, España,Italia e moitos outros lugaresde Latinoamérica. Non hai

máis que visitar As Neves enPontevedra, Quintueles e Bli-mea en Asturias, Sierra Ne-vada en Granada, A Palma nasCanarias, e cruzar o Atlánticopara chegar até a cidade deBuenos Aires, cuxa fervorosapatroa é de devandita advoca-ción.

A nosa Virxe é realmenteespecial, e sorprende ao visi-tante polo seu rostro ilumi-nado coa sinceridade dunhamoza de pobo, fronte ampla,beizos e nariz moi ben forma-dos, pelo recolleito para resal-tar o mentón e as súasavermelladas fazulas, conporte amigable e sereno. Tive-mos sorte co encargo destatalla polos nosos antepasadosnalgún taller de imaxinaría,que deixou a súa boa factura esinal, pois non hai referenciasescritas nos rexistros daIgrexa das Neves.O feito deque chegue a estas terras noné casualidade, pensemos poisnas cousas boas que tivo anosa vila, como son os seus fi-llos máis ilustres, destaco oCardeal Quiroga Palacios,tamén as súas vicisitudes eco-nómicas a través das antigasfeiras do 4 e o 20 de cada mes,as relacións laborais que aquíse forxaron e os grandes nego-

A PROCESIÓN DA Nª Sª A VIRXE DAS NEVES(COSTUMES E EVOLUCIÓN)

J. Pedro Prol Quintas



15

ciantes que o pobo deu.

Nalgún momento de bo-nanza económica, no nosopobo levantouse a igrexa enhonra a Nª Sª das Neves, fediso dá a súa pedra crave de1880 na porta da fachada prin-

cipal.Non podemos deixar delado o misterio relixioso querodea a esta advocación, quese celebra o 5 de agosto, poisson moitos os lugares nos queen plena época estival aparecea neve, como nas Neves enPontevedra, ou o caso do sa-cerdote Martín de Mérida e oseu asistente que na súa trave-sía por Sierra Nevada coro-ando o porto da CarihuelaouCollado de Veleta son sor-prendidos e atrapados porunha tormenta de neve, traspórse a rezar como último re-

medio para afrontar dita situa-ción, aparéceselles aVirxe das Neves paraacougar o temporal e in-dicar o camiño a seguir.

Hai algúns datos quecabe resaltar, pois afec-tan á evolución e aforma en que esta tallafoi presentada ao longodos anos. En primeirolugar referireime a un

veciño que exerceu como car-pinteiro na rúa do engano, aoque lle foi outorgado o traba-llo de dar altura á peza orixi-nal, inserindo un taco demadeira no tronco da virxe;pois segundo algúns testemu-ños, a talla es-taba un poucobotada paraadiante e eraorixinalmentemoito máisbaixa que na ac-tualidade. Oautor desta in-tervención foiD. José GarridoTouriño queaproximadamente en 1940 re-alizou o devandito traballo apetición do párroco D. Julio.

A tradición destes últimosanos consistía en levar á virxeen andas. Catro mulleres dopobo vestidas de galegas por-taban a Virxe e eran acompa-ñadas polos mozos quefixeran a primeira comuñón,sobre todo desde que se reali-zou a reforma de 1980 naIgrexa, pois se alargou a naveprincipal e retiráronse os reta-

blos laterais. Durante estesmeses de reforma o baixo deJaime (carniceiro) e Teresafixo ás veces de capela

Nas primeiras procesiónshai que lembrar un carromoito máis antigo que o ac-tual, no que se pode observarun trono formado por un arcolobulado de tres pezas sobredúas columnas montadasnunha estrutura con rodas aoestilo do tradicional carro ga-lego, do que van tirando asmulleres do pobo. Esta proce-sión é bastante antiga a xulgarpolo acabado da calzada que éde area. Chama a atención ofeito de ver á Virxe acompa-

ñada na súa procesión porcatro gardas civís con chapeude tricorne.

Outro dato importante a re-saltar, son os accesorios e avestimenta queo pobo doou áVirxe duranteas últimas dé-cadas. Os pen-dentes de ourocustaron docemil das antigaspesetas, e un


16

grupo de mulleres encargá-ronse de pedir polo pobo paraconseguir alcanzar dita canti-dade, que tamén foi destinadaás casullas da Igrexa de S.Pedro. A coroa de prata doneno Xesús foi doada porPepe de Barxela, un grandeadmirador da Virxe.

Un dos traxes da Virxe foidoado por Dna. Camila Anco-chea, hai moitos anos, o de-vandito traxe deteriorouse copaso do tempo, e a súa fillaAntonia Ferreiro Ancochea,manda facer un novo traxe,que doa para a Virxe. Hai quemencionar tamén, que o poboachegou fondos para encargarun traxe branco con bordadosde ouro e o seu correspon-dente manto ás Clarisas doMosteiro de Santa Clara deAllariz.

A custodia de ouro da nosaigrexa, está considerada unha

das tres máis importantesda provincia, e foi doada noano 1950 pola familiaSenra, houbo misa maiorno pobo. Esta mesma fami-lia (Mercedes e Rosa) doa-ron tamén unha Virxe negraque foi traída de Brasil.

A nosa Virxe é merece-dora de todos estes presentesque o pobo lle deu e aíndaquedarei curto dicindo quetemos un dos himnos máisemocionantes que a unha naise lle pode secantar, pois trátadunha auténtica declaraciónde honra, “...este pobo xurou-che serche fiel até a morte,sempre amarte sen perderte egardar o teu corazón.” com-posto polo pai paúl D. SergioGarcía que estivo en Cuba e

tamén compuxo o himno daVirxe dos Milagres.

