muros-carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado...

81
Muros-Carnota: pedra, mar e luz Francisco X. Fernández Naval Unha iniciativa da A elaboración do texto, rematada en setembro de 2016, e a súa tradución, xeorreferenciación e subida á sección O Territorio do Escritor/a da web da AELG www.aelg.gal foi posíbel grazas ao convenio de 2016 coa Deputación Provincial da Coruña .

Upload: others

Post on 28-May-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

Unha iniciativa da

A elaboración do texto, rematada en setembro de 2016, e a súa tradución, xeorreferenciación e subida á sección O Territorio do Escritor/a da web da AELG www.aelg.gal foi posíbel grazas ao convenio de 2016 coa Deputación Provincial da Coruña.

Page 2: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

2

En época anterior á memoria e tamén nos albores do tempo histórico, os territorios que hoxe forman os concellos de Muros e Carnota foron unha unidade xeográfica, común para os seres humanos que os habitaban. Velaí, como testemuña, os petróglifos espallados polos montes compartidos e a bretemosa lembranza do Comitatu de Karnota, que no século IX abranguía o territorio comprendido entre os ríos Tambre e Xallas ou Ézaro. Os dous concellos, recoñecidos como comarca, forman parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela acudían as leiteiras de Lira, Sofán, Maceiras ou Mallou, cruzando o monte pola Portaventosa. Preto dese lugar retratounas a fotógrafa norteamericana Ruth Matilda Anderson, na súa primeira viaxe a Galicia en 1924. En Muros vendíase o peixe procurado polos mariñeiros de Lira, Caldebarcos, Quilmas ou O Pindo.

Por riba da pequena capela da Virxe do Camiño, unha verea costenta e asoellada gabea pola montaña cara a Corcubión. As peixeiras soben con cargas moi pesadas e outras mulleres, coas caldeiretas do leite á cabeza, baixan a Muros dende Carnota e dende outras aldeas afastadas, polos carrouchos costentos desta serra granítica, á mañá cedo antes de raiar o sol.

Palabras recollidas do libro Spanish Galicia, do viaxeiro inglés Aubrey F. G. Bell, publicado en Londres en 1922. A verea costenta podería ser a calzada que sube o monte dende Badernado. A parte inferior está cuberta de asfalto, pero máis arriba do lugar de Castelo, o camiño ancho e lousado testifica como eran as vías medievais. En opinión de Artaza, a calzada formaba parte da Vía XX romana, coñecida como Per loca marítima. Relacións históricas e de vida, que xustifican que ambos concellos formen parte deste itinerario, advertindo, ademais, que algo cambia na paisaxe despois da parroquia muradá de Louro. O litoral que vai do Monte Louro ao río Ézaro ofrécesenos como un espazo de transición entre a ría de Muros-Noia (a última das Rías Baixas, en opinión de quen isto escribe) e a Costa da Morte.

Esta proposta pretende explicar un espazo a partir, sobre todo, da testemuña dos

escritores e viaxeiros que recolleron en palabras, case sempre con admiración e amor, a súa impresión dun territorio singular e fermoso, de forte personalidade e que atesoura un importante patrimonio natural e cultural.

O texto organízase en catro grandes apartados, que ofrecen a posibilidade de

descubrir e gozar dunha parte dos seus valores máis significativos. Cada un deles constitúe unha ruta pensada para realizar a pé ou, no caso da dos petróglifos, coa axuda de vehículo:

Page 3: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

3

1. A Vila de Muros 2. Os petróglifos 3. No ronsel da cultura da pesca 4. O Pedregal do Pindo

1. A Vila de Muros

Muros é a capital dun concello que se abraza ao mar e respira nos esteiros o aroma dos argazos. Os versos de Chus Pato evocan este litoral.

Ás veces aínda podo escoitar bater o mar, a extensión da agra imensa

E velaí a descrición de Bell cando chega á Vila.

O lugar é moi abrigado e nos días apracibles do outono os milleirais amarelecidos, os piñeiros escuros, o ceo azul e os breixos púrpura están envoltos por unha fonda paz.

Entre o monte e o mar, asomándose á ría ou procurando o horizonte do solpor,

Muros é un deses lugares que fica para sempre na memoria de quen se achega a el con curiosidade e respecto, abrindo os ollos, interpretando e gozando da emoción das descubertas. Esteiro, Tal, Abelleira, Sestaio, Torea, Serres, Muros e Louro, oito son as parroquias que o viaxeiro poderá visitar devagar, sabendo que en cada un dos seus recunchos agarda unha sorpresa e unha alegría: portos, praias, enseadas, igrexas e capelas, aldeas, ríos que descenden dos outeiros, muíños á beira dos torrentes, de vento ou de mareas, xente acolledora e amable, versos e cancións que a xente sabe e recita. Diante da punta de Uía, a illa da Creba, que tivo ermitán e ermida con virxe de pedra, de moita devoción, á quen cantaba a xente do mar:

Indo polo mar abaixo o aire rifoume a vela; Nosa Señora da Creba deume o pano para ela.

Sexa polos pálidos mediodías de inverno, cando os cálidos seráns da primavera,

nas animadas mañás de verán ou coas fuxidías luces do outono; estea vestida de tamarindos ou de redes, a Vila de Muros ofrece sempre o agasallo dos seus brillos, a serena acollida das galerías e fiestras oxivais, as pedras da historia. O núcleo urbano da vila urbano cos anos e hoxe, dende Portugalete a Rebordiño, de Ventín a Campo de

Page 4: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

4

Cortes, a vila esténdese nunha trama vital de fontes e cruceiros, de estreitas rúas nomeadas con evocador sentir poético.

Dous parecen ser os Sanchos que participaron na fundación e definición de Muros. O primeiro, Sancho I, o Craso, fundaría a vila no ano 956. O segundo, Sancho IV, o Bravo, delimitaría en 1286 o seu alfoz entre os ríos Xallas e o Tambre, o territorio do vello Comitatu de Karnota, sendo Brandomil o vértice interior. Daquela o nome era Puebla de Muros. Entre os dous Sanchos, como sucedeu en tantos outros lugares de Galicia, Muros foi lugar deshabitado, repoboado por Afonso IX. Vila das do rei, mantivo esa condición ata 1298, cando monarquía e igrexa compostelá acordan o troco de Muros por Tarifa.

Do primeiro templo, dos días da fundación do primeiro Sancho, son os restos que se conservan da vella parroquial de San Pedro, diante da Casa de Cultura, á beira do cemiterio vello. Hoxe só se aprecia o que debeu ser capela principal, adobiada con fermosos canzorros. O resto desfíxose para ampliar o cemiterio en 1832. Se o visitante pode acceder ao interior, observará os fermosos capiteis das columnas, con pombas e motivos vexetais, así como unha singular lauda funeraria coa imaxe dun relixioso que sostén un cáliz na man e a pía bautismal, románica, cunha inscrición que fai referencia á Trindade. Outras dúas capelas, que antes formarían parte do espazo do templo, completan o conxunto que dá á praza. Unha, coñecida como capela da Gracia, sería a sancristía orixinal, transformada en capela do cemiterio. A outra, das Angustias, neoclásica, foi fundada por dona María de Figueiras. As inscricións nas pedras exteriores, interpretadas por Ramón Artaza, falan daqueles que custearon a construción.

Descendendo da igrexa, á dereita, o hospitaliño de pobres ou da Beneficencia, como proclama aínda unha inscrición na fachada do edificio.

Doce torres ameadas din que tiña Muros, máis que Siena e tantas como San Giminiano, escribiu Álvaro Cunqueiro. En 1520, Alonso de Fonseca mandou construír o recinto, aínda que Artaza discrepa e considera que, se ben a intervención do arcebispo é evidente, por un escudo atopado no interior da torre do reloxo, a muralla é anterior. Tiene esta villa de Muros una muy buena muralla toda de cantería y en ella dieciocho torres con sus almenas, contaba Jerónimo del Hoyo. E o licenciado Molina recollía na súa descrición do Reino de Galicia:

Aquestos en Muros se acaban de armar, Un puerto cercano, detrás de una sierra, Gente que habiendo bullicio de guerra Se muestra bien diestra y ardid en la mar.

Sería polo tempo das ánimas, cando ao pé do cruceiro da praza do Cristo ou da

Santa Rosa -antes praza da Leña-, no corazón da Vila, deixábanse na noite as bolboretas de aceite acesas, e no silencio da pedra escoitábase un cantar que fai referencia á muralla e ás portas invocadas por Cunqueiro:

O Santo Cristo da praza vai na nosa compañía. A Virxe da Soidade queda na porta da vila.

Page 5: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

5

A muralla aparece como fondo no cadro do pintor valenciano Mariano Ramón Sánchez (1740- 1822). Ten valor artístico, histórico e etnográfico, xa que nel vemos a silueta das torres, o mar entrando ata os soportais, un galeón fondeado e varias lanchas varadas sobre a area.

É posible que os mariñeiros de Muros amosasen destreza en tempo de guerra, como di Molina; de feito, en 1487, barcos da Puebla de Muros participan na conquista de Málaga, razón pola que no escudo do concello figura un barco coas velas despregadas. Porén, penso que as destrezas maiores foron demostradas en tempos de paz, navegando os mares do mundo ou nos labores da pesca, tanto no interior da ría como máis alá do Monte Louro e dos Bruios, un arrecife que ás veces se deixa ver contra o horizonte e que impón respecto a quen navega estes mares. Desa estirpe serían os taleheiros, palabra non recollida nos dicionarios, pero que eu escoitei aquí, nome co que se designaba a aqueles que interpretaban os fondos mariños, que intuían a ardentía e o latexo dos bancos de peixes e que con só ollar a superficie das ondas, sabían onde se atopaban as xardas e as sardiñas. Irían nas xeiteiras que, sobre oitocentas, sucaban estas augas no século XIX. Eu tiven a sorte de coñecer un home desta estirpe, da que fala Manuel Fabeiro.

Amais de recinto amurallado, como case todas as vilas costeiras, Muros tivo castelo, situado no lugar que ocupaba a lonxa vella, na entrada do peirao. Nese tempo Muros figuraba entre as doce grandes cidades de Galicia, superando os 1.200 habitantes, e era obxecto de frecuentes ataques como o acontecido en 1543, cando unha escuadra francesa, comandada polo almirante de Sana, composta por 30 buques, cerca a Vila e pide rescate. Será Álvaro Bazán, con menos barcos pero con máis pericia, quen os enfronte nunha batalla que deixou o saldo de vinte e tres naves francesas capturadas, seis afundidas e unha que logrou fuxir.

Dentro da muralla A Cerca, os vellos pazos, as xanelas góticas, os rueiros, os arcos que gardan os ecos dun tempo ido. Dentro, tamén, a colexiata de Santa María do Campo ou San Pedro, templo fermoso, equilibrado, cun amplo adro presidido polo cruceiro. Nel, cando a cidade era do Rei, os veciños celebraban concello no que decidían o goberno da Vila e do seu mar. O templo que hoxe vemos é o resultado de construír unha igrexa nova, rematada en 1400, sobre outra románica do século XII. Unha única e ampla nave oxival no interior, con restos de románico serodio. Chama a atención a pía da auga bieita que hai na entrada, cunha cobra de pedra enroscada dentro, inmóbil e submisa. Convén deterse nos detalles: un capitel, unha inscrición gremial, a lauda dun sepulcro ou as imaxes que acollen as capelas laterais. As vidreiras, de 1560, son obra do Gómez Núñez, artesán de Compostela. Unha inscrición en pedra, gravada no exterior do lintel da pequena porta do lado norte, dinos que o arcebispo Lope de Mendoza mandou construír a igrexa.

Fóra, os barrios pescadores, de rúas paralelas á fachada marítima e outras transversais que ascenden ata o Monte Real, onde tivo torre o prelado de Compostela. Alí tamén, a igrexa da Virxe do Carme. Dise que a imaxe é obra de Ferreiro e que o seu rostro é o da esposa do escultor. Devoción dos mariñeiros que, cada ano, o 16 de xullo, sae en procesión, baixa ao porto e logo recóllese pola rúa da Xesta, acompañada de música e pétalos de rosa. Casas mariñeiras ou modernistas, o mercado co escudo republicano na fachada, os soportais, as prazas, os bares, as pequenas tendas do comercio local.

Page 6: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

6

Sería posible realizar varios itinerarios por Muros, tendo cada un como protagonista un elemento patrimonial. Poderíamos percorrela na procura de campanarios e fachadas de capelas que ollan o mar, que se agochan nos recunchos das rúas ou que coroan os outeiros. A capela de Santa Isabel ou dos Remedios, construída en 1744, ofrece contra a fachada o cruceiro máis interesante do concello, con caveiras e un lagarto na base, que informa da data de construción en 1556. Máis alá a igrexa da Virxe do Camiño, na entrada da Vila, vindo de Noia. Foi hospital de leprosos e albergue de peregrinos. Os canzorros son románicos, renacentistas os arcos que soportan o coro e barrocos os retablos. De moito interese resultan os exvotos mariñeiros. O enorme barco situado xunto o altar lembra algún suceso acontecido o 25 de agosto de 1848, xa que é esa a data que figura na popa. Dúas pinturas, do lado da sancristía, refiren como a Virxe axudou a navegantes en situación dramática, unha con data de 1759, a outra de 1766. A capela das Neves, no monte da Costiña, tamén ten cruceiro con historia. Situado no cruzamento de camiños da Tremenda, onde hoxe está a rotonda na que nace a estrada que conduce a Santa Comba, foi tirado ao mar e esquecido na lama, ata que, rescatado, trasladárono á situación actual. A de San Xosé tamén conta con cruceiro, ferido no combate naval librado entre a armada franco-española e a inglesa en 1805. A capela hoxe acolle actos culturais. Subindo pola vella estrada Louro, a capela de San Roque, con portada lateral neoclásica e fermoso adro. As pinturas da bóveda son obra de José Oteral, realizadas en 1925. Máis arriba, no alto, a capela do Espírito Santo, ampliada por pública devoción entre 1927 e 1928 e hoxe restaurada. E xa, contra o horizonte do solpor, a de San Marcos, de arco gótico no interior que permite datar a construción na primeira metade do século XV. A inscrición exterior fai referencia a que no ano 1442, mandou levantar a igrexa Tome Rodrigues. Esta era a igrexa onde as mulleres dos mariñeiros de Muros levaban a cabo o rito de virar a tella, co obxecto de mudar os ventos e volvelos favorables.

Tamén é posible un percorrido seguindo o cantar das fontes nas prazas

escondidas, nos rueiros, nas traseiras dos templos. Velaí un breve e incompleto inventario: a Republicana, construída durante a II República; a da Calzadiña en Valdexería; a da capela das Neves, de boas augas coas que maceraban as herbas de San Xoán e coas que lavaban os tetos das vacas; os tres rostros felinos da fonte da Virxe do Camiño e xa no núcleo da vila, a da Xesta e, na Pescadería, a da Salamántiga, seca e mutilada, pero que aínda chama a atención; e a fonte do Carme, e a gótica no interior do Hospitaliño, e a Vella, que rolda a noite co seu canto. E aínda a dos lavadoiros do Chalón e, no centro do Curro da Praza, baixo a torre do reloxo, a herdeira doutra anterior, coroada cunha cruz, antiquísima, segundo Carré Aldao. Na mesma praza, retirada contra o fondo, a de dous canos con forma de peixes mitolóxicos. E máis arriba a anovada de San Xosé e, subindo cara ao Espírito Santo, a fonte das Preñadas, cos seus lavadoiros, á que acode a veciñanza con garrafas de plástico para levar auga para a casa.

Mas si el cielo aplacado y propicio Del naufragio la nave libró, ¡Oh qué dulces preciosos momentos cuando a puerto seguro arribó!

Page 7: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

7

Son versos de Melchor Gaspar de Jovellanos, por quen Muros garda relación de irmandade con Xixón. Entre o 5 e o 6 de marzo de 1810, un forte temporal castigou a nave na que Jovellanos viaxaba de Cádiz a Asturias. Fuxía das intrigas e traizóns. Logo de salvar a illa de Ons e o cabo de Corrubedo, o capitán buscou refuxio na ría, chegando coa alborada ao porto muradán. Muros, que viña de padecer a ocupación francesa de 1809, recibe con agarimo a quen considera símbolo da resistencia contra a ocupación e, tamén, contra as intrigas da política española. Acollido na casa da viúva de Sendón, na praza do Curro, escribiu versos, arengas patrióticas e, sobre todo, a Memoria en defensa de la Junta Central, publicada na Coruña. Tamén participaría en procesións e manifestaría a súa oposición ás corridas de touros, daquela con tradición en Muros. Aquí estaría ata o día 17 de xullo de 1811. Nese longo período percorreu o territorio. Subiu ao Monte do Pindo e pasou sete semanas no pazo de Santa Cruz de Ribadulla. Tamén tomou notas para elaborar unha biografía de Diego de Muros, o terceiro da estirpe de bispos que deu a Vila. Os tres destacan non só pola súa relixiosidade, senón, tamén, polo seu humanismo e preocupación cultural e política; os tres protagonistas dun tempo histórico singular e intenso. O primeiro da saga sería bispo de Tui e Cidade Rodrigo. O segundo, bispo de Canarias, e o terceiro, o que interesaba a Jovellanos, de Mondoñedo e de Oviedo. Bouza Brey trazou a árbore xenealóxica da familia. O primeiro, contemporáneo de Fonseca e Pedro Madruga, foi quen máis se interesou pola política galega. O terceiro, conselleiro dos reis Isabel e Fernando e do Cardeal Mendoza, destacou como promotor de iniciativas culturais. Del foi o proxecto de construír o Hospital dos Reis Católicos en Compostela.

As de Muros tan finiñas que un coidara que se creban, [...] elas de negro se visten delgadiñas e lixeiras, refaixo e mantelo negro, zapato e media de seda, negra chaqueta de raso, mantilla da mesma peza, con terciopelo adornado canto enriba de sí levan; [...]

Así describe Rosalía de Castro o traxe das mulleres de Muros no poema “Nosa Señora da Barca”, incluído en Cantares Gallegos. A noite púxose unha muradá de néboa, e por abelorios, vagas pálidas luces, escribiu Álvaro Cunqueiro. Muros é celebre pola beleza das súas mulleres, que nas festas de Santiago de Compostela lucen típica e rica muradana de terciopelo sobre o mantón de flecos. A muradana bastaría á gloria e prestixio de Muros, di Ramón Otero Pedrayo. Sí, bastaría o brillo do acibeche ou o pregue asedado do mantelo, dese traxe que é como un poema nocturno e estrelado, para dar sona a Muros. Hoxe non é doado ver as mulleres compostas de muradana, adobiadas de grandes pendentes e colares pero, cando nalgunha celebración unha muller rescata do armario a roupaxe que foi das antepasadas, o aire todo exprésase admirado e festivo, e un sente emoción diante da dignidade que a muradana confire a quen a viste.

Page 8: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

8

O porto, cheo de vida e de actividade, ofrece unha ampla mostraxe de oficios, como o de reparación de redes sobre o peirao. Tamén de embarcacións atracadas nos pantaláns ou abarloadas nas dársenas: barcos do mexillón, que traballan as bateas; de recreo coa súa monotonía, da que só espertan en días de sol e de mar calma; as pequenas e coloreadas da baixura e artes menores, unhas despachadas para nasas, outras para betas, miños ou palangres; algunha tradicional, reconstrución ou réplica, de admirable fasquía, traballo dese oficio antigo e nobre da carpintería de ribeira; e aínda os grandes que andan ao arrastre, algúns portugueses e con tripulación africana ou americana, que largan lonxe das augas interiores e que descargan as caixas de peixe e marisco no serán. “Pechaches a porta do mar!” quizais lle berre alguén dende terra ao patrón do último barco que arriba entre sombras. E todos, patrón de barco, patrón de pesca e tripulantes, dirán que si, agradecidos do regreso un día máis, que xa di a copla:

Adios Muros!, Adios Muros! a popa che vou virando: a saída éche boa a volta, sabe Dios cando!

2. Os petróglifos

Cando chega abril, as partes altas dos montes de Muros e Carnota visten coa cor luminosa das chorimas e das xestas. É coma un mar agreste de toxos e xesteiras, amarelo intenso que acende as ladeiras ata o límite da terra, horizonte presidido pola presenza dos muíños eólicos, que aquí chaman viraventos. Baixan do monte os regatos cantores nos que bebe o gando que aquí vive ceibo. É o tempo das eguas e das poldras, do regreso do cuco, do mudar das cobras. Tempo de fertilidade, da natureza que agroma renacida, dos días que se estenden ata o extremo do mundo, é o tempo da luz. Sobresaen neste mar vexetal, coma un arquipélago granítico, os outeiros ciscados aquí e acolá, illotes de rocha dende os que lagarteiros e miñatos albiscan a densa lonxitude da paisaxe.

Verba estirpe, marmaña. Sárdoma na Terra. eran estas as nocións: touza, carqueixa, corga, Carnota. As gándaras do sentido, as poulas nas que o ser se entorna: toutizos, coios.

Son estes os primeiros versos do último poema do libro Estirpe, de Xosé Luís Méndez Ferrín, que inclúe esa verba primeira, topónimo dun dos lugares aos que se fai referencia aquí.

Espallados polos outeiros e ladeiras dos dous concellos, agóchanse os petróglifos da idade do Bronce. Algúns tan singulares como, en Muros, A Cova da Bruxa e a Laxe das Rodas, ou, en Carnota, As Laxiñas, O Filladuiro e a Laxe da Escrita. Deles ocuparémonos a continuación, sabendo que hai moitos máis.

Page 9: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

9

Os petróglifos, enigmas gravados na pel da pedra aos que acaso convén achegarse coa mesma devoción coa que Borges agarimou as formas, nas laudas de Santa María a Nova, en Noia. Si, coma un cego, deixándonos levar pola intuición e polo tacto.

Imos na compaña doutros versos, estes de Darío Xohán Cabana, estrofa inicial do soneto “Petróglifo”, incluído no libro Patria do mar:

Formadas cousas lindas, circulares, fermosísima pedra cicelada, cunquiñas onde as augas seculares foron matando arelas e luíndo.

Convén lembrar, para evitar frustracións, que as horas mellores para ver os

gravados son o amencer e o solpor, cando a luz do sol lambe oblicua a superficie da terra. Hai quen os mira pola noite, con lanterna, ou reflectidos nun espello. En calquera caso, non pintalos nunca. Observar e acaso agarimar, como se a xema do dedo fose brisa.

2.1. Cova da bruxa

En Muros, na rotonda do cruzamento da Tremenda, en Portugalete, cóllese a estrada AC-400. Pasado o polígono industrial e o cemiterio, seguimos costa arriba varios quilómetros, ata atopar á esquerda un letreiro que anuncia: Sendeiro Cova de Jatos. Moi preto do cruzamento, outro letreiro indica a dirección do petróglifo. A laxe e os gravados foron moi castigados por incendios sucesivos e polas escorreduras posteriores. Porén, aí segue, complexo, enigmático e fermoso, aínda que con partes pouco visibles.

Estamos diante dun petróglifo extraordinario e pouco común. Mandas de cervos: femias, crías e machos, algúns co sexo ben trazado, berrando, ou cun círculo nas cornas, o que se interpreta como unha representación solar; labirintos, coviñas, circunferencias concéntricas, cruces, coitelos ou espadas. Pero o excepcional está tanto no dinamismo e a narrativa da escena ‒na que un cazador armado e acompañado dun can, acosan un grupo de cérvidos‒, como na rede ou gaiola na que semella caer un gran macho hastado e, de maneira especial, na composición das dúas combinacións de círculos concéntricos vinculadas por unha canle que integra a figura do outro cervo. J. J. Eiroa e Pepa Rey considérano un dos conxuntos de gravados máis completos e interesantes de toda a arte rupestre galega.

2.2. Laxe das Rodas

Sobre a estrada AC-550, de Cee a Noia, diante do acceso ao faro de Monte Louro, collemos a estrada que nace entre o hostal e a estación de servizo. Deixamos a aldea á dereita, pasamos un fermoso lavadoiro de pedra e sobre a curva pronunciada á esquerda, collemos cara ao colexio público. Hai indicacións que anuncian o petróglifo. Dúas curvas á dereita e no terceiro cruzamento á esquerda, por unha curva pronunciada e costenta, a estrada avanza á beira dos muíños ata chegar ao alto da Eiroa, onde un cartel anuncia a Laxe.

Cara ao petróglifo a estrada pasa á beira do núcleo antigo de Louro. Convén deterse e pasear. Aquí estivo Eduardo Blanco Amor un día da década dos sesenta, tirando fotografías, unha das súas paixóns. Hai unha na que se ve un grupo de rapaces

Page 10: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

10

baixo unha cabaceira. O hórreo aínda preside a parte alta da pequena praza que cruza a estrada vella de Muros. O escritor escribiu a emoción que lle produciu o lugar:

Éntrase na aldea -como se entra en Karnac por unha calzada de colosos- por un espectacular labirinto de hórreos, de cabaceiras; son tantos, tan xuntos e tan autónomos. En ningunha parte de Galicia son tan fermosos, tan pagados de si, tan involuntariamente decorativos.

O petróglifo é fermoso e os gravados son tan profundos que é posible gozar del

aínda en condicións adversas. Tamén este é complexo e enigmático. Tanto Luís Monteagudo como Fernando Alonso Romero sosteñen a teoría de que estamos diante dun calendario ritual. O visitante pode informarse sobre esta teoría nun panel situado á beira, e recitar os versos do poeta franciscano nacido en Louro:

[…] Na alta Eiroa, na eira doutras eras, laxa solar, libro da lúa, aberto. Calendario dos mundos, almanaque remoto do universo [...]

2.3. As Laxiñas

A indicación de acceso que se ofrece a continuación é válida para este petróglifo e para os dous que seguen. De ter ansia de camiñar, é posible tomar unha pista que, en principio asfaltada e logo de terra, nace diante do cruzamento do Ancoradoiro, á dereita da estrada Muros-Cee e que nos leva por riba da parroquia de Lariño, cunha fermosa panorámica sobre a praia e o faro. É a Senda Verde, con todas as súas variantes, e que nos pode conducir á Portaventosa con regreso a Muros; ao castro de Mallou; á casa consistorial de Carnota; ou a estrada que descende dende As Paxareiras. De optar polo coche, hai que seguir pola estrada principal ata Lira, onde convén prestar atención. Na entrada desta localidade, onde deu un mitin Castelao no ano 1936, coroado o cambio de rasante, diante do acceso á capela dos Remedios, nace unha estrada que sobe polo monte. A manobra require habilidade e pouca velocidade, xa que o xiro entre a estrada pola que vimos e a estreita á que accedemos ten moi pouco ángulo. Son case tres quilómetros de ascensión. Pasaremos por unha área recreativa cun miradoiro colgado sobre o mar, para chegar a unha zona ampla onde morre a estrada e na que nacen dúas pistas. A nosa é a da dereita, cara ao cumio do monte. Pódese continuar a pé ou en coche, sabendo que a pista ofrece algunha dificultade para o condutor e para o vehículo, sobre todo nos cincuenta primeiros metros. Á dereita a Torre dos Mouros, obxecto de recente escavación pero moi abandonada. Sen deixar o ramal principal, evitando as pistas que nacen aos lados, chegamos a un espazo arborado con instalacións para o gando. Estamos en Martiaño. Vacas cachenas, cabras e cabalos viven alí, coidados por cans, que este é territorio de lobo. Aquí quedarán os coches. A referencia vale tamén para os que optaron por camiñar a Senda Verde dende Lariño.

