m/terra e tempo 135 copia 19/12/05 14:46 página 41 · 2016-07-19 · de relixiosa, artística e...

O tempo das Irmandades da FalaMaría Pilar García Negro

A tradición do país galego e a súa cultura actualAntón Vilar Ponte

Verbas d´un loitador ¡Dinidade!Luís Porteiro Garea

Crónicas de Galiza. As letras vernáculas e a culturaRoberto Blanco TorresDo

ssie

r As Irmandades da FalaOs inicios do nacionalismo galego contemporáneo (I)

Asemblea Nacionalista das Irmandades da Fala en Monforte no 1922.

Entre outros, están presentes Roberto Blanco Torres, Antón Vilar Ponte,

Ramón Vilar Ponte, Daniel Castelao, Otero Pedraio e Losada Diéguez

M/Terra e Tempo 135 copia 19/12/05 14:46 Página 41

42 terra e tempo xullo|agosto|setembro 2005

Iniciamos, neste novo número deTerra e Tempo, uns monográficos quededicaremos ao estudo dun períodofundamental da nosa historia contem-poránea, aquel que marca o inicio his-tórico do século XX galego (1916, anofundacional deste movemento e aper-tura do proceso nacionalitario queculminaría, en 1936, coa constitucióndo Partido Galeguista, como expre-sión organizativo-política do mesmo).A escolla de Manuel Lugrís Freire, pa-ra o 2006, como figura epónima dasLetras Galegas, é boa ocasión para re-pasarmos unha historia que, en as-pectos fundamentais, aínda ten bende aspectos por descobrir e situar nasúa xusta dimensión. Os antecedentesda loita agraria; a autonomización /subordinación do movemento a inte-reses da política estatal; o papel fun-damental dos Vilar Ponte, Antón e Ra-món; a incorporación dos artífices ar-tísticos e literarios ao movemento(Cabanillas, Risco, Castelao…); as de-claracións doutrinais (Asemblea Na-cionalista de Lugo, 1918); a represióndo último tramo da Restauración (di-

tadura de Primo de Rive-ra); a magnífica acumu-lación cultural de que sedota o nacionalismo na-cente (boletín A Nosa Te-rra, revista de alta cultu-ra Nós, coleccións popu-lares de literatura: Célti-ga, Lar…) como traballode campo valioso para afutura auto-organizaciónnetamente política…Sobre estes temas, e ou-tros complementares, versarán os fu-turos monográficos que, agora, inau-guramos.

É o noso un interese propositadopor irmos á fonte limpa, aos documen-tos reais, e por desbotarmos, por tan-to, rotinas interpretativas, medias tin-tas, e a permanente oración adversati-va (se se nos permite a metáfora gra-matical) que caracteriza parte dahistoria académica ou extra-académi-ca actual: o si, pero… constante, que,na verdade, nen informa nen sitúa noseu contexto eventos decisivos destedecurso histórico galego.

Toda a nosa sincronía actual deaquí deriva. A súa comprensión, o seucoñecemento é vital para non dilapi-darmos unha impresionante constru-ción histórica que nunca tivo voca-ción de arquivo nen de relicario. Moipolo contrario, sempre se elaboroupara aquel presente, mais tamén adfuturum, vocacionada para chegar anós, seus descendentes, e operar co-mo principio activo da praxe futura.

Dossier | As Irmandades da Fala (I)

María Pilar García Negro

María Pilar García Negro

O presente artigo resgatámolo darevista LÉurope Nouvelle (nº 318, 22 deMarzo de 1924) que moi amabelmen-te nos doou Xesús González Gómez.Compón un número monográfico de-dicado a “LÉspagne dáujourd´hui”(“A España de hoxe”) e inclúe un am-plo abano de colaboracións que vanestudando a situación política, as ten-dencias intelectuais e artísticas, coacompañamento de discursos críticoscoa monarquía e a ditadura primorri-verista e varios informes sobre cues-tións económicas e financeiras. É nasección segunda, a dedicada a mate-

ria cultural, onde o noso autor, AntónVilar Ponte, incorpora esta magníficareportaxe sobre o momento culturalgalego, sobre aquela sincronía en queel proprio participaba e interviña acti-vamente, nunha crónica en tempo re-al precedida por un repaso sintéticoda historia da Galiza desde a súa exis-tencia como tal. Gómez de la Serna,Díez Canedo, Rivas Cherif, Pi i Sun-yer… son personalidades que escre-ben na mesma sección. Nótese queestamos asistindo claramente a unhatentativa de dar fe da institucionaliza-ción da cultura galega, desde ela

mesma e como metonimia da ansia-da soberanía política que as Irmanda-des da Fala, como xerme principal domovemento político nacionalista,propugnaban. Digamos, en fin, quesurprende a naturalidade e a apro-priación-dignificación cultural que seoferece ao público francés e ao públi-co español leitor desta publicación.No simbólico cultural, a Galiza, comonación, dialoga en pé de igualdade conEspaña ou Cataluña. Pregunta nadaretórica: ¿existe hoxe, na España, naEuropa, semellante intercambio deinformación, semellante diálogo? Oi-tenta e un anos despois deste artigo,¿mudou, mellorou a información so-bre de nós no Estado español e maisno continente europeu?

O tempo das Irmandades da Fala

Unha crónica da culturagalega en tempo real

Xuramento das Irmandades da Fala asinadopor Ramón Vilar Ponte. Apreciase o deseñode Castelao nesta acreditación docompromiso que unha xeración de galegosasinará coa súa terra.

Antón Vilar Ponte


xullo|agosto|setembro 2005 terra e tempo 43

As Irmandades da Fala (I) | Dossier

grinos, ofereceu ao mundo unha cul-tura cunha proxección inmortal.

No século XV, debido á ideoloxíarevolucionaria dos irmáns da “Her-mandade” levantados en contra dateocracia e do feudalismo, adiantan-do en máis de 50 anos os movemen-tos de servos alemáns encabezadopor Lutero, a Galiza sementou as pri-meiras gras da democracia que tantoía tardar en se desenvolver, florecer edar froito. A este feito Emilio Castelar

e Joaquim Costa dedicaran unhas pá-xinas apaixonantes.

E no século XIX, tras a guerranapoleónica, a Galiza, en se vendoabandonada a ela mesma, constitu-ída nun poder libre onde as enerxíasda raza tiveron que se manifestar nasúa espontaneidade orixinal paradefenderen a patria nai contra aspoderosas armas do invasor, logroudefinir máis unha vez a súa persona-lidade a través dunha nova cultura

A Galiza, provincia do Norte de Espa-ña, linda con Portugal. Acubilla nos seusavesedos montes e perta das súas vizosas rí-as, a cidade santa de Santiago –ou Santia-go de Compostela– que foi durante séculosun lugar de peregrinación de case tan sonacomo a propia Roma. Unha fonda activida-de relixiosa, artística e universitaria crearonao longo dos séculos unha tradición nobrepara a Galiza. No entanto, o actual move-mento de renacemento galego non tivo, polode agora, moito impacto político. Pola con-tra, si tocou a sensibilidade de todos os gale-gos grazas á pureza ao fervor apostólico dosseus propagandistas.

Entre eles destaca por riba de todos An-tón Vilar Ponte, autor deste artigo, orador epublicista e un dos dirixentes das “Herman-dades da Fala”, lusitanista convencido eafoutador das consciencias adurmiñadas.