Xa para terminar referi-reime ao esforzo que o poborealizou nos labores de res-tauración e conservación doactual carro da Virxe dasNeves que data aproxima-damente do ano 1950, doque fun testemuña directa,pois participei nos traballosde restauración xunto cun

grupo de varias persoas entreelas, Milucha, Angeles e Al-berto Outeiriño, sen as calesdita empresa non se poderíalevar a cabo, ademais de todaa colaboración e as achegaseconómicas que os nosos ve-ciños e todas as persoas que sesenten ligadas a Maceda e ássúas festas realizaron nesta úl-tima etapa.

Non haberá futuro se nonrespectamos o pasado, domesmo xeito non hai festa sentraballo.

VivaaVirxe das Neves!



17

AS FÁBRICAS DE GASOSAS

María Jesús Lage Quintas

Maceda viviu noséculo pasadounha época de

esplendor referente ápequena industria quehabía, como era ocomercio, fábrica degasosas, de chocolate,xastrerías, serradoiros,banco de ferrar,albardeiros, etc.Actividades hoxe en díap r a c t i c a m e n t edesaparecidas do nosopobo.

Ímonos centrar nunhadesas fábricas que, sendúbida algunha,axudaban a dar auxe ópobo e,desafortunadamentedesapareceron.

Nos anos 40 do pasadoséculo, na vila de Maceda,había dúas fábricas degasosas, unha erapropiedade dos meusavós paternos, AlfonsoLage Formoso, casado conMilagros Sampayo Ledo(Gaseosas Sampayo),herdada dos pais dela,que cando casaronempezaron a traballarpola súa conta. Facíanse

refrescos de laranxa,limón, cola e sifóns, connome comercial marca

Sanitex.

A outra pertencente aÁngel Quintas Garridocasado con GenerosaDopazo Godoy.

Na década dos anos 50


18

do século pasado, casanAbelardo Lage Sampayocon Juana Quintas Dopazoe traballan as gasosas deAnxo Quintas Garrido(pais dela) xunto cunhatenda de ultramarinossituada na rúa AurelianoFerreiro, en fronte da rúaFonte dos caños.

Lavábanse as botellas aman, nuns lavadoiros queestaban situados na rúa,había dous pilónsgrandes, un para lavar eoutro para aclarar. A augautilizada tanto para lavarcomo para encher asgasosas procedía das

f o n t e sc e r c a n a s ,non por serde mellorc a l i d a d e ,s e n ó nporque nonhabía augada traída.Eran asm u l l e r e s ,que en olasde barro,

transportaban a auga. Eraun traballo practicamente

artesanal.

Todos os que teñenunha certa idade, aíndarecordan o lavadoiro.Cando eramos nenosservíanos de distracciónver o traballo querealizaban.

Nesta época, deixan defabricarse os envases debóla e pasan aos envasesde chapa, os devanditosenvases, eran sempre decristal e sen rotular.Durante todas as etapas,énchense tamén sifóns.

Alá polos anos 60,cando Alfonso LageFormoso deixa de fabricargasosas, son Abelardo eJuana os que se quedancon elas, así evitaban ácompetencia... (pensaroneles).



19

A partir do ano 1967,Maceda conta con augacorrente, facendo que oslabores antesmencionados sexan máislevadeiros.

Móntase unha fábricade gasosas con lavadoiroeléctrico, cintatransportadora para levaras botellas e máquina dedosificación e xarope, eposteriormente, á zona deenchido.

Respecto dos envaseshabíaos de distintostamaños e formas, nontiñan logotipo,pechábanse con chapasque levaban o nome dofabricante. Os sifónstamén estaban sen

rotular, só levaban o nomeno capuchón.P o s t e r i o r m e n t esuprímense as chapas eúsase o arame paraprecintalas, rotúlanse conome de GASOSASSELECTAS LAGE e conúmero de fabricante.Máis adiante vólvese acambiar o logotipo eaparece o número deteléfono.

As gasosas xa sonrotuladas, primeiro conchapa e despois conarame que levancapuchiños de plástico,utilizando semprebotellas de cristal. Habíagasosas de medio litro edun litro, a pequenavendíase moito para casas

de comida, que naquelaépoca eran moitas, e agrande para casasparticulares.

Nos anos 90 a fábricavéndese, e hoxe en día amaioría das gasosas quese consumen son conenvase de plástico. Nadaten que ver co cristal, oplástico non aguanta apresión do dióxido decarbono e por iso asgasosas actualmenteteñen menos forza.


20

Acomarca deMaceda conta cunamplo patrimonio

relixioso en moitas das súasparroquias, tendo en contaas súas igrexas, casasreitorais, cruceiros, ermidase petos de ánimas. Sondignas de mencionar edestacar algunhas igrexascomo a de Sta. Mª deAsadur, Sta. Eulalia enEscuadro, San Juan deVilardecás, Santiago enZorelle, San Pedro deMaceda, ademais dasermidas de Outeiro da Torree Donfranque. Comocruceiros, sen discusión, ode Tioira é realmente unhapeza única.

Hai esparexidas moitascapelas de menor tamañocunha gran riqueza artísticaen pobos como Francos,Calvelo de Maceda,Casasoá, Cima de Vila eTioira. Desde a máishumilde á que rezuma máishistoria, con romaríasrealmente emocionantescomo a de San Benito do

Rodicio á que acudimosmoitos macedanos congran devoción a primeirosde Xullo.