Neste punto conflúen cinco pistas: a que traemos, a que pola Senda Verde descende a Lariño e o Ancoradoiro, e outras tres en dirección nordeste. A da dereita sube á Portaventosa, pasando polas Laxiñas. A segunda, continuación da Senda Verde,

Page 11: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

11

pasa por diante do Filladuiro e outros petróglifos sinalizados, entre eles a Laxe da Escrita. A terceira descende ao Castro de Mallou.

Subindo a pista da esquerda, a 800 metros máis ou menos, unha indicación anuncia As Laxiñas. As laxes oriéntanse cara ao Monte Pindo. Os gravados están espallados por todas elas. Cara ao centro da primeira da esquerda, se a luz é boa, por riba dunha greta podemos observar, debaixo das formacións concéntricas, unha espada. Varias das composicións circulares aproveitan o relevo do terreo e lembran escudos, tendo como bico o punto máis elevado do relevo. Na laxe asociada a esta, dous cervos unidos polas ancas. É este un lugar para gozar, para levar merenda, para admirar a paisaxe que se abre diante dos nosos ollos de ave ou de habitante primeiro deste territorio.

2.4. O Filladuiro

Un dos gravados máis enigmáticos da contorna e, se cadra, tamén dos galegos. A primeira vez que o vin pensei no cadro Mater Gallaecia, de Luís Seoane. Estivo Seoane aquí? Coñecía este gravado? A forma antropomórfica da figura, as coviñas cuadrangulares que baleiran o que sería o rostro, os peitos, o ventre, gardan semellanza coa obra do pintor e escritor. Obxecto de variadas interpretacións, Camiño Noia non dúbida en considerar a laxe onde se sitúa o gravado, e o conxunto do outeiro, como espazo vinculado a ritos de fertilidade. Tanto Juan José Moralejo, consultado por Fernando Alonso Romero -quen publicou un traballo sobre este petróglifo-, como Gonzalo Navaza, consideran que parte do misterio pode desvelarse dende o propio topónimo, xa que os dous coinciden en que o significado de Filladuiro sería o de afillar, facer ou tomar un fillo. O acceso á laxe, do lado esquerdo, faríase fincando o pé nun gravado dos coñecidos como podomorfos.

A estación complétase con outra laxe, situada algo máis arriba, no cumio do outeiro, cun fermoso gravado de círculos concéntricos radiados, numerosas coviñas e outras formas misteriosas.

2.5. Laxe da Escrita

Seguindo pola Senda Verde, logo do outeiro do Filladuiro, atopamos indicacións doutros petróglifos: Laxes da Fornalla, Rego Lamoso ou O Prouxo. Pasada unha fonte, construída polos enxeñeiros forestais durante unha das repoboacións do monte, a pista descende baixo acacias ata se bifurcar. Tomamos o ramal da esquerda que nos leva á Laxe da Escrita. Tamén se chega a el tomando a pista no pavillón deportivo situado por riba da casa do concello de Carnota.

Son moitos e variados os motivos gravados sobre a laxe, que se corresponden con momentos históricos diferentes. Estarían, da idade do bronce, os círculos concéntricos e as coviñas; quizais tamén algunhas cruces, aínda que a maior parte serían medievais, feitas co afán de cristianizar o lugar. Pero o máis destacado, o que máis chamou e chama a atención, son os barcos que ocupan a parte central. Algún lembra as embarcacións viquingas do norte, aínda que os outros, con tres mastros, acaso sexan lembranza dos ataques de piratas do norte e do sur, padecidos polos habitantes deste territorio. Acaso refuxiados nos montes, os galegos de entón debuxaron sobre a pedra a silueta das naves ancoradas na foz de Carnota.

Nunca se lle agradecerá bastante a José Cernadas, canteiro de profesión, o traballo de descuberta de moitos destes gravados, descoñecidos ata a publicación

Page 12: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

12

Gravados rupestres nos montes de Carnota, recoñecemento do que quero deixar constancia aquí.

3. No ronsel da cultura da pesca

Vela aquí unha proposta para tres días. Ruta que seguindo os carreiros do litoral leva dende Muros ata o Pindo. É unha ruta á beira do mar, vinculada sobre todo co traballo e a cultura da pesca. Son catro os tramos que se propoñen, sumando un total de 47 quilómetros. As referencias sobre o patrimonio son sucintas: ás veces só a denominación do ben, material ou inmaterial; outras veces a referencia, sempre breve, dá máis información. A ruta iníciase en Anido, parroquia de Serres, antes do cruzamento da Tremenda, en Muros, e percorre o litoral seguindo os carreiros dos pescadores. Porén, algún tramo será por estrada, sobre todo ao principio, na saída de Muros, ou interior ‒no tramo III‒ no lugar que se indica sobre a propia ruta.

Tramo I De Muros a Lariño (11.700 m)

I.1. Anido: espazo encantado, memoria do salgado, con almacéns, ramplas e dársenas.

I.2. Muíños de marea do Pozo do Cachón, construídos no primeiro cuarto do século XIX. Destacan pola dimensión e harmonía do conxunto. Na parte que foi almacén funcionou durante un tempo unha casa de baños de auga de mar e argazos.

I.3. Praia da Virxe, donde, cando o devalo, as mariscadoras traballan o mar.

I.4. Almacén de Salga de Antonio Sel, hoxe espazo cultural, escola de navegación e deportes de mar. Vinculado co Monte Pindo polo secuestro do barco As.

I.5. Escultura de Ramón Conde, homenaxe aos mariñeiros e ás mulleres que os agardan.

I.6. Busto de Melchor Gaspar de Jovellanos.

I.7. Porto de Muros. Ver referencia no final do apartado 1 (vid. páx. 8).

I.8. Almacén de salga de Portals, fermoso na brancura, con galería sustentada por columnas. Máis arriba, un dos panos da muralla que se conserva.

I.9. Fábrica de conservas de Joaquín Vieta. Moi interesante a rampla con arco sobre o coído. Vinculada ao barco do mesmo nome, restaurado en Noia.

I.10. Cruz do paseo de Bombé, lembranza dun naufraxio, cunha inscrición no óvalo que di: Sálvanos señor que perecemos.

I.11. Faro Rebordiño, sinalizando o cabo. Construído en 1909, é o único de entre os galegos con torre metálica. Sobre el, os restos dunha fortificación que albergaba unha batería defensiva.

Page 13: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

13

I.12. Fonte da praia do Espadanal.

I.13. Caseto na praia da Bouga, á beira do cámping.

I-14. O Caldeirón, antiga fábrica de salga, na praia de San Francisco.

I-15. Almacén de salga de Enrique Goday Goday e o seu pequeno peirao.

I-16. Merendeiro O Fogareiro, xa no camiño do faro de Monte Louro.

I-17. Faro de Monte Louro, sobre a punta do Queixal. Acendeuse por primeira vez o 15 de xullo de 1862.

I-18. Lembranza do alcalde de Muros Celestino Formoso, Ito. Menhir chantado diante do mar, con versos do poema “Tempo de chorar” de Celso Emilio Ferreiro:

Hei navegar periplos, descubertas por tempos que han de vir cheos de escumas por onde o día nasce alí onde xermola o mundo novo.

I-19. Monte Louro, altivo sobre o mar cos seus dous cumios. Lugar dos profundos, de misterios, a el escribiulle Marilar Aleixandre:

As pedras baleiráronse por dentro, minerais rotos desfacendo seixo, oferta de acougo á que ninguén atende.

I-20. Lagoa das Xarfas e praia de Area Maior, espazo protexido, refuxio de aves, lugar encantando, recollido en versos por Luís Rei Núñez:

Monte Louro pelado. A lagoa dos patos e a parella lanzando unha botella ó mar.

Monte e lagoa son territorio de dúas novelas: Calzados Lola de Suso de Toro e Monte Louro de Rei Núñez.

I-21. Almacén de salga do Ancoradoiro, diante do pequeno porto natural, hoxe transformado en instalación turística.

I-22. Cruz da punta de Lens, lembranza de Ramón Sestaio, levado polo mar a mediados do século XX.

Page 14: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

14

Tramo II Da praia de Lariño a Lira (8.700 m)

II-1. Praia de Lariño, fermosa e salvaxe, refuxio de gaivotas, areal de crebas.

II-2. Faro de punta Ínsua, construído logo do naufraxio do buque de guerra Cardenal Cisneros, empezou a funcionar en 1921. No libro Mar de Lira incluín un poema titulado “Bolboreta”, que invoca o faro:

Durante o día o faro semella bolboreta durmida. Cando anoitece abre as ás e busca a sombra dos mariñeiros perdidos.

II-3. Muíño de vento do Leiradal. Só fican restos da construción de pedra. Situado diante do coído, á dereita do faro.

II-4. Marca do límite sur da reserva mariña de interese pesqueiro dos Miñarzos, en Lira.

II-5. Fonte solidaria construída polos voluntarios de Castela e León, nos días do Prestige.

II-6. Monumento conmemorativo dos 50 anos do accidente da fragata Ariete, que naufragou nos baixos situados diante do lugar no que se ergue a áncora. Sucedeu o 26 de febreiro de 1966, en noite de forte temporal. Os 168 membros da tripulación foron salvados polas xentes de Lira e de Lariño. O suceso deu lugar a unha longa composición poética, moi querida na parroquia de Lira e que a confraría de pescadores publicou no ano 2006.

II-7. Cruz de Samuralla, nun coído pouco despois do Ximprón. A cruz orixinal foi derrubada e crebada polas máquinas que traballaron na extracción de fuel do Prestige. A Asociación Cultural Canle de Lira decidiu instalar unha nova, cruz de mala morte, en memoria de Víctor, o de Beluso, e do seu cuñado, levados polo mar cando pescaban.

II-8. Camiño solidario. Unha placa do ceramista Nacho Porto, sinala o camiño que une os puntos do naufraxio do Ariete e da praia do Ximprón, punto de maior impacto do chapapote do Prestige. O camiño é unha man tendida entre dous momentos nos que solidariedade foi o sentimento principal da xente, o pulo da vida.

II-9. Porto Balea, lembranza de cetáceos, baixo a piscifactoría de rodaballo Stolt Sea Farm, diante do punto xeodésico situado sobre as rochas. Todo este litoral é frecuentado por variedade de especies de aves, durante a invernada.

II-10. Bar Pedra Pas, sobre as dunas. Tradicional punto de encontro dos mariñeiros de Lira antes de saír ao mar e ao regreso. Tamén se reúnen aquí os mariñeiros xubilados.

II-11. Porto de Lira, coa súa rampla vella, ruínas dos días da salga e rochos para o aparello, á beira da lonxa vella. A lonxa nova responde ao proxecto do arquitecto Manuel Gallego Jorreto. O peirao foi construído logo do naufraxio do Ariete, como recoñecemento ao labor de rescate da tripulación. Unha canción lembra o berro dos

Page 15: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

15

homes cando antes do inverno subían as lanchas sobre as dunas. A expresión ‒que aínda se escoita‒ é agruar, e esta a copla:

Os que agrúan queridiña os que agrúan son de Lira están no Portocubelo botando as lanchas arriba.

Tramo III De Lira a Caldebarcos (15.800 m)

Neste tramo, polo corte da praia causado na Boca do río, na desembocadura do

Laradas e do Vadebois, é inevitable abandonar por un momento o litoral. Sáese da praia pola entrada de Carnota, máis ou menos no centro. Tras camiñar por riba da pasarela de madeira que cruza a marisma, tomamos a estrada ata chegar preto da igrexa; aí, un camiño á esquerda levaranos pola agra ata a estrada Muros-Cee. Antes é posible baixar ata a Boca do río, espazo de grande beleza natural, ver a caseta do sal e a Berberecheira, aproveitando o observatorio de aves que hai no final do camiño. Dependendo da marea, será posible ver homes e mulleres que buscan na area cun fouciño. Pescan lubións ou pións. De novo na estrada Muros-Cee, logo de cruzar, tomamos a pista que vai a Vilar de Parada. Por Parada seguimos ata a entrada da pista que leva a Cornido. Dela, á esquerda, nace un camiño de terra que entre hortas de labor leva á Ponte de Vadebois. III-1. Areal de Carnota. O máis extenso de Galicia, coas dunas, a marisma e bosque litoral, refuxio de aves e dunha rica vida salvaxe. Escribiu Pilar Beiro:

Aí veñen as de Carnota facendo esquí acuático sobre o idioma. (Son esas éses delongadas as que sosteñen o desexo) Son corpos anteriores á demarcación, sen minifundio. Son fruto estrelecido do amanexo. Fálaslle ardoras, Íspete Logo esperas a alba ata que caia o resío.

III-2. Do muíño de sifón de Vadamil e da ponte do Vadebois fálase no apartado 4.2.C. (vid. páxs. 24-26).

III-3. Subindo á beira dos muíños do rego de Amil, chégase a unha vella canteira e dende ela collemos a estrada ata Caldebarcos. Logo das primeiras casas, unha pista estreita á esquerda baixa á praia.

III-4. Casetas de pescadores de Caldebarcos.

III-5. A Fonte vella.

Page 16: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

16

Tramo IV

De Caldebarcos ao Pindo (10.800 m) IV-1. Salga de Casais e casetas de pescadores de Caldebarcos.

IV-2. Casetas e ruínas dunha salga na praia de Insuela.

IV-3. Restos dun cazolo de argazo, de forma circular, logo da Insuela.

IV-4. Muros de pedra seca na ribeira de Panchés.

IV-5. Muíño e enseada da Curra.

IV-6. Porto de Quilmas, espazo de grande riqueza paisaxística e etnográfica. Porto natural, onde as barcas varan sobre a area. No límite oeste, a vella fábrica de salga de Sel.

IV-7. No Pindo, un camiño denominado Ruta do Fornelo, recuperado polas mulleres da confraría do Pindo, percorre o límite da península dos Mouchos.

IV-8. Sinal de enfilación na península dos Mouchos, logo da praia de San Pedro.

IV-9. Cazolos para a salga.

IV-10. Na furna do Fornelo aprécianse os restos dunha antiga salga, vinculada ao naufraxio do Great Liverpool, que naufragou nos Bois de Gures o 24 de febreiro de 1846. Morreron tres persoas: dúas mulleres e un neno. A lenda, que non a historia, conta que durante a travesía o capitán McLeod namorou dunha das viaxeiras falecidas. Acollido na fábrica de salga e abatido pola perda do buque e da amada, suicidouse a primeira noite e foi enterrado ao pé dos muros da fábrica.

4. O Pedregal do Pindo

4.1. Símbolo e identidade O Monte Pindo, ou Pedregal, é unha das paisaxes simbólicas de Galicia. Intégrase

nunha extensa contorna da que é referencia xeográfica, sendo Fisterra a espiritual. Hoxe, a Asociación Monte Pindo Parque Natural, loita polo recoñecemento dos valores naturais deste espazo, incluíndo neles o interese botánico por especies tan singulares como o Quercus lusitanica, coñecido como carballo anano ou caxigo, ou o lirio do Monte ou do Xurés (Xiphion boissieri); da fauna, con presenza de lobo, gato bravo, mustélidos, variedade de aves rapaces, cobras como a víbora de Seoane ou tritóns; e tamén da xeoloxía, excepcional, que coñecemos, sobre todo, polo labor investigador e pedagóxico de Vidal Romaní. E el quen conta que o granito do Pindo se formou no interior da terra, a uns vinte quilómetros de profundidade, e que accedeu á superficie hai 200 millóns de anos. Explica que é de dous tipos: o concordante, na parte exterior do macizo, que podemos observar en Onde se Adora, e outro discordante, núcleo interno e duro da erupción, do que están feitos os cumios da Moa, Penafiel ou a Moa

Page 17: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

17

do Freixo. Porén, os valores do Monte van máis alá dese patrimonio natural que a Asociación loita por preservar: mito, lendas, memoria, economía ou historia.

Todo neste territorio ten máis dun nome. O Monte Pindo é o Pedregal; o río Xallas cambia de nome e pasa a chamarse Ézaro no tramo final, aquel Essar ao que chegaron os antigos túrdulos dende as ribeiras do Guadiana, no século I a. C., segundo Estrabón. O cumio de Penafiel tamén é coñecido como Xan Quente, e o de Casa da Xohana como Revertedemos; Berberecheira dille a xente á marisma de Carnota. Necesidade de nomear, quizais por mellor comprender, por facer propio o territorio, por integrar significados que van máis alá da denominación oficial, nomes asociados a caracteres físicos ou antropolóxicos, ao uso que durante séculos se lle deu a cada espazo.

Moita discusión ten suscitado o nome do Monte. Dende a inevitable asociación grega ata o recente vínculo co gaélico irlandés e escocés Binn Dubh, montaña escura, defendido polos profesores James J. Duran, Alberto Lago Villaverde e Henrique Egea Lapina. O escritor e experto en toponimia Gonzalo Navaza é da opinión de que o nome Pindo podería vir do latín pineto, pieiro ou pena. Considera el que un accidente xeográfico de semellante dimensión debeu ter nome de seu dende sempre, sendo a referencia de todo o territorio, polo que el considera que ese nome primeiro sería Carnota, tendo en conta que ningún lugar concreto responde a esa denominación, sendo dúas as parroquias, Santa Columba e San Mamede, que utilizan o nome de Carnota e o proclaman, evidenciando quizais que Carnota no era un lugar concreto e si unha contorna, un ámbito. Carnota, ademais, tería que ver con Pedregal, xa que a orixe do nome derívase da mesma raíz que o Carnac bretón e significa pedra.

Palabra pronunciada e recollida na toponimia: Onde se Adora, San Xurxo, A Moa, Cima da Arca, este último en clara referencia a restos megalíticos hoxe desaparecidos. Porque si existen vestixios de asentamentos humanos dende a orixe, ou quizais dende antes, nun tempo anterior a calquera memoria. A Asociación Monte Pindo Parque Natural, coa colaboración do ceramista Manuel Miranda, vén de poñer á venda, na súa tenda virtual, unha peza de cerámica, elaborada a partir de restos atopados nunha das covas do Monte e datados nese tempo inaugural do neolítico. J. Figueroa Domenech, nun artigo publicado en El Ideal Gallego o 22 de setembro de 1924, afirmaba: «Yo también tuve el honor de ascender a la Moa y de profanar, casi inconscientemente, con mi planta, los numerosos dólmenes que se encuentran por aquellos sitios guardando, seguramente, antiquísimos huesos humanos [...]».

Escalar non, pero si sumirse nas simas ocultas baixo as enormes rochas que cobren o regato Caldeirón ou rego de Amil -seguimos coa duplicidade dos nomes-, un afluente do río Vadebois, foi o que fixeron os membros do Club de Espeleoloxía de Vigo hai varios anos. No Pedregal hai un río subterráneo, dise aquí. A cerámica que atoparon, naqueles lugares aos que baixei unha vez e dos que non sei como saín, foron datados na Idade do Bronce, o mesmo período ao que pertencen os numerosos petróglifos espallados polos montes de Muros e Carnota.

Cara ao mar, o Monte estaba defendido polos castelos do Pedrullo ou San Xurxo e Penafiel, pero cara ao leste e sur, pechaban o acceso unha serie de murallas, acaso da época sueva, quen sabe se anteriores, pero que serían testemuña dun tempo no que reinaría o medo, sexa por conquista, como nos días do Imperio, ou por invasión temporal, caso de viquingos ou piratas sarracenos.

Iniciábase o século IX (arredor do ano 813), cando o eremita Pelaio comunicou a Teodomiro, bispo de Iria Flavia, o descubrimento da Arca Marmárica que contiña o

Page 18: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

18

corpo do Apóstolo Santiago. A crónica sería recollida logo, contra o ano 1130, por iniciativa de Xelmírez, no Códice Calixtino. É este, quizais, o mito máis importante con que conta Galicia. Compostela, lugar de destino de milleiros de peregrinos. No Códice Calixtino fálase dunha muller, raíña, que gobernaba o territorio do noroeste peninsular no século I, cando ten lugar a traslación do corpo de Santiago o Maior. Eu non sei se Lupa existiu, nin se foi raíña, cortesá, sacerdotisa, meiga ou deusa. Pero si creo na fondura da súa lenda, do poder do seu nome, e chámame a atención a supervivencia da súa memoria na colectividade, cando, once séculos máis tarde da súa posible existencia, para darlle corpo á historia do apóstolo, para que a crónica do traslado penetre no corazón da xente, recorren a ela, describíndoa como un ser malvado que, finalmente, acepta o bautismo e abraza o cristianismo. Variadas son as fontes das que dispoñemos para achegármonos a ela. Unhas son escritas, o Códice, sobre todo. Outras salpican o territorio galego e portugués na toponimia: Castro Lupario, en Brión; illas Lobeiras; Lobeira en Ourense; Penedos da raíña Lupa en Loureses ou en Guimarães. E hai fontes folclóricas, asociadas á tradición oral. Velaí xorde con forza a memoria transmitida por xeracións, que fala de que Lupa está enterrada no Monte Pindo, ao pé da Moa, con sete millóns de ouro na cabeza e sete millóns aos pés. O seu tesouro estaría no fondo do cadoiro do Xallas. Hai trono de Lupa, diante do castelo de San Xurxo ou Pedrullo -seguimos coa profusión á hora de nomear-, como hai cadeira de Lupa no castro de Mallou. Velaí, pois, o Pindo asociado á tradición Xacobea, referencia de identidade para crentes e non crentes.

Lupa, señora da vida e a morte, da luz e da sombra. Quizais era ela quen gobernaba as portas do inferno, os pozos negros da tradición, coma ese na canle do río Vadebois, algo máis arriba da aldea de San Cibrán e, sobre todo, Casa da Xohana, lugar de antigos ritos, noites de meigas e maldicións. Polo monte transitaron dende sempre vivos e mortos, os primeiros fuxindo dos encantos, os segundos procurando acougo. Ao monte eran ofrecidos os enfermos, en particular no Campo da Moa, preto da cima e, cando na parroquia do Pindo non había cemiterio, cruzábase o Pedregal, subindo cara Onde se Adora para seguir polo Chan de Lamas, tomar a calzada paralela ao rego de Amil cara ao río Vadebois para, pasada a ponte, enterrar o defunto no cemiterio de San Mamede de Carnota. Quedan lembranzas, como as cruces nos pousadoiros de Chan de Lamas, ao pé da calzada no petróglifo do Currusal, ou na pontella medieval que cruza o Vadebois.

No século XIX atopouse cerca da fervenza un medallón de cobre con sete aves gravadas. Sabemos del polo debuxo incluído no traballo de Barros Silvelo, Antigüedades de Galicia, de 1875, xa que, segundo di Barreiro Barral na súa monografía Los Montes del Pindo. Olimpo Celta y Desierto de Piedra, o medallón perdeuse durante a Guerra Civil, no asedio do Alcázar de Toledo. Fernando Alonso Romero interpreta as sete aves como as Pléiades, visibles no firmamento de inverno e de verán e propón unha posible conexión con Lupa a través do número sete, por ser sete as aves, sete as estrelas visibles da constelación e sete os millóns de ouro que na cabeza e nos pés atesoura a tumba de Lupa; cabeza e pés, o orto e o ocaso. Este conxunto de estrelas, segundo Cuevillas, está vinculado coa lenda da galiña e os pitiños de ouro que se aparecen nas mámoas, castros, regatos e camiños.

In Carnota ecclesia Pintani in sentes, recolleu o abade Tructino no ano 830, cando fixo o inventario de templos da diocese de Iria Flavia, por encargo do rei Afonso II de Oviedo. Faría referencia á capela situada baixo a Moa, o cumio do monte, hoxe unha

Page 19: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

19

ruína cuberta pola hedra, con pedras gravadas que é posible ver, da que nos fala Barreiro Barral, e da que ninguén nunca se ocupou. Por riba o Forno da Moa, con cruz e coviñas, acaso refuxio do eremita que alí viviu antes da construción da ermida.

Como xa se apuntou ao principio, no século IX o Comitatu de Karnota incluía a totalidade do territorio comprendido entre os ríos Tambre e Xallas. Esta información, xunto co acordo entre os Comitatus de Carnota e Avianco, en tempos de Ramiro II, permite retroceder no tempo e albiscar o pasado, por ser estes comitatus figuras xurídicas vinculadas á propiedade nos días do Imperio Romano, acreditándose así a antigüidade do poboamento e a explotación gandeira e agrícola, a relación física e permanente do ser humano coa terra, o que sempre aparella a necesidade de comprender, de explicar, de nomear, de adxectivar coa fin de expresar un afecto, unha emoción, unha ansia ou un temor, habilidade exercida polos pobos dende o tempo en que o mundo aínda era novo. Por Claudio Sánchez Albornoz sabemos que o acordo entre Avianco e Carnota recoñecía aos moradores dos dous comitatus o dereito de cruzar os límites que os separaban, penetrar no territorio veciño e casar nel. Habería indicacións de límite ou termo, como aquelas ás que se refería Ferro Couselo no seu traballo Petróglifos de Término. Quizais aquí tiñan valor de límite as formas das rochas.

Nunca os deuses viviron para amarnos. Mais se houbo un instante para o soño e o abrazo foi aquí, no alto Pindo, sobre o mar, onde morren os soños e nacen as palabras.

Versos de Xavier Seoane ben acaídos aquí.

In Carinota cum suo monte sacro, di un documento do 942, gardado no mosteiro de Celanova, primeira referencia coñecida sobre o carácter sagrado do Monte atribuíndolle un claro valor simbólico, que sería recollido logo pola literatura. López Caneda, estudoso da figura de Prisciliano, lembra que unha das prácticas dos seus seguidores era a de subir descalzos aos cumios dos montes, xeito de se achegar á divindade, xa que as montañas posúen unha grande capacidade de sacralizar por participaren da transcendencia das rexións superiores.

Sagrado si, pero tamén excomungado: Reis bispos e presbíteros todos por poderes recibidos de Deus excomungan por escrito aquí este Castelo, reza a inscrición gravada na rocha, na vertente leste do alto de Penafiel, ou Xan Quente. Sucedeu nos días de Xelmírez, personaxe de tan longa luz e de tanta sombra. Será arredor de 1130, tempo revolto en Galicia, con enfrontamentos entre monarquía, nobres e igrexa. Xelmírez nomea arcediago de Trástamara, condado que reunía os territorios dende o Tambre ata Bergantiños, incluíndo Carnota e o Monte Pindo, a Arias Muñiz. Os señores locais e os seus poboadores rexeitan o nomeamento. Tampouco lle gustaría ao conde, aínda que el afirmará diante do bispo que nada ten que ver cos sucesos que se desencadearon. Señores e veciños fan preso ao arcediago, despóxano das roupas, flaxélano e péchano nunha gaiola, no fondo do castelo de Penafiel. Xelmírez e a mitra compostelá senten grande pesar, visten de loito, baixan os crucifixos da catedral e toman a decisión de excomungar o lugar. Finalmente, o Trastámara, temendo esa condena eterna, consegue que os seus vasalos deixen en liberdade a Arias Muñiz, pero a inscrición alí quedou.