Xa a partir do século IV da épocacristiá, a Galiza foi un lugar de cultu-ra relixiosa e filosófica e soubo im-porse universalmente sob a éxida doEmperador Teodosio, do Santo PapaDamasio, auténtico fundador do Vati-cano, e sobre todo grazas á influenciadas doutrinas do heresiarca Priscilia-no –eis as tres glorias da Galiza. Oronsel refulxente que esa época dei-xou tras si pódese consultar de ma-neira minuciosa na obra de Murguíae de López Ferreiro.

No século XII, considerado pormoitos como o “século de ouro”, eque así foi sen dúbida algunha polosméritos do arcebispo de Santiago,Don Diego Xelmírez, quen “sen ser reitivo entre as súas mans a sorte dosreis e o destino dos povos”, a Galizafoi o polo de atracción da civilizacióneuropea, chegando a Igrexa compos-telá a rivalizar coa de Roma. Naquelaépoca, que poderíamos chamar o sé-culo de Xelmírez do mesmo xeito enque baptizou do nome de Péricles oséculo máis glorioso da Grecia, a te-rra galega, alberga o sepulcro de San-tiago desde onde de lanzou a Vía Lác-tea, a escada de Xacobe erguida noceo segundo a lenda, e trazo do ca-miño desexado polos pés dos pere-

NA GALIZAA tradición do paísgalego e a súacultura actual

Antón Vilar Ponte

(Traducido do francés por

Robert Neal Baxter)

Retrato de Antón Vilar Ponte que reflicte ao fondo unha muller chorando representando ao paísque sofre e fronte ao que as "Irmandades" xa non serán insensíbeis



autóctona e que desde entón nuncase apagou.

Eis os catro momentos culminan-tes da historia cultural da Galiza, noscais este povo de orixe celta, no recu-llo noroeste de España, na extremida-de de Europa, estivo a ponto de con-quistar a hexemonía na Península.

Non quer dicer iso que a nosacultura non lograse outras etapasgloriosas entre os séculos que pasa-ron entre aqueles que acábamos decitar. Mais ningún deles representa oxenio e a cultura da Galiza. Enumera-lo todo obrigaríanos a dar a este tra-ballo divulgativo unha envergaduraque non é a súa.

IIMais retomemos con máis deta-

lles algunhas épocas. Xa a antiga“Crónica de Turpín” nota a tendenciade considerar a Galiza como se nonestivese integrada no Estado espa-ñol, pois fálase da Galiza e de Espa-ña, de “habitantes da Galiza e de es-pañois”: está crónica é oriúnda daGaliza. Mais Dona Carolina Michaëlisde Vasconcellos, autoridade na mate-ria, nos seus estudos críticos sobreos Galegos, Lusitanos e Hispánicos(Cancioneiro da Ajuda, vol. II; Halle1914) asegura, pola súa parte, que ennós perdura algo que é “sempre novo,sempre irreductíbel, algo que nos se-para da nación, e que o noso xenionon se pode confundir con aquel deCastela”. E Camille Caux, no seu li-bro Les pèlerinages de Saint-Jacques[As peregrinacións a Santiago] obser-va que: “os gallegos (sic.) non se ti-ñan como españois. Eran tan diferen-tes os dous povos que en moitas oca-sión se dicía “Hespaña e Galiza”. Detodo iso decorre que ao longo da no-

sa cultura sempre xorde o espírito daraza e que, pouco a pouco, avanza-mos no camiño cara a una nova re-constitución patriótica.

Deixándomos pois de lado a glo-riosa época dos Cancioneiros onde seforon desenvolvendo lado a lado as li-teraturas galega, castelá e catalá, lem-bremos, tal e como recolleu o mar-qués de Santillana, todos os trobado-res españois dos séculos XIII e XIV,sexan andaluces, casteláns ou outros,compuxeron os seus versos na linguada Galiza e así tamén fixeron os reistais como Afonso o Sabio e Afonso XI,

como tamén o aragonés Daguarda,Juan de León e Pedro García de Bur-go. Lembremos tamén como que noséculo XV se pode observar un fenó-meno que de todos os trobadores quecompuxeron en galego-portugués eque figuran no Cancioneiro de Baena,ningún deles é galego (agás Macías).E lembremos, finalmente, resumindoas opinións de Menéndez Pelayo e deCarolina Michaëlis que a influenciaexercida pola literatura galego-portu-guesa sobre a aparición do romancecabaleiresco así como a elaboracióndo Amadis de Gaula foi decisiva, poishoxe fica demostrado que a autoríadesta obra foi galega, concordandoasí coa opinión expresada polo Dr.M.A. Reunert acerca do papel quedesempeñaron os poetas galegos naconformación do romanceiro espa-ñol, a máis refinada de toda a litera-tura castelá. Sen esquecermos a Cró-nica troiana, aquel grandioso monu-mento da literatura da Galiza, atopa-mos aínda as cántigas de MartínCódax que chegaron até nos nun per-gamiño que data do século XIII xuntocunhas anotacións musicais de gran-de valor e que se pode considerar co-mo a obra de cantares máis antiga detoda a Península. As cantigas d’es-carnho ou de maldizer de Airas Nunez–repletas cunha sutil ironía que aín-da non foi superada– e o libro de Pe-dro o Compostelán De consolatione Ra-biones que lembra dalgunha maneira oFausto de Goethe, sen contar innúme-ros documentos literarios, científicos,históricos, relixiosos e xurídicos máisdos séculos XII, XIV e XV. Nin nostempos máis antigos nin nos temposmáis próximos a nós deixou de brillara cultura na Galiza. Maniféstase conresplandor nas artes plásticas onde


Xa a antiga “Crónica de Turpín” nota a tendenciade considerar a Galiza como se non estiveseintegrada no Estado español, pois fálase da Galiza ede España, de “habitantes da Galiza e de españois”

1 No entanto, xa no século XVI e nunha parte do século XVII, a influencia galega seguiu a se facer sentir sobre os autores casteláns, e sobre todo os dramatur-gos. Lope de Vega, que se pretendía inimigo dos galegos, idealizou unha muller da nosa terra na súa obra El mejor alcalde, el rey; Guillén de Castro utilizou no seuAllá van leyes, a crónica de Afonso VI, fillo da Galiza. Tirso de Molina compuxo La gallega Mari-Hernández, onde se encontran loanzas para as xentes do Noroesteao mesmo tempo que as ofensas á virxindade das fillas das protagonista, onde se pode notar un certo coñecemento da nosa xeografía e das nosas canciónspopulares. Moreto escrebeu La noble chica de Galicia e Calderón escrebeu a traxedia Luis Pérez, el gallego. Sen esquecer os dramas Macías e La Vaquera de la Finojosacuxos autores non eran galegos, e o Debate de alegría e del triste amante, un conato dramático polo noso compatriota Juan Rodríguez de Padrón.Lembremos, finalmente, os Sonetos galegos de Camões así como as homenaxes que este rendeu á Galiza, o mesmo que Cervantes no seu Quixote e a Tía Fingi-da, como tamén Moratín moito máis tarde na súa Comedia Nueva.