Todas estas pequenasermidas e outras moitasesparexidas polas diversasparroquias nas ladeiras doSan Mamede, souberongardar celosamente o seupatrimonio,enténdanse, osseus retablos, osseus santos e oorgullo decelebrar as súasfestas patronais,transmitindo odevanditorespecto ecustodia dos seusbens relixiosos ásnovas xeracións.

Maceda contodo, perdeuparte do seupatrimonio nos últimosanos. Un exemplo clarodiso, son os dous retabloslaterais da Igrexa de Nª Sªdas Neves, que estaban

presentes antes da reformade ampliación da igrexa quetivo lugar en 1980, e quecustou ao pobo a cantidadede aproximadamente docemillóns das antigas pesetas.Lembremos que o antigoretablo ao lado esquerdoestaba dedicado áInmaculada Concepción, eo da dereita á Nª Sª das

Dores, ambos conhornacinas iluminadas conluz indirecta de barra deneón vertical, as súas dúasalturas (dobre corpo e tres

OS NOSOS ANTIGOS RETABLOS NASIGREXAS DAS NEVES E SAN PEDRO DEMACEDA. REFORMAS E CAMBIOS QUE

AFECTAN Á ARTE SACRA

J. Pedro Prol Quintas

Retablolateralesquerdo:Inmaculada



21

cales), distribuían asdiversas advocacións aambos os dous lados daDolorosa e a Inmaculada,coroando a parte superiorcon outra peza de grandeimportancia.

A estrutura de ambos osretablos era de tres calespara o eixo vertical, nafachada de cada retablo,que estaban á súa vezdivididas entre si por xogosde columnas pareadas, cosdiferentes niveishorizontais, por xogos decornixas en relevo,compostos, en xeral, porarquitrabe, friso e cornixaen diferentes proporcións.En relación á composiciónpódese comentar que oelemento de soporteprincipal era a columna lisasen relevo con decoraciónveteada imitando aomármore nalgúns doscasos, e noutros, concolumnas salomónicas benlabradas de pequenotamaño, con acabados enpan de ouro.

Para lembrar comoestaban distribuídosespacialmente osretablos, empezareipolo lateral dereito, édicir, segundo se entraá dereita e situado nocentro da parede(onde hoxe está oCristo dosTaberneiros),

estaba o retabloda Nª Sª dasDores. A súadereita, á súa vez,estaba a imaxe deSanta Lucía, e áesquerda a de SanBlas.

No retablo daesquerdasegundo se entra,no que hoxe é a parede depedra descuberta, estaban:como imaxe principal aInmaculada Concepción,Santa Rita á súaesquerda e San RamónNonato na partesuperior do retablo convestimenta vermella ebranca. Había taménunha Virxe de Fátima eunha Virxe Negra.

Dos pendóns dasprocesións co rostro daInmaculada, xa non sepuido recuperar nada, edo retablo lateral dereitoda Igrexa de San Pedro,de 1569, xa non quedaningunha constancia

máis que unha foto quepresento aquí.

Moitas das imaxes quehabía nos devanditosretablos foron doadas pordiversas familias deMaceda. A Virxe de Nª Sªdas Dores “A Dolorosa” quesacamos na procesión dos“Caladiños” de Semana

Santa, foi doada pola Sra.Dolores, que foi dona dacasa onde estaba acarnicería da Sra. Estrela, e

Retablolateraldereito:Dolorosa

Inscrición na igrexade S. Pedro. 1569


22

representa un capitalimportante, pois leva firmae é unha boa talla demadeira policromada.

A Virxe Negra foi doadapola familia Senra queestiveron en Brasil, e SantaRita, avogada do imposible,foi un agasallo de Dna.Antoñita FerreiroAncochea, pois aparece

dedicada na peana da pezasobre pan de ouro coa lema“Agasallo de A. FerreiroAncochea”, do mesmo xeitoque os dous anxos

custodioscon candísquepresidían oaltar maior.O San Blasfoi doadopola familiade CándidoBobillo quetivo un malde gargantae finalmentese curou.Para

agradecer a dita cura,houbo misa no pobo conmotivo do agasallo do SanBlas, patrón dos males degarganta.

A familia Caramés taméndoou unha Virxe de Fátimae un neno Jesús, que seexpuña o día de Nadal.Outra das pezas que o pobolembra con agarimo edevoción é Santa Lucía,protectora dos nosos ollos,

patroa dos cegos e avogadados problemas da vista,(nada en Siracusa, naprovincia romana de Sicilia,

filla de pais nobres). Lucíacomo significado de “luzpara o mundo”.

A empresa que realizouos traballos de pintura edecoración do retablomaior ‐ou principal‐aproveitou parte do quehabía no retablo antigo, eaparece publicitada cuncartón de visita no lateralesquerdo de devanditoretablo, como Celso GarridoGonzález e fillos, pintura‐decoración con sede enOurense.

O motivo polo cal estesretablos non foron devoltosao seu lugar e permanecennos baixos da igrexa,débese á reforma deampliación e a edificación



23

lindeira, ou o que hoxecoñecemos como asancristía e os baixos deensaio da coral.

Retirar un retablo é moifácil, pero devolvelo ó seulugar orixinal non tanto.Estas empresas co motivode rehabilitar e actualizar aigrexa, para o que seconstituiu unha comitivapor parte das autoridades ede varios veciños, tivo a bendepositar os santos nobaixo da casa do cura, e osdous retablos laterais nosbaixos da actual igrexa dasNeves, onde permanecenaínda.