Page 20: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

20

O Monte non sería elemento de identidade sen a literatura, anónima e de autor. Expresión da colectividade, permite contar e contármonos, saber como nos ven, dicir como nos vemos. Ese contar supón interiorizar e compartir. Así o contado transfórmase en símbolo. Refráns publicados por Clodio González:

Borraxeira no Pedregal, vén o vendaval.

*** Cando o monte Pindo ten touca, temos chuvia moita ou pouca.

Cantigas:

Mociñas do Chan de Lamas dádelle a volta ao refaixo que os arrieiros do viño miran o que hai por debaixo. *** O raposo está chorando no alto do Pedregal chamando polos do Pindo que estamos de carnaval.

Máis alá da lenda, da referencia histórica, da sentenza na pedra, a primeira cita de autor que coñezo é de Martín Sarmiento, en 1745:

Din mil cousas do que hai dentro: que medra a herba moito da noite para a mañá, que hai infindas herbas medicinais e moitas incógnitas, e que alí van buscalas algúns médicos; que dentro son frecuentísimos os animais, e escoitei dicir que nalgún tempo ían ao Pindo os casados estériles e infecundos co fin de ter sucesión.

Nisto de ser lugar de fertilidade, aínda para parellas estériles, coincidiría o Monte

Pindo con outras dúas referencias próximas: o leito de pedra da ermida de San Guillerme, en Fisterra, e o petróglifo do Filladuiro, sobre o castro de Mallou, recollido no segundo itinerario deste texto. Murguía invoca a condición de Olimpo sagrado:

Monte do Pindo, cos seus cinco outeiros cubertos de árbores e malezas, cheos de frescura e tan fermosos coma aqueles outros da Grecia, gratos ás Musas.

Tamén Otero Pedrayo: Chamóuselle un dos Olimpos célticos de Galicia […]

Page 21: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

21

Vidal Romaní atopou un poema escrito en alemán por Otero e Risco en 1936, en día de excursión, e que leva por título “Aquí estamos, sobre estes altos cumes, veciños do ceo”.

Un pouco máis alá pode verse unha procesión de mulleres e cativos levando e traendo sacos de gran e de fariña do muíño situado debaixo dunha grandiosa fervenza que, coa anchura dun río, cae dende unha gran altura […]

A descrición é do noso compañeiro de viaxe F. G. Bell. E Castroviejo escribiu:

O Ézaro sinte presa e lánzase con atrevido salto galgante á mar. Teodoro Sandomingo lembra:

Diante está o Pindo, que semella unha fronte escura, da que cae, coma nunha fabulosa guedella de cabelo loiro, a máis grande fervenza que pode verse en Galicia.

O encoro de Santa Uxía, construído polo escritor e enxeñeiro Juan Benet, causou

fondas feridas na paisaxe e na vida da xente. Miro Villar, retratou poeticamente os seus efectos: “Reloxo que non anda, Santa Uxía do Xallas”. Carré Aldao maldí os tubos que desvían a auga e nos privaron da fervenza durante anos:

Semella que o xenio industrial do home comprácese en levar a prosa da vida aos máis poéticos lugares da terra.

Tamén José Mas na novela Costa de la Muerte:

Volve mirar a desembocadura do Xallas e o monstruoso salto que o

home desviou e encanou prosaicamente nun tobo idiota pero que non puido destruír toda a súa beleza.

Cesáreo Sánchez Iglesias, exclama:

De sombra o teu grito que non cesa.

No solpor e na alborada o Monte ilumínase e Lupa observa o mundo dende a cima da Moa. Di Cunqueiro:

É un monte para chegar devagar o seu cume unha mañá clara, quizais

polo estío, e dende el cumprir, con atentos e amorosos ollos, a visita pastoral da beleza sobre tanta e tanta terra, e sobre tanto mar.

***

Page 22: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

22

Quen anda por aí nas penasqueiras, quen mora os territorios tenebrosos e as espeluncas máxicas do Pindo?

Son versos dun soneto de Darío Xohán Cabana. Marilar Aleixandre evoca a súa presenza permanente en Lobos nas illas:

O lonxe adiviñábase, mellor que verse, a enorme rocha do monte Pindo, un sinal das forzas do interior da Terra.

Rodríguez Baixeras dedicoulle un poema:

Que turba compañía estremou os penedos cos valados mirou lobos nas illas, revolveu nas cavernas os ventos abismados.

Tamén Arturo Romaní:

Amósaste espido, fermoso coma un deus antigo, sen árbores nin flores […]

E Isolda Santiago: «No Pedregal viven os lobos e as meigas.» María Xosé Queizán vincula monte e mar en O segredo da Pedra Figueira:

Unha praia, redonda coma unha vieira, relucía ao lonxe, rematada por unha pedregosa e impoñente montaña que era quen de resistir toda a furia oceánica.

Esta é a xeografía de Escapados, de Luís Lamela. Foron moitos, varios centos, os

homes que buscaron refuxio no Pedregal para non ir á Guerra. E aí, de entre os ecos e o esquecemento, chega ata nós un nome, Marrolas:

Cando miro o Pedregal As pedras refléxanme as vosas caras. Vexo Ferrer, vexo Caamaño, vexo Marrolas e vexo Perilla E moitos, moitos máis Pasando por tanto sufrimento, Vexo as vosas nais chorando Con tanta dor, e tanto lamento […] Aínda hoxe as vosas mortes fican no olvido, marcharon co río do esquezo.

Page 23: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

23

Son versos do poema “Escapados do Pedregal”, do carnotán de Caldebarcos Xan da Centola, poeta popular, entendendo como tal aquel que compón versos sen afán de que sexan publicados pero si recitados e compartidos, cousa que fai sempre que ten oportunidade, con acerto e grande éxito, porque os seus son poemas dunha alta carga emotiva que a xente da contorna percibe como propios, que escoita con atención e que aplaude con entusiasmo.

Con estes versos iniciei e rematei un traballo titulado “A memoria do As e o esquecemento dos vencidos”, para o libro Os Barcos do exilio, publicado pola Casa da Gramática de Noia en 2015. Nel contaba a historia do As, o barco no que o sábado 16 de outubro de 1937 fuxiron 13 mozos, con idades comprendidas entre os 19 e os 27 anos, escapados ao Monte para evitar seren recrutados polo exército franquista. Todos mariñeiros dos lugares de Ézaro, O Pindo, Quilmas e a Curra. Todos afiliados á CNT, case todos comunistas, todos asociados ao pósito de pescadores do Pindo. Entre eles os irmáns Joaquín e Manuel Rodríguez Louro, alcumado Marrolas; Joaquín, de 19 anos, Marrolas de 21, ambos do Ézaro, con destinos tan diferentes. Joaquín, xunto con Ferrer, consegue embarcar no Winnipeg que o goberno chileno pon a disposición de Pablo Neruda para levar máis de dous mil republicanos ao exilio. Manuel, porén, remata os seus días en Mauthausen, asasinado no castelo Hartheim o 16 de setembro de 1941. Gaseado, recolle o rexistro do campo. Velaí o Monte vinculado tamén á memoria, a esa memoria que debemos preservar, porque é necesario e de xustiza.

Con Miro Villar publiquei en 2013 o libro Versos no Olimpo. Nel recollemos os textos poéticos sobre o Monte. 55 autores, 65 poemas, o mellor da nosa literatura empezando por Añón, quen soñaba con ver no seu cumio escritores, poetas e guerreiros, sorrindo e dándose a man. O Monte de Pindo ou Pedregal, espazo simbólico da nosa xeografía e parte da identidade de Galicia.

Antes ou despois, o Monte Pindo terá particular protección. Meréceo por singular e por ese carácter simbólico e de identidade. Mágoa do tempo perdido. Antes ou despois Manuel Rodríguez Louro será lembrado no territorio onde naceu e viviu, como o son xa tantas vítimas do holocausto en todo o mundo. 4.2. Os camiños

O macizo do Pindo abrangue o territorio de tres concellos. A maior parte sitúase sobre Carnota. A ladeira que mira ao leste, bañada polo Xallas, descende ata as terras de labor da parroquia de Arcos, en Mazaricos. De Dumbría, Ézaro, na ribeira dereita do río, ofrece a posibilidade de contemplar a fervenza e o cadoiro.

Tres son os accesos tradicionais ao Pedregal. O máis curto e doado é o que se inicia no interior, na aldea de Fieiro, en Mazaricos, e que parte dos douscentos metros sobre o nivel do mar. Outro nace na igrexa de San Clemente, na parroquia do Pindo, diante da praia de San Pedro. O terceiro ofrece varias variantes no comezo, aínda que todas conflúen en Chan de Lamas. Pódese iniciar a ascensión en Panchés, seguindo o camiño dos Costados; en Caldebarcos, dende a Fonte do Campo; ou dende a Ponte de Vadamil, xunto aos muíños, seguindo a indicación que na estrada xeral anuncia Aldea Turística de San Cibrán.

O camiño do Pindo e os que cruzan Chan de Lamas e continúan polo carreiro que nace en Onde se Adora, atópanse ao pé do Castelo de San Xurxo ou Pedruio.

Page 24: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

24

4.2.A. Dende Fieiro A aldea de Fieiro, situada no interior, pertence á parroquia de Arcos. Chégase a ela

por unha estrada que arranca nas Paxareiras e que, entre terras de labor e aldeas silenciosas, busca o Pedregal. Tamén dende o Ézaro. Subindo a costa que popularizou a Vuelta Ciclista a España. Logo de deixar atrás o miradoiro sobre o río, decorado con murais do ceramista José Luís Ribas e do escultor Manuel Ferreiro, e tras cruzar a presa do encoro de Santa Uxía, axiña se chega a Fieiro. Unha área recreativa ao pé da estrada ofrece aparcamento para o coche. Os paneis indican a ruta, primeiro por un camiño rural en bo estado, logo, á dereita, subindo ladeira arriba por unha pista forestal que desemboca no carreiro de ascensión.

No primeiro tramo podemos observar á nosa dereita, na dirección nordeste, a forma inconfundible de Penafiel ou Xan Quente. A ladeira pola que transita o camiño, precipítase nunha valgada cara ao rego de Cordieiro. Do outro lado unha parede de rocha cunha cova, a da Pendente, agocho de fuxidos na Guerra Civil. Subimos cara a Orelluda, un dos outeiros característicos do Monte, coa súa forma de lóbulo animal. Tamén ese espazo foi refuxio de fuxidos. Algo máis adiante, nun pequeno chan, uns paneis informan da paisaxe. A vista abrangue a praia de Carnota e a Berberecheira. Na ladeira case inaccesible que nace á beira do Vadebois, do lado esquerdo segundo ollamos, Cima da Arca, resonancia de pegadas megalíticas.

Na ascensión, se levamos ollos de ver, poderemos apreciar os alicerces de vellas construcións e un importante tramo da muralla que, por este lado, pechaba o acceso ao cumio do monte.

Xa preto do alto, o camiño pasa pola parte posterior de Campo de Cortes, un pequeno chan situado baixo a Moa, con mesas para xantar. As pedras cubertas de hedra son os restos que quedan da capela. Sobre este espazo, baixo a laxe que coroa o macizo, unha pequena cova coñecida como Forno da Moa, acaso a morada dun eremita que daría paso á fundación de ermida e cenobio.

4.2.B. Dende o Pindo

Un panel situado diante da igrexa de San Clemente informa de como iniciar a ascensión. Porén, antes, de estar aberto o templo, convén entrar e visitar a sancristía para apreciar o extraordinario retablo en pedra da que foi igrexa primeira da vila mariñeira do Pindo.

O camiño ascende paralelo ao Rego Apio, tamén coñecido como da capela ou da estivada, baixo a sombra do bosque, á beira de muíños, entre rochas de formas caprichosas. A fronde protexe do sol ata chegar á base do outeiro do castelo do Pedruio ou San Xurxo. Nese punto o camiño enlaza co que sobe dende Onde se Adora.

4.2.C. Dende a ponte de Vadamil, sobre o río Vadebois A estrada que leva á aldea turística de San Cibrán ensancha cando chega aos

muíños do rego de Amil. Son seis, recuperados polos veciños da asociación Xurde Caldebarcos. O primeiro, co seu tellado de pedra, data o conxunto a finais do século XVIII. O regato desemboca no río Vadebois, que descende dende o alto do monte. Sobre el a fermosa ponte medieval, coas laxes polas que pasaban bois, carros e tamén os defuntos que levaban enterrar á parroquial de San Mamede. Logo da ponte, o muíño de Catei, co singular sifón que conducía a auga baixo o carreiro.

Page 25: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

25

Podemos aparcar aquí, coller a mochila e seguir camiñando, primeiro pola estrada asfaltada, para tomar logo a pista que ascende a Chan de Lamas; ou continuar en coche. Calquera que sexa a opción, a pista permite observar as marabillosas paisaxes do areal de Carnota e da Berberecheira. Pasamos as alvarizas veciñais, cruzamos de novo o rego de Amil, que dende aquí cambia de nome e pasa a chamarse Caldeirón, e seguimos a pista costa arriba ata chegar a esa chaira sorprendente que é Chan de Lamas, onde conflúen os tres camiños: o que traemos, o de Panchés e o de Caldebarcos. Detémonos no cruzamento e ollamos o monte. Cara ao leste o coloso do Outeiro do Nariz, formado por dúas enormes rochas. A superior, segundo reciba a sombra, semella un rostro que nos observa. Á súa esquerda, máis preto, o outeiro dos aguillóns, coma un castelo de inexpugnables torres. Na súa ladeira medra vizoso o caxigo. Aínda no cruzamento, do outro lado da pista e entre toxos, unha rocha de redondeadas formas. Se nos achegamos veremos as cruces gravadas, unha a cada lado. Era un dos pousadoiros onde descansaban o cadaleito dos defuntos. Seguindo a pista cara ao norte, a 200 metros e á esquerda, levantando pouco máis de 30 cm sobre o chan un exemplar de caxigo ou carballo anano. Convén deterse e tirar a foto, que ata a cumio non atoparemos máis. A pista circunda Chan de Lamas, lugar que foi de pastoreo, cabras sobre todo, e de explotación mineira de volframio. Aínda no lado sur é posible ver os montículos de seixo amoreado, cascallo do mineral. Onde se Adora queda xusto do outro lado do cruzamento ao que accedemos. É neste outeiro onde se lle ofrecían enfermos e mortos ao monte. O coche pode quedar aí, xunto as mesas de merendar. A vista é un anticipo do que nos agarda: o océano, Fisterra, Langosteira, Sardiñeiro, a ría de Corcubión, Cee, Caneliñas e a lembranza da caza dos cetáceos, Gures, Quilmas e o seu porto, O Pindo. No mar as illas Lobeiras, a grande e a chica; os Carrumeiros, que marcaban a entrada dos barcos na ría; os bois de Gures, vinculados coa cidade de Duio, de tanta relevancia na lenda Xacobea.

O carreiro iníciase algo despois de Onde se Adora. A partir do outeiro, camiño arriba, a emoción. Á esquerda, a pedra caída monte abaixo é lembranza do castelo de San Xurxo ou Pedruio. Do outro lado do camiño, o trono da raíña Lupa. Aquí o camiño atópase co que ascende dende a parroquia do Pindo. O vieiro, sempre en ascenso, transfórmase ás veces en escaleira, entre acivros e loureiros. Pasamos un muro de cachote vencido. No Pedregal hai un río subterráneo, dixéronme unha vez, e é certo. Baixo as enormes rochas caídas á nosa dereita baixa o rego Caldeirón, formando galerías e covas de amplas cámaras. Aí, nesa fondura, atopouse cerámica campaniforme, de 9.000 anos de antigüidade, e tamén do Bronce.

O Chan de Lorenzo non ten perda. Dirannos del os restos dunha pequena construción, o seixo acumulado da explotación de volframio que aquí había e, sobre todo, a figura inconfundible do Xigante da Mina, unha das iconas do monte. Dende aquí xa se albisca a Moa. Pasado o Xigante, un carreiro á esquerda introdúcese no corazón do macizo, pasando aos pés de Casa Xohana e conducindo a Penafiel.

O campo da Moa, protexido por paredes de rocha, é o lugar onde segundo a tradición está enterrada a Raíña Lupa. Ata aquí subían os enfermos para ofrecérllelos ao Monte.

Dende a Moa, en día claro, contemplamos unha parte da xeografía de Galicia. Ao norte Touriñán e o Vilán. Cara ao leste o Pico Sacro e a Serra do Faro. Cara ao sur o Barbanza e Corrubedo e, máis alá, o Morrazo. Diante, o océano e os versos de Marta Dacosta:

Page 26: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: pedra, mar e luz

Francisco X. Fernández Naval

26

[...] magma monte penedo Pindo unha lingua de vento ergue un veo de area, ándame na cabeza, vai peitear as ondas, fala baixo, baixiño que só a miña alma oia.

Page 27: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

Una iniciativa de la

La elaboración del texto, acabada en septiembre de 2016, y su georreferenciación, traducción y subida a la sección O Territorio do Escritor/a de la web de la AELG www.aelg.gal, fue posible gracias al convenio de 2016 con la Diputación Provincial de A Coruña.

Page 28: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

28

En época anterior a la memoria y también en los albores del tiempo histórico, los territorios que hoy forman los ayuntamientos de Muros y Carnota fueron una unidad geográfica, común para los seres humanos que los habitaban. Y ahí, como testigos, los petroglifos desperdigados por los montes compartidos y el nuboso recuerdo del Comitatu de Karnota, que en el siglo IX abarcaba el territorio comprendido entre los ríos Tambre y Xallas o Ézaro. Los dos ayuntamientos, reconocidos como comarca, forman parte de ese proyecto de comarcalización desnortado propiciado por la Xunta de Galicia en los años noventa. Muros para Carnota siempre fue la Villa. A ella acudían las lecheras de Lira, Sofán, Maceiras o Mallou, cruzando el monte por Portaventosa. Cerca de ese lugar las retrató la fotógrafa norteamericana Ruth Matilda Anderson en su primer viaje a Galicia, en 1924. En Muros se vendía el pescado de los pescadores de Lira, Caldebarcos, Quilmas u O Pindo.

Por encima de la pequeña capilla de la Virgen del Camino, un camino en pendiente y asoleado asciende por la montaña hacia Corcubión. Las pescaderas suben con cargas muy pesadas y otras mujeres, con las calderetas de la leche en la cabeza, bajan a Muros desde Carnota y desde otras aldeas lejanas, por los estrechos senderos pendientes de esta sierra granítica, de mañana temprano antes de rayar el sol.

Palabras recogidas del libro Spanish Galicia, del viajero inglés Aubrey F. G. Bell, publicado en Londres en 1922. El camino pendiente podría ser la carretera que sube el monte desde Badernado. La parte inferior está cubierta de asfalto, pero más arriba del lugar de Castelo el camino ancho y enlosado testifica como eran las vías medievales. En opinión de Artaza, la calzada formaba parte de la Vía XX romana, conocida como Per loca marítima. Relaciones históricas y de vida que justifican que ambos ayuntamientos formen parte de este itinerario, advirtiendo, además, de que algo cambia en el paisaje después de la parroquia muradana de Louro. El litoral que va del Monte Louro al río Ézaro se nos ofrece como un espacio de transición entre la ría de Muros-Noia (la última de las Rías Baixas, en opinión de quien esto escribe) y la Costa da Morte.

Esta propuesta pretende explicar un espacio a partir, sobre todo, del testimonio

de los escritores y viajeros que recogieron en palabras, casi siempre con admiración y amor, su impresión de un territorio singular y hermoso, de fuerte personalidad y que atesora un importante patrimonio natural y cultural.

El texto se organiza en cuatro grandes apartados, que ofrecen la posibilidad de

descubrir y disfrutar de una parte de sus valores más significativos. Cada uno de ellos

Page 29: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

29

constituye una ruta pensada para realizar a pie o, en el caso de la de los petroglifos, con la ayuda de vehículo:

1. La Villa de Muros 2. Los petroglifos 3. En la estela de la cultura de la pesca 4. El Pedregal de O Pindo

1. La Villa de Muros

Muros es la capital de un ayuntamiento que se abraza al mar y respira en los esteros el aroma de los sargazos. Los versos de Chus Pato evocan este litoral:

Ás veces aínda podo escoitar bater o mar, a extension da agra inmensa

A veces aún puedo escuchar batir el mar, la extensión de la vega imensa

Y esta es la descrición de Bell cuando llega a la Villa:

El lugar es muy abrigado y en los días apacibles del otoño los maizales amarilleados, los pinos oscuros, el cielo azul y los brezos púrpura están envueltos por una honda paz.

Entre el monte y el mar, asomándose a la ría o procurando el horizonte del

ocaso, Muros es uno de esos lugares que queda para siempre en la memoria de quien se acerca a él con curiosidad y respeto, abriendo los ojos, interpretando y disfrutando de la emoción de los descubrimientos. Esteiro, Tal, Abelleira, Sestaio, Torea, Serres, Muros y Louro, ocho son las parroquias que el viajero podrá visitar de vagar, sabiendo que en cada uno de sus rincones espera una sorpresa y una alegría: puertos, playas, ensenadas, iglesias y capillas, aldeas, ríos que descienden de las colinas, molinos al lado de los torrentes, de viento o de mareas, gente acogedora y amable, versos y canciones que la gente sabe y recita. Delante de la punta de Uía, la isla de A Creba, que tuvo ermitaño y ermita con virgen de piedra, de mucha devoción, a la cantaba la gente del mar:

Indo polo mar abaixo o aire rifoume a vela; Nosa Señora da Creba deume o pano para ela.

Yendo por el mar abajo el aire me desgarró la vela; Nuestra Señora de A Creba me dio el paño para ella.

Sea por los pálidos mediodías de invierno, cuando los cálidos atardeceres de la

primavera, en las animadas mañanas de verano o con las huidizas luces del otoño; esté

Page 30: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

30

vestida de tamarindos o de redes, la Villa de Muros ofrece siempre el regalo de sus brillos, la serena acogida de las galerías y ventanas ojivales, las piedras de la historia. El núcleo urbano de la villa creció con los años y hoy, desde Portugalete a Rebordiño, de Ventín a Campo de Cortes, la villa se extiende en una trama vital de fuentes y cruceros, de estrechas calles nominadas con evocador sentir poético.

Dos parecen ser los Sanchos que participaron en la fundación y definición de Muros. El primero, Sancho I el Craso, fundaría la villa en el año 956. El segundo, Sancho IV el Bravo, delimitaría en 1286 su alfoz entre los ríos Xallas y el Tambre, el territorio del antiguo Comitatu de Karnota, siendo Brandomil el vértice interior. En aquel entonces el nombre era Puebla de Muros. Entre los dos Sanchos, como sucedió en tantos otros lugares de Galicia, Muros fue lugar deshabitado, repoblado por Afonso IX. Villa de las del rey, mantuvo esa condición hasta 1298, cuando monarquía e iglesia compostelana acuerdan el cambio de Muros por Tarifa.

Del primer templo, de los días de la fundación del primero Sancho, son los restos que se conservan de la vieja parroquial de San Pedro, delante de la Casa de Cultura, al lado del cementerio viejo. Hoy sólo se aprecia lo que debió ser capilla principal, adornada con hermosos modillones. El resto se deshizo para ampliar el cementerio en 1832. Si el visitante puede acceder al interior observará los hermosos capiteles de las columnas, con palomas y motivos vegetales, así como una singular laude funeraria con la imagen de un religioso que sostiene un cáliz en la mano y la pila bautismal, románica, con una inscripción que hace referencia a la Trinidad. Otras dos capillas, que antes formarían parte del espacio del templo, completan el conjunto que da a la plaza. Una, conocida como la capilla de la Gracia, sería la sacristía original, transformada en capilla del cementerio. La otra, de las Angustias, neoclásica, fue fundada por doña María de Figueiras. Las inscripciones en las piedras exteriores, interpretadas por Ramón Artaza, hablan de aquellos que costearon la construcción.

Descendiendo de la iglesia, a la derecha, el hospitalillo de pobres, o de la Beneficencia como proclama aún una inscripción en la fachada del edificio.

Doce torres ameadas din que tiña Muros, máis que Siena e tantas como San Giminiano [Doce torres almenadas dicen que tenía Muros, más que Siena y tantas como San Giminiano], escribió Álvaro Cunqueiro. En 1520 Alonso de Fonseca mandó construir el recinto aunque Artaza discrepa y considera que, si bien la intervención del arzobispo es evidente, por un escudo encontrado en el interior de la torre del reloj, la muralla es anterior. Tiene esta villla de Muros una muy buena muralla toda de cantería y en ella dieciocho torres con sus almenas, contaba Jerónimo del Hoyo. Y el licenciado Molina recogía en su descripción del Reino de Galicia:

Aquestos en Muros se acaban de armar, Un puerto cercano, detrás de una sierra, Gente que habiendo bullicio de guerra Se muestra bien diestra y ardid en la mar.

Sería por el tiempo de las ánimas, cuando al pie del crucero de la plaza del Cristo o

de la Santa Rosa ‒antes plaza de la Leña‒, en el corazón de la Villa, se dejaban en la noche las mariposas de aceite encendidas, y en el silencio de la piedra se escuchaba un cantar que hace referencia a la muralla y a las puertas invocadas por Cunqueiro:

Page 31: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

O Santo Cristo da praza vai na nosa compañía. A Virxe da Soidade queda na porta da vila.

El Santo Cristo de la plaza va en nuestra compañía. La Virgen de la Soledad queda en la puerta de la villa.

La muralla aparece como fondo en el cuadro del pintor valenciano Mariano

Ramón Sánchez (1740-1822). Tiene valor artístico, histórico y etnográfico, ya que en él vemos la silueta de las torres, el mar entrando hasta los soportales, un galeón fondeado y varias lanchas varadas sobre la arena.

Es posible que los marineros de Muros mostraran destreza en tiempo de guerra, como dice Molina; de hecho, en 1487, barcos de la Puebla de Muros participan en la conquista de Málaga, razón por la que en el escudo del ayuntamiento figura un barco con las velas desplegadas. Con todo, creo que las destrezas mayores fueron demostradas en tiempos de paz, navegando los mares del mundo o en las labores de la pesca, tanto en el interior de la ría como más alla del Monte Louro y de los Bruios, un arrecife que a veces se deja ver contra el horizonte y que impone respeto a quien navega estos mares. De esa estirpe serían los taleheiros, palabra no recogida en los diccionarios, pero que yo escuché aquí, nombre con el que se designaba a aquellos que interpretaban los fondos marinos, que intuían la ardentía y el latir de los bancos de peces, y que con solo mirar la superficie de las olas sabían donde se encontraban las caballas y las sardinas. Irían en las xeiteiras1 que, sobre ochocientas, surcaban estas aguas en el siglo XIX. Yo tuve la suerte de conocer a un hombre de esta estirpe, de la que habla Manuel Fabeiro.