Texto de Ramón Vilar Ponte dedicado ao seuprimeiro fillo Xaime Vilar Chao: “Verdadeirorostro dun infante galego nazonalista, cicais doúnico infante que xa no berce, pertenescendoa unha familia non labrega nin artesán, vensendo aloumiñado por seus pais, d´un xeitoconscente e ateigado de intenzón, coas verbasda lingua doce e groriosa da Patria, língua âque hoxe están facendo rexurdir asbeneméritas Irmandades da Fala, en Viveiro a19 de Santiago do ano Santo de 1920”



nos oferece monumentos admirábeis,entre os cais os de maior prestixioson o Pórtico da Gloria (do mestreMateu) da Catedral de Santiago, gran-diosa poesía de pedra policromada,auténtica xoia sen parangón do estilorománico, así como as obras de ouri-varía compostelá do século XV, dotempo de Don Afonso, o último dosFonseca.

IIIO envorcar dos valores intelec-

tuais, consecuencia do Renacemen-to, así como a unidade ferreña im-posta polos Reis Católicos aos dife-rentes povos da Península, sufocan-do neles toda a enerxía autóctonaque poderían ter, e, por outra parte, odescubrimento do Novo Mundo íanlevar á desaparición da cultura na Ga-liza que, até o século XIX deixou demanifestar a súa forza. Entre os sécu-los quince e dezanove resulta difícildar con algo máis que algunhas ma-nifestacións de cultura illada.

Da lembranza dos séculos XII eXII onde predominaba a nosa civiliza-ción e exercía a súa influencia até asrexións máis afastadas de España eda Lusitania, fonte de inspiración in-clusive para a mesmísima escola pro-venzal na dozura da lingua, xa non fi-caba remol algún na consciencia daGaliza. E iso debíase a que outroseventos e outras orientacións nos le-varan a esquecermos que un povopertence cada vez máis a todos os po-vos –para retomar a frase do marquésde Figueroa– en se pertencendo a siproprio, e que aquelas épocas da no-sa grande universalidade correspon-deron xustamente a aqueles momen-tos en que o noso localismo foi máispatente1. Para a actual Galiza poderrestabelecer o fío roto das tradiciónsdouradas da Galiza do século XII eparte do século XIV –gloriosa épocados “Cancioneiros da Ajuda e da Vati-cana”– foi preciso o renacer da nosapoesía lírica. Esa resurrección quehoxe está a lograr unhas boas dimen-sións foi froito do grande revulsivo aocal foi suxeito a Galiza en se vendo

reducida ás súas proprias forzas senmáis para se librar do xugo napoleó-nico e para defender a sagrada inde-pendencia da terra materna. Viu a luzentrada a metade do século XIX can-do o terreno xa fora abondo prepara-do para receber os xermolos do sen-timento da natureza e da raza que xasementaran os neorománticos naFranza e en Inglaterra.

Foi entón cando a nosa poesía lí-rica renacente desertaba a alma co-lectiva adormecida e volveunos a nósproprios, espallándose e exercendo asúa influencia por todas as manifes-tacións da vida social galega.

Nunha cea de estudantes celebra-da en Conxo sob a follaxe de carba-llos centenarios, o poeta AurelioAguirre enxalzou a democracia e Pon-dal dixo que “desde xa o noso ocasose está a levantar e a fuxir”, unindoasía musa da poesía ao povo para secolocar plenamente ao servizo da pa-tria galega. Por outra parte, poucotempo antes nunha reunión en Lugo

unha proposta de Antonin Faraldo afavor da independencia da Galiza forarexeitada por poucos votos. A Galiza,desmarcándose do castelán grazas ásúa lingua, a única maneira para elase sentir realmente súa, de se procu-rar e de se topar, exteriorizou as máisíntimas das súas angueiras multise-culares. Sentiu a necesidade de es-creber a súa historia e de plasmar noromance o mellor e o máis gloriosode si, coa pluma de Vicetto, Murguía,Amor, Meilán, Barreiro, Verea y Agui-lar, López Ferreiro, Macías, Martínez,Salazar, Emilia Pardo Bazán, Tetta-mancy, Vaamonde, Said Armesto–que reivindicou como lugar da lendado Santo Graal o noso Monte Cebrei-ro– e outros máis. Quixo coñecer oseu pasado e emprendeu traballos ar-queolóxicos, folclóricos e mitolóxicosnos cais destacaron, alén dos antescitados, autores como Villamil y Cas-tro, López Ballesteros, Macineira,Cuevillas, Castillo, Martínez Moras...Ea musa de Pastor Díaz, de Anón e Ca-mino y Elices xa por comezar, candoCatalunya aínda non iniciara o seu re-nacemento, e logo Rosalía de Castro–nos seus cantares separatistas–Pondal, Curros Enríquez, Lamas Car-vajal, García Ferreiro, Aureliano V. Pe-rreira, Losada, Leivas, Pulpeiro entremoitos outros máis chamaron a aten-ción de toda España sobre as aspira-cións galegas como xa o fixeran antesPasental Veiga coa súa Alborada, JuanMontes coas súas baladas, Marcialdel Adalid coas súas cancións folclo-ristas, Cané, Pineiro, Taibo, Baldomire moitos outros máis –sen esquecerPacheco– co seus ares musicais, be-los como sinos sumidos no lago azulda tradición e Alfredo Brañas co seuinesquecíbel reclamo rexionalistaque Catalunya acolleu con amor e fra-ternidade e cuxo divisa era “Como enIrlanda, érguete e anda”.

Mais foi Rosalía quen chegou á ci-meira do noso lirismo étnico. Máis doque ser a poeta da raza, foi ela toda araza nunha poeta. E os seus libros, Fo-llas Novas, Cantares e En las orillas delSar, desvelárona como un dos primei-


Aurelio Aguirre enxalzou a democracia e Pondaldixo que “desde xa o noso ocaso se está a levantar ea fuxir”, unindo así a musa da poesía ao povo parase colocar plenamente ao servizo da patria galega



ros liristas do mundo no século XIX.Na igrexa de San Domingo de Santiagodescansan os seus restos mortais, an-tes os cais a mocidade galega inteirase inclina na procura de folgos para anova cruzada liberadora da nosa cultu-ra. A insalvábel Rosalía, Pondal, queevocador a época dos bardos e dos“xestos” celtas no seu Queixume d’ospinos, e Curros Enríquez, irmán espiri-tual do portugués Juerra Junqueiro, im-pulsivo e por veces herético, por nondicer rebelde, nos seus Aires á miña te-rra, forman a tríade luminosa do nosorenacemento.