Fago desde aquí unhareflexión de carácterhistórico‐artístico, para quetomemos conciencia detodo aquilo que tivemos,

que enriqueceu anosa parroquia e queaínda podemosrecuperar, pois houbonestes últimos anosboa intención porparte de moitosveciños do pobo derecuperar e devolveralgunhas das pezasque formaron partedestes conxuntosescultóricos. Fágooextensivo paraaquelas pezas queaínda non sedevolveron, e quedeberían estar no

baixo da nosa igrexa comoactualmente estan todosestes restos escultóricos,para ser debidamentecatalogados e co tempo e oapoio dos veciñosdevolvelos ao seu

esplendor orixinal. Non nos

deixemos levar polooportunismo do EcceHomo de Cecilia Giménezna localidade zaragozana deBorja coa súa particularrestauración, que acabousendo un ir e vir de turistaspara sacarlle partido a unhasituación cómica.Valoremos na súa xustamedida, a importancia deter o noso patrimoniorelixioso apto para o culto epara os visitantes da nosaarte sacra, como gozo danosa cultura relixiosa, onoso pasado e desaconciencia colectiva queestá gravada na retina dosnosos maiores. Un poboque non se recoñece na súahistoria está condenado amorrer. Vivamos para sentire apreciar o marabillosolegado doutras épocas…


24

HORIZONTAIS1.‐De estrutura uniforme, constituído con moita cohesión entre si. 2.‐ Vogal. Expresión quese utiliza por exemplo para chamar, advertir etc. Ao revés en plural, parte final dos membrosinferiores que sostén o corpo e se apoian no chan. Consoante. 3.‐ Preposición. Relativo oupertencente ao cabalo. 4.‐ Primeira vogal. Ao revés, paso subterráneo aberto para facerunha vía de comunicación. Símbolo do arsénico. 5.‐ Tecido feito cos fíos de liño, algodón,etc. Ao revés cada un dos cabiños aliñados que permite acurtar o pano da vela cando vaimoito vento. Ao revés, Pronome persoal tónico de segunda persoa de singular. 6.‐ Ao revésnota musical. 3ª persoa do plural do pluscuamperfecto do verbo ler. Consoante . 7.‐ Nubegrosa de formas arredondadas e de cor branca, máis brillante polos bordos. Símbolo químicodo berilio. 8.‐Pronome persoal átono de 3ª persoa empregado despois dunha forma verbalrematada en –r ou –s. Substancia cristalina de cor branca, constituída por cloruo sódico.Nome de letra, ao revés. 9.‐Contracción do artigo masculino e a preposión a. Consoante.Primeira letra do alfabeto grego. 10.‐ Terreo sen cultivar. Ao revés, percorrido que se fai porun lugar para vixialo e comprobar se todo está en orde.

VERTICAIS1.‐ Relativo ou pertencente ao fígado. Conxunción. 2.‐ Artigo determinado. Vogal. Tratar de igualar ou de superar, nas súas accións,na maneira de actuar a unha persoa. 3.‐ Feminino, paxaro da familia dos túrdidos que pode superar os 20 cm. de plumaxe escura,peteiro amarelo e de canto agradable. Mil. Símbolo químico do molibdeno. 4.‐ Exclamación que pode denotar ou manifestar ad‐miración, sorpresa, enfado… e tamén unha actitude irónica cando aparece repetida. Vogal. Pronunciación de luz, se foses falantecon seseo. Vogal. 5.‐Dez. Poñerlle a sela a unha cabalaría. 6.‐ Crebafolgas. Vogal. 7.‐ Que carece de carga eléctrica, feminimo plural.Ao revés, pon nas mans doutras persoas. 8.‐ Nome dun boneco de guiñol, amigo de Blas. Norte. Ao revés, forma átona do pronomepersoal de 3ª persoa que funciona como complemento indirecto. 9.‐ Artigo determinado. Muller, ou femia en xeral, que tivo un ouvarios fillos. Acción ou efecto de bufar. 10.‐ Producirse lóstregos.

PASATEMPOSPASATEMPOS

A.. C. Aira das Mantas

SUDOKUEncher os ocosnas filas e colum-nas coas cifras do1 ó 9.Ollo!: Non sedebe repetir nín-gun nº na mesmafila, columna ousubcadrícula.

SOPA LETRASBusca 11 nomesde árbores.

SOLUCIONARIO

CARBALLO / PIORNO / MACEIRA / SANGUIÑO / SOBREIRA/ EUCALIPTO / AMIEIRO / FAIA / PIÑEIRO / FREIXO / SAL-GUEIRO .

Coloca os númerosde enriba en cadan-seu círculo conse-guindo que a sumade cada lado do trián-gulo dea 10.



25

Juan Prol Cid naceu en Prado, Villar de Barrio (Ourense) en 1936.

Cursou estudos de Humanidades nos Pais Paúles, nos Milagres e Vi-llafranca do Bierzo. Exerceu como Funcionario Executivo de Correose Telégrafos en diversas zonas postais da provincia de Ourense.

Durante uns anos da década do se-senta e setenta, exerceu cargopolítico no Con- cello de Maceda,que compaxinou como funcionarioe correspondente de prensa paraLa Región e Faro de Vigo, entre osanos 1960- 1985. É autorde diversos artigos de prensa eescritos para re- vistas como(Posta Española, Alborada de Ma-raca ibo ,Juca ; ademais colaborou, na reedición e prólogo da edi-ción facsímile dos libros de] Dr.Manuel Vidal Rodríguez, “DonPorrazo ou o meu cuberto deprata”, e “Deixe que Xa... “, enEditorial Alvarellos (1985).

O autor preséntanos neste libro unha recompilación de datos históricosda Vila Condal de Maceda, nalgunhas das súas diversas épocas, to-mados dos seus artigos de prensa, ademais das súas impresións persoaise poemas sobre a comarca de Maceda (Limia Alta).