Además de recinto amurallado, como casi todas las villas costeras, Muros tuvo castillo, situado en el lugar que ocupaba la lonja vieja, en la entrada del muelle. En ese tiempo Muros figuraba entre las doce grandes ciudades de Galicia, superando los 1.200 habitantes, y era objeto de frecuentes ataques como el acontecido en 1543, cuando una escuadra francesa comandada por el almirante de Sana y compuesta por 30 buques, cerca la Villa y pide rescate. Será Álvaro Bazán, con menos barcos pero más pericia, quien los enfrente en una batalla que dejó el saldo de veintitrés naves francesas capturadas, seis hundidas y una que logró huir.

Dentro de la muralla A Cerca, los viejos pazos, las ventanas góticas, las calles, los arcos que guardan los ecos de un tiempo ido. Dentro, también, la colegiata de Santa María do Campo o San Pedro, templo hermoso, equilibrado, con un amplio atrio presidido por el crucero. En él, cuando la ciudad era del Rey, los vecinos celebraban consejo en el que decidían el gobierno de la Villa y de su mar. El templo que hoy vemos es el resultado de construir una iglesia nueva, rematada en 1400, sobre otra románica del siglo XII. Una única y amplia nave ojival en el interior, con restos de románico tardío. Llama la atención la pila del agua bendita que hay en la entrada, con una serpiente de piedra enroscada dentro, inmóvil y sumisa. Conviene detenerse en los detalles: un capitel, una inscripción gremial, la laude de un sepulcro o las imágenes que acogen las capillas laterales. Las vidrieras, de 1560, son obra de Gómez Núñez, artesano de Compostela. Una inscripción en piedra, grabada en el exterior del dintel de la pequeña puerta del lado norte, nos dice que el arzobispo Lope de Mendoza mandó construir la iglesia.

1 Embarcaciones dedicadas a la pesca de la sardina. [Nota de traducción]

Page 32: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

32

Fuera, los barrios pescadores, de calles paralelas a la fachada marítima y otras transversales que ascienden hasta el Monte Real, donde tuvo torre el prelado de Compostela. Allí también, la iglesia de la Virxe do Carme. Se dice que la imagen es obra de Ferreiro y que su rostro es el de la esposa del escultor. Devoción de los marineros que, cada año, el 16 de julio, sale en procesión, baja al puerto y luego se recoge por la calle de A Xesta, acompañada de música y pétalos de rosa. Casas marineras o modernistas, el mercado con el escudo republicano en la fachada, los soportales, las plazas, los bares, las pequeñas tiendas del comercio local.

Sería posible realizar varios itinerarios por Muros, teniendo cada uno como

protagonista un elemento patrimonial. Podríamos recorrerla en la búsqueda de campanarios y fachadas de capillas que miran el mar, que se esconden en los rincones de las calles o que coronan los oteros. La capilla de Santa Isabel o de los Remedios, construida en 1744, ofrece contra la fachada el crucero más interesante del ayuntamiento, con calaveras y un lagarto en la base, que informa de la fecha de construcción en 1556. Más allá la iglesia de la Virxe do Camiño, en la entrada de la Villa, viniendo de Noia. Fue hospital de leprosos y albergue de peregrinos. Los modillones son románicos, renacentistas los arcos que soportan el coro y barrocos los retablos. De mucho interés resultan los exvotos marineros. El enorme barco ubicado junto al altar recuerda algún suceso acontecido el 25 de agosto de 1848, ya que es esa la fecha que figura en la popa. Dos pinturas, del lado de la sacristía, refieren como la Virgen ayudó a navegantes en situación dramática, una con fecha de 1759, la otra de 1766. La capilla de As Neves, en el monte de A Costiña, también tiene crucero con historia: situado en el cruce de caminos de A Tremenda, donde hoy está la rotonda en la que nace la carretera que conduce a Santa Comba, fue tirado al mar y olvidado en el cieno hasta que, rescatado, lo trasladaron a la situación actual. La de San Xosé también cuenta con crucero, herido en el combate naval librado entre la armada franco-española y la inglesa en 1805. La capilla acoge hoy actos culturales. Subiendo por la vieja carretera Louro, la capilla de San Roque, con portada lateral neoclásica y hermoso atrio. Las pinturas de la bóveda son obra de José Oteral, realizadas en 1925. Más arriba, en el alto, la capilla del Espírito Santo, ampliada por pública devoción entre 1927 y 1928 y hoy restaurada. Y ya, hacia el horizonte del atardecer, la de San Marcos, de arco gótico en el interior que permite datar la construcción en la primera mitad del siglo XV. La inscripción exterior hace referencia a que en el año 1442 mandó levantar la iglesia Tome Rodrigues. Esta era la iglesia donde las mujeres de los marineros de Muros llevaban a cabo el rito de virar a tella [voltear la teja], con el objeto de mudar los vientos y volverlos favorables.

También es posible un recorrido siguiendo el cantar de las fuentes en las plazas

escondidas, en las calles, en las traseras de los templos. He ahí un breve e incompleto inventario: la Republicana, construida durante la II República; la de A Calzadiña en Valdexería; la de la capilla de As Neves, de buenas aguas con las que maceraban las hierbas de San Juan y con las que lavaban los pezones de las vacas; los tres rostros felinos de la fuente de la Virxe do Camiño y ya en el núcleo de la villa, la de a Xesta y, en la Pescadería, la de la Salamántiga, seca y mutilada pero que aún llama la atención; y la fuente de O Carme, y la gótica en el interior del Hospitaliño, y la Vieja, que ronda la noche con su canto. Y aún la de los lavadoiros de O Chalón y, en el centro del Curro da

Page 33: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

33

Praza, bajo la torre del reloj, la heredera de otra anterior, coronada con una cruz, antiquísima, según Carré Aldao. En la misma plaza, retirada hacia el fondo, la de dos cañerías con forma de peces mitológicos. Y más arriba la renovada de San Xosé y, subiendo hacia el Espírito Santo, la fuente de las Preñadas, con sus lavaderos, a la que acude el vecindario con garrafas de plástico para llevar agua a casa.

Mas si el cielo aplacado y propicio Del naufragio la nave libró, ¡Oh qué dulces preciosos momentos cuando a puerto seguro arribó!

Son versos de Melchor Gaspar de Jovellanos, por quien Muros guarda relación de hermandad con Gijón. Entre el 5 y el 6 de marzo de 1810 un fuerte temporal castigó la nave en la que Jovellanos viajaba de Cádiz a Asturias. Huía de las intrigas y traiciones. Después de salvar la isla de Ons y el cabo de Corrubedo, el capitán buscó refugio en la ría, llegando con la alborada al puerto muradano. Muros, que venía de padecer la ocupación francesa de 1809, recibe con cariño a quien considera símbolo de la resistencia contra la ocupación y, también, contra las intrigas de la política española. Acogido en la casa de la viuda de Sendón, en la plaza de O Curro, escribió versos, arengas patrióticas y, sobre todo, la Memoria en defensa de la Junta Central, publicada en A Coruña. También participaría en procesiones y manifestaría su oposición a las corridas de toros, entonces con tradición en Muros. Aquí estaría hasta el día 17 de julio de 1811. En ese largo período recorrió el territorio. Subió al Monte de O Pindo y pasó siete semanas en el pazo de Santa Cruz de Ribadulla. También tomó notas para elaborar una biografía de Diego de Muros, el tercero de la estirpe de obispos que dio la Villa. Los tres destacan no solo por su religiosidad, sino también por su humanismo y preocupación cultural y política; los tres protagonistas de un tiempo histórico singular e intenso. El primero de la saga sería obispo de Tui y Ciudad Rodrigo. El segundo, obispo de Canarias, y el tercero ‒el que interesaba a Jovellanos‒ de Mondoñedo y de Oviedo. Bouza Brey trazó el árbol genealógico de la familia. El primero, contemporáneo de Fonseca y Pedro Madruga, fue quien más se interesó por la política gallega. El tercero, consejero de los reyes Isabel y Fernando y del Cardenal Mendoza, destacó como promotor de iniciativas culturales. De él fue el proyecto de construir el Hospital de los Reis Católicos en Compostela.

As de Muros tan finiñas que un coidara que se creban, [...] elas de negro se visten delgadiñas e lixeiras, refaixo e mantelo negro, zapato e media de seda, negra chaqueta de raso, mantilla da mesma peza, con terciopelo adornado canto enriba de sí levan; [...]

Las de Muros tan finas que uno creyera que se quiebran, [...] ellas de negro se visten delgadas y ligeras, refajo y delantal negro, zapato y media de seda, negra chaqueta de raso, mantilla de la misma pieza, con terciopelo adornado cuanto en si llevan; [...]

Page 34: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Así describe Rosalía de Castro el traje de las mujeres de Muros en el poema “Nosa Señora da Barca”, incluido en Cantares Gallegos. «A noite púxose unha muradá de néboa, e por abelorios, vagas pálidas luces.» [La noche se puso una muradana de niebla, y por abalorios, vagas pálidas luces.] ‒escribió Álvaro Cunqueiro. «Muros é celebre pola beleza das súas mulleres, que nas festas de Santiago de Compostela lucen típica e rica muradana de terciopelo sobre o mantón de flecos. A muradana bastaría á gloria e prestixio de Muros.» [Muros es celebre por la belleza de sus mujeres, que en las fiestas de Santiago de Compostela lucen típica y rica muradana de terciopelo sobre el mantón de flecos. La muradana bastaría a la gloria y prestigio de Muros.] ‒dice Ramón Otero Pedrayo. Sí, bastaría el brillo del azabache o el pliegue asedado del mantelo, de ese traje que es como un poema nocturno y estrellado, para dar fama a Muros. Hoy no es fácil ver a las mujeres compuestas de muradana, adornadas de grandes pendientes y collar pero, cuando en alguna celebración una mujer rescata del armario el ropaje que fue de las antepasadas, el aire todo se expresa admirado y festivo, y uno siente emoción ante la dignidad que la muradana confiere a quien la viste.

El puerto, lleno de vida y de actividad, ofrece una amplia muestra de oficios, como el de reparación de redes sobre el muelle. También de embarcaciones atracadas en los pantalanes o abarloadas en las dársenas: barcos del mejillón, que trabajan las bateas; de recreo, con su monotonía de la que sólo despiertan en días de sol y de mar calma; las pequeñas y coloreadas de bajura y artes menores, unas despachadas para nasas, otras para betas, miños o palangres; alguna tradicional, reconstrucción o réplica, de admirable factura, trabajo de ese oficio antiguo y noble de la carpintería de ribera; y aún los grandes que andan al arrastre, algunos portugueses y con tripulación africana o americana, que largan lejos de las aguas interiores y que descargan las cajas de pescado y marisco al atardecer. «Pechaches a porta do mar!» [Cerraste la puerta del mar!] quizás le grite alguien desde tierra al patrón del último barco que arriba entre sombras. Y todos, patrón de barco, patrón de pesca y tripulantes, dirán que sí, agradecidos del regreso un día más, que ya dice la copla:

Adios Muros!, Adios Muros! a popa che vou virando: a saída éche boa a volta, sabe Dios cando!

¡Adiós Muros!, ¡Adiós Muros! la popa te voy mostrando: la salida es buena la vuelta, ¡sabe Dios cuándo!

2. Los petroglifos

Cuando llega abril, las partes altas de los montes de Muros y Carnota se visten con el color luminoso de la chorima [la flor del tojo] y de las retamas. Es como un mar agreste de tojos y retamales, amarillo intenso que enciende las laderas hasta el límite de la tierra, horizonte presidido por la presencia de los molinos eólicos, que aquí llaman viraventos. Bajan del monte los riachuelos cantores en los que bebe el ganado que aquí vive libre. Es el tiempo de las yeguas y de las potras, del regreso del cuco, de la muda de las culebras. Tiempo de fertilidad, de la naturaleza que brota renacida, de los días que se extienden hasta el extremo del mundo, es el tiempo de la luz. Sobresalen en este mar vegetal, como un archipiélago granítico, las colinas

Page 35: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

35

desparramadas aquí y allá, islotes de roca desde los que cernícalos y gavilanes vislumbran la densa longitud del paisaje.

Verba estirpe, marmaña. Sárdoma na Terra. eran estas as nocións: touza, carqueixa, corga, Carnota. As gándaras do sentido, as poulas nas que o ser se entorna: toutizos, coios.

Palabra estirpe, llovizna. Sárdoma en la Tierra. eran estas las nociones: mata, carqueja, carril, Carnota. Las gándaras del sentido, robledas en las que el ser se entorna: lindes, piedras.

Son estos los primeros versos del último poema del libro Estirpe, de Xosé Luis Méndez Ferrín, que incluye esa palabra primera, topónimo de uno de los lugares a los que se hace referencia aquí.

Desparramados por las colinas y laderas de los dos ayuntamientos, se esconden los petroglifos de la edad del Bronce. Algunos tan singulares como, en Muros, A Cova da Bruxa y la Laxe das Rodas, o, en Carnota, As Laxiñas, O Filladuiro y la Laxe da Escrita. De ellos nos ocuparemos a continuación, sabiendo que hay muchos más.

Los petroglifos, enigmas grabados en la piel de la piedra a los que acaso conviene acercarse con la misma devoción con la que Borges acarició las formas, en las laudes de Santa María a Nova, en Noia. Sí, como un ciego, dejándonos llevar por la intuición y por el tacto.

Vamos en compañía de otros versos, estos de Darío Xohán Cabana, estrofa inicial del soneto “Petróglifo”, incluido en el libro Patria do mar [Patria del mar]:

Formadas cousas lindas, circulares, fermosísima pedra cicelada, cunquiñas onde as augas seculares foron matando arelas e luíndo.

Formadas cosas lindas, circulares, hermosísima piedra cincelada, cazoletas donde las aguas seculares fueron matando ansias y gastándose.

Conviene recordar ‒para evitar frustraciones‒ que las horas mejores para ver los grabados son el amanecer y el atardecer, cuando la luz del sol lame oblicua la superficie de la tierra. Hay quien los mira por la noche, con linterna, o reflejados en un espejo. En cualquier caso, no se deben pintar: observar y acaso acariciar, como si la yema del dedo fuera brisa.

2.1. Cova da bruxa

En Muros, en la rotonda del cruce de A Tremenda, en Portugalete, se coge la carretera AC-400. Pasado el polígono industrial y el cementerio seguimos cuesta arriba varios kilómetros, hasta encontrar a la izquierda un letrero que anuncia: Sendeiro Cova de Jatos. Muy cerca del cruce otro letrero indica la dirección del petroglifo. La piedra y los gravados fueron muy castigados por incendios sucesivos y por las escorrentías posteriores. Sin embargo ahí sigue, complejo, enigmático y hermoso, aunque con partes poco visibles.

Estamos ante un petroglifo extraordinario y poco común. Manadas de ciervos: hembras, crías y machos, algunos con el sexo bien trazado, bramando, o con un círculo en las cornamentas que se interpreta como una representación solar; laberintos, pequeñas cazoletas, circunferencias concéntricas, cruces, cuchillos o espadas. Pero lo excepcional está tanto en el dinamismo y la narrativa de la escena ‒en la que un cazador armado y acompañado de un perro acosan a un grupo de cérvidos‒, como en la red o jaula en la que semeja caer un gran macho astado y, de manera especial, en la

Page 36: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

36

composición de las dos combinaciones de círculos concéntricos vinculadas por un canal que integra la figura del otro ciervo. J. J. Eiroa y Pepa Rey lo consideran uno de los conjuntos de grabados más completos e interesantes de todo el arte rupestre gallego.

2.2. Laxe das Rodas

Sobre la carretera AC-550, de Cee a Noia, delante del acceso al faro de Monte Louro, cogemos la carretera que nace entre el hostal y la estación de servicio. Dejamos la aldea a la derecha, pasamos un hermoso lavadero de una piedra y, sobre la curva pronunciada a la izquierda, cogemos hacia el colegio público. Hay indicaciones que anuncian el petroglifo. Dos curvas a la derecha y en el tercer cruce a la izquierda, por una curva pronunciada y pendiente, la carretera avanza al lado de los molinos hasta llegar al alto de A Eiroa, donde un cartel anuncia la Laxe.

Hacia el petroglifo la carretera pasa al lado del núcleo antiguo de Louro. Conviene detenerse y pasear. Aquí estuvo Eduardo Blanco Amor un día de la década de los sesenta sacando fotografías, una de sus pasiones. Hay una en la que se ve un grupo de chavales bajo una cabaceira, horreo que aún preside la parte alta de la pequeña plaza que cruza la carretera vieja de Muros. El escritor escribió la emoción que le produjo el lugar:

Éntrase na aldea ‒como se entra en Karnac por unha calzada de colosos‒ por un espectacular labirinto de hórreos, de cabaceiras; son tantos, tan xuntos e tan autónomos. En ningunha parte de Galicia son tan fermosos, tan pagados de si, tan involuntariamente decorativos.

Se entra en la aldea ‒como se entra en Karnac por una calzada de colosos‒ por un espectacular laberinto de hórreos, de cabaceiras; son tantos, tan juntos y tan autónomos. En ninguna parte de Galicia son tan hermosos, tan pagados de sí, tan involuntariamente decorativos.

El petroglifo es hermoso y los grabados tan profundos que es posible disfrutar de

él aún en condiciones adversas. También este es complejo y enigmático: tanto Luís Monteagudo como Fernando Alonso Romero sostienen la teoría de que estamos ante de un calendario ritual. El visitante puede informarse sobre esta teoría en un panel situado al lado, y recitar los versos del poeta franciscano nacido en Louro:

[…] Na alta Eiroa, na eira doutras eras, laxa solar, libro da lúa, aberto. Calendario dos mundos, almanaque remoto do universo [...]

[…] En la alta Eiroa, en la era de otras eras, piedra solar, libro de la luna, abierto. Calendario de los mundos, almanaque remoto del universo [...]

2.3. As Laxiñas

La indicación de acceso que se ofrece a continuación es válida para este petroglifo y para los dos que siguen. De tener ímpetu para caminar es posible tomar una pista que, en principio asfaltada y después de tierra, nace delante del cruz de O Ancoradoiro, a la derecha de la carretera Muros-Cee, y que nos lleva por encima de la parroquia de Lariño, con una hermosa panorámica sobre la playa y el faro. Es la Senda

Page 37: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

37

Verde, con todas sus variantes, y que nos puede conducir a Portaventosa con regreso a Muros; al castro de Mallou; a la casa consistorial de Carnota; o a la carretera que desciende desde As Paxareiras. De optar por el coche hay que seguir la carretera principal hasta Lira, donde conviene prestar atención. En la entrada de esta localidad ‒donde dio un mitin Castelao en el año 1936‒ y coronado el cambio de rasante, delante del acceso a la capilla de Os Remedios nace una carretera que sube por el monte. La maniobra requiere habilidad y poca velocidad, ya que el giro entre la carretera por la que venimos y la estrecha a la que accedemos tiene muy poco ángulo. Son casi tres kilómetros de ascensión. Pasaremos por una área recreativa con un mirador colgado sobre el mar, para llegar a una zona amplia donde muere la carretera y en la que nacen dos pistas. La nuestra es la de la derecha, hacia la cumbre del monte. Se puede continuar a pie o en coche, sabiendo que la pista ofrece alguna dificultad para el conductor y para el vehículo, sobre todo en los cincuenta primeros metros. A la derecha la Torre dos Mouros, objeto de reciente excavación pero muy abandonada. Sin dejar el ramal principal, evitando las pistas que nacen a los lados, llegamos a un espacio arbolado con instalaciones para el ganado. Estamos en Martiaño. Vacas cachenas, cabras y caballos viven allí, cuidados por perros, que este es territorio de lobo. Aquí se quedarán los coches. La referencia vale también para los que optaron por caminar la Senda Verde desde Lariño.

En este punto confluyen cinco pistas: la que traemos, la que por la Senda Verde desciende a Lariño y O Ancoradoiro, y otras tres en dirección nordeste. La de la derecha sube a A Portaventosa, pasando por As Laxiñas. La segunda, continuación de la Senda Verde, pasa por delante de O Filladuiro y otros petroglifos señalizados, entre ellos a Laxe da Escrita. La tercera desciende al Castro de Mallou.

Subiendo la pista de la izquierda, a 800 metros más o menos, una indicación anuncia As Laxiñas. Las lajas se orientan hacia el Monte Pindo. Los grabados están desparramados por todas ellas. Hacia el centro de la primera de la izquierda, si la luz es buena, por encima de una grieta podemos observar, bajo las formaciones concéntricas, una espada. Varias de las composiciones circulares aprovechan el relieve del terreno y recuerdan escudos, teniendo como pico el punto más elevado del relieve. En la laja asociada a esta, dos ciervos unidos por las ancas. Es este un lugar para disfrutar, para llevar merienda, para admirar el paisaje que se abre ante nuestros ojos de ave o de habitante primero de este territorio.

2.4. O Filladuiro

Uno de los grabados más enigmáticos del entorno y, a lo mejor, también de los gallegos. La primera vez que lo vi pensé en el cuadro Mater Gallaecia, de Luís Seoane. Estuvo Seoane aquí? Conocía este grabado? La forma antropomórfica de la figura, las pequeñas cazoletas cuadrangulares que vacían el que sería el rostro, los pechos, el vientre, guardan semejanza con la obra del pintor y escritor. Objeto de variadas interpretaciones, Camiño Noia no duda en considerar la piedra donde se sitúa el grabado ‒y el conjunto de la colina‒ como espacio vinculado a ritos de fertilidad. Tanto Juan José Moralejo, consultado por Fernando Alonso Romero ‒quien publicó un trabajo sobre este petroglifo‒, como Gonzalo Navaza, consideran que parte del misterio puede desvelarse desde el propio topónimo, ya que los dos coinciden en que el significado de Filladuiro sería el de ahijar, hacer o tomar un hijo. El acceso a la

Page 38: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

38

piedra, del lado izquierdo, se haría hincando el pie en un grabado de los conocidos como podomorfos.

La estación se completa con otra piedra situada algo más arriba, en la cima de la colina, con un hermoso grabado de círculos concéntricos radiados, numerosas cazoletas y otras formas misteriosas.

2.5. Laxe da Escrita.

Siguiendo por la Senda Verde, después de la colina de O Filladuiro, encontramos indicaciones de otros petroglifos: Laxes da Fornalla, Rego Lamoso o O Prouxo. Pasada una fuente, construida por los ingenieros forestales durante una de las repoblaciones del monte, la pista desciende bajo acacias hasta bifurcarse. Tomamos el ramal de la izquierda que nos lleva a la Laxe da Escrita. También se llega a ella tomando la pista en el pabellón deportivo situado por encima de la casa del concello de Carnota.

Son muchos y variados los motivos grabados sobre la roca, que se corresponden con momentos históricos diferentes. Estarían, de la edad del bronce, los círculos concéntricos y las pequeñas cazoletas; quizás también algunas cruces, aunque la mayor parte serían medievales, hechas con el afán de cristianizar el lugar. Pero el más destacado, lo que más llamó y llama la atención, son los barcos que ocupan la parte central. Alguno recuerda las embarcaciones vikingas del norte, aunque los otros, con tres mástiles, acaso sean recuerdo de los ataques de piratas del norte y del sur, padecidos por los habitantes de este territorio. Acaso refugiados en los montes, los gallegos de entonces dibujaron sobre la piedra la silueta de las naves ancladas en la hoz de Carnota.

Nunca se le agradecerá bastante a José Cernadas, cantero de profesión, el descubrimiento de muchos de estos grabados, desconocidos hasta la publicación Gravados rupestres nos montes de Carnota, reconocimiento del que quiero dejar constancia aquí.

3. En la estela de la cultura de la pesca

He aquí una propuesta para tres días. Ruta que siguiendo los senderos del litoral lleva desde Muros hasta O Pindo. Es una ruta a la orilla del mar, vinculada sobre todo con el trabajo y la cultura de la pesca. Son cuatro los tramos que se proponen, sumando un total de 47 kilómetros. Las referencias sobre el patrimonio son sucintas: a veces solo la denominación del bien, material o inmaterial; en otros casos la referencia, siempre breve, da más información. La ruta se inicia en Anido, parroquia de Serres, antes del cruce de A Tremenda, en Muros, y recorre el litoral siguiendo los senderos de los pescadores. Sin embargo, algún tramo será por carretera, sobre todo al principio, en la salida de Muros, o interior, en el tramo III, en el lugar que se indica sobre la propia ruta.

Page 39: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

39

Tramo I De Muros a Lariño (11.700 m)

I.1. Anido: espacio encantado, memoria de la sal, con almacenes, rampas y dársenas.

I.2. Molinos de marea del Pozo do Cachón, construidos en el primer cuarto del siglo XIX. Destacan por la dimensión y armonía del conjunto. En la parte que fue almacén funcionó durante un tiempo una casa de baños de agua de mar y sargazos.

I.3. Playa da Virxe, donde, en bajamar, las mariscadoras trabajan el mar.

I.4. Almacén de Salazón de Antonio Sel, hoy espacio cultural, escuela de navegación y deportes de mar. Vinculado con el Monte Pindo por el secuestro del barco As.

I.5. Escultura de Ramón Conde, homenaje a los marineros y a las mujeres que los esperan.

I.6. Busto de Melchor Gaspar de Jovellanos.

I.7. Puerto de Muros. Ver referencia en el final del apartado 1 (vid. pág. 34).

I.8. Almacén de salazón de Portals, hermoso en la blancura, con galería sustentada por columnas. Más arriba, uno de los lienzos de la muralla que se conserva.

I.9. Fábrica de conservas de Joaquín Vieta. Muy interesante la rampa con arco sobre el pedregal marítimo. Vinculada al barco del mismo nombre, restaurado en Noia.

I.10. Cruz del paseo de Bombé, recuerdo de un naufragio, con una inscripción en el óvalo que dice: Sálvanos señor que perecemos.

I.11. Faro Rebordiño, señalizando el cabo. Construido en 1909, es el único de entre los gallegos con torre metálica. Sobre él, los restos de una fortificación que albergaba una batería defensiva.

I.12. Fuente de la playa de O Espadanal.

I.13. Caseta en la playa de A Bouga, al lado del camping.

I-14. O Caldeirón, antigua fábrica de salazón, en la playa de San Francisco.

I-15. Almacén de salazón de Enrique Goday Goday y su pequeño muelle.

I-16. Merendero O Fogareiro, ya en el camino del faro de Monte Louro.

I-17. Faro de Monte Louro, sobre la punta de O Queixal. Se encendió primera vez el 15 de julio de 1862.

I-18. Recuerdo del alcalde de Muros Celestino Formoso, Ito. Menhir clavado ante el mar, con versos del poema “Tiempo de llorar” de Celso Emilio Ferreiro:

Hei navegar periplos, descubertas por tempos que han de vir cheos de escumas por onde o día nasce alí onde xermola o mundo novo.

Navegaré periplos, descubrimientos por tiempos que vendrán llenos de espumas por donde el día nace allí donde brota el mundo nuevo.

Page 40: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

40

I-19. Monte Louro, altivo sobre el mar con sus dos cumbres. Lugar de lo profundo, de misterios, a él le escribió Marilar Aleixandre:

As pedras baleiráronse por dentro, minerais rotos desfacendo seixo, oferta de acougo á que ninguén atende.

Las piedras se vaciaron por dentro, Minerales rotos deshaciendo piedra, oferta de sosiego que nadie atiende.

I-20. Laguna de As Xarfas y playa de Area Maior, espacio protegido, refugio de aves, lugar encantando, recogido en versos por Luís Rei Núñez:

Monte Louro pelado. A lagoa dos patos e a parella lanzando unha botella ó mar.