IVA partir daquel momento, este no-

so renacemento realízase integramen-te. Todo o xenio da nosa raza –Miguelde Unamuno di que dentro de moitosdos nosos aldeáns se esconde un filó-sofo– plásmase nas obras de Valle In-clán, Julio Camba e Fernández Flórezque parecen ser obras galegas traduci-das para o castelán. Xorden as “Irman-dades da Fala”, encargadas de enri-queceren e de propagaren a cultura nalingua nai, e os coros “enxebres” revis-ten nas vilas os traxes típicos das al-deas da costa e do interior, colectandoe divulgando todas as cancións popu-lares e recuperando as danzas tradi-cionais e pintorescas como a muiñeirae a ribeirana. Os estudantes da univer-sidade compostelá crean o Seminariode Estudos Galego. Publícanse revis-tas como os ‘Boletín da Comisión dosMonumentos’ e “Nós” en Ourense,‘Céltiga’ en Ferrol, ‘A Nosa Terra’ naCoruña, ‘Rexurdimento’ en Betanzos e‘Terra’ en Bos Aires. Conságrase Ra-món Cabanillas como o novo poeta daraza, digno herdeiro da musa de Rosa-lía, nos seus libros No Desterro, Da Terraasoballada eVento mareiro. Victoriano Tai-bo agasállanos con Abrente, unha es-colma de poesías repletas dun grandemodernismo e dunha admirábel ri-queza léxica, sen faltar algunha alu-sión aos clásicos; López Abente, Escu-mas de Riveira e Alentos da raza; EladioRodríguez González coas súas Oraciónscampesinas, Noriega Varela, o cantor da

montaña, cos seus sinxelos mais pro-dixiosos versos, e Ribalta coas estro-fas heroicas da súa Consagración. Asífoi que a poesía galega chegou ao cé-nit de esplendor e fóronse multipli-cando os seus protagonistas, algúnsdos cais como Vicente Risco, EugenioMontes, Manuel Antonio, BlancoAmor ou Ribas Montenegro chegarona se integraren no amplo movementovangardista.

Nese momento, as belas artes eas belas letras practícanse con inten-sidade na Galiza. Tanto no ámbitoxornalístico como no xénero do en-saio destácanse nomes como os deLustres Rivas, Pesqueira, MonteroMejuto, Francisco Bernal, Blanco To-rres, Paz Andrade, Bouza Brey, Acuña,Núñez Bría, Juan Jesús González, Por-tal Fradejas, Correa Calderón, Fernán-dez Nata ou Pita Romero. Nacen múl-tiplos proxectos destinados á crea-ción dun teatro autóctono, dentro doscais destacan aqueles promovidospor Lugrís Freire, Javier Prado, SanLuis Romero, Cotarelo, Quintanilla,Porto Rey e Charlón y Hermida. Novasgramáticas galegas veñen suceder áde Saco y Arce. Aos dicionarios de Va-lladares e Cuveiro sucedéronse ou-tros. Tras os traballos sobre o agro fei-tos por Díaz de Rábago, viñeron os de

Pérez Porto, Porteiro, Martínez Sueiroe García Ramos. O sacerdote BasilioÁlvarez encarna o apostolado da rei-vindicación da terra. Os compositoresDoncel, Soutullo e Curvos elevan anosa música –alalás, cantos de pan-deiro, espadelas, muiñeiras– á alturado poema sinfónico. Francisco Asorei,coas súas esculturas policromadas ea súa obra de mármore, granito ebronce, dá continuidade ás gloriosastradicións da cultura rexional, repre-sentada por Gregorio Hernández,Moure, Felipe Castro e Ferreiro, aoformar discípulos valiosos como Bo-nome. O arquitecto Antonio Palacios,que fai reviver a sona de Andrade, co-ñecido como o Herrera galego, rom-peu unha lanza a favor do estilo gale-go tradicional. A nosa pintura, que noséculo anterior tivera precursores enfiguras como o romántico Jenaro Pé-rez-Villaamil, influído por David Ro-berts, discente de Turner, así como osartistas da “xeración doente” de SilvioFernández, Jaspe, Urbano González,Couto, Ovidio Murguía, Parada Justel,Carrero e Vaamonde, triunfan hoxecon forza en exposición tras exposi-ción xunto con outros como Álvarezde Sotomayor –no seu día director domadrileño Museu do Prado– Corre-doira, Ramón Navarrro, Juan Luis eMariano Miguel, mestres do retrato edo personaxe, xunto con Lloréns, Be-llo Pineiro, Imeldo Corral, Abelenda,Sobrino, Seixo Rubio, insignes paisa-xistas xunto con Ribas, Bujados e Má-ximo Ramos, punta de lanza da pintu-ra decorativa; xunto con Castro Gil eJulio Prieto, mestres do augaforte ,xunto con Castelao, xenio da caricatu-ra, pintor sublime e debuxante cheode humor étnico, e Álvaro Cebreiro, obenxamín dos nosos artistas, entretantos outros máis que traen consigoas mellores das promesas.

E así foi que se tornou posíbel fa-lar da misión da Galiza e dos seuspromotores, Ramón Villar Ponte, No-guerol, Jaime Quintanilla e moitosmáis: somos testemuña dun desloca-mento da civilización mediterráneacara ao Atlántico ■


Portada da revista francesa de onde estáextraido o presente artigo.

Xorden as “Irmandades da Fala”, encargadas deenriqueceren e de propagaren a cultura na linguanai, e os coros “enxebres” revisten nas vilas ostraxes típicos das aldeas da costa e do interior



Non se me esquencerá endexa-mais aquel mitin da Estrada ond’oscaciques y-as suas parentelas, dirono exempro mais outo de indinidá1.

Sentirse dino e obrar, como tal, eunha das probas da civilización.

Sinte a dinidá da sua lingoa, o quea fala y-a estima como mais firme valorcultural da sua raza; y-o cume do re-baixamento, da falla de concencia desí e do pobo a que se pertenesce, estáen pedir que lle falen unha lingua irmá–pro allea– e que enterren a propia y-apospoñan coma unha vergonza, comaun rabo que nos achegase o mono.

¡Oh os grandes poetas francesesdos días que corren, que alumeadospola fogueira da guerra, volven osollos a terra toda da Francia e pidenque se cante na lengua de Mistral2 co-ma na de Vitor Hugo3, pra que a cul-tura francesa dé o maor rendimento,porque –din– eisí como Horacio4 sesentía ladrón a cultura latina si faguíaun verso en grego, eisí no mesmo Es-tado político se fai un roubo a unhalingua y-a cultura do mundo levandoa outra o pensar y-o sentir que soilona da sua terra dá tod´o rendimento!

¡Oh Lloy George5, falando y es-quirvindo en gaélico, en autos oficia-les os galeses e isando a bandeira dasua terra na sua casa de Londres decamiño que preside o Consello doImperio Britanico!

¡Ós caciques miserabres da Estra-da quedaba reservado o papel’de mal-decir do seu idioma dianto mundo!

¡Nos falámolo –dín– cos criados!...Ninguén lle fai tanto mal a un idioma,coma o que non sentindo a dinidá d’overbe que usa, empregao somentes enbaixos mesteres. Iso e prostituir o ga-lego, rebaixalo, aldraxalo, telo de fre-gaduxo, e xesta, e estrume.

Outra proba de indinidade foi ade berrar, tocar latas, repartir caña epitillos algús señoritos –cos que ven-taban un oso, namentres o mitin ibaadiante. A cultura europea non adi-mite oxe outra violencia– en políticainterior-ca encamiñada a guindar unréximen nun día dado: unha folga;loitas nas ruas; e decir a pelea polotriunfo dun ideal que sinte a maoríadun pobo, e que non se puido imporlegalmente porqué os que íñan a servencidos falsearon a ley no seu pro-veito: a revolución.

Pro a gresca sin xeito, arbitraria,sin fins, sin responder a un plan xe-neral revolucionario, pra impedir ouso ilextimo d’un dereito, e un autodo mais despreciable, tiñoso e vil quese poide maxinar: e a indinidá maorde quen por cibdadan se teña; e algoque en Inglaterra escandalizaria co-ma andar en coiro polas ruas naquelpaís onde se dan os mitins sin pedirpermiso a alcaldes e gobernadores, eonde sairía -se preciso for- todo exér-cito a praza a defender o dereito doque lle quer falar os veciños.