POEMASPOEMAS

Juan Prol Cid


26

X. O río Maceda

Río sinxelo de bíblico nome, manso marmullo de místecos rumores,ti oráculos levas o Miño, is’home,pai da raza ceha, abó en delores.

Meu doce río de segredos fondos, e’arrulas a Vila, que teu nome herdou,óuzanse no val, os susurros longos,cuise xemir maino, co pobo chegou.

Pelegrino d ‘arrestos xuveniles,símbolo eterno de melancolía, que lembras dántano nostalxas sotiles,d‘agoiro esperxendo mansela armonía.

Teu canto escoito grorioso errante, a veira miña, chega aletexando, un eco mjsterioso, agoniante, c’asosegada noite vai deixando.

Esgrevio feiticeiro fuxitivo,convirte doentes magoas en sorrisa,non fuxas po-la Alta Limia esquivo,y’acouga po-las veigas doce brisa.

Xa d’alto bido na ramalletada, un tenro pío votou o ruiseñolo rayo da lúa, na noite calada,semella nas augas, feitizos de sol.

Lorp-Dic



27

A JOAO DE NOVOA

(Soneto)

Fadado herdo da céltica raza c·as cámaras rexas de teu castelo por baixel trocache d‘estrana traza no mar ceibando xigante portelo... ¡Saúdot’eu heroe dos longos mares

c’as sombras antros ¡ayes!, espaxías!,¡Como Colón hirmán en avatares!

¡Descubridor com-el d’illas sombrías!¿Quén si non ti nas nauticas empresas

lus levou Asunción e Sant’Elena, contr’as d’o Zamorín feras sorpresas?

Loitando en Calicut po-la faenad’espedición Oriente, con promesasconquista deche o luso non pequena.

Lorp-Dic


28

Oterritorio pode amosarvestixios de ocupaciónhumana desde o

Paleolítico, como o hipotéticoasentamento no cerro graníticocunha excelente vista dos Penedosda Moura, que separa os concellosde Esgos e Maceda ou das súasparroquias Sª Olaia e Santiago deZorelle, cuxas fracturas e erosiónforman múltiples capas viseira,que ben poderían servir de refuxiopara os primeiros poboadoresdesta terra. Do megalítico (3000 aC 2000 aC), a parroquia expón unbatente con varios vasos queformou parte dun dolmen,reutilizada como marco de termodesde a Idade Media, entre asparroquias anteriores preto doanterior lugar. Ademais, ó sur deCalvelo está o monte da Mámoa oudo Pendón, un cerro dunhaextensa e suxestiva panorámica doval, que coroa unha gran mámoacon forma de cono truncado polaerosión natural e humana. Dise quepolo 1940 atopou aquí unhapulseira de ouro, como no lugar doTeso, ó NO de Calvelo, varias pezasde ouro pulseiras e colariños eantes un morteiro de ouro.Ademais, ó NO de Lamas do Monte,no monte Falván e lugar das

Queimadas, hai outras dúasmámoas, ambas mostran socavónsde grava, restos da rebusca detesouros.

De tempos castrexos (ss. V aC II dC), cando por estas terras vivíanos chamados interamnici polosromanos, queda o Castro Lamas doMonte. Xunto ó lugar está o montedo Castro con grandes rochasgraníticas, ocupando a súa cima uncastro con boa defensa natural defortes pendentes e escarpadosfarallóns, protexido amais conmuralla de pedra miúda (hoxediluída en medianeiras de leiras). Apresenza de cerámica castrexa eromana, tamén tégula, delata altaromanización, aínda que en 1967localizouse a base de dúas casasredondas de cachotería e soleira delaxas unidas por arxila con marcade fogar de lume. Abundan nacontorna tegula romana, téndoserecollido muíños redondos de mane unha moeda. Lugar de lenda emisterio inclúe a aira das mouras(balcón formado por unha granrocha plana) e a pegada do cabalode Santiago (unha ola produto daerosión da auga).

Efemérides da parroquia

As terras da parroquia saltan áHistoria escrita a comezos da BaixaIdade Media, en relación áspropiedades de mosteiros veciños(S. Estevo de Rivas de Sil, S. Pedrode Rocas, Xunqueira de Ambía,Celanova) e ricohomes da estirpede S. Rosendo (90777), fundadordo Mosteiro de Celanovaprocedentes de Ambía.

1007. Alfonso V, rei de León(9991028), valida a S. Pedro deRocas vilas e herdades dadas porAlfonso III de Asturias (+910),confirmadas por Ordoño II deGalicia (91014) e León (91424),e os seus sucesores. “Facta firmitatiuel agnitio scripture, Era tuncdiscurrente post millesima [XLv]V”[1007 dC.]. In mosteiro de Cellanoua.