Monte Louro pelado. La laguna de los patos y la pareja lanzando una botella al mar.

Monte y laguna son territorio de dos novelas: Calzados Lola de Suso de Toro y Monte Louro de Rei Núñez.

I-21. Almacén de salazón de O Ancoradoiro, delante del pequeño puerto natural, hoy transformado en instalación turística.

I-22. Cruz de la punta de Lens, recuerdo de Ramón Sestaio, a quien el mar se llevó a mediados del siglo XX.

Tramo II De la playa de Lariño a Lira (8.700 m)

II-1. Playa de Lariño, hermosa y salvaje, refugio de gaviotas, arenal de raques.

II-2. Faro de punta Ínsua, construido tras el naufragio del buque de guerra Cardenal Cisneros, empezó a funcionar en 1921. En el libro Mar de Lira incluí un poema titulado “Mariposa”, que invoca el faro:

Durante o día o faro semella bolboreta durmida. Cando anoitece abre as ás e busca a sombra dos mariñeiros perdidos.

Durante el día el faro parece mariposa dormida. Cuando anochece abre las alas y busca la sombra de los marineros perdidos.

II-3. Molino de viento de O Leiradal. Apenas quedan restos de la construcción de piedra. Ubicado delante de la ensenada de piedras, a la derecha del faro.

II-4. Marca del límite sur de la reserva marina de interés pesquero de Os Miñarzos, en Lira.

Page 41: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

41

II-5. Fuente solidaria construida por los voluntarios de Castilla y León, en los días del Prestige.

II-6. Monumento conmemorativo de los 50 años del accidente de la fragata Ariete, que naufragó en los bajos situados delante del lugar en el que se yergue el ancla. Sucedió el 26 de febrero de 1966, en noche de fuerte temporal. Los 168 miembros de la tripulación fueron salvados por las gentes de Lira y de Lariño. El suceso dio lugar a una larga composición poética, muy querida en la parroquia de Lira y que la cofradía de pescadores publicó en el año 2006.

II-7. Cruz de Samuralla, en un canchal poco después de O Ximprón. La cruz original fue derribada y quebrada por las máquinas que trabajaron en la extracción de fuel del Prestige. La Asociación Cultural Canle de Lira decidió instalar una nueva, cruz de mala muerte, en memoria de Víctor, el de Beluso, y de su cuñado, que el mar se llevó cuando pescaban.

II-8. Camino solidario. Una placa del ceramista Nacho Porto señala el camino que une los puntos del naufragio del Ariete y de la playa de O Ximprón, punto de mayor impacto del chapapote del Prestige. El camino es una mano tendida entre dos momentos en los que solidaridad fue el sentimiento principal de la gente, el ímpetu de la vida.

II-9. Porto Balea, recuerdo de cetáceos, bajo la piscifactoría de rodaballo Stolt Sea Farm, ante el punto geodésico situado sobre las rocas. Todo este litoral es frecuentado por gran variedad de especies de aves, durante la invernada.

II-10. Bar Pedra Pas, sobre las dunas. Tradicional punto de encuentro de los marineros de Lira antes de salir al mar y al regreso. También se reúnen aquí los marineros jubilados.

II-11. Puerto de Lira, con su rampa vieja, ruinas de los días de la salazón y rochos para el aparejo, al lado de la lonja vieja. La nueva lonja responde al proyecto del arquitecto Manuel Gallego Jorreto. El muelle fue construido tras el naufragio del Ariete, como reconocimiento a la labor de rescate de la tripulación. Una canción recuerda el grito de los hombres cuando antes del invierno subían las lanchas sobre las dunas. La expresión ‒que aún se escucha‒ es agruar, y esta la copla:

Os que agrúan queridiña os que agrúan son de Lira están no Portocubelo botando as lanchas arriba.

Los que agrúan querida los que agrúan son de Lira están en Portocubelo echando las lanchas arriba.

Tramo III De Lira a Caldebarcos (15.800 m)

En este tramo, por el corte de la playa causado en la Boca del río, la

desembocadura del Laradas y del Vadebois, es inevitable abandonar por un momento el litoral. Se sale de la playa por la entrada de Carnota, más o menos en el centro. Tras

Page 42: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

42

caminar por la pasarela de madera que cruza la marisma, tomamos la carretera hasta llegar cerca de la iglesia; ahí, un camino a la izquierda nos llevará por la vega hasta la carretera Muros-Cee. Antes es posible bajar hasta la Boca del río, espacio de gran belleza natural, ver la caseta de la sal y A Berberecheira, aprovechando el observatorio de aves que hay al final del camino. Dependiendo de la marea, será posible ver hombres y mujeres que buscan en la arena con un fouciño. Pescan lubións o pións2. De nuevo en la carretera Muros-Cee, después de cruzar, tomamos la pista que va a Vilar de Parada. Por Parada seguimos hasta la entrada de la pista que lleva a Cornido. De ella y a la izquierda nace un camino de tierra que entre huertas de labor lleva al Puente de Vadebois. III-1. Arenal de Carnota. El más extenso de Galicia, con las dunas, la marisma y bosque litoral, refugio de aves y de una rica vida salvaje. Pilar Beiro escribió:

Aí veñen as de Carnota facendo esquí acuático sobre o idioma. (Son esas éses delongadas as que sosteñen o desexo) Son corpos anteriores á demarcación, sen minifundio. Son fruto estrelecido do amanexo. Fálaslle ardoras, Íspete Logo esperas a alba ata que caia o resío.

Ahí vienen las de Carnota haciendo esquí acuático sobre el idioma. (Son esas eses demoradas las que sostienen el deseo) Son cuerpos anteriores a la demarcación, sin minifundio. Son fruto estrellado del amanexo. Le hablas ardoras, Te desnuda Luego esperas el alba hasta que caiga el rocío.

III-2. Del molino de sifón de Vadamil y del puente del Vadebois se habla en el apartado 4.2.C. (vid. págs. 52-54).

III-3. Subiendo al lado de los molinos del arroyo de Amil, se llega a una vieja cantera y desde ella cogemos la carretera hasta Caldebarcos. Después de las primeras casas, una pista estrecha a la izquierda baja a la playa.

III-4. Casetas de pescadores de Caldebarcos.

III-5. A Fonte vieja.

Tramo IV Dy Caldebarcos al Pindo (10.800 m)

IV-1. Salazón de Casais y casetas de pescadores de Caldebarcos.

IV-2. Casetas y ruinas de una salazón en la playa de Insuela.

IV-3. Restos de una pileta de sargazo, de forma circular, después de Insuela.

IV-4. Muros de piedra seca en la ribera de Panchés.

IV-5. Molino y ensenada de Curra.

2 Cebo que se usa para el palangre. [Nota de traducción]

Page 43: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

43

IV-6. Puerto de Quilmas, espacio de gran riqueza paisajística y etnográfica. Puerto natural donde las barcas varan sobre la arena. En el límite oeste, la vieja fábrica de salazón de Sel.

IV-7. En O Pindo, un camino denominado Ruta do Fornelo, recuperado por las mujeres de la cofradía de O Pindo, recorre el límite de la península de Os Mouchos.

IV-8. Señal de enfilación en la península de Os Mouchos, tras la playa de San Pedro.

IV-9. Piletas para la salazón.

IV-10. En la gruta de O Fornelo se aprecian los restos de una antigua salazón, vinculada al naufragio del Great Liverpool, que naufragó en los Bois de Gures el 24 de febrero de 1846. Murieron tres personas: dos mujeres y un niño. La leyenda, que no la historia, cuenta que durante la travesía el capitán McLeod se enamoró de una de las viajeras fallecidas. Acogido en la fábrica de salazón y abatido por la pérdida del buque y de la amada, se suicidó la primera noche y fue enterrado al pie de los muros de la fábrica.

4. El Pedregal de O Pindo

4.1. Símbolo e identidad El Monte Pindo, o Pedregal, es uno de los paisajes simbólicos de Galicia. Se integra

en un extenso entorno del que es referencia geográfica, siendo Fisterra la espiritual. Hoy la Asociación Monte Pindo Parque Natural lucha por el reconocimiento de los valores naturales de este espacio, incluyendo en ellos el interés botánico por especies tan singulares como el Quercus lusitanica, conocido como roble enano o caxigo, o el lirio do Monte o del Xurés (Xiphion boissieri); de la fauna, con presencia de lobo, gato bravo, mustélidos, variedad de aves rapaces, cobras como la víbora de Seoane o tritones; y también de la geología, excepcional, que conocemos sobre todo por la labor investigadora y pedagógica de Vidal Romaní. Es él quien cuenta que el granito de O Pindo se formó en el interior de la tierra, a unos veinte kilómetros de profundidad, y que accedió a la superficie hace 200 millones de años. Explica que es de dos tipos: el concordante, en la parte exterior del macizo ‒que podemos observar en Onde se Adora‒ y otro discordante, núcleo interno y duro de la erupción, del que están hechas las cumbres de A Moa, Penafiel o A Moa do Freixo. Sin embargo, los valores del Monte van más allá de ese patrimonio natural que la Asociación lucha por preservar: mito, leyendas, memoria, economía o historia.

Todo en este territorio tiene más de un nombre. El Monte Pindo es el Pedregal; el río Xallas cambia de nombre y pasa a llamarse Ézaro en el tramo final, aquel Essar al que llegaron los antiguos túrdulos desde las riberas del Guadiana, en el siglo I a. C., según Estrabón. La cumbre de Penafiel también es conocida como Xan Quente, y la de Casa da Xohana como Revertedemos; Berberecheira le dice la gente a la marisma de Carnota. Necesidad de nombrar, quizás por mejor comprender, por hacer propio el territorio, por integrar significados que van más allá de la denominación oficial, nombres asociados a caracteres físicos o antropológicos, al uso que durante siglos se le dio a cada espacio.

Page 44: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

44

Mucha discusión ha suscitado el nombre del Monte. Desde la inevitable asociación griega hasta el reciente vínculo con el gaélico irlandés y escocés Binn Dubh, montaña oscura, defendido por los profesores James J. Duran, Alberto Lago Villaverde y Henrique Egea Lapina. El escritor y experto en toponimia Gonzalo Navaza es de la opinión de que el nombre Pindo podría venir del latín pineto, pieiro o pena. Considera él que un accidente geográfico de semejante dimensión debió tener nombre de por sí desde siempre, siendo la referencia de todo el territorio, por lo que estima que ese nombre primero sería Carnota, toda vez que ningún lugar concreto responde a esa denominación, siendo dos las parroquias, Santa Columba y San Mamede, que utilizan el nombre de Carnota y lo proclaman, evidenciando quizás que Carnota no era un lugar concreto y sí un entorno, un ámbito. Carnota, además, tendría que ver con Pedregal, ya que el origen del nombre se deriva de la misma raíz que el Carnac bretón y significa piedra.

Palabra pronunciada y recogida en la toponimia: Onde se Adora, San Xurxo, A Moa, Cima da Arca ‒este último en clara referencia a restos megalíticos hoy desaparecidos. Porque sí existen vestigios de asentamientos humanos desde el origen, o quizás desde antes, en un tiempo anterior a cualquier memoria. La Asociación Monte Pindo Parque Natural, con la colaboración del ceramista Manuel Miranda, acaba de poner a la venta, en su tienda virtual, una pieza de cerámica, elaborada a partir de restos encontrados en una de las cuevas del Monte y datados en ese tiempo inaugural del neolítico. J. Figueroa Domenech, en un artículo publicado en El Ideal Gallego el 22 de septiembre de 1924, afirmaba: «Yo también tuve el honor de ascender a la Moa y de profanar, casi inconscientemente, con mi planta, los numerosos dólmenes que se encuentran por aquellos sitios guardando, seguramente, antiquísimos huesos humanos [...]».

Escalar no, pero sí sumirse en las simas ocultas bajo las enormes rocas que cubren el regato Caldeirón o arroyo de Amil ‒seguimos con la duplicidad de los nombres‒, un afluente del río Vadebois, fue lo que hicieron los miembros del Club de Espeleoloxía de Vigo hace varios años. En el Pedregal hay un río subterráneo, se dice aquí. La cerámica que encontraron, en aquellos lugares a los que bajé una vez y de los que no sé como salí, fueron datados en la Edad del Bronce, el mismo período al que pertenecen los numerosos petroglifos dispersos por los montes de Muros y Carnota.

Hacia el mar, el Monte estaba defendido por los castillos de O Pedrullo o San Xurxo y Penafiel, pero hacia el este y sur cerraban el acceso una serie de murallas, acaso de la época sueva, quien sabe si anteriores, pero que serían testimonio de un tiempo en el que reinaría el miedo, sea por conquista, como en los días del Imperio, o por invasión temporal, caso de vikingos o piratas sarracenos.

Comenzaba el siglo IX (alrededor del año 813), cuando el eremita Pelaio comunicó a Teodomiro, obispo de Iria Flavia, el descubrimiento del Arca Marmárica que contenía el cuerpo del Apóstol Santiago. La crónica sería recogida después, hacia el año 1130, por iniciativa de Xelmírez, en el Códice Calixtino. Es este, quizás, el mito más importante con que cuenta Galicia. Compostela, lugar de destino de millares de peregrinos. En el Códice Calixtino se habla de una mujer, reina, que gobernaba el territorio del noroeste peninsular en el siglo I, cuando tiene lugar la traslación del cuerpo de Santiago el Mayor. Yo no sé si Lupa existió, ni si fue reina, cortesana, sacerdotisa, meiga o diosa. Pero sí creo en la hondura de su leyenda, del poder de su nombre, y me llama la atención la pervivencia de su memoria en la colectividad, cuando, once siglos más tarde de su posible existencia, para darle cuerpo a la historia

Page 45: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

45

del apóstol, para que la crónica del traslado penetre en el corazón de la gente, recurren a ella describiéndola como un ser malvado que finalmente acepta el bautismo y abraza el cristianismo. Variadas son las fuentes de las que disponemos para acercarnos a ella. Unas son escritas, el Códice, sobre todo. Otras salpican el territorio gallego y portugués en la toponimia: Castro Lupario, en Brión; islas Lobeiras; Lobeira en Ourense; Penedos da raíña Lupa en Loureses o en Guimarães. Y hay fuentes folclóricas, asociadas a la tradición oral. Y ahí surge con fuerza la memoria transmitida por generaciones, que habla de que Lupa está enterrada en el Monte Pindo, al pie de la Moa, con siete millones de oro en la cabeza y siete millones a los pies. Su tesoro estaría en lo hondo de la cascada del Xallas. Hay trono de Lupa, delante del castillo de San Xurxo o Pedrullo ‒seguimos con la profusión a la hora de nombrar‒, como hay silla de Lupa en el castro de Mallou. Así tenemos, pues, el Pindo asociado a la tradición Jacobea, referencia de identidad para creyentes y no creyentes.

Lupa, señora de la vida y la muerte, de la luz y de la sombra. Quizás era ella quien gobernaba las puertas del infierno, los pozos oscuros de la tradición, como ese en el cauce del río Vadebois, algo más arriba de la aldea de San Cibrán y, sobre todo, Casa da Xohana, lugar de antiguos ritos, noches de brujas y maldiciones. Por el monte transitaron desde siempre vivos y muertos, los primeros huyendo de los encantos, los segundos procurando sosiego. Al monte eran ofrecidos los enfermos, en particular en el Campo da Moa, cerca de la cima y, cuando en la parroquia de O Pindo no había cementerio, se cruzaba el Pedregal subiendo hacia Onde se Adora para seguir por Chan de Lamas, tomar la calzada paralela al arroyo de Amil hacia el río Vadebois para, pasado el puente, enterrar al difunto en el cementerio de San Mamede de Carnota. Quedan recuerdos, como las cruces en los pousadoiros3 de Chan de Lamas, al pie de la calzada en el petroglifo del Currusal, o en la pontezuela medieval que cruza el Vadebois.

En el siglo XIX se encontró cerca de la cascada un medallón de cobre con siete aves grabadas. Sabemos de él por el dibujo incluido en el trabajo de Barros Silvelo, Antigüedades de Galicia, de 1875, ya que, según dice Barreiro Barral en su monografía Los Montes del Pindo. Olimpo Celta y Desierto de Piedra, el medallón se perdió durante la Guerra Civil en el asedio del Alcázar de Toledo. Fernando Alonso Romero interpreta las siete aves como las Pléyades, visibles en el firmamento de invierno y de verano, y propone una posible conexión con Lupa a través del número siete, por ser siete las aves, siete las estrellas visibles de la constelación y siete los millones de oro que en lacabeza y en los pies atesora la tumba de Lupa; cabeza y pies, el orto y el ocaso. Este conjunto de estrellas, según Cuevillas, está vinculado con la leyenda de la gallina y los pollitos de oro que se aparecen en las mámoas, castros, riachuelos y caminos.

In Carnota ecclesia Pintani in sentes, recogió el abad Tructino en el año 830, cuando hizo el inventario de templos de la diócesis de Iria Flavia, por encargo del rey Afonso II de Oviedo. Haría referencia a la capilla ubicada bajo A Moa, la cumbre del monte, hoy una ruina cubierta por la hiedra, con piedras grabadas que es posible ver y de la que nos habla Barreiro Barral, de la que nadie nunca se ocupó. Por encima el Forno da Moa, con cruz y cazoletas, acaso refugio del eremita que allí vivió antes de la construcción de la ermita.

3 Lugares habilitados en los caminos en los que, a una altura conveniente, se posa la carga para

descansar. [Nota de traducción]

Page 46: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

46

Como ya se apuntó al principio, en el siglo IX el Comitatu de Karnota incluía la totalidad del territorio comprendido entre los ríos Tambre y Xallas. Esta información, junto con el acuerdo entre los Comitatus de Carnota y Avianco, en tiempos de Ramiro II, permite retroceder en el tiempo y vislumbrar el pasado, por ser estos comitatus figuras jurídicas vinculadas a la propiedad en los días del Imperio Romano, acreditándose así la antigüedad del asentamiento y la explotación ganadera y agrícola, la relación física y permanente del ser humano con la tierra, lo que siempre acarrea la necesidad de comprender, de explicar, de nombrar, de adjetivar con el fin de expresar un afecto, una emoción, una ansia o un temor, habilidad ejercida por los pueblos desde el tiempo en que el mundo aún era joven. Por Claudio Sánchez Albornoz sabemos que el acuerdo entre Avianco y Carnota reconocía a los moradores de los dos comitatus el derecho de cruzar los límites que los separaban, adentrarse en el territorio vecino y casar en él. Habría indicaciones de límite o término, como aquellas a las que se refería Ferro Couselo en su trabajo Petróglifos de Término. Quizás aquí tenían valor de límite las formas de las rocas.

Nunca os deuses viviron para amarnos. Mais se houbo un instante para o soño e o abrazo foi aquí, no alto Pindo, sobre o mar, onde morren os soños e nacen as palabras.

Nunca los dioses vivieron para amarnos. Mas si hubo un instante para el sueño y el abrazo fue aquí, en alto Pindo, sobre el mar, donde mueren los sueños y nacen las palabras.

Versos de Xavier Seoane bien traídos aquí.

In Carinota cum suo monte sagrado, dice un documento del 942, guardado en el monasterio de Celanova, primera referencia conocida sobre el carácter sagrado del Monte atribuyéndole un claro valor simbólico, que sería recogido después por la literatura. López Caneda, estudioso de la figura de Prisciliano, recuerda que una de las prácticas de sus seguidores era la de subir descalzos a las cumbres de los montes, manera de acercarse a la divinidad, ya que las montañas poseen una grande capacidad de sacralizar por participar de la trascendencia de las regiones superiores.

Sagrado sí, pero también excomulgado: «Reis bispos e presbíteros todos por poderes recibidos de Deus excomungan por escrito aquí este Castelo.» [Reyes obispos y presbíteros todos por poderes recibidos de Dios excomulgan por escrito aquí este Castillo], reza la inscripción grabada en la roca, en la vertiente este del alto de Penafiel, o Xan Quente. Sucedió en los días de Xelmírez, personaje de tan larga luz y de tanta sombra. Será alrededor de 1130, tiempo revuelto en Galicia, con enfrentamientos entre monarquía, nobles e Iglesia. Xelmírez nombra arcediano de Trástamara, condado que reunía los territorios desde el Tambre hasta Bergantiños, incluyendo Carnota y el Monte Pindo, a Arias Muñiz. Los señores locales y sus pobladores rechazan el nombramiento. Tampoco le gustaría al conde, aunque afirmará delante del obispo que nada tiene que ver con los sucesos que se desencadenaron. Señores y vecinos apresan al arcediano, lo despojan de las ropas, lo flagelan y lo cierran en una jaula, en lo hondo del castillo de Penafiel. Xelmírez y la mitra compostelana sienten gran pesar, visten de luto, bajan los crucifijos de la catedral y toman la decisión de excomulgar el lugar. Finalmente, el Trastámara, temiendo esa condena eterna, consigue que sus vasallos dejen en libertad a Arias Muñiz, pero la inscripción allí quedó.

Page 47: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

47

El Monte no sería elemento de identidad sin la literatura, anónima y de autor. Expresión de la colectividad, permite contar y contarnos, saber cómo nos ven, decir cómo nos vemos. Ese contar supone interiorizar y compartir. Así lo contado se transforma en símbolo. Refranes publicados por Clodio González:

Borraxeira no Pedregal, vén o vendaval. [Borraxeira en el Pedregal, viene el vendaval.] Cando o monte Pindo ten touca, temos chuvia moita ou pouca. [Cuando el monte Pindo tiene toca, tenemos lluvia mucha o poca.]

Cantigas:

Mociñas do Chan de Lamas dádelle a volta ao refaixo que os arrieiros do viño miran o que hai por debaixo.

Mozas de Chan de Lamas dadle la vuelta al refajo que los arrieros del vino miran lo que hay por debajo.

***

O raposo está chorando no alto do Pedregal chamando polos do Pindo que estamos de carnaval.

El zorro está llorando en el alto del Pedregal llamando por los de O Pindo que estamos de carnaval.

Más allá de la leyenda, de la referencia histórica, de la sentencia en la piedra, la primera cita de autor que conozco es de Martín Sarmiento, en 1745:

Din mil cousas do que hai dentro: que medra a herba moito da noite para a mañá, que hai infindas herbas medicinais e moitas incógnitas, e que alí van buscalas algúns médicos; que dentro son frecuentísimos os animais, e escoitei dicir que nalgún tempo ían ao Pindo os casados estériles e infecundos co fin de ter sucesión.

Dicen mil cosas de lo que hay dentro: que crece la hierba mucho de la noche a la mañana, que hay infinitas hierbas medicinales y muchas incógnitas, y que allí las van a buscar algunos médicos; que dentro son frecuentísimos los animales, y escuché decir que en algún tiempo iban al Pindo los casados estériles e infecundos con el fin de tener sucesión.

En esto de ser lugar de fertilidad, aún para parejas estériles, coincidiría el Monte

Pindo con otras dos referencias próximas: el lecho de una piedra de la ermita de San Guillerme, en Fisterra, y el petroglifo del Filladuiro, sobre el castro de Mallou, recogido en el segundo itinerario de este texto. Murguía invoca la condición de Olimpo sagrado:

Page 48: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Monte do Pindo, cos seus cinco outeiros cubertos de árbores e malezas, cheos de frescura e tan fermosos coma aqueles outros da Grecia, gratos ás Musas.

Monte de O Pindo, con sus cinco colinas cubiertas de árboles y malezas, llenos de frescura y tan hermosos como aquellos otros de la Grecia, gratos a las Musas.

También Otero Pedrayo: Chamóuselle un dos Olimpos célticos de Galicia […] [Se le llamó uno de los Olimpos célticos de Galicia […]] Vidal Romaní encontró un poema escrito en alemán por Otero y Risco en 1936, en día de excursión, y que lleva por título “Aquí estamos, sobre estes altos cumes, veciños do ceo” [“Aquí estamos, sobre estas altas cumbres, vecinos del cielo”]

Un pouco máis alá pode verse unha procesión de mulleres e cativos levando e traendo sacos de gran e de fariña do muíño situado debaixo dunha grandiosa fervenza que, coa anchura dun río, cae dende unha gran altura […]

Un poco más allá puede verse una procesión de mujeres y niños llevando y trayendo sacos de grano y de harina del molino situado debajo de una grandiosa cascada que, con la anchura de un río, cae desde una gran altura […]

La descripción es de nuestro compañero de viaje F. G. Bell. Y Castroviejo escribió:

O Ézaro sinte presa e lánzase con atrevido salto galgante á mar. [O Ézaro siente presa y se lanza con atrevido salto galopante a la mar.]

Teodoro Sandomingo recuerda: Diante está o Pindo, que semella unha fronte escura, da que cae, coma nunha fabulosa guedella de cabelo loiro, a máis grande fervenza que pode verse en Galicia.

Delante está O Pindo, que semeja una frente oscura, de la que cae, como en una fabulosa melena de cabello rubio, la más grande cascada que puede verse en Galicia.

El embalse de Santa Uxía, construido por el escritor e ingeniero Juan Benet, causó

hondas heridas en el paisaje y en la vida de la gente. Miro Villar retrató poéticamente sus efectos: «Reloxo que non anda, Santa Uxía do Xallas» [Reloj que no anda, Santa Uxía do Xallas]. Carré Aldao maldice los tubos que desvían el agua y nos privaron de la cascada durante años:

Semella que o xenio industrial do home comprácese en levar a prosa da vida aos máis poéticos lugares da terra.

Parece que el genio industrial del hombre se complace en llevar la prosa de la vida a los más poéticos lugares de la tierra.

Page 49: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Tamén José Mas en la novela Costa de la Muerte:

Vuelve a mirar la desembocadura del Xallas y el monstruoso salto que el hombre desvió y encañó prosaicamente en una madriguera idiota pero que no pudo destruir toda su belleza.

Cesáreo Sánchez Iglesias, exclama:

De sombra o teu grito que non cesa.

De sombra tu grito que no cesa.

En el atardecer y en la alborada el Monte se ilumina y Lupa observa el mundo desde la cima de A Moa. Dice Cunqueiro:

É un monte para chegar devagar o seu cume unha mañá clara, quizais polo estío, e dende el cumprir, con atentos e amorosos ollos, a visita pastoral da beleza sobre tanta e tanta terra, e sobre tanto mar.

Es un monte para llegar despacio a su cima una mañana clara, quizás por el estío, y desde él cumplir, con atentos y amorosos ojos, la visita pastoral de la belleza sobre tanta y tanta tierra, y sobre tanto mar.

***

Quen anda por aí nas penasqueiras, quen mora os territorios tenebrosos e as espeluncas máxicas do Pindo?

Quien anda por ahí en los peñascales, quien mora los territorios tenebrosos y las espeluncas mágicas de O Pindo?

Son versos de un soneto de Darío Xohán Cabana. Marilar Aleixandre evoca su presencia permanente en Lobos nas illas [Lobos en las islas]:

Ó lonxe adiviñábase, mellor que verse, a enorme rocha do monte Pindo, un sinal das forzas do interior da Terra.

En la lejanía se adivinaba, mejor que verse, la enorme roca del monte Pindo, una señal de las fuerzas del interior de la Tierra.