E inda hay outra cousa de maorindinidá: a desconsideración os fo-rasteiros; a falla de crianza nos seño-

ritos y- axuste púbrio dos miles queteñen por sono unha copa de augar-dente. Decian que os pitos eran proscataláns, ¡p-a aquéles que nos recibi-rán a nós en Barcelona -soilo por sergallegos- co rendimento dos seus po-líticos, literatos, e mestres6; pros queviñan a Galicia e cantaban a Rosalía ea Alfredo Brañas, e conocían e sabíana Cabanillas y-a Curros!...

¿Por qué os pitaban? Porque tra-taran ben, moi ben, a unha presa derapaces que deixaron a Galicia enBarcelona mellor que a deixóu ende-xamáis ningún político en ningures!...Isa era a razón -antipatriótica, cobar-de, pequecha- ¿Ou porque non aceta-


Verbas d´un loitador¡Dinidade!

Luís Porteiro Garea

1 Mitin do 7 de febreiro de 1918. Viña de rebentarse o mitin das Irmandades en Caldas de Reis, logo faríase o mesmo no Ferrol. Os feitos que aquí se narran re-fírense ao mitin da Estrada no que interviron membros da Lliga de Cambó, como é o caso de Pedro Rahola e Ferrer y Vidal. Pere Rahola i Molinas (1877-1956)era deputado a cortes pola Lliga Regionalista de Catalunya, durante a 2ª Guerra Mundial crearía a Sociedade de Amigos de Francia para crear un batallón devoluntarios cataláns para ir loitar contra Alemaña e chegaría a ser Ministro de Marina en 1935. Luís Ferrer-Vidal é Presidente da Cámara Industrial (a patronalcatalana) e Deputado a Cortes e membro da Lliga. Cando o presentador Carlos Pardo das Irmandades da Estrada presentou en Galego aos intervenientes, co-mezaron a asubiarlle e berrarlle “carlitos en castellano”. Interveu o catalán Ferrer y Vidal dicindo: “Falo castelán porque non son galego, se fose galego, en ga-lego vos falaría”. Xesús R. Culebras, das Irmandades, di na súa intervención: “Estráñame que haxa miserábeis que censuren o emprego do idioma que falaronos nosos avós e que herdamos dos nosos pais”. Na intervención de Porteiro di: “Os rexionalistas non odiamos ao castelán, non; temos amor á terra galega eaborrecemento para quen a aldraxa. Falo en galego porque nacín na Galiza, en Lugo, e estou na Estrada que pertence a Pontevedra, provincia de Galiza e an-tes hoxe xa non, provincia de Riestra”

2 Frédéric Mistral (1830-1914) Filólogo e poeta na lingua provenzal, considerado un dos máximos representantes do renacemento desta lingua. Obtivo o premioNobel e a lexión de honor.

3 Victor Hugo (1802-1885) é o poeta e novelista máis relevante do romanticismo francés.4 Quintus Horatius Fraccus (-65 a -8) Introduciu na poesía latina as formas da lírica grega. No renacemento foi considerado un modelo da lírica clásica por con-

ciliar ambas as dúas culturas.5 David Lloyd George (1863-1945) Primeiro Ministro británico de 1916 a 1922. Defensor do chamado “particularismo galés”, creador do moderno imposto sobre a

renda e democratizador do sistema parlamentar británico afogado pola “Cámara dos Lores”6 En setembro de 1917 calla a alianza cos cataláns desembarcando a plana maior das Irmandades en Barcelona para celebrar a Semana Galega.



ron os ofrecimentos rexionalistas doMarqués e dos seus filliños?....7

Todo aquelo foi unha indinidá y-aquel día quedou firmemente pauta-do que os estradenses con vergonzaiban a loitar polo creto da sua terra aveira de Losada.

Con él estamos os galeguistas to-dos; sempre -pase o que pase yanquecen veces nos derrotén os votos «nonnatos» de Silleda8- ha de ter candida-to rexionalista a Estrada.

A loita mais forte será quizáis, no1920. Poida que pra Xaneiro de 1919os Sres. Besada e Dato9 fuxan do Go-berno a recontar as afamiadas ostesconservadoras (xa ninguén presta ósex-gobernadores, nín hay xastre dasBaíñas10 que os aparelle) co afán deque en 1920 lles dean o poder con de-creto de disolución e volva o turno dospartidos. Isto soñan os probes datis-tas, como famento que soñaba troitas.

Daquela, estarán discutíndosemoitos proyectos de ley que levaráCambó11 nos que se funda a salvaciónde España; ó negarlle as Cortes á suaaprobación o que é suceder –en de-reito político europeo– e que contan-do con forte apoyo na opinión se di-solva e se convoquen outras pra verse aproba o país isas leises ou non–xa que hay contraste antro pobo y oParlamento.

Si esta solución –europea– ben,contade, estradenses, ca victoria re-

xionalista en España. Se salta a con-traria –regresión e volta os turnos-contai ca revolución.

De todol-os xeitos, ídevos prepa-rando pra que na vosa fermosa terra–campos frolidos, ríos a sombra doramaxe, parrales verdecentes, mon-tes irtos– non se volva a dar outra

proba de noxenta indinidá comaaquela tarde frente o pobo, xunta Ire-xa a medio facer, nun adro donde nonse enterraron petrucios pro quíxoseenterrar a dinidá ya crianza dun pobo,en sinal de rendimento a un vellousureiro ■

(El Estradense, nº 35, 30/09/1918)


7 Xosé Riestra, o Marqués tiña varios fillos que colocou de Deputados a Cortes polo distrito da Estrada en diversas ocasións, Raimundo, Vicente e, finalmente,como Deputado Provincial a Francisco. O qué son as cousas: a finca da Caeira onde foi fusilado Bóveda, era do Marqués e cedida para a ocasión, e o seu filloFrancisco era quen asinou a acta de defunción de moitos demócratas, entre os que estaba a corporación estradense o 5 de xuño de 1937.

8 Este texto é posterior ás eleccións a Cortes do Estado do 24 de febreiro nas que se presentaba o candidato das Irmandades, Antón Losada Diéguez, fronte aofillo do Marqués de Riestra, Vicente Riestra. Losada obtén 292 en Cerdedo, fronte aos 311 de Riestra. En Forcarei Losada ten 134 e Riestra 293. Na Estrada ga-ñou Losada na vila pero no conxunto perdeu, 964 fronte a 1.585 de Riestra. O resultado máis significativo que dá conta de como foron os outros é o das me-sas de Silleda nos que Riestra obtén 1.745 votos, e Losada 0. O Goberno Civil non atendeu as reclamacións dos membros das Irmandades a pesares de pre-sentar actas notariais das irregularidades, e Vicente Riestra diante da enumeración de atropelos dos seus seguidores denunciados polas Irmandades comen-tou: “Pois se iso fixeron eses señores, só me resta quedarlles moi agradecido”.

9 Eduardo Dato Iradier (1856-1921) presidente de goberno no 1917, naceu na Coruña se ben nunca mostrou ningunha relación coa súa procedencia galega. Au-gusto Gonzalez Besada Mein (1865-1919), tamén galego de nacemento, de Tui, se ben o primeiro cargo que ocupou foi o de Gobernador Civil da Couruña tam-pouco mostrou sensibilidade polos problemas específicos de Galiza. Nestes momentos é Ministro de Facenda.