1099. Testa en Tábara(Benavente), a infanta Elvira (irmáde Sancho II de Castela): ordino egoGeloira ... in tolo Tauara ... mando aSancto Stephano de Ripa de SilIuncaria de Limia cum tota suamandatione... suas hereditates... adCellam Nouam tornar totas suashereditates quantas inde tenebamet potuerit inuenire in totas terras.Elvira reparte doazóns, as de

NO VAL DE MACEDANO VAL DE MACEDA(Parroquia a Parroquia)(Parroquia a Parroquia)

SANTIAGO DE ZORELLESANTIAGO DE ZORELLE

José Manuel Pascual Ramos



29

Xunqueira de Ambía ó mosteiro deS. Estevo de Rivas de Sil, e ó deCelanova, as “retorna”. A ribeiradereita do Arnoia é do Mº deEstevo e S. Pedro de Rocas, terrasque despois se aforaran en réximede tenencia (*) aos Srs. de Ambía,que xa no s. XIII, desde as súasTorres de Bara (Monte Castelo,Padreda) e Pena Fidelis (Pousa,entre Meri e Sansillau) litigan cosmosteiros para ampliar o seupatrimonio recuperando antigasherdades doadas a estes polos seusantepasados en terras da AltaLimia, como Maceda, Donfranque,Almoite, Casasoá, Bustavalle,Ramil, ou as de S. Pedro de Rocas:“et detis de Bouza de Almoytiquartam partem panis”, proba deque aquelas foron feudo dunmosteiro, hereditario en orixe dafamilia de S. Rosendo. Por caso, en1172, o Sr. de Ambía cede os seusdereitos ó cenobio de Xunqueira deAmbía, como herdeiro e posuidorque era.

1214. Alfonso IX de León(11881230) confirma asherdades a Sº Estevo de Rivas de

Sil: “ego A(lfonsus), dei gratia rexLegionis et Gallecie, … ad querelam… conventus monasterii sanctiStephani de Ripa Silis, per hominesbonos de terra et meos inquirimandavi … super hereditate deSancta Maria de don Franquia et deCasasoaa et de Almouti … que admonasterium suum dicebant

spectare de iure. Et data coram meexquisa, inveni sicut ipsi dicebant,videlicet, quod ipse hereditatesspectabant ad ipsum monasteriumSancti Stephani. Et ideo do etconcedo ipsi monasteriuo ipsaspredictas hreditates libere et in pacein perpetum possidendas”.. “Factacarta confirmationis apud SanctumStephanum, Era MªCCªLªIIª”. [Era125238=1214 dC.]. Ou sexa, antea queixa do mosteiro de S. Estevode Rivas de Sil, A (lfonsus), rei deLeón e Galicia, resolve, trasconsultar baixo xuramento sobre opatrimonio de Sª Mª de donFranquia, Casasoa e Almoite, queas herdades pertencen ó mosteiro,e o son para sempre. Noutroescrito, confirmado por FernandoIII, Alfonso IX prohibe a PelayoArias de Ambía entrar no coto de S.Pedro de Rocas e no de Molgas. A[defonsus] Dei gratia Legionis Rex,vobis dompno Pelagio Arie, ... mando... non intris in cauto Sancti Petri deRocas pro hereditate regalenga nec...terre ... de Amolgas, quia estcautum imperatoris… Carrión delos Condes (Palencia).

1224. Iníciase o ascenso do Sr.de Ambía, figurando como patrónde igrexas preto de Xunqueira deEspadañedo como Ramil: PelagiusArie de Ambía ac omnes patroniEcclesie Sancti Michaelis de Ramiro,en 1231 é Tenente (*) Limiatestificando sobre o coto de S.Estevo e en 1232 dátase como

Tenente Aquilare (terra de Aguiar,Pereiro).

(*) Tenencia feudal era unha cesión deterras, pero sen perder o seu señor apropiedade ou supoñer dereitohereditario para o tenente. Nas terras deMaceda, os propietarios dos cotos eranmosteiros e os ricohomes os tenentes,ao caso os de Ambía e despois os Novoa.A tenencia de Aguiar, foro do mosteirode S. Pedro de Rocas, formábana oscotos de Nogueira, Gomariz, e Lobaces,que tamén tivo por Tenentes a NuñoGonzález de Novoade 1284 a 1302, queen 1283 pleiteó contra o Mº de Rocaspolas lutuosas e a súa segunda mullerElvira Petri (de Ambía), filla de Paio Arias,que a rexentou de 1304 a 1315, e osNovoas Srs de Maceda: Iohan Peres deNovoa, Tenente en (1318‐39), “... nosenbiaron querelar de don Johan Pérezde Nóvoa que tenía la comienda deldicho monesterio..., 1310”, Pedro Anesde Novoa, Tenente (1341‐7), Juan Pérezde Novoa Tenente en (1351‐7). Atenencia pasou en 1358 a ser xurisdicióndo Duque de Lemos Fadrique Enríquez.Os Novoa aparecen desde 1395 á frontede Ribeiro de Avia, castelo de Pena deNovoa e outros cotos. Diferenzas entre

o Adiantado Maior de Galicia DiegoPérez Sarmiento (señor das terras deRivadavia) con Juan Noboa derivan narequisa das terras deste, que recorre aorei Juan II e páctase unha permuta,confirmada en Real Cédula de 1414.Juan de Novoa, Señor de Maceda, casacon Leonor Enríquez de Castro antes de1397 e en 2ª nupcias con García Díaz de


30

Cadórniga e, en 1397, dicíndose fillo deJuan Pérez de Novoa, e con licenza dasúa muller Dna. Leonor outorgou foro dolugar de Astariz a Juan Alfonso, e en 1394o seu sogro Pedro de Enríquez failledoazón dos cotos de Molgas, SanVicencio, Piñeiro, Nogueira, Amoeiro eEspiñareda.

1232. Fernando III de Castela(121752) e León (123052),ratifica ó mosteiro de Santo Estevode Rivas do Sil as cédulasoutorgadas por Alfonso IX en 1214,confirmando doazóns e privilexiosdos seus antecesores. Castrojeriz(Burgos). “Facta carta apudCastrum Xoriz, Vª die iulii, Era MªCCª septuagesima” [1232 dC.]