Rodríguez Baixeras le dedicó un poema: Que turba compañía estremou os penedos cos valados mirou lobos nas illas, revolveu nas cavernas os ventos abismados.

Que túrbida compañía lindó las peñas con las cercas miró lobos en las islas, revolvió en las cavernas los vientos abismados.

Page 50: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

50

También Arturo Romaní:

Amósaste espido, fermoso coma un deus antigo, sen árbores nin flores […]

Te muestras desnudo, hermoso como un dios antiguo, sin árboles ni flores […]

E Isolda Santiago: «No Pedregal viven os lobos e as meigas.» [En el Pedregal viven los lobos y las meigas.] María Xosé Queizán vincula monte y mar en O segredo da Pedra Figueira [El secreto de la Piedra Figueira]:

Unha praia, redonda coma unha vieira, relucía ao lonxe, rematada por unha pedregosa e impoñente montaña que era quen de resistir toda a furia oceánica.

Una playa, redonda como una vieira, relucía en la lejanía, rematada por una pedregosa e imponente montaña que resistía toda la furia oceánica.

Esta es la geografía de Escapados, de Luís Lamela. Fueron muchos, varios cientos,

los hombres que buscaron refugio en O Pedregal para no ir a la Guerra. Y ahí, de entre los ecos y el olvido, llega hasta nosotros un nombre, Marrolas: Cando miro o Pedregal As pedras refléxanme as vosas caras. Vexo Ferrer, vexo Caamaño, vexo Marrolas e vexo Perilla E moitos, moitos máis Pasando por tanto sufrimento, Vexo as vosas nais chorando Con tanta dor, e tanto lamento […] Aínda hoxe as vosas mortes fican no olvido, marcharon co río do esquezo. Cuando miro O Pedregal Las piedras me reflejan vuestras caras. Veo Ferrer, veo Caamaño, veo Marrolas y veo Perilla Y muchos, muchos más Pasando por tanto sufrimiento, Veo a vuestras madres llorando Con tanto dolor, y tanto lamento […] Aún hoy vuestras muertes quedan en el olvido, se fueron con el río del olvido.

Page 51: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

51

Son versos del poema “Escapados do Pedregal”, del carnotano de Caldebarcos Xan da Centola, poeta popular, entendiendo como tal aquel que compone versos sin afán de que sean publicados pero sí recitados y compartidos, cosa que hace siempre que tiene oportunidad, con acierto y gran éxito, porque los suyos son poemas de una alta carga emotiva que la gente del entorno percibe como propios, que escucha con atención y que aplaude con entusiasmo.

Con estos versos inicié y acabé un trabajo titulado “A memoria do As e o esquecemento dos vencidos” [“La memoria del As y el olvido de los vencidos”], para el libro Os Barcos do exilio [Los Barcos del exilio], publicado por la Casa da Gramática de Noia en 2015. En él contaba la historia del As, el barco en el que el sábado 16 de octubre de 1937 huyeron 13 jóvenes, con edades comprendidas entre los 19 y los 27 años, escapados al Monte para evitar ser reclutados por el ejército franquista. Todos marineros de los lugares de Ézaro, O Pindo, Quilmas y A Curra. Todos afiliados a la CNT, casi todos comunistas, todos asociados al pósito de pescadores de O Pindo. Entre ellos los hermanos Joaquín y Manuel Rodríguez Louro, apodado Marrolas; Joaquín, de 19 años, Marrolas de 21, ambos de O Ézaro, con destinos tan diferentes. Joaquín, junto con Ferrer, consigue embarcar en el Winnipeg que el gobierno chileno pone a disposición de Pablo Neruda para llevar a más de dos mil republicanos al exilio. Manuel, sin embargo, remata sus días en Mauthausen, asesinado en el castillo Hartheim el 16 de septiembre de 1941. Gaseado, recoge el registro del campo. He ahí el Monte vinculado también a la memoria, a esa memoria que debemos preservar, porque es necesario y de justicia.

Con Miro Villar publiqué en 2013 el libro Versos no Olimpo [Versos en el Olimpo]. En él recogemos los textos poéticos sobre el Monte. 55 autores, 65 poemas, lo mejor de nuestra literatura empezando por Añón, quien soñaba con ver en su cima a escritores, poetas y guerreros, sonriendo y dándose la mano. El Monte de Pindo ou Pedregal, espacio simbólico de nuestra geografía y parte de la identidad de Galicia.

Antes o después, el Monte Pindo tendrá particular protección. Lo merece por singular y por ese carácter simbólico y de identidad. Lástima del tiempo perdido. Antes o después Manuel Rodríguez Louro será recordado en el territorio donde nació y vivió, como lo son ya tantas víctimas del holocausto en todo el mundo. 4.2. Los caminos

El macizo de O Pindo abarca el territorio de tres ayuntamientos. La mayor parte se sitúa sobre Carnota. La ladera que mira al este, bañada por el Xallas, desciende hasta las tierras de labor de la parroquia de Arcos, en Mazaricos. De Dumbría, Ézaro, en la ribera derecha del río, ofrece la posibilidad de contemplar la cascada y el salto de agua.

Tres son los accesos tradicionales a O Pedregal. El más corto y fácil es el que se inicia en el interior, en la aldea de Fieiro, en Mazaricos, y que parte de los doscientos metros sobre el nivel del mar. Otro nace en la iglesia de San Clemente, en la parroquia de O Pindo, ante la playa de San Pedro. El tercero ofrece varias variantes en el comienzo, aunque todas confluyen en Chan de Lamas. Puede iniciarse la ascensión en Panchés, siguiendo el camino de Os Costados; en Caldebarcos, desde la Fuente do

Page 52: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

52

Campo; o desde el puente de Vadamil, junto a los molinos, siguiendo la indicación que en la carretera general anuncia Aldea Turística de San Cibrán.

El camino de O Pindo y los que cruzan Chan de Lamas y continúan por el sendero que nace en Onde se Adora, se encuentran al pie del Castillo de San Xurxo o Pedruio.

4.2.A. Desde Fieiro La aldea de Fieiro, situada en el interior, pertenece a la parroquia de Arcos. Se

llega a ella por una carretera que arranca en As Paxareiras y que, entre tierras de labor y aldeas silenciosas, busca O Pedregal. También desde o Ézaro. Subiendo la cuesta que popularizó a Vuelta Ciclista a España. Tras dejar atrás el mirador sobre el río, decorado con murales del ceramista José Luis Ribas y del escultor Manuel Ferreiro, y tras cruzar la presa del embalse de Santa Uxía, enseguida se llega a Fieiro. Una área recreativa al pie de la carretera ofrece aparcamiento. Los paneles indican la ruta, primero por un camino rural en buen estado, después a la derecha, subiendo ladera arriba por una pista forestal que desemboca en el sendero de ascensión.

En el primer tramo podemos observar a nuestra derecha, en la dirección nordeste, la forma inconfundible de Penafiel o Xan Quente. La ladera por la que transita el camino, se precipita en un pequeño valle hacia el arroyo de Cordieiro. Del otro lado una pared de roca con una cueva, la de A Pendente, escondite de forajidos en la Guerra Civil. Subimos hacia Orelluda, una de las colinas características del Monte, con su forma de lóbulo animal. También ese espacio fue refugio de forajidos. Algo más adelante, en un pequeño llano, unos paneles informan del paisaje. La vista abarca la playa de Carnota y A Berberecheira. En la ladera casi inaccesible que nace al lado del Vadebois, del lado izquierdo según miramos, Cima da Arca, resonancia de huellas megalíticas.

En la ascensión, si llevamos ojos de ver, podremos apreciar los pilares de viejas construcciones y un importante tramo de la muralla que, por este lado, cerraba el acceso a la cumbre del monte.

Ya cerca del alto el camino pasa por la parte posterior de Campo de Cortes, un pequeño llano ubicado bajo A Moa, con mesas para almorzar. Las piedras cubiertas de hiedra son los restos que quedan de la capilla. Sobre este espacio, bajo la laja que corona el macizo, una pequeña cueva conocida como Forno da Moa, acaso la morada de un eremita que daría paso a la fundación de ermita y cenobio.

4.2.B. Desde O Pindo Un panel situado delante de la iglesia de San Clemente informa de como iniciar la

ascensión. Sin embargo antes, de estar abierto el templo, conviene entrar y visitar la sacristía para apreciar el extraordinario retablo en piedra de la que fue iglesia primera de la villa marinera de O Pindo.

El camino asciende paralelo al Rego Apio, también conocido como de la capilla o de la estivada, bajo la sombra del bosque, al lado de molinos y entre rocas de formas caprichosas. La fronde protege del sol hasta llegar a la base de la colina del castillo del Pedruio o San Xurxo. En ese punto el camino enlaza con el que sube desde Onde se Adora.

Page 53: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

53

4.2.C. Desde el puente de Vadamil, sobre el río Vadebois

La carretera que lleva a la aldea turística de San Cibrán se ensancha cuando llega a los molinos del arroyo de Amil. Son seis, recuperados por los vecinos de la Asociación Xurde Caldebarcos. El primero, con su tejado de piedra, data el conjunto a finales del siglo XVIII. El riachuelo desemboca en el río Vadebois, que desciende desde lo alto del monte. Sobre él el hermoso puente medieval, con las lajas por las que pasaban bueyes, carros y también los difuntos que llevaban a enterrar a la parroquial de San Mamede. Después del puente, el molino de Catei, con el singular sifón que conducía el agua bajo el sendero.

Podemos aparcar aquí, coger la mochila y seguir caminando, primero por la carretera asfaltada para tomar la pista que asciende a Chan de Lamas; o continuar en coche. Sea cual sea la opción, la pista permite observar los maravillosos paisajes del arenal de Carnota y de A Berberecheira. Pasamos las albarizas vecinales, cruzamos de nuevo el arroyo de Amil, que desde aquí cambia de nombre y pasa a llamarse Caldeirón, y seguimos la pista cuesta arriba hasta llegar a esa explanada sorprendente que es Chan de Lamas, donde confluyen los tres caminos: el que traemos, el de Panchés y el de Caldebarcos. Nos detenemos en el cruce y miramos el monte. Hacia el este el coloso del Outeiro do Nariz, formado por dos enormes rocas. La superior, según reciba la sombra, parece un rostro que nos observa. A su izquierda, más cerca, el de los farallones, como un castillo de inexpugnables torres. En su ladera crece frondoso el caxigo (Quercus lusitanica). Aún en el cruce, del otro lado de la pista y entre tojos, una roca de redondeadas formas. Si nos acercamos veremos las cruces grabadas, una a cada lado. Era uno de los pousadoiros donde descansaban el ataúd de los difuntos. Siguiendo la pista hacia el norte, a 200 metros y a la izquierda, levantando poco más de 30 cm sobre el suelo un ejemplar de caxigo o roble enano. Conviene detenerse y sacar una foto, pues hasta la cima no encontraremos más. La pista circunda Chan de Lamas, lugar que fue de pastoreo, de cabras sobre todo, y de explotación minera de volframio. Aún en el lado sur es posible ver los montículos de cuarzo acopiado, escombro del mineral. Onde se Adora queda justo al otro lado del cruce al que accedemos. Es en este otero donde se le ofrecían enfermos y muertos al monte. El coche puede quedar ahí, junto a las mesas del merendero. La vista es un anticipo de lo que nos espera: el océano, Fisterra, Langosteira, Sardiñeiro, la ría de Corcubión, Cee, Caneliñas y el recuerdo de la caza de los cetáceos, Gures, Quilmas y su puerto, O Pindo. En el mar las islas Lobeiras, la grande y la chica; Os Carrumeiros, que marcaban la entrada de los barcos en la ría; los bueyes de Gures, vinculados con la ciudad de Duio, de tanta relevancia en la leyenda jacobea.

El sendero se inicia algo después de Onde se Adora. A partir de la colina, camino arriba, la emoción. A la izquierda la piedra caída monte abajo es recuerdo del castillo de San Xurxo o Pedruio. Del otro lado del camino, el trono de la reina Lupa. Aquí el camino se encuentra con el que asciende desde la parroquia de O Pindo. La senda, siempre en ascenso, se transforma a veces en escalera, entre acebos y laureles. Pasamos un muro de mampuesto vencido. No Pedregal hai un río subterráneo [En O Pedregal hay un río subterráneo], me dijeron una vez, y es cierto. Bajo las enormes rocas caídas a nuestra derecha baja el arroyo Caldeirón, formando galerías y cuevas de amplias cámaras. Ahí, en esa hondura, se encontró cerámica campaniforme, de 9.000 años de antigüedad, y también del Bronce.

Page 54: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: piedra, mar y luz

Francisco X. Fernández Naval

54

El Chan de Lorenzo no tiene pérdida. Nos dirán de él los restos de una pequeña construcción, el cuarzo acumulado de la explotación de volframio que aquí había y, sobre todo, la figura inconfundible del Xigante da Mina, uno de los iconos del monte. Desde aquí ya se vislumbra A Moa. Pasado el Xigante, un sendero a la izquierda se introduce en el corazón del macizo, pasando a los pies de Casa Xohana y conduciendo a Penafiel.

El campo de A Moa, protegido por paredes de roca, es el lugar donde según la tradición está enterrada la Reina Lupa. Hasta aquí subían los enfermos para ser ofrecidos al Monte.

Desde A Moa, en día claro, contemplamos una parte de la geografía de Galicia. Al norte Touriñán y el Vilán. Hacia el este el Pico Sacro y la Sierra de O Faro. Hacia el sur A Barbanza y Corrubedo y, más allá, O Morrazo. Delante, el océano y los versos de Marta Dacosta:

[...] magma monte penedo Pindo unha lingua de vento ergue un veo de area, ándame na cabeza, vai peitear as ondas, fala baixo, baixiño que só a miña alma oia.

[...] magma monte peña Pindo una lengua de viento yergue un velo de arena, me anda en la cabeza, peina las olas, habla bajo, bajito que sólo mi alma oiga.

Page 55: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

An initiative by the

The writing and mapping of the text, as well as its translation and uploading to the section O Territorio do Escritor/a (The Territories of the Writer) at the AELG’s website http://www.aelg.org/ was made possible by an agreement signed in 2016 with the Provincial Government of A Coruña.

Translation into English by Estíbaliz Espinosa,

Neil Anderson and Rhi Johnsson

Page 56: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

56

In a time before memory, at the very dawn of history itself, the territories that today form the municipalities of Muros and Carnota were a single geographic unit, held in common by the human beings that inhabited the two towns. There remain, as witnesses, both the petroglyphs scattered accross the mountains, and a misty shared remembrance of the Comitatus Karnota, of the ninth century, which extended across the territory between the rivers Tambre and Xallas or Ézaro. The two municipalities, recognized as a region, form part of the disoriented regionalization project, carried out by the Government of Galicia in the nineties. For Carnota, Muros has always been the Villa (the Town). It is where the milkmaids from Lira, Sofán, Maceiras, and Mallou, would always go crossing the mountain by Portaventosa. Close by lies the place where they were captured by North American photographer Ruth Matilda Anderson, on her first trip to Galicia in 1924. Muros witnessed also the sale of the fish sought by sailors from Lira, Caldebarcos, Quilmes and Pindo.

Above the small chapel of the Virxe do Camiño, a steep and sunny path winds its way up the mountain towards Corcubión. The fishwives climb with heavy loads and other women, with milk cans on their heads, go down to Muros from Carnota and another distant villages, along the sloped and narrow paths of this granitic mountain, early in the morning before the break of day.

These words are excerpted from the book Spanish Galicia by the English traveler Aubrey F. G. Bell, published in London in 1922. The steep path could be the road that climbs the hill from Badernado. The bottom is asphalted with concrete, but above the site of the Castle, the wide stone path testifies how medieval roads were. According to Artaza, the road was part of the Roman Via XX, known as Per loca maritima. Historical and living relations, justifying that both municipalities are part of this itinerary, signal also that something changes in the landscape after the parish of Louro, in Muros. The coastline between Mount Louro and the Ézaro offers us a transitional space between the ría (estuary) of Muros-Noia, the last of the Rías Baixas (Lower Rias) and the Costa da Morte (Coast of Death).

This proposal aims to explain this transitional space, mostly by means of the

testimony of writers and travelers who expressed in words, almost always with admiration and love, their impressions of a place both singular and beautiful, with a strong personality and that preserves an important natural and cultural heritage.

The text is divided into four main sections, which offer the opportunity to discover

and enjoy a part of its most significant virtues. Each section constitutes a route

Page 57: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

57

designed to be enjoyed by foot and, in the case of the petroglyphs, with the help of a vehicle:

1. The Town of Muros 2. The Petroglyphs 3. In the wake of the fishing culture 4. The stony place of Pindo

1. The Town of Muros

Muros is the capital of a county that embraces the sea and in its estuaries

breathes in the aroma of seaweed. These verses of Chus Pato evoke this coastline:

Ás veces aínda podo escoitar bater o mar, a extension da agra inmensa

Sometimes I can still hear the sea crashing, the extension of the fields immense

And here is the description of Bell when he comes to the town:

The place is very sheltered and in the tranquil autumn days, the golden cornfields, the dark pines, the blue sky, and the purple heather are enveloped in a deep peace.

Between the mountain and the sea, looking out over the estuary or seeking the

horizon at sunset, Muros is one of those places that remain forever in the memory of those who approach to it with curiosity and respect, opening their eyes, unfolding before them and delighting in the thrill of discovery. Esteiro, Tal, Abelleira, Sestaio, Torea, Serres, Muros, and Louro, eight are the parishes that travelers can visit at a slow pace, knowing that every corner holds surprises, joy awaits in each of its corners: harbours, beaches, coves, churches and chapels, villages, rivers that spill down the hills, windmills or tide mills tucked in along streams, warm and friendly people, poems and songs that people know and recite. In front of the point of Uía lies the island of Creba, which had a hermit and a hermit's chapel with a devoted stone virgin whom the seamen sang:

Indo polo mar abaixo o aire rifoume a vela; Nosa Señora da Creba deume o pano para ela.

Sailing down to the sea the winds tore my sail up; Our Lady of Creba gave me a cloth for it.

Be it in the pale noonday of winter, in warm spring evenings, lively summer

mornings or by the fleeting lights of autumn; be it dressed in tamarind or nets, the

Page 58: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

58

town of Muros always offers the gift of its brightness, the quiet welcome of its galleries and ogive windows, the stones of history. The core of the town center has grown with the years and today, from Portugalete to Rebordiño, from Ventín to Campo de Cortes, the town extends in a vital network of fountains and stone crosses, with narrow streets named with evocative poetic feel.

Two appear to be the Sanchos who participated in the foundation and definition of Muros. First, Sancho I the Stout, who founded the town in the year 956. The second, Sancho IV the Daring, in 1286 delimited its boundaries between the rivers Xallas and Tambre, the territory of the old Comitatu de Karnota, with Brandomil as the inner vertex. Back then the name was Puebla de Muros. Between the two Sanchos, as it happened in many other places in Galicia, Muros was mainly uninhabited, only to be repopulated by Alfonso IX. Village of the King, retained that status until 1298, when the monarchy and the church of Santiago agree to exchange Muros for Tarifa.

From the days of the founding of the first Sancho, are the remains of the old parish church of San Pedro, the first temple, in front of the Casa da Cultura (Culture House), next to the old cemetery. Today only what must have been the main chapel is visible, embellished with magnificent corbels. The rest was demolished to expand the cemetery in 1832. If a visitor accesses the interior, he or she will see the exquisite capitals of the columns with doves and plant motifs, as well as a singular funeral prayer with the image of a monk holding a holy chalice in his hand, and a Romanesque baptismal font bearing an inscription referring to the trinity. Another two chapels, which before would have been part of the temple, complete the set that looks out the square. One, known as the capela da Gracia (chapel of Grace), would have been the original sacristy, later converted into the cemetery chapel. The other one, capela das Angustias (chapel of Sorrows), Neoclassical, was founded by Dona María de Figueiras. The inscriptions on the stones outside were deciphered by Ramón Artaza and talk about those who commissioned the construction.

Going down from the church, to the right, we find the Hospital for poor people or Charity, as an inscription on its facade still proclaims.

Doce torres ameadas din que tiña Muros, máis que Siena e tantas como San Giminiano [Twelve crenelated towers Muros was said to have, more than Siena and as many as San Gimignano], wrote Álvaro Cunqueiro. In 1520, Alonso de Fonseca ordered the construction of the enclosure, although Artaza disagrees and believes that, although the Archbishop intervention is evident by a shield found inside the clock tower, the wall is earlier. This town of Muros has very good and full masonry walls and eighteen towers with battlements on them, Jerónimo del Hoyo told. And the lawyer Molina collected in his description of the Kingdom of Galicia:

Aquestos en Muros se acaban de armar,

Un puerto cercano, detrás de una sierra, Gente que habiendo bullicio de guerra Se muestra bien diestra y ardid en la mar.

These in Muros have just armed, A close harbour behind a mountain range, People who in the bustle of war show themselves as skilled and canny at sea.

In the days of yore, at the foot of the stone cross in the Christ of Santa Rosa

Square –Firewood Square before–, in the heart of the village, the oil lamps were left on through the night, and in the silence of the stone a chant could be heard that referenced the city walls and doors invoked by Cunqueiro:

Page 59: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

59

O Santo Cristo da praza vai na nosa compañía. A Virxe da Soidade queda na porta da vila.

The Holy Christ of the Square goes in our company. The Virgin of Solitude stays at the door of the village.

The wall appears as the background in the canvas of the Valencian painter

Mariano Ramón Sánchez (1740- 1822). It has artistic, historical and ethnographic value, given that it shows the silhouette of the towers, the sea coming up to the porticos, an anchored galleon and several boats beached on the sand.

It is possible that the sailors from Muros seemed experts in time of war, as Molina claims; in fact, in 1487, some ships from Puebla de Muros were involved in the conquest of Málaga, hence the inclusion of a boat with unfurled sails in the municipal arms. However, I think their greatest skills were demonstrated in peacetime, sailing the seas of the world and in the work of fishing, both within the estuary and beyond Mount Louro and the Bruios, a reef that sometimes shows against the horizon and that demands respect from those who would sail these seas. In that lineage would be the taleheiros, a word not to be found in dictionaries, but which I have heard here, a word that designates those who interpreted the seabed, who sensed the ardentía (milky seas effect, bioluminescence, T.N.) and the beating of ebbs and flows of shoals of fish; and who, just by looking at the surface of the waves, knew where the mackerel and sardines would be. They would go out on the xeiteiras (a typical boat, T.N.), about eight hundred of them, that sailed along these waters in the nineteenth century. I was fortunate enough to meet a man of this lineage, so much discussed by Manuel Fabeiro.

Apart from the walled enclosure, like all coastal towns, Muros had a castle, where the old fish market used to be, at the entrance to the pier. At the time, Muros was one of the twelve major cities of Galicia, surpassing the 1,200 inhabitants, and was subject to frequent attacks like that which happened in 1543, when a French fleet comprising 30 vessels and commanded by Admiral de Sana, laid siege to the village and it needed to be rescued. It was Álvaro Bazán, with fewer ships but more expertise, who faced them in a battle that left twenty-three French ships captured, six sunk and only one that managed to flee.

Inside the A Cerca walls are the old palaces, the gothic windows, the alleys, the arches that keep the echoes of a bygone age. Inside, too, are the collegiate church of Santa María del Campo and that of San Pedro, a beautiful and balanced temple, with a large atrium dominated by the stone cross. It was here, when Muros was the King’s city, residents held the council that decided the government of the town and its sea. The temple that we see today is the result of building a new church, completed in 1400, over a 12th century Romanesque one. A wide and pointed single nave inside, with traces of late Romanesque style. The baptismal font of holy water by the entrance calls the attention of a visitor, a stone snake coiled inside, immobile and submissive. The details here merit contemplation: a capital, a trade union registration, a sepulcher’s prayer and the images in the side chapels. The stained glasses, from 1560, are the work of Gómez Núñez, a craftsman from Compostela. An inscription in stone, engraved on the outside lintel of the small door on the north side, tells us that the archbishop Lope Mendoza commissioned the construction of the church.

Outside, the fishermen neighborhoods, streets parallel to the waterfront and other cross streets climbing to Mount Royal, where the prelate of Compostela had a

Page 60: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

60

tower. Also up there, the church of the Virxe do Carme. It is said that the image was crafted by Ferreiro and that the virgin’s face is that of the sculptor’s wife. She is a devotion of the sailors that, each year, on July 16, comes out in procession down to the port and then retires by the Rúa da Xesta, accompanied by music and rose petals. Fishermen cottages and modernist houses, the market with the Republican shield on its facade, the arcades, squares, bars, small shops of local commerce…

It would be possible to carry out several itineraries in Muros, each one of them

starring a patrimonial element. We could walk the town in search of bell towers and chapel façades that overlook the sea, hidden in the street corners or crowning the hills. The chapel of Santa Isabel or dos Remedios, built in 1744, offers in its facade the most interesting stone cross of the area, with skulls and a lizard on the base, which dates its construction to 1556. Beyond this, the church of the Virxe do Camiño (Virgin of the Way), at the entrance of the village, from Noia. It was leper hospital and hostel for pilgrims. The corbels are Romanesque style, the arches that support the choir are Renaissance style, and the altarpieces are Baroque. Of great interest are the sailors’ offerings. The huge ship located along the altar commemorates some event that happened on August 25, 1848, since that is the date given in the stern. By the sacristy, two paintings depict how the Virgin helped sailors in dramatic situation, one dated 1759, the other 1766. The Capela das Neves (Chapel of the Snow), in the mount of Costiña, also has a stone cross with history. Located at the crossroads of the Tremenda, where the roundabout with the road to Santa Comba is today, it was thrown overboard and forgotten in the mud, until being rescued and taken to its current position. The Chapel of San Xosé ( Saint Joseph) also has a stone cross injured in the naval battle between the Franco-Spanish and the English armies in 1805. The chapel currently hosts cultural events. Going up the old road Louro, the Chapel of San Roque, with a lateral façade in Neoclassical style, and a beautiful atrium. The vault paintings are a work by José Oteral, made in 1925. Further up, on the heights, is the Chapel of the Espírito Santo (Holy Spirit), made bigger by public devotion between 1927 and 1928 and now restored. And, against the horizon sunset, San Marcos, with its arched Gothic interior that allows us to date the construction in the first half of the fifteenth century. The outside engraving tells that in the year 1442, Tome Rodrigues commanded the building of the church. This was the church where the wives of Muros’s sailors carried out the rite of «virar a tella» («turning the tile») in order to change the winds and make them favorable and fair.

It’s also possible to take a route following the singing of the fountains in the

squares, hidden in the alleys, at the rear of the temples. Here is a brief and incomplete inventory: the Republicana fountain, built during the Second Republic; the Calzadiña, in Valdexería; the one in the Chapel das Neves, with good waters used to macerate the herbs of San Xoán (Saint John’s herbs) and to wash the cows’ udders; the three feline faces of the fountain of the Virgin do Camiño; and at the core of the village, the Xesta fountain; and in Pescadería, the salamander fountain, dry and mutilated, but still attention-grabbing; and the fountain of Carmen; and the gothic one inside the Hospitaliño, and the Vella (the Old one), which haunts the night with its singing. And further, the fountains of the Chalón wash-houses (lavadoiros/lavoirs) and in the center of the Curro da Praza (the Curro Square), under the clock tower, the replacement of a

Page 61: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

61

previous one, topped with a cross and, according to Carré Aldao, very ancient. In the same square, at the rear, the one with two-pipes in the form of mythological fishes. And up there, the renewed St. Joseph and, going up towards the Chapel of the Holy Spirit, the fountain das Preñadas (of the pregnants) with its wash-houses: there the people of the neighborhood comes with plastic bottles to carry water to their homes.