10 “Xastre das Baíñas cose de balde, e máis pon as liñas” dito popular recollido polo escritor estradense Marcial Valladares Núñez.11 Francisco de Asís Cambó i Batlle (1876-1947) no 1918, durante o goberno presidido por Maura, ocupa a Carteira de Fomento. Ao non cumprir os compromisos

cos das Irmandades, as relacións vanse poñer moi tensas. Porteiro xa advertira aos que acusaban aos galegos de ser servís aos cataláns: “Cambó non é o nosoxefe; é o líder do nacionalismo catalán, aliado noso. Xamais pretendeu orientar a nosa constitución e vida, nin nós a do catalanismo. Cambó ten demasiadotalento para incorrer na tontería de pretender mandarnos. Cambó nin sequera viu a Galiza a facer unha Semana Galega. A Semana Galega fixémola os gale-guistas en Barcelona, expoñendo o noso programa libremente. Despois viñeron os cataláns e fixeron aquí unha Semana Catalá, sen meterse para nada no no-so programa, que nós tiñamos formulado e exposto xa antes de saír para Barcelona. Conste ben claro, para non chamarase a engano: o galeguismo concertaalianzas, pero non tolera xefaturas, nin catalás, nin madrileñas, nin da dereita nin da esquerda. Ten o seu Directorio, constituído por galegos e abertas as por-tas, e non soportou nin soportará xefaturas alleas a Galiza”

Porteiro, abrindo o rego

Sementador de ideas, lle chamaría López-Abrente, sementador de emocións, diría Antón VilarPonte. En calquera caso Luís Porteiro Garea será o Bóveda das Irmandades, o motor de ex-plosión que axitará a unha xeración consciente de arar en terras virxes. Irán abrindo fendaspolas que hoxe discorremos os seus herdeiros ideolóxicos, e mesmo obrigando aos adversa-rios das súas ideas a pregarse a estas conquistas. Referímonos ao feito de que o galego sexaa lingua normal (Paco Vázquez aparte) da chamada “clase política” galega.Como se aprecia neste texto, non foi doado introducir a lingua nese espazo “restrinxida comoestaba a tarefas folclóricas e líricas” e só a irrenunciábel dignidade duns poucos que daque-la se sabían do lado dos vencidos, fixo que co tempo esta loita se gañase. Non de xeito irre-versíbel (o franquismo é máis que unha paréntese) mais xa non haberá que comezar de cero.O que hoxe somos e o que hoxe temos érguese sobre os ombreiros dos homes e mulleres queonte deron o paso de negarse a renunciar á patria galega.Xoán Carlos Garrido Couceiro



O movemento espiritual iniciadohai dez anos en Galiza non defraudouaos que agardabamos del copiosos, esobre todo, delicados froitos. No polí-tico sufriu vicisitudes, tivo que loitar,nos primeiros momentos, por unhaparte, coa incomprensión das xentes,e por outra, cos intereses creados ecoa tradición caciquil arraigada nochan galego. Para destruír isto non fal-taban entusiasmos; pero carecíase demedios para que o triunfo fose inme-diato. Ninguén, sen embargo, confia-ba ilusoriamente nunha rápida vitoria.Homes maduros e homes mozos sabí-an ata que punto as taifas políticas ti-ñan unha forza poderosa, absorbente;expugnalas das súas posicións nonera obra dun día, senón esforzo tenaz,xeneroso e perseverante, de moitosanos. E con este esforzo perseverantee xeneroso entraron na liza.

Había que salvar a Galiza e incor-porala ao ritmo intelectual, político esocial de Europa. A cruzada acusou asúa forza nalgúns intres, e disto foiindicio que o caciquismo, seguro nosseus redutos, amosase inquedanza etrocase o incremento das súas perse-cucións, como nel era táctica acostu-mada, por unha actitude favorable áconcordia e até ao diálogo.

O proceso quedou interrompidopor acaecementos de todos coñeci-dos. Os sucesos posteriores non ti-veron máis transcendencia que odun sinxelo trasfego, sen operación a

fondo e sen que se roturase nas rea-lidades galegas ningún novo camiño.E dese modo se estrangularon moi-tas posibilidades, sen visible com-pensación.

As “Irmandades dá Fala”, que seinstituíron nos pobos galegos demaior importancia, eran os aglutinan-tes deste movemento rexional, querevivía a lembranza dun organismoprecursor, “Solidariedade galega”, eque, como esta, estaba caracterizadopola austeridade, pola sinceridade depropósitos, en antagonismo coas for-zas políticas militantes, e por un ide-alismo que, como sempre, era reputa-do de loucura polos que tiñan intere-se en ridiculizalo para manter os seusprivilexios e conservar as súas pre-bendas, incapaces de concibir o valordunha doutrina senón reporta inme-diatamente bens prácticos. A mocida-de inquieta e estudosa sumouse ásnovas falanxes, xa cun ardor intransi-xente e a veces agresivo de catecúme-nos, fase pasional en todo movemen-to de rexeneración, xa consagrándo-se, por medio das letras e da investi-gación, á exexese da historia deGaliza nos seus diversos aspectos, co-mo fito na acción común da palinxe-nesia que se propugnaba. Rescatar o

sentido da tradición en canto tiña unvalor dinámico, incorporándoo a unconcepto integral de rexión, e sociali-zando o uso da lingua vernácula, rele-gado ao “rus” polo ruralismo espiri-tual das cidades, adulterado ou ocul-to por varias formas externas, eran apedra de toque dese movemento, ávez restaurador e innovador.


Crónicas de Galiza.As letras vernáculas e a cultura

Roberto Blanco Torres *

* Texto traducido do español. O poeta e xornalista Roberto María Blanco Torres naceu en 1891 no lugar dos Baños, pertencente ao concello pontevedrés de Cuntis.Non frecuentou a escola, mais recibiu do pai, ex-seminarista, unha formación centrada en lingua e literatura latinas, que continuou de maneira autodidacta e fi-cou plasmada na súa escrita.Tras a morte dos pais, Roberto emigrou en 1906 a Cuba, onde moraban desde había tempo dous irmáns seus. Axiña demostrou o seu gosto pola poesía e pola ac-tividade xornalística, colaborando desde moi novo na imprensa galega e cubana da illa. Despois dun ano de estadía en Cuba publicou dous poemas de amor engalego (“Dous toliños” e “O amor”) e un artigo (“¡Intolerable!”) na revista Follas Novas. Xa con vinte anos, dirixiu o semanario bilingüe La Alborada e catro anos máistarde fíxose cargo de La Tierra Gallega, tamén redixido na nosa lingua e en español. Así mesmo enviou artigos desde A Habana a outras publicacións americanas(a arxentina Suevia, por exemplo) e peninsulares (Vida Gallega, La Publicidad, La Tribuna) e tivo a oportunidade de contactar coa intelectualidade do país (Curros En-ríquez, José Castro “Chané”, Cabanillas, Armada Teixeiro, Antón Vilar Ponte, Xulio Sigüenza), fundamentalmente a través da tertulia do café La Puerta del Sol.No ano 1916 Blanco Torres (que tamén escribiu baixo os pseudónimos Fray Roblanto, Manrique Crespo e Cirilo Crespo) voltou a terras galegas (Ourense, Pon-tevedra, Vigo), onde proseguiu coa súa carreira xornalística. Desde este momento e até a súa morte dirixiría varias publicacións periódicas (El Noroeste, El CorreoGallego, La Zarpa, Progreso, La República, El País e a revista Ser) e interviría noutras empresas de dentro do país (Galicia, El Pueblo Gallego, Nós, Galicia Nueva, El Com-postelano) e de fóra (El Sol), durante a súa estadía en Madrid.Establecido definitivamente en Galiza, foi retomando a pouco e pouco a súa relación co galeguismo, aínda que non deixou de escribir para América (CulturaGallega, Terra, Céltiga, Galicia, Raza Celta). Ingresou nas Irmandades da Fala, asistindo á I Asemblea, celebrada en Lugo en 1918, como representante da Co-ruña. Participou activamente nas posteriores convocatorias asamblearias da organización, chegando a ser nomeado conselleiro de publicidade. A súa plumaestaría presente aínda nas publicacións nacionalistas (A Nosa Terra, Nós, Rexurdimento) e, a partir do golpe de Estado de Primo de Rivera (1923), centraría osseus esforzos en burlar a censura política exercida nos xornais, sobre todo desde o seu posto de vocal na Asociación da Imprensa de Vigo –cargo que osten-taba desde 1930–.