1233. Pelagio Arie pacta coabade de Santo Estevo: pactumcum Pelagio Arie... conuentusconcedunt ... Pelagio Arie et MarieRoderici, medietatem ex omnibushereditatibus predicto mosteiropertinentibus quas...habet in SanctaMaria de Don Franquia, in Casasoa,in Almouti, [a metade de heredadesque son do mosteiro por dereito enDonfranque, Casasoa, Almoite],...Similiter de quanto recuperar siveobtinere potuerint per iudicium incauto de Maceeda, et de Bustavali

quos Pelagius tenet prol suahereditate, debet Pelagius et Mariahabere medietatem[de igual forma,do que recuperase o mosteiro pordereito no coto de Maceda e deBustavalle, que don Paio creherdade súa, debe de ser a metadede Paio e María]. A acta refireherdades do mosteiro: as que tenpor dereito en Donfranque,Casasoá, Almoite e outras como oscotos de Maceda e Bustavalle, quedon Paio cre herdanza súa, peroque deben Paio e María ter ametade, mesmo se gaña o xuízo SºEstevo. Ademais, o pacto incluíaprotexer ó mosteiro. Don Paiodeixou libre ó mosteiro a herdadeque del tiña e eran do mosteiro,menos os cotos de Maceda eBustavalle. No 1233 é TenenteLimiam Pelagio Arie, e en Macedaerguerá a súa torre para vivir nelacoa súa dona María Roderici.

1380. Juan I de Castela (13791390) sentenza contra Juan Pérezde Novoa, o señor de Maceda, quedeixe a tenencia do coto deBustavalle ó non ser o seu señor,séndoo o Mº de Xunqueira deAmbía. Con todo, en 1419, Leonor[Enriquez] Castro (+1427?), Viúva

de Juan Novoa (señor de Maceda,fillo de Juan Pérez), co quen casouen primeiras nupcias en 1392,vende sen ser seu, o anterior cotoó seu irmán, o duque de LemosFadrique Enríquez,ambos os dousfillos de Pedro Enríquez de Castela,poderoso conde de Trastámara,Lemos e Sarria e Isabel de Castro,así bisneta de Alfonso XI de Castela,e enlaza a estirpe Enríquez coaNovoa, agora xa señora de Maceda,Xa no século XV, FernandoEnríquez [señor de Allariz eCelanova], fillo do almirante deCastela Alonso Enríquez [13541429], neto de Alfonso XI, casa conLeonor de Novoa [n. 1360], Sra deMaceda, sobriña do anterior Juan,como afirma o sartego de S.Francisco de Ourense. Aínda en1493, os Reis Católicos ordenanunha executoria contra o conde deLemos, Rodrigo Enríquez Osoriorecoñecendo o señorío doconvento de Sª Mª de Xunqueira deAmbia sobre o coto de Bustavalle.O ducado de Lemos pasou despoisá casa de Alba.

1611. Dátase a Francisco deNoboa Salgado, comisario do SºOficio, como abade de Zorelle, que



31

pinta e se sepulta con brasón notemplo que sería obradoseguramente no primeiro cuartodo século XVII, sendo a igrexapatronazgo laical, o seu curato erapresentado, da casa de Monterreye despois da de Alba porasimilación do título. Ocampanario do edificio presentasemellanza de soluciónsconstrutivas coas torrescampanario próximas como a deXunqueira de Espadañedo feita en1801 e a torre central sur doSantuario dos Milagres(construído entre 1731 a 1769),obra do arquitecto beneditino freiPlácido Igrexas, responsable dafachada de Sta. Eufemia deOurense obrada de 1769 a 1770(con brasóns de Novoa Enríquez)que toma elementos de CasasNovoa e Simón Rodríguez, o tipode torre, feitos por entón enSantiago. Desde finais do séculoXVI, pero sobre todo durante o XVIIe XVIII, constrúese todo opatrimonio relixioso da parroquiaque inclúe as capelas de estilopopular prerrománico e fachadasbarrocas de Bustavalle, reformadano XIX, a de Casasoa, xunto efronte ó Pazo, suponse erixidaentre o XVIIXVIII pola súa clarafachada barroca, aínda que exhibeun óculo ou ollo de boi, moiabundante en construcións desdeo XVI; a de Calvelo. polo seuacabado suponse a máis modernadas tres, quizais se erixiría a finaisdo XVIII.

Tamén mobles, imaxes e

elementos relixiososcorresponden a esta época defervor relixioso derivado daContrarreforma de Trento, como acruz procesional realizadamediado o s. XVII polo prateirovalisoletano Isidro de Montanos,ou a talla de Santiago dacabalo enClavijo ou “matamoros”, talla doXVIII en madeira policromadasobre peana.

Así mesmo, eríxense por toda aparroquia petos de ánimas,manifestación de culto ós mortos,moi arraigado na mentalidadegalega, onde os vivos ofrecíanofrendas pola salvación das almasen pena do Purgatorio, unha dasnovidades da Contrarreforma doXVII, construídos pola devocióndun fregués ou os veciños do lugar,de antigüidade finais século XVIII aXIX, dos que restan o de Zorelle,obrado no século XIX. Outro enCalvelo do século XIX que destacaun relevo en pedra policromada.Igualmente se levantan cruceiros,un con signos de antigüidade áentrada do pobo en Calvelo, outroen Zorelle no século XX preto daigrexa parroquial.