Mas si el cielo aplacado y propicio Del naufragio la nave libró, ¡Oh qué dulces preciosos momentos cuando a puerto seguro arribó!

But if the calmed and propitious skies from the wreck the vessel saved, Oh how sweet and lovely moments When to a safe harbor it arrived!

These are verses by Gaspar Melchor de Jovellanos, for whom Muros is a sister city of Xixón. Between March 5 and 6 of 1810, a strong storm damaged the ship in which Jovellanos was traveling from Cádiz to Asturias. He was fleeing from intrigue and betrayal. Once Ons Island and Cape Corrubedo were behind him, the captain sought refuge in the ria, coming to the port of Muros at the break of day. Muros, which had just suffered a French occupation in 1809, received fondly this traveller who was considered a symbol of resistance against the occupation and also against the intrigues of Spanish politics. He found shelter in the widow Sendón’s home, in the Praza do Curro, and wrote verses, patriotic speeches and, most importantly, Memory in defense of the Junta Central, which would be published in A Coruña. He also would participate in processions and make known his opposition to bullfights, a tradition in Muros in those days. Here he stayed until July 17, 1811. In that long period he wanderd the whole of the territory. He climbed Mount Pindo and spent seven weeks in the palace of Santa Cruz de Ribadulla. He also took notes to prepare a biography of Diego de Muros, the third of the bishop’s lineage provided by the Town. The three stand out not only for their religiosity, but also for their humanism and cultural and political concern; the three are protagonists of historical moment both singular and intense. The first in the series would be bishop of Tui and Ciudad Rodrigo. The second, the bishop of the Canary Islands, and the third –Jovellanos’ subject of interest– of Mondoñedo and Oviedo. Bouza Brey traced the family tree. The first, contemporary with Fonseca and Pedro Madruga, was the most interested in Galician politics. The third, counselor of Queen Isabel and King Fernando and Cardinal Mendoza, stood out as a promoter of cultural initiatives. The project of building the Hospital of the Catholic Monarchs in Compostela was his. As de Muros tan finiñas que un coidara que se creban, [...] elas de negro se visten delgadiñas e lixeiras, refaixo e mantelo negro, zapato e media de seda, negra chaqueta de raso, mantilla da mesma peza, con terciopelo adornado canto enriba de sí levan; [...]

The women of Muros so slim That you’d think they could break, [...] They wear all black So thin, so light, Underskirt and black apron, Shoe and stockings of silk, Black satin jacket, Shawl of the same piece, With embellished velvet So much over themselves they wear; [...]

Page 62: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

62

This was the mode of dress of the women of Muros, described by Rosalía de Castro in the poem «Our Lady of A Barca», included in the book Cantares Gallegos. «The night put on a muradá (traditional apron, also known as mantelo, T.N.) made of fog, and for beads, wore vague pale lights», wrote Álvaro Cunqueiro. «Muros is famous for the beauty of its women, who in the celebrations of Santiago de Compostela appear with typical and rich Muradana over the fringed velvet shawl. The Muradana is enough to be the glory and prestige of Muros», says Ramón Otero Pedrayo. Yes, the sparkle of jet or the silky folding of the mantelo, of that costume that is like a starry and night poem, would be enough to give renown to Muros. Today it is not easy to see the women dressed in muradana, and adorned with large earrings and necklaces, but when in some celebration a woman gets her ancestors’ garb out the wardrobe, the air itself fills with admiration and festivity, and you can feel the thrill facing the dignity that the muradana bestows on those who wear it. The port, full of life and activity, provides a broad array of crafts, such as repairing nets on the quay. It offers also a wide selection of boats moored alongside jettys and docked in harbors: the mussel boats, that work in the bateas (mussel farms); the monotonous pleasure crafts, which only awaken on sunny days with calm seas; the small, colored ones used for shallow-water and minor arts fishing, some of them set up for nasas (narrow-necked basket for fishing), for vetas, miños (another kind of fishing traps) or trawls; some traditional ones, whether reconstructions or replicas of admirable style, emulating the workmanship of that ancient and noble craft of the riverside shipwright; and even those bottom trawlers, some Portuguese with African or American crew, that let out their nets far from inland waters and unload the crates of fish and seafood in the evening. «You did close the sea gates!» maybe someone from land would shout to the captain of the last ship arrived amid the shadows. And all of them, captain, skipper and crew, will say yes, grateful for returning another day, for as the copla sings: Adios Muros!, Adios Muros! a popa che vou virando: a saída éche boa a volta, sabe Dios cando!

Farewell, farewell Muros, The stern I am turning: The way out is so good, And the return, only God knows!

2. The Petroglyphs

When April arrives, the mountain tops of Muros and Carnota dress themselves in the gleaming color of gorse and broom in blossom. It's like a wild sea of gorse and broom shrubs, an intense yellow that lights up the slopes to the limit of the Earth, an horizon dominated by the presence of wind turbines, here known as pinwheels. Streams gurgle down from the mountain, from which the free ranging cattle drink. It is the season for mares and fillies, the time of the return of the cuckoo, the snake skin shedding season. Time of fertility, of reborn blooming nature, days extending until the end of the world, it is the time of light. Out of this sea of plants, like a granitic archipelago, scattered hills rise out here and there, islets of rock from which kestrels and hawks watch over the brushy length of the landscape.

Page 63: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

63

Verba estirpe, marmaña. Sárdoma na Terra. eran estas as nocións: touza, carqueixa, corga, Carnota. As gándaras do sentido, as poulas nas que o ser se entorna: toutizos, coios.

Breed word, dew. Sárdoma on Earth. These were the notions: Brushwood, broom, Steep path, Carnota. The scrublands of sense, fallows where the inner being is revealed: mounds, pebbles.

These are the opening lines of the last poem from the book Estirpe [Breed], by Xosé Luís Méndez Ferrín, which first includes that word, the name of one of the places referred to here.

The hills and slopes of both municipalities are strewn with hidden petroglyphs of the Bronze Age. Some as quite singular, such as, in Muros, the Cova da Bruxa (The Witch’s Hollow) and the Laxe das Rodas (The Slab of the Wheels), or in Carnota, the Laxiñas, the Slab Filladuiro and the Laxe da Escrita (The Written Slab). We will look into these now, keeping in mind that there are many more.

The petroglyphs, enigmas carved in the skin of stones, are perhaps better approached by means of the same devotion with which Borges caressed forms, in the laudas of Santa María Nova, at Noia. Yes, as a blind person, letting ourselves be led by intuition and by touch.

Let us go in the company of other verses, these by Darío Xohán Cabana, the first stanza of the sonnet «Petroglyph», included in the book Patria do mar [Homeland sea]:

Formadas cousas lindas, circulares, fermosísima pedra cicelada, cunquiñas onde as augas seculares foron matando arelas e luíndo.

Precious formed things, round, Most beautiful chiselled stone, Little bowls where secular waters Have gone killing cravings and eroding.

It will be convenient to remember, to avoid frustrations, that the best hours to see

these rock carvings are at dawn and dusk, when the slanting sunlight licks the Earth's surface. There are those who gaze at them at night with a lantern, or reflected in a mirror. In any case, do not ever paint them. Observe and maybe caress them as if your fingertip were a soft breeze.

2.1 Cova da bruxa [The Witch’s Hollow]

At Muros, at the roundabout intersection of A Tremenda, in Portugalete, take the AC-400 road. Past the industrial estate and the cemetery, continue uphill several kilometers until you find to the left a sign announcing: Sendeiro Cova dos Jatos (Path Jatos’ Cave). Very close to this intersection, there is another signal indicating the direction of the petroglyph. The slab and its engravings have been severely damaged by successive fires and subsequent runoffs. Yet there it is, still complex, enigmatic and beautiful, though with few visible parts.

We are facing an extraordinary and unusual petroglyph. Herds of deer: females, fawns and males, some with their sex well drawn, yelling, or with a circle in their horns, interpreted as a representation of the sun; mazes, small caves, concentric circles, crosses, swords and knives. But what is really exceptional is both the dynamism and narrative of the scene in which an armed hunter, a dog at his side, harasses a group of deer, also special is the network or cage in which a large horned male seems to fall and, particularly, the composition of the two sets of concentric circles connected by a channel integrating the figure of another deer. J.J. Eiroa and Pepa Rey consider it one of the most complete and interesting sets of all Galician rock carving art.

Page 64: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

64

2.2 Laxe das rodas [Slab of the Wheels]

On the AC-550, from Cee to Noia, before access to the lighthouse of Mount Louro, take the road that begins between the little hotel and the service station. We leave the village to the right, we pass a beautiful stone wash-house and after the sharp curve to the left, we head towards the public school. There are signs that advertise the petroglyph. Two curves to the right and at the third crossing to the left along a sharp, steep curve, the road proceeds alongside the mill to reach the top of Eiroa, where a sign announces the Slab.

Facing the petroglyph, the road passes next to the old town of Louro. It is a good place to stop and walk around. One day in the sixties, Eduardo Blanco Amor was here taking photographs, one of his passions. There is one in which you see a group of guys under a cabaceira (round barn). The barn still presides over the upper part of the small square that crosses the old road of Muros. The writer wrote of the excitement produced by the place:

Éntrase na aldea ‒como se entra en Karnac por unha calzada de colosos‒ por un espectacular labirinto de hórreos, de cabaceiras; son tantos, tan xuntos e tan autónomos. En ningunha parte de Galicia son tan fermosos, tan pagados de si, tan involuntariamente decorativos.

You enter the village -as if entering Karnak through an avenue of colossus- a spectacular maze of barns, the cabaceiras; so many, so close and so independent. In no part of Galicia they are so beautiful, so sure of themselves, so unintentionally decorative.

The petroglyph is beautiful and the carvings are so deep that you can enjoy it even

in adverse conditions. This one too is complex and enigmatic. Both Luís Monteagudo and Fernando Alonso Romero support the theory that we are facing a ritual calendar. Visitors can learn about this theory in a panel located next to it, along with the verses of the Franciscan poet born in Louro:

[…] Na alta Eiroa, na eira doutras eras, laxa solar, libro da lúa, aberto. Calendario dos mundos, almanaque remoto do universo [...]

[...] In high Eiroa, on the ground of other ages, Solar slab, book of the moon, opened. Calendar of worlds, remote Almanac of the universe [...]

2.3. As Laxiñas [The Small Slabs] The access indication provided below is valid for this petroglyph and the following

two. If you enjoy hiking, you can take a path that starts out paved and then becomes dirt, with its trailhead before the intersection with Ancoradoiro, at the right of the road Muros-Cee and that takes us above the parish of Lariño, with a beautiful view over the beach and the lighthouse. It is the Senda Verde (Green Path), with all its variants, and that can lead to Portaventosa and back to Muros; to the Castro (fortified settlement) of Mallou; the Town Hall at Carnota; or maybe the road descending from The

Page 65: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

65

Paxareiras. If you opt to drive, you must follow the main road until Lira, where it is neccessary to pay attention. At the entrance of this town –where Castelao gave a speech in 1936– the road up the mountain begins, at the top of the rise, in front of the access to the Chapel of Remedios. The maneuver requires quite skill and slow speed, since the corner between the road and the access has a sharp turn. Then the road rises for almost three kilometers. We pass through a recreational area with a viewpoint looking out over the sea, to reach a large area where the big road ends and two small tracks begin. Ours is to the right, toward the top of the mountain. You can continue on foot or by car, though the track offers some difficulty for both driver and vehicle, especially for the first fifty meters. To the right, is the Mouros‘ Tower, object of a recent excavation yet very abandoned (the Mouros are galician mythological and magical creatures, it’s the same word as «moors», but different meaning. T.N.). Without leaving the main branch, avoiding the branchings to either side, we reach a wooded space with facilities for livestock. We are in Martiaño. Cachena cows, goats and horses live there, guarded by dogs, for this is wolf territory. This is the last place to leave cars. To this point, those who chose to walk the Green Path from Lariño arrive as well.

At this point five paths converge: the one we followed, the one descending from Lariño and Ancoradoiro by the Green Path, and three others coming from the northeast. The right one gets up to Portaventosa, through Laxiñas. The second one, a continuation of the Green Path, passes in front of Filladuiro and other marked petroglyphs including the Writing Slab. The third descends to the Castro of Mallou.

Climbing the left lane, more or less 800 meters, an indication announces Laxiñas. The slabs are oriented towards Monte Pindo. The engravings are scattered across all of them. Near the center of the first on the left, if the light is good, above a cleft, under the concentric formations, a sword is visible. Several of circular compositions take advantage of the relief of the terrain and resemble shields, with each boss at the highest point of relief. On the same stone there are two deer, joined at the hip. This is a place to enjoy, to bring lunch, to admire the landscape that opens before our eyes as it does for a bird, or as it did for the first inhabitants of this territory.

2.4. O Filladuiro One of the most enigmatic engravings of the area and perhaps of Galicia as well.

The first time I saw it, it reminded me of the painting Mater Gallaecia, by Luís Seoane. Was Seoane ever here? Did he know this carving? The anthropomorphic figure, its quadrangular pits that hollow out what would be the face, the breasts, the belly, bear resemblance to the painter and writer’s work. Though the engraving is subject to varied interpretations, Camiño Noia does not doubt that this engraving slab, and the whole hill where it is located, is a space linked to fertility rites. Both Juan José Moralejo –consulted by Fernando Alonso Romero, who published a work on this petroglyph– and Gonzalo Navaza, consider that part of the mystery can be uncovered by the very name if the site, since both agree that the meaning of Filladuiro would be «to godmother», or «to make a child or take it as one's own». Access to the slab, on the left, can be made by staking the foot on an engraving known as podomorfos.

The station is completed with another slab, higher up, at the top of the hill, with a beautiful engraving of concentric radiating circles, numerous hollows and some other mysterious forms.

Page 66: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

66

2.5. Laxe da Escrita [The Writing Slab] Following the Senda Verde, after the Filladuiro hill, we find indications of other

petroglyphs: Slabs of Fornalla, Rego Lamoso and O Prouxo. Past a fountain, built by foresters during one of the repopulation of the mountain, the trail descends under acacias until it forks. We take the branch on the left which leads to the Writing Slab. It is also possible to reach this spot by means of the track that begins at the sports hall located above the town hall of Carnota.

The motifs engraved on the slab are many and varied, corresponding to different historical moments. From the Bronze Age, the concentric circles and little hollows; perhaps some crosses too, although most of them would be medieval, made during the effort to Christianize the place. But the highlight, what most caught and catches attention, are the boats that occupy the central part. Some are evocative of the Viking ships from the north, while others, the three-masted ones, are perhaps a remembrance of the pirate attacks from the north and south, that the inhabitants of this territory suffered through. Maybe, while refugees in the mountains, the Galicians of those times drew the silhouettes of the ships anchored at the mouth of Carnota into the stone.

José Cernadas, a mason by profession, never will be thanked enough for having discovered many of these carvings, unknown until the publication of Gravados rupestres nos montes de Carnota (Rupestrian engravings on the mounts of Carnota) and I would like to record my gratitude here.

3. In the wake of the fishing culture

The following is a proposal for a three day trip. It is a route that, following the

coastal paths, leads from Muros to Pindo. It is a route along the edge of the sea, and it deals mainly with the work and culture of fishing. There are four proposed sections, totaling 47 kilometers. The references on the heritage are succinct: sometimes just the name of product, be it material or immaterial; other references, though always brief, may give more information. The route begins in Anido, parish of Serres, before crossing the Tremenda, in Muros, and runs along the coastline following the fishermen’s paths. However, some sections will be by road, especially at first, leaving Muros, and later, in section III, where indicated on the route itself.

Section I From Muros to Lariño (11,700 m)

I.1. Anido: enchanted space, memory of salt, with warehouses, ramps and docks.

I.2. Tide mills of the well Cachón, built in the first quarter of the nineteenth century. Distinguished by the size and harmony of the group. In the part that was a warehouse, a seawater and seaweed bathhouse operated for a time.

Page 67: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

67

I.3. Beach of A Virxe (The Virgin), where, at dusk, shellfish women work the tidewater.

I.4. The Salt Fish Factory of Antonio Sel, today a cultural space and a school of sailing and sea sports. Linked with Monte Pindo by the hijacking of the ship As.

I.5. Sculpture by Ramón Conde, honoring the sailors and women that wait for you.

I.6. Bust of Gaspar Melchor de Jovellanos.

I.7. Port of Muros. See reference at the end of paragraph 1. The town of Muros.

I.8. The Salt Fish Factory of Portals, beautiful in its whiteness, with a gallery supported by columns. Above, part of the old wall cloths remains.

I.9. Fish cannery of Joaquín Vieta. Very interesting for the arched ramp over the coído (a shingle beach). Linked to the ship of the same name, restored in Noia.

I.10. The Bombé esplanade cross, remembrance of a shipwreck, with an inscription in the oval that says: Save us, lord, for we perish.

I.11. Rebordiño Lighthouse signaling the cape. Built in 1909, it is the only one of Galicia’s lighthouses to have a metallic tower. On it, the remains of a fort housing a defense battery.

I.12. Fountain of the Espadanal beach.

I.13. Hut in Bouga beach, next to the campground.

I-14. The Caldeirón (the grampus), former a salt factory, on the San Francisco beach.

I-15. Salt Factory of Enrique Goday Goday and its little dock.

I-16. The picnic area Fogareiro, on the way to the Mount Louro lighthouse

I-17 Mount Louro lighthouse, on the top of Queixal. It was lit for the first time on July 15, 1862.

I-18. Remembrance of the Muros mayor Celestino Formoso, Ito. Menhir planted in front of the sea, with verses of the poem «Time to weep» by Celso Emilio Ferreiro:

Hei navegar periplos, descubertas por tempos que han de vir cheos de escumas por onde o día nasce alí onde xermola o mundo novo.

I shall sail away journeys, discoveries by times that are coming plenty of foam where the day is born there where the new world sprouts.

I-19. Mount Louro, raised above the sea with its two peaks. Place of depths, of mysteries, to which Marilar Aleixandre wrote:

As pedras baleiráronse por dentro, minerais rotos desfacendo seixo, oferta de acougo á que ninguén atende.

The stones emptied themselves inside, Broken minerals splitting quartz, An offer of calm Answered by no one.

Page 68: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

68

I-20. Lagoon of Xarfas and Area Maior beach, protected area, bird refuge, charming place, described in these verses by Luís Rey Núñez:

Monte Louro pelado. A lagoa dos patos e a parella lanzando unha botella ó mar.

Mount Louro bald. The lagoon of the ducks and the couple throwing a bottle out to sea.

The mountain and lagoon are the territory of two novels: Calzados Lola, by Suso de Toro and Monte Louro, by Luís Rei Núñez.

I-21. Salt Factory of Ancoradoiro before the small natural harbor, now turned into a tourist facility.

I-22. Cross of Lens Point, memorial to Ramon Sestaio, lost at sea in the mid-twentieth century.

Section II From Lariño beach to Lira (8,700 m)

II-1. Lariño beach, wild and beautiful, refuge of gulls, sandy area of crebas (wreckage).

II-2. Ínsua Point Lighthouse, built after the sinking of the warship Cardenal Cisneros, it became operational in 1921. In my book Mar de Lira I included a poem titled «Butterfly», which invokes the lighthouse:

Durante o día o faro semella bolboreta durmida. Cando anoitece abre as ás e busca a sombra dos mariñeiros perdidos.

During the day the lighthouse seems a sleeping butterfly. When night falls it opens its wings and seeks the shadow of the lost sailors.

II-3. Windmill of Leiradal. Only remnants remain of the stone building. Located in front of the shingle beach, at the right of the lighthouse.

II-4. Marker of the southern boundary of the marine reserve of fishing interest of Miñarzos, in Lira.

II-5. Supportive fountain built by volunteers of Castile and Leon, in the Prestige days.

II-6. Memorial monument of the 50 years since the accident of the frigate Ariete, which sank in the shoal in front of where the anchor stands. It happened on February 26, 1966, on a night of rough weather. The 168 crew members were saved by the people of Lira and Lariño. The incident resulted in a long poetic composition, very loved in the parish of Lira and published by the fishermen's guild in 2006.

Page 69: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

69

II-7. Cross of Samuralla, on a shingle beach shortly after Ximprón. The original cross was knocked down and broken by the machines that worked oil extraction on the Prestige. The Cultural Association «Canle de Lira» decided to install a new one, called the cruz de mala morte (cross of bad death), in memory of Víctor, the Beluso guy, and his brother-in-law, carried out to sea while fishing.

II-8. Supportive track. A plaque by the ceramist Nacho Porto indicates the road that connects the sinking point of the Ariete and the beach Ximprón, the place that was most impacted by the Prestige oil spill. The path is like a hand, extended between two moments when solidarity was the main feeling of the people, the impulse of life.

II-9. Porto Balea (whale port), cetacean remembrance, under the turbot fish farm called the Stolt Sea Farm, past the geodetic point on the rocks. This whole part of the coast is frequented by a variety of bird species during the winter.

II-9. Bar Pedra Pas, over the dunes. Traditional meeting point for sailors from Lira before leaving to the sea, and when back from it. Retired sailors meet here as well.

II-10. Port of Lira, with its old ramp, ruins from the days of salting fish, and storage for the rigging, next to the old fish market. The new fish market is a project by architect Manuel Gallego Jorreto. The pier was built after the sinking of the Ariete, as recognition for the work of rescuing the crew. One song recalls the cry of men when, before winter, they brought the boats up the dunes. The expression, which is still heard, is «agruar» (to yell, to shout) and this is the song:

Os que agrúan queridiña os que agrúan son de Lira están no Portocubelo botando as lanchas arriba.

Those who are yelling my dear Those who are yelling are from Lira They are in Portocubelo Bringing their boats up.

Section III From Lira to Caldebarcos (15,800 m)

In this section, because of the cutting in of the beach at the Mouth of the Laradas and Vadebois, it is inevitable to abandon the coast for a moment. Leave the beach at the entrance of Carnota, more or less in the center. After walking up the wooden walkway that crosses the marsh, take the road until you to get close to the church; then, a path on the left will take us through the field up to the road Muros-Cee. Before that, you can go down to the river mouth, a space of great natural beauty, see the salt hut and Berberecheira taking advantage of the bird observatory at the end of the road. Depending on the tide, it is possible to see men and women searching the sand with sickles. They are fishing lugworms and sand smelt. Again on the road Muros-Cee, after crossing, take the way that goes to Vilar de Parada. At Parada, continue to the entrance of the lane leading to Cornido. Here, on the left, is the start of a dirt road that leads between orchards to the Bridge Vadebois.

Page 70: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

70

III-1. Carnota sandbank. The largest in Galicia, with dunes, salt marsh and coastal forest, bird refuge and a rich wildlife. Pilar Beiro wrote:

Aí veñen as de Carnota facendo esquí acuático sobre o idioma. (Son esas éses delongadas as que sosteñen o desexo) Son corpos anteriores á demarcación, sen minifundio. Son fruto estrelecido do amanexo. Fálaslle ardoras, Íspete Logo esperas a alba ata que caia o resío.

Here come the women of Carnota waterskiing on language. (It is those delayed eSeS that hold the desire) They are bodies prior to demarcation, no smallholdings. They are the starry fruit of dawn. You talk milky seas to her, Take off your clothes Then wait for the break of day until the dew falls.

III-2. For information bout the Mill siphon of Vadamil and the bridge of Vadebois see paragraph 4.2.C.

III-3. Going up next to the mills of Amil stream, we arrive at an old quarry and from there we take the road to Caldebarcos. After the first houses, a narrow lane on the left leads down to the beach.

III-7. Fishing huts of Caldebarcos.

III-8. The old fountain.

Section IV From Caldebarcos to Pindo (10,800 m)

IV-1. Salt Fish Factory of Casais and fishing huts of Caldebarcos.

IV-2. Huts and ruins of a Salt Factory in the Insuela beach.

IV-3. Remains of a circular pan of seaweeds, after Insuela.

IV-4. Dry stone walls on the banks of Panchés.

IV-5. Mill and inlet of Curra.

IV-6. Port of Quilmes, environmental and ethnographic space of great richness. Natural harbor where the boats beach on the sand. In the western edge, the old Salt Fish Factory of Sel.

IV-7. In Pindo, a path named Ruta do Fornelo, recovered by the women's guild of Pindo, runs along the boundary of the peninsula of Mouchos.

IV-8. Sign for lining up, on the peninsula of Mouchos, after the beach of San Pedro.

IV-9. Pans for salting.

IV-10. In the cave Fornelo we can appreciate the remains of an ancient salt factory, linked to the sinking of the Great Liverpool, which sank in Bois de Gures (Gures Oxes) February 24, 1846. Three persons died: two women and a child. A legend, not the history, says that during the voyage Captain McLeod fell in love with one of the died travelers. He found shelter in the factory and, downhearted by the loss of the ship and his beloved, he committed suicide on the first night and was buried at the foot of the factory walls.

Page 71: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

71

4. The stony place of Mount Pindo

4.1. Symbol and Identity Mount Pindo, also known as the Pedregal (stony place), is one of the symbolic

landscapes in Galicia. It extends over a vast area, and is a geographical reference, with Finisterre its spiritual reference. Today, the Association of «Mount Pindo Natural Park», fights for the recognition of the natural values of this area, including the interest in botanical species as unique as the Quercus lusitanica (gall oak), here known as dwarf oak or caxigo, and the yellowbeard lily or lily from Xurés (Xiphion boissieri ); also in the fauna, with the presence of wolves, wild cats, weasels, a variety of prey birds, snakes such as the Seoane viper and newts; and also in its exceptional geology, which we recognize mostly thanks to the educational and investigative work of Vidal Romaní. He tells that the granite from Pindo was formed inside the Earth, about twenty kilometers deep, and that it reached the surface 200 million years ago. He explains that this granite is of two types: the concordant, on the outside of the mass –which we can observe in Onde se Adora (Where they Adore), and the discordant, the inner hard core of the eruption, of which the peaks of the Moa (the Molar), Moa Penafiel and Freixo (Ash) are made. Nevertheless, the value of the Mount goes far beyond that natural heritage. The Association fights to preserve myth, legends, memory, history, and economy.

Everything in this country has more than one name. The Monte Pindo is «Pedregal» (stony place); the Xallas river changes its name to Ézaro in its final section, that Essar where old túrdulos came from the river Guadiana banks, in the first century. B.C., according to Strabo. The summit Penafiel is also known as Xan Quente (Hot John), and the House of Xohana as Revertedemos; Berberecheira (gatherer of cockles) is the popular name of the marsh Carnota. This need for giving names – perhaps to better understand, to make territory of one’s own, to integrate meanings that go beyond the official name–, names associated with physical or anthropological characters, or to the use that to each space has had for centuries.