Roberto Blanco Torres en Cuba



O aspecto político estaba concen-trado na propaganda das “Irmanda-des”; o científico e literario constituíua preocupación, laboriosa e activa,das novas mocidades. O movementoliterario alumeou moitas xoves men-tes e trouxo á bibliografía galega unrenacemento que non tivo par dendeo século XIV. Dende hai dez anos pu-blicáronse en idioma galego máis li-bros que no transcurso de cinco sé-culos. E o idioma adquiriu un uso eunha discusión social parellos á ex-celencia intrínseca que como instru-mento ideolóxico e estético amosouna literatura.

Neste interregno publicáronse asmellores obras de Ramón Cabanillas,de quen pode dicirse que naceu á po-esía galega na emigración, con ímpe-to combatente, ao conxuro do senti-mento nostálxico -esa “saudade” tancerta por máis que se desvalorice emistifique- e da lembranza da terraaferrollada e escarnecida. “Dá terraasoballada” sinalou o ápice da súamusa pugnaz, que reavivaba ao cabode cinco lustros os apostrofes dunbardo, que por contraste enmudeceu

no exilio: Curros Enríquez, López Aben-te, Rodríguez González, Vitoriano Taiboe Lugrís Freire publicaron nesta épo-ca os seus mellores libros de versos.Antonio Villar Ponte escribiu “Almasmortas”, unha novela de tese en quese presenta o problema da emigra-ción; Vicente Risco deu a luz a súa“Teoría do nazonalismo galego”,e Ra-món Villar Ponte, “Doutrina nazona-lista” e unha “Historia sintética de Ga-licia”. Neste tempo Castelao non deurepouso ao seu lapis prodixioso, e oseu labor artística culminou en “Cou-sas” e en “Álbum”, aínda inédito. Pu-blicaron unha gramática galega e un“Dicionario galego-castelán” LugrísFreiré e Carré Alvarellos. Francisca Fe-rreira, unha escritora sobre a cal seestende inxustamente o esquecemen-to, aportou a este renacemento litera-rio unha novela excelente, “Néveda”, eXosé Lesta Meis outra: “Estebo”, aco-llida pola crítica con aplauso poucasveces tan unánime. E recentemente,Vicente Risco e Ramón Outeiro Pedra-yo -cuxa obra abondaría a integrar naliteratura europea o valor da nosa li-teratura vernácula-, deron a luz, res-

pectivamente: “O porco de pé”, nove-la realista, en que se alían a sátira e ohumorismo, e “Os camiños dá vida”,novela da vida do agro, dos morgadose a fidalguía galega do século XVIII.

Non quere ser esta crónica un in-ventario da produción literaria galegade dez anos acá. Por iso, sen dúbida,incorreremos en omisións que, tra-tándose dun traballo que aspiraba aser completo, serían imperdoábeis.

A labor da “Irmandades dá Fala”produciu ademais a aparición de moi-tos periódicos e revistas. No aspectoeditorial a súa obra foi fecundísima.Nace no Ferrol a editorial “Céltiga”, denovelas curtas, e na Coruña, “Lar”, emáis tarde, “Nos”, que dan a coñeceros novos valores e lanzan con fre-cuencia ao mercado libros que se es-gotan inmediatamente. En Ourensepublícase a revista de cultura galega“Nós”; na Coruña, “A Nosa Terra”, pe-riódico de combate; en Betanzos, “Re-xurdimento”. En Lugo nace “Ronsel”,unha revista literaria de tipo vangar-dista dentro das letras galegas, pri-morosamente editada; en Ponteve-dra, “Alborada”, e en Santiago, “Libre-dón”, publicacións de novelas cortas.

Hei aquí, en síntese, sen que unexame estimativo nos tente polo mo-mento, un balance, desde logo in-completo, da produción literaria ga-lega desde 1918. Adrede omitimos aque corresponde á nova xeración, áxeración especificamente xuvenil, e oque atinxe ao seu xesto espiritual, aoseu panorama ideolóxico. Isto serátema doutro artigo ■

(Galicia, Montevideo, marzo 1929)


O xornalismo insubornábelabatido no 36

Blanco Torres, desde a súa militancianas "Irmandades" até a súa morte baixoas balas do franquismo foi rebelde e in-submiso. Un tipo de xornalismo que des-cansa nunha foxa común en Entrimo. Pormoito día das letras galegas que lle dedi-caran, segue sen rehabilitarse un xeitode denunciar a opresión económica e so-cial, pero tamén a opresión cultural, re-flexo das demais. Roberto Blanco Torresfoi un dos grandes divulgadores da nosacultura na prensa española e galega deAmérica.Xoán Carlos Garrido Couceiro

A finais da década de vinte apareceu recollida en volume a súa obra literaria, constituída polo poemario Orballo da media noite (1929), o de maior contido civil dalírica galega da altura, e De esto y de lo otro (1930), unha compilación de diversos artigos e escritos ensaísticos en español, a maior parte deles xa publicados. Apreocupación social de Blanco Torres ficou patente tanto nos seus versos (algúns con tintes avangardistas) como na súa producción en prosa, que xira á voltade temas varios: o mundo político, o galeguismo, a emigración, a lingua da Galiza, a literatura, a filosofía... “Tres discursos â mocedade galega” e un romance en es-pañol ficarían inéditos.Paralelamente o pontevedrés desenvolveu un considerábel labor político dentro da esfera republicana, sempre próximo a posturas galeguistas. En 1930 asinouo Pacto de Lestrove –promovido pola Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA)– e no ano seguinte acudiu á Asemblea pro Estatuto convocada po-la ORGA na Coruña –onde se trataría a posibilidade de creación dun partido nacionalista galego–. Chegou a formar parte tamén da estrutura política republi-cana, sendo designado en 1932 gobernador civil de Palencia.Cando se produciu o levantamento armado de 1936, estaba a ocupar o posto de xefe do Gabinete de Imprensa do Ministerio de Gobernación e viña de presi-dir na capital española un mitin de apoio ao Estatuto de Autonomía galego. Nestas circunstancias Blanco Torres, excelente comunicador e político destacado,caeu preso na súa casa de Amido, na Peroxa (Ourense), sendo transladado ao cárcere ourensán. Meses despois sería “paseado” na aldea ourensá de San Fiz deGalez, en Entrimo. Enterrado nunha fosa común, ningunha indicación permite coñecer o lugar exacto da súa sepultura. Á súa figura dedicouse o Día das LetrasGalegas de 1999. Biblioteca Virtual Galega