1752. O catastro de Ensenadadeclara os cotos de propiedadeterritorial vixentes nese ano, todosde señorío. Coto de Bustavalle copropio lugar, Lamas, ambos dafreguesía de Santiago de Zorelle ePiuca (Arauxo) da de S. Pedro deManzaneda e titular o VI Marquésde Malpica, Joaquín Mª Pimentel eÁlvarez de Toledo (+1792); Coto de

Zorelle que integra o propio lugare Calvelo, freguesía de Santiago deZorelle, sendo titular a X Condesade Monterrey, XI Duquesa de Alba,María Teresa Álvarez de Toledo ede Haro [16911755]; Coto deCasasoá con só o lugar, freguesía deSantiago de Zorelle, titular JuanManuel Pardo Arenillas, veciño dacidade de Ourense, que figura en1726 no testemuño de deslinde code Pereiro de Aguiar, propiedadedo morgado de Allariz.

1784. Sobre o dintel dunhaxanela do lenzo norte da reitoral deZorelle figura tal ano.

1789. Data en que se inicia acolección dos libros parroquiaisson de 1789, aínda que o de fábricaé de 1802.

1809. Consta no arquivodiocesano Ramón da Veiga comoMestre canteiro da obra en pedrana reitoral Santiago de Zorelle deMaceda.

1823. O 14 de agosto osconstitucionalistas [liberais], nasúa retirada cara a Ourensemataron en Casasoá a 16 presos,catro deles clérigos, dos que undeles era frade de Montederramo.

1865. Ano en que se pinta(“pintose en 1865”) o retábuloMaior da igrexa parroquial deZorelle, aínda que o moble de estilomanierista é de inicios do séculoXVII, obra dun discípulo de Juan deAnges o Mozo, escultor leonésafincado en Galicia desde 1587


32

seguidor do estilo de Juan de Juni,tamén autor do retábulo deXunqueira de Espadañedo. Derelativa antigüidade, na súamaioría séculos XIXXX, son osabundantes hórreos na parroquia,unha construción popular esencialno labor agrícola para gardar esecar as mazurcas de millo,dispersa polos pobos ouconcentrada en grupos nas súasprazas. Bustavalle poida queexhiba o máis destacado xunto ácapela e a estrada, cuxos donosforon da Casa Grande, mostrandoo seu prestixio e riqueza.Seguramente erixido no XIX.Tamén Zorelle conserva unconxunto de 8 vellos hórreos do s.XIX, hoxe restaurados, no “Souto”,xunto á estrada. 1956. Os veciñosde Bustavalle, con beneplácito doalcalde nado no pobo da épocaAntonio Caramés Pato, erixen afonte en forma de obelisco tocadode xugo e frechas que encosta unpilón máis moderno (1965) para ogando. Posteriormente cubriuse desímbolos máis actuais do concello(escudo) e da Asociación culturalde Bustavalle/Zorelle (Vacameiga),desaparecido o primeiro (2014) edestruída por vandalismo asegunda en 2013.

1960. Calvelo constrúe outrafonte similar á anterior con formade obelisco de tres pedrastroncopiramidais, tamén adornadaco xugo e as frechas e a data deconstrución en relevo.

2008. En decembro edítase o

nº 1 da revista “O Adro” daAsociación Cultural BustavalleZorelle, cuxa divisa é a “Vacameiga”,ver fonte, que homenaxea a maxiae a vaca como elementos quedefinen o espírito do territorio.

Miscelánea anecdótica delugares da parroquia.

Bustavalle: Era un dos cotos doMº de Sº Estevo de Rivas de Sil, dosque o Tenente Aquilare Paio Ariasse apropia en 1233, como‘herdade’ rosendiana. En 1333dátase a Vaasco Sánchez, cura nafreguysia de Santiago de Çorelle(s/escritura do Mº S. Pedro deRocas). En 1932 é vendido unescudo con armas da Casa Grandeque domina desde a súa situacióno pobo e era solar de Losadassegundo declaraba abade deChamosiños en 1777 (“EnBustavalle, é moi distinguida afamilia e casa que era dosLosadas”). En Abavides (Tramiras)hai unha casa brasonada quechaman “Casa que chaman dosSres. de Bustavalle”. Outras novasna historia do pobo son litixios dexustiza entre os veciños deBustavalle e os de Niñodaguia portala no monte Lagariños en 1611ou o de Domingo e Jacobo Alonsopolo pago de rendas a Martín Pérezen 1736. Tamén preitos denobreza ante a Chancelería deValladolid (Sala de Fillosdalgo) en1816 sinalan a netos de FranciscoAntonio Vázquez (nobre en 1752).

En Bustavalle fixouse unha ramaVázquez de terratenentes eforeiros de terras, que despoisreaforaban, procedente do Coto deSan Cebrián (Lugo). José Vázquezde Nóvoa, a mediados do s. XVIII,tivo preitos de xustiza polas rendasque cobraba, como cando en1715/16 o procurador xeral daxurisdición de MontederramoPedro García demándao sobre opago das rendas do voto (rendaobrigatoria, 1 % da colleita) nopartido de Maceda de Limia. Obrasón dos Vázquez radicados enBustavalle e despois estendidos aAmérica trae en campo de ouroseis roeles de sinople en dous pausda tres e orla con catro espadas deazur encebadas de sabre s/Vicentede Cadeas (Repertorio de Brasóns,1985).

Vilarellos aparece en 1520polo asasinato de Fernando deVilarellos por tres veciños de terrade Maçenda (Juan e VertolameuPato con Gonçalo Pateiro). Taménen 1525se rexistra no Mosteiro deSanto Estevo de Rivas de Sil a JuanLópez de Martín e Leonor Álvarezaforando a Álvaro de Vilarellos eInés Fernández o lugar deCondelle.

Lamas do Monte, testemuña adata de 1895 nun dintel de xaneladunha casa grande hoxe enrestauración.

nº 8...o viaxeiro atopará un pobo a cada canto. cada un deles, coa súa propia morfo-loxía...

Documents