The name of the Mountain has been the cause of much discussion, which ranges

from the unavoidable Greek link to the recent bond with Irish and Scottish gaelic Binn Dubh, dark mountain, defended by professors James J. Duran, Alberto Lago Villaverde, and Henrique Egea Lapina. The writer and toponymy expert Gonzalo Navaza takes the view that the name Pindo could come from Latin pineto, pieiro or pena. He considers that such a large landform must have its own name from the beginning, always, for it is the anchor of the entire territory, so he judges that the first name would had been Carnota, considering that no specific place responds to that denomination, and two parishes, Santa Columba and San Mamede, use the name Carnota and proclaim it. This perhaps demonstrates that Carnota was not a particular place, but rather an environment, an area. Carnota also has a relationship with Pedregal, since the origin of the word is derived from the same root that the breton «Carnac,» and it means «stone».

Collected place names from oral traditions: Onde se Adora, San Xurxo, Moa, Cima da Arca, the latter a clear reference to megalithic remains missing today. Because

Page 72: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

72

there are traces of human settlements from the very beginning of memory, or even from before, from a time prior to any memory. The the Association of «Mount Pindo Natural Park», in collaboration with ceramicist Manuel Miranda, has put up for sale a piece of pottery in his online shop, made from remains found in the caves of the mountain, dated to this period at the dawn of the Neolithic age. J. Figueroa Domenech, in an article published in El Ideal Gallego on September 22, 1924, stated: «I also had the honor of climbing the Moa and almost unconsciously profaning with my feet numerous dolmens there, that keep, for certain, ancient human bones [...]. »

Several years ago, the members of the Speleology Club of Vigo didn’t climb, but rather plunged into the hidden chasms under the huge rocks that cover the creek Caldeirón or stream Amil – carrying on with the duplicity of names– a tributary of the river Vadebois. In the Pedregal there is a subterranean river, it is said here. The pottery that had been found, there in those places into which I once descended and I do not know how I got out, was dated in the Bronze Age, the same period as the numerous petroglyphs scattered through the mountains of Muros and Carnota.

Facing the sea, the mountain was defended by the castles of Pedrullo or San Xurxo and Penafiel, but eastwards and southwards, access was closed by a series of walls, perhaps from the Suevian period –who knows, maybe earlier– but they would have born witness to a time when fear reigned, be it fear of conquest, as in the days of the Empire, or of more temporary invasions, like with the Vikings and Saracen Pirates.

It was at the beginning the ninth century (around 813 AD), when the hermit Pelaio informed Teodomiro, bishop of Iria Flavia, of the discovery of the Marmarica Ark containing the body of the apostle Santiago (St. James). The chronicle would be collected later, around the year 1130, under the initiative of Xelmírez, in the Codex Calixtinus. This is perhaps the most important myth belonging to Galicia. Compostela, destination point for thousands of pilgrims. The Codex Calixtinus refers to a woman, a queen, a Raíña Lupa ((Wolf Queen), who ruled the territory of northwestern peninsular in the first century, when the body of St. James, the Elder was moved. I do not know if Lupa existed, nor if she was queen, courtesan, priestess, witch, or goddess. But I do believe in the depths of her legend, in the power of her name, and I am struck by the survival of her memory in the collective spirit when, eleven centuries after her possible existence, in order to shape the apostle story, in order to make chronicle of the saint’s removal penetrate the heart of the people, it is to her that resort must be made, describing her as an evil being who eventually accepts baptism and embraces Christianity. The sources that allow us to get close to her are varied. Some of them are written: the Codex, above all them. Others are scattered over the territory of Galicia and Portugal in place names: Castro Lupario, in Brion; Lobeiras islands; Lobeira in Ourense; Penedos da Raíña Lupa (huge free-standing stones) in Loureses and in Guimarães. There are also folk sources, linked to the oral tradition. Here we see the strength of memory transmitted across generations, that states that Lupa is buried at Monte Pindo, at the foot of Moa, with seven million in gold at her head and seven million at her toes. Her treasury would be at the bottom of the waterfall Xallas. Lupa’s throne (another geological site) is there, in front of the castle of San Xurxo (St. George) or Pedrullo –still with such a profusion in place names here– as there is a Lupa’s chair in Castro de Mallou. Here we have, then, Pindo linked to the tradition of Santiago, an element of identity for believers and non-believers alike.

Page 73: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

73

Lupa, lady of life and death, of light and shadow. Perhaps it was she who ruled the gates of hell, the black wells of oral tradition, like the one by the river Vadebois, a bit above the village of San Cibrán, and particularly, the Casa da Xohana, location of ancient rites, nights of witches and curses. The living and the dead have forever walked through the mountain, the first fleeing enchantments, the latter seeking tranquility. The sick were offered to the mountain, in particular in the field of Moa, near the top; and when there was no cemetery in the parish of Pindo, they carried their dead through the Pedregal, climbing toward Onde se Adora, and from there to Chan de Lamas, taking the pathway parallel to the steam Amil towards the river Vadebois, past the bridge, to bury them in the cemetery of San Mamede in Carnota. Remembrances of their passing remain, like the crosses in stone benches in Chan de Lamas, at the foot of the road in the Currusal petroglyph, and on the medieval footbridge that crosses the Vadebois.

In the nineteenth century, a copper medallion with seven birds engraved on it was found near the waterfall. We know about it thanks to the drawing included in the work of Barros Silvelo, Antigüedades de Galicia, 1875, because, as Barreiro Barral claims in his monograph Los Montes de Pindo. Olimpo Celta y Desierto de Piedra (The mounts os Pindo. Celtic Olympus and Stone Desert), the medallion was lost during the Civil War, in the siege of the Alcázar of Toledo. Fernando Alonso Romero interprets those seven birds as the Pleiades, visible in the sky in winter and summer, and proposes a possible connection with Lupa through number seven: seven birds, seven visible stars of the constellation, and seven million in gold stored up at the head and feet in Lupa’s tomb; head and feet, sunrise and sunset. This grouping of stars, according to Cuevillas, is linked to the legend of the golden hen and her chickens, that are said to appear in mámoas (megalithic tombs), castros (forts), streams and roads.

In Carnota ecclesia Pintani in sentes, in the year 830, Abbe Tructino recorded the inventory of churches in the diocese of Iria Flavia, that he made by order of King Alfonso II of Oviedo. He refered to the chapel located under the Moa, at the peak of the mountain, now an ivy-covered ruin with visible engraved stones, which tells Barreiro Barral would mention, and which no one ever took care of. Above the Forno da Moa, with a cross and indentations in the rock, lies what was perhaps the refuge of the hermit who lived there before the construction of the chapel.

As was indicated above, in the ninth century the Comitatu de Karnota included the whole of the territory between the rivers Tambre and Xallas. This information, along with the agreement between the Comitatus Carnota and Avianco, in the time of Ramiro II, allows us to go back in time and glimpse the past, seeing as these comitatus were the legal bodies associated with the possession property in the days of the Roman Empire. They therefore confirm the antiquity of this settlement and its efforts at agricultural and livestock cultivation, the physical and ongoing relationship of human beings with this land, a relationship that always comes with a need to understand, to explain, to give names, to create adjectives in order to express sentiment, emotion, every yearning or fear, a skill exercised by people since the world was still young. Thanks to Claudio Sánchez Albornoz we know that the agreement between Avianco and Carnota had recognized the right of the people of both comitatus to cross the boundaries separating them, to penetrate the neighboring territory and marry there. There would have been signs marking the boundaries, such

Page 74: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

74

as those Ferro Couselo referred to in his work Petróglifos de término (Boundary petroglyphs). Maybe here the very formation of the rocks formed a border.

Nunca os deuses viviron para amarnos. Mais se houbo un instante para o soño e o abrazo foi aquí, no alto Pindo, sobre o mar, onde morren os soños e nacen as palabras.

The gods never lived to love us. But if there was an instant to dream and embrace it was here, on top of Pindo, over the sea, where dreams die and words are born.

Verses by Xavier Seoane that fit perfectly here.

In Carinota cum suo Monte Sacro (In Carinota with its sacred mountain), says a

document from the year 942, kept in the monastery of Celanova, the first known reference to the sacredness of the mountain that assigned it a clear symbolic value, which would then be taken up by literature. López Caneda, scholar of the figure of Prisciliano, remembers that one of his followers’ practices was climbing barefoot to the tops of the hills, as a way to approach to divinity, given the great capacity of mountains to consecrate, involved as they are in the transcendence of higher regions.

And it was sacred, indeed, but also excommunicated: Kings, bishops and all priests by powers received from God, excommunicate in writing here this Castle, says the inscription on the rock, on the east slope of high Penafiel, or Xan Quente. It happened in the time of Xelmírez, a historical figure of so long a light and of so much shadow. This would be around 1130, turbulent times in Galicia, with frequent clashes between monarchy, nobility and church. Xelmírez named Arias Muñiz the Archdeacon of Trastámara, a county that spanned the territories from Tambre to Bergantiños, including Carnota and Monte Pindo. The local lords and settlers rejected the appointment. Even the count did not like it, although he would claim before the bishop that it had nothing to do with the events that unfolded. Gentlemen and commoners together put the archdeacon in prison, stripped off his clothes, whipped him, and locked him in a dungeon at the bottom of the castle of Penafiel. Xelmírez and the bishopric of Compostela felt great sadness, dressed for mourning, lowered the crucifixes from the cathedral, and made the decision to excommunicate the place. Finally, the Trastámara, fearing that eternal damnation, managed to get his vassals to release Arias Muñiz, but the inscription stayed.

The mountain would not be such a marker of identity without literature, both anonymous and authored. An expression of collectivity, it allows the telling of tales, to others and to ourselves, to know how we are seen, to tell how we see ourselves. That act of telling means both to internalize and to share. In this way, the thing told, Monte Pindo as it appears in tales, becomes a symbol.

Proverbs published by Clodio González: Borraxeira no Pedregal, vén o vendaval. When mist in Pedregal, gale comes. *** Cando o monte Pindo ten touca, temos chuvia moita ou pouca. When Monte Pindo wears a headcloth, we’ll have rain, a little or a lot.

Page 75: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

75

Cantigas:

Mociñas do Chan de Lamas dádelle a volta ao refaixo que os arrieiros do viño miran o que hai por debaixo.

Girls of the plains of Lamas turn your petticoat upside down Because the packmen carrying wine look what's underneath.

*** O raposo está chorando no alto do Pedregal chamando polos do Pindo que estamos de carnaval.

The fox is crying High in the Pedregal Calling for us, the people of Pindo who are away at Carnaval.

Beyond the legend, beyond the historical reference, the sentence on the stone, the first reference by an author that I know of is by Martín Sarmiento, in 1745:

Din mil cousas do que hai dentro: que medra a herba moito da noite para a mañá, que hai infindas herbas medicinais e moitas incógnitas, e que alí van buscalas algúns médicos; que dentro son frecuentísimos os animais, e escoitei dicir que nalgún tempo ían ao Pindo os casados estériles e infecundos co fin de ter sucesión.

They say a thousand things about what there is there: that the grass grows enormously overnight, that there are endless medicinal herbs, and many yet unknown, and that some doctors go there looking for them; that animals are very common inside, and I even heard that there was a time when sterile and infertile married people would go to Pindo to finally get an heir.

In this idea of Monte Pindo being a place of fertility, even for infertile couples, it joins two other nearby references: the stone bed in the chapel of San Guillerme (Saint William) in Finisterre, and the petroglyph of Filladuiro, on the Castro de Mallou (settlement of Mallou), included in the second part of this text.

Murguía invokes the sacred status of Olympus:

Monte do Pindo, cos seus cinco outeiros cubertos de árbores e malezas, cheos de frescura e tan fermosos coma aqueles outros da Grecia, gratos ás Musas.

Monte Pindo, with its five hills covered in trees and undergrowth, full of freshness and as beautiful as those other ones in Greece, that are pleasing to the Muses.

Also Otero Pedrayo:

Chamóuselle un dos Olimpos célticos de Galicia […]

It was called one of the Celtic Olympuses of Galicia [...]

Page 76: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

76

Vidal Romaní found a poem written in German by Otero and Risco in 1936, on day trip, and entitled «Aquí estamos, sobre estes altos cumes, veciños do ceo.» [Here we are, on these high peaks, neighbors of the sky.]

Un pouco máis alá pode verse unha procesión de mulleres e cativos levando e traendo sacos de gran e de fariña do muíño situado debaixo dunha grandiosa fervenza que, coa anchura dun río, cae dende unha gran altura […]

A little further you can see a procession of women and children bringing sacks of grain and flour from a mill located under a huge waterfall that, as wide as a river, falls down from a great height [...]

This is a description of our traveling companion, F. G. Bell. For his part, Castroviejo wrote:

O Ézaro sinte presa e lánzase con atrevido salto galgante á mar. [The Ézaro feels in a hurry and throws itself, with a daring leap, crashing into the sea.] Teodoro Sandomingo remembers:

Diante está o Pindo, que semella unha fronte escura, da que cae, coma nunha fabulosa guedella de cabelo loiro, a máis grande fervenza que pode verse en Galicia.

There in front is the Pindo, resembling a dark forehead, from which falls, like a fabulous lock of blond hair, the largest waterfall that can be seen in Galicia.

The dam of Santa Uxía, built by the writer and engineer Juan Benet, caused deep

wounds in the landscape and in people's lives. Miro Villar poetically portrayed its effects: “A clock that does not go, Santa Uxía of Xallas". Carré Aldao curses the tubes that would divert water and deprive us of the waterfall for years:

Semella que o xenio industrial do home comprácese en levar a prosa da vida aos máis poéticos lugares da terra.

It seems that the industrial genius of man pleases itself in bringing the prose of life to the most poetic places on earth.

Also José Mas in his novel Costa de la Muerte:

Vuelve a mirar la desembocadura del Xallas y el monstruoso salto que el hombre desvió y encañó prosaicamente en una madriguera idiota pero que no pudo destruir toda su belleza.

He turns to look at the mouth of the Xallas and the monstrous leap that man diverted and prosaically channeled in an idiot tube, though he could not destroy all of its beauty.

Page 77: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

77

Cesáreo Sánchez Iglesias, exclaims: De sombra o teu grito que non cesa.

Of shadow Your shout Neverending.

At dusk and dawn the Monte lights up and Lupa observes the world from the peak of Moa. Cunqueiro says:

É un monte para chegar devagar o seu cume unha mañá clara, quizais polo estío, e dende el cumprir, con atentos e amorosos ollos, a visita pastoral da beleza sobre tanta e tanta terra, e sobre tanto mar.

It's a mountain made for reaching its summit slowly on a clear morning, perhaps at the peak of summer, and from it to realise, with attentive and loving eyes, the pastoral visit of the beauty over so, so much land, and over so much sea.

*** Quen anda por aí nas penasqueiras, quen mora os territorios tenebrosos e as espeluncas máxicas do Pindo?

Who walks there, among the crags, who dwells those tenebrous territories and the magical caverns of Pindo?

Those are verses of a sonnet by Dario Xohán Cabana. Marilar Aleixandre evokes its permanent presence in Lobos nas illas (Wolves Islands):

Ó lonxe adiviñábase, mellor que verse, a enorme rocha do monte Pindo, un sinal das forzas do interior da Terra.

Far away, it could be glimpsed, rather than seen, the huge rock of Mount Pindo, sign of the Earth’s internal forces.

Rodriguez Baixeras dedicated a poem to it:

Que turba compañía estremou os penedos cos valados mirou lobos nas illas, revolveu nas cavernas os ventos abismados.

What turbulent company Did mark off the cliffs with walls watched the wolves on the islands, stirred up In the caves the sunken winds.

Also Arturo Romaní:

Amósaste espido, fermoso coma un deus antigo, sen árbores nin flores […]

You show yourself naked, beautiful like an ancient god, without trees nor even flowers [...]

Page 78: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

78

And Isolda Santiago: «No Pedregal viven os lobos e as meigas.» [In the Pedregal live the wolves and the witches.] María Xosé Queizán links sea and mountain in O segredo da Pedra Figueira (The secret of Pedra Figueira):

Unha praia, redonda coma unha vieira, relucía ao lonxe, rematada por unha pedregosa e impoñente montaña que era quen de resistir toda a furia oceánica.

A beach, round like a scallop, shone in the distance, culminating in a rocky and imposing mountain that was able to withstand all the rage of the ocean.

This is the geography of Escapados, by Luis Lamela. There were many men, several hundred at least, who sought refuge in the Pedregal to avoid the war (Spanish Civil War, in 1936). And there, from among the echoes and the forgetting, comes to us a name, Marrolas:

Cando miro o Pedregal As pedras refléxanme as vosas caras. Vexo Ferrer, vexo Caamaño, vexo Marrolas e vexo Perilla E moitos, moitos máis Pasando por tanto sufrimento, Vexo as vosas nais chorando Con tanta dor, e tanto lamento […] Aínda hoxe as vosas mortes fican no olvido, marcharon co río do esquezo.

When I look at the Pedregal The stones reflect your faces for me. I see Ferrer, I see Caamaño I see Marrolas, and I see Perilla And many, many more Going through so much suffering, I see your mothers crying With so much pain, with so much lament [...] Even today your deaths remain forgotten Gone in the river of oblivion.

They are verses of the poem «Escapados do Pedregal», by Xan da Centola from Caldebarcos, Carnota, a popular poet, taking that term to mean one who makes up verses wanting them to not be published but rather recited and shared. This he does whenever he can, wisely and with great success, because his are emotionally charged poems that the people around him perceive as of their own, and so listen quietly and applaud with enthusiasm.

With these verses I started and finished a work entitled «The memory of the As and the oblivion of vanquished» part of the book Os barcos do exilio (The exile boats), published by Casa da Gramática in 2015. In it, I told the story of the As, the boat in which, on Saturday, October 16, 1937, 13 young men between 19 and 27 years escaped to the mountain to avoid being recruited by Franco's army. All of them sailors from Ézaro, Pindo, Quilmes and Curra. All of them affiliated with the CNT, almost all communists, all associated to the fishermen’s cooperative of Pindo. Among them, the brothers Joaquín and Manuel Rodríguez Rubio, nicknamed Marrolas: Joaquin 19 years old, Marrolas, 21, both from Ézaro with such different destinies. Joaquin, along with Ferrer, would board the Winnipeg that the Chilean government offered to Pablo Neruda to take more than two thousand Republicans into exile. Manuel, however, ended his days in Mauthausen, and was killed in the Hartheim castle on September 16, 1941. «Gassed», according to the concentration camp‘s register. There is the mountain linked again to memory, that memory which we must preserve, because preserving it is necessary and an act of justice.

Page 79: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

79

Along with Miro Villar I published in 2013 the book Versos no Olimpo (Verses at the Olympus). There, we collected the poetic texts about the mountain. 55 authors, 65 poems, the very best of our literature starting with Añón, who dreamed of seeing on its peak writers, poets and warriors, smiling and shaking hands. Monte Pindo or Pedregal, symbolic space in our country and part of the identity of Galicia.

Sooner or later, the Monte Pindo will have special protection. It deserves it by its singularity and its symbolic character and identity. What a heartache the lost time! Sooner or later Manuel Rubio Rodríguez will be remembered in the place where he was born and lived, as so many Holocaust victims already are the whole world over.

4.2. The paths

The massif of Pindo stretches across the territory of three counties. Most of it lies in Carnota. The hillside to the east, bathed by the river Xallas, goes down to the arable lands of the parish of Arcos, in Mazaricos. From Dumbría, Ézaro, on the right bank of the river, offers the opportunity to contemplate the waterfall and the rapids.

There are three traditional accesses to the Pedregal. The shortest and easiest is the one that starts in the interior, in the village of Fieiro, in Mazaricos, two hundred meters above sea level. Another starts at the church of San Clemente, in the parish of Pindo, above the beach of San Pedro. The third offers several variants in the beginning, but they all converge at the Chan de Lamas. You can start the ascent in Panchés, following the path of Costados; in Caldebarcos, from the Fountain of Campo; or from the Vadamil Bridge, passing by the river’s mills, following the sign on the main road that indicated the Aldea Turística de San Cibrán (tourist village of San Cibrán).

The path that starts in Pindo and the ones that cross the Chan de Lamas and continue along the trail that begins at Onde se Adora meet at the foot of the Castle of San Xurxo (Saint George) or Pedruio.

4.2.A. From Fieiro

The village of Fieiro, situated in the interior, belongs to the parish of Arcos. You

can reach it by a road starting in Paxareiras and, entering into farmland and silent villages, seeks the Pedregal. Also from Ézaro. Or by climbing the hill popularized by the bike race the Vuelta a España. After leaving behind the viewpoint over the river, decorated with murals by the ceramist José Luis Ribas and the sculptor Manuel Ferreiro, and after crossing the dam of the reservoir of Santa Uxía, arriving at Fieiro is quick. A recreational area beside the road provides parking. Informational placards indicate the route, first by a country road in good condition, then turning to the right, climbing up a hill on a forest track that lets out on the path up the mountain.

In the first section we see on our right, to the northeast, the unmistakable shape of Penafiel or Xan Quente. The slope, along which the path runs, plunges into a little dale toward the spring of Cordieiro. On the other side, a rock wall with a cave in it, called Pendente, which sheltered deserters during the Civil War. We climb toward Orelluda, one of the characteristic hills of the region, shaped like an animal lobe. That space too was a shelter for deserters. A little further on, in a small flat place, a few panels give information about the landscape. The view encompasses the beach of Carnota and Berberecheira. On the almost inaccessible slope that rises from Vadebois, on our left, echoes of megalithic fingerprints.

Page 80: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

80

Throughout the ascent, if we raise our eyes from the trail, we can see the foundations of old buildings and a large section of the wall that, on this side, closed the access to the mountain summit.

Once near the top, the path passes through the back part of the Campo de Cortes, a small area beneath the Moa, with picnic tables. The ivy-covered stones are the only remnants of the site’s ancient chapel. In this space, under the slab crowning the bluff, there is a small cave known as Forno da Moa (Moa’s oven), once perhaps a hermit’s abode, and which may have lead to the founding of the monastery and the shrine.

4.2.B. From O Pindo A panel in front of the church of San Clemente gives information regarding the

start of the ascent. However, before that, if the temple is open, it is worthwhile to visit the sacristy, to appreciate the extraordinary stone altarpiece of what was the first church in the fishing village of Pindo.

The path ascends parallel to the Rego Apio (Apio stream), also known as Rego da Capela or Rego da Estivada, in the shade of the forest, next to the mills, among rocks with whimsical forms. The foliage grants this protection from the sun until the path reaches the base of the hill crowned by the castle of Pedruio or San Xurxo (Saint George). At that point, this way connects with the one that comes up from Onde se Adora.

4.2.C. From the Vadamil bridge over the river Vadebois The road leading to the tourist village of San Cibrán widens when it comes to the

water mills of Amil. There are six of them, restored by the Residents Association of Xurde Caldebarcos. The first one, with its stone roof, dates the whole set in the late eighteenth century. The creek by them flows into the river Vadebois, that descends from the top of the mountain. There is a beautiful medieval bridge that spans it, with slats that were trodden by cattle, and crossed by carts and also the dead, as they were taken to be buried in the parish of San Mamede. Beyond the bridge lies the Catei mill, with a singular siphon that would carry water down the path.

Here we can either park, grab a backpack and continue on foot, first on the paved road, then taking the path ascending to Chan de Lamas; or go on driving. Whichever option we take, the way allows us to observe the wonderful landscapes of the Carnota sandbank and Berberecheira. We pass the neighboring beehives, cross again the water of the spring of Amil, which here changes its name to Caldeirón, and follow the track uphill until we get to the surprising flat that is the Chan de Lamas, where three roads come together: the one we will follow, the one that to Panchés, and the one to Caldebarcos. Let’s stop at the intersection and take a look at the mountain. Towards the east, the colossus of Outeiro do Nariz (Nose Hill), formed by the two huge rocks. The upper, depending on how the shadow falls, looks like a face that observes us. To the left, and closer, the Stings hill, like a castle with impregnable towers. On its fertile slopes grows the lush gall oak. Right by the intersection, across the track and between gorsebushes, a rounded rock. If we go closer, we will see the engraved crosses, one on each side. It was one of the footholds where the coffins of the deceased were rested. Following the road north, 200 meters to the left, raising a little more than 30 cm from the ground, a specimen of the gall oak, here known as dwarf oak or caxigo. Let us stop

Page 81: Muros-Carnota: pedra, mar e luz...parte dese proxecto de comarcalización desnortado, propiciado pola Xunta de Galicia nos anos noventa. Muros para Carnota sempre foi a Vila. A ela

Muros-Carnota: stone, sea and light

Francisco X. Fernández Naval

81

now and take a picture, as we won’t find more until the summit. The path goes around the Chan de Lamas, which was both a pasturage (primarily for goats), and mined for tungsten. On the south side you can still see the piles of stacked quartz ore, gravel. Onde se Adora is right across the intersection from where we will access it. It is on this hill where they offered the sick and deceased up to the Mountain. If driving, leave the car here, by the picnic tables. The view here is just a taste of what awaits us: the ocean, Finisterre, Langosteira, Sardiñeiro, Corcubión estuary, Cee, Caneliñas and the memory of whaling, Gures, Quilmes and its port, Pindo. Offshore, the Lobeiras islands, both the large and the little one; the Carrumeiros, which marks the entry of boats into the estuary; Gure oxen, associated with the city of Duio, of such importance in the legend of Santiago.

The trail begins a little bit past Onde se Adora. From the hill, the path leads up, to excitement. On the left, stone, fallen down from the mountain, is a remembrance of the castle of San Xurxo or Pedruio. Across the road lies Queen Lupa’s throne. Here the road meets with the one that ascends from the parish of Pindo. The path, always rising, sometimes becomes stairs, between the holly and the laurel. We pass a collapsed wall of debris. In Pedregal there is an subterranean river, I was told once, and it is true. Under the huge rocks on our right, the Caldeirón stream descends, forming caves and galleries with wide chambers. There, in those deeps, bell-shaped pottery (Bell Beaker) was found, 9,000 years old, as well as from the Bronze age.

The Chan de Lorenzo can’t be missed. Of mention here, all this: the remains of a small building, the piled up quartz from a tungsten mine that was here, and, above all, the unmistakable figure of O Xigante da Mina (the Giant of the Mine), one of the icons of the mountain. From here, it is possible to catch a glimpse of Moa. Past the Giant, a path to the left leads into the heart of the mountains, passing by Casa da Xohana and leading to Penafiel.

According to tradition, the field of the Moa, protected by rock walls, is where the mythological Raíña Lupa is buried. Sick people were brought to this point to be offered up to the mountain.

From the Moa, on a clear day, we see part of the geography of Galicia. To the north, the Cape of Touriñán, and the Cape of Vilán. To the east, the Pico Sacro ( Sacred Peak) and the Serra do Faro. To the south, O Barbanza and Corrubedo and beyond, O Morrazo. In front of us, the ocean and these verses of Marta Dacosta:

[...] magma monte penedo Pindo unha lingua de vento ergue un veo de area, ándame na cabeza, vai peitear as ondas, fala baixo, baixiño que só a miña alma oia.

[...] magma mountain rock Pindo A tongue of wind Raises a veil of sand, Strokes my head, Goes combing the waves Speak softly, so softly that my soul alone may hear it.