Estatuto de Nación, un paso adiante sen esquecer o camiño andadoXoán Carlos Garrido Couceiro

Discurso en Betanzos (1907)Manuel Lugrís Freire

Temas nacionalistasManuel García Barros

Programa electoral Luís Porteiro GareaDo

ssie

r As Irmandades da FalaOs inicios do nacionalismo galego contemporáneo (II parte)

Enterro de Antón Vilar Ponte, fundador das “Irmandes da Fala” na Coruña no 1916. Cidade na quefalece meses antes do 1936. Á súa beira vemos a simboloxía das ideas que animaron toda a súa vida:Galiza, Organización (Partido Galeguista), democracia, liberdade, cultura

M/Terra e Tempo 136 31/5/07 17:14 Página 41

42 terra e tempo outubro|novembro|decembro 2005

Dossier | As Irmandades da Fala (II)

Estatuto de Nación,un paso adiante sen esquecer o camiño andado

Rematamos esta pequena lem-branza das “Irmandades da Fala” contres documentos pouco coñecidosque dan testemuña do que estas sig-nificaron. Respectaremos naquelesque orixinariamente foron redacta-dos en galego a súa escrita orixinalpolo seu valor testemuñal.

Empezamos polo texto do primei-ro discurso político pronunciado engalego por Manuel Lugrís Freire. Per-soeiro á quen dedican este ano o díadas letras galegas e que comezoumoi novo unha xeira de militancia ga-leguista desde “Solidariedad Gallega”até o PG, pasando obviamente polas“Irmandades da Fala” nas que taméntivo un papel moi activo. Rachar coaexclusión do galego do ámbito políti-co, recluído como andaba nas activi-dades folclóricas, foi un paso de xi-gante que custaría consolidar un sé-culo. Mais hoxe o galego, que se con-seguiu colocar na boca dos políticos,está a perderse nos sectores popula-res nos que antes se sostiña, obri-gando a redefinir estratexias queafronten esta nova situación, cons-cientes de como temos superado difi-cultades anteriores.

O segundo texto é de ManuelGarcía Barros, un militante da Irman-dade da Estrada capitaneada por An-tón Losada Diéguez, reflicte un textoque recolle a rotura co rexionalismoque se negaba a dar o seguinte pasoe afirmarse xa como nacionalistadesde unha perspectiva federal quepartise da necesidade de reforzar opoder de Galiza para participar nunpacto sobre o que se poida soster alexitimidade do Estado Español noque ao fin teña cabida de xeito acaí-do o noso país. É quizais un autormenor – como o teñen calificado –máis que recolle o sentir e o pensardunha xeración que desde 1916 terá

que loitar en distintos contextos(restauración, Primo, República eFranquismo) por un mesmo obxecti-vo: Galiza. O cal para el e para moi-tos coma el terá funestas consecuen-cias: o cárcere, o exilio, a morte.

O terceiro documento que publi-camos é o programa político quepresentaba ás Irmandades no que seanticipan as bases liberais e demo-cráticas que inspiraran o nacionalis-mo galego desde a súa fundación.Vemos algunhas propostas que aín-da hoxe non se alcanzaron (elimina-ción das deputacións) e outras moiavanzadas para a súa época e quedesmonta as acusacións de conser-vacionismo coas que se despachabaao galeguismo inicial.

Compre non esquecer de ondevimos e como cada paso en falsohoubo que pagalo, como houbo que pagar calquera indecisión ou reticencia a hora de actuar. O nacio-nalismo tivo que construírse sobre a realidade social e o tempo no

que lle tocou vivir e na medida en que soubo mirar cara atrás puidoter referentes nos que encarar o futuro. Do mesmo xeito que o Parti-do Galeguista se ollaba nas Irman-dades da Fala, e estas lembraban a tradición de loita anterior; hoxeque o nacionalismo ten que encararnovos retos, non pode prescindirsedo saber acumulado e da experien-cia de tantos anos de combate por Galiza. Nese sentido, vemos que desde o punto de vista organi-zativo, o fundamental foi a continui-dade e a fidelidade a unión do na-cionalismo por enriba das situa-cións conxunturais, e desde o planoteórico, o que fixo posíbel avanzarno espertar da conciencia nacional,foi a memoria e a imaxinación, amemoria para lembrar de onde vi-mos e a imaxinación para discorrerpropostas de como resolver osatrancos e as dificultades que lle íancolocando ao país e ao seu procesode emancipación nacional ■

O 28 de xuño do 36, cando ao fin Galiza pode dotarse de institucións propias, no xornal ElPueblo Gallego, houbo quen soubo lembrar a quen antes loitara para que chegara ese día, e quenon ía poder velo xa. Logo desa data non habería tardar outra na que quedarían frustradas denovo tantas ilusións.

Xoán Carlos Garrido Couceiro


outubro|novembro|decembro 2005 terra e tempo 43

As Irmandades da Fala (II) | Dossier

Mariñáns e montañeses, homestraballadores e honrados, saúde.

O que agora ten o atrevimento defalarvos, é tamén un mariñán que ti-vo a grande sorte de nacer nesta ben-dita e ridente terra nosa; e, coma talmariñán, quérovos falar na lingua ga-llega, primeiramente, porque destexeito entenderédesme mellor, e des-póis porque un boletín da Cruña, quepra escarnio e vergonza do bon senti-do leva o nome santo da nosa terra,dixo que se hoxe se vos parolaba engallego, na fala que adeprendimosdas nosas nais, na fala querendosaen que vosoutros namorástedes áscompañeiras da vosa vida e dos vo-sos infortunios, nais cariñosas dosvosos fillos, enterraríase no ridículo apropaganda de redención, de verda-deira liberta, que alborexa para estaterra. (Aprausos.)

Con todo o meu corazón queroesta terra mariñana, terra que defen-dín aquí i en terras de lonxe, gabán-dome sempre de seré paisano voso.Como tamén sobre a fala gallega, queé sagrada para nos, por seré un herdodos nosos antepasados, deixaroncaer a súa bulra os estúpidos que re-negan do que nin siquera renegan asferas, quero hoxe, repito, falarvos nanosa fala, porque é unha fala honra-da, na que aínda non se furtóu, naque non se escribiron os recibos dosconsumos, nin as notificados de em-bargo das vosas facendas, nin a de-claración de soldados que arrincados vosos lares ós fillos cando vosfan máis falta para o duro traballo daterra. (Grandes aprausos).

Din por ai que a emigración écousa boa. Poida que por decontadoo sea. Pero eu, mariñáns, que taménfun emigrante, podo decirvos que éboa, como é bon que un sentenciadoá morte negra fuxa, se pode, do carce;

como un home fuxa da terra inzadade lobos, como o paxaro fuxa do co-vo das víboras. Que lle pergunten aogallego por qué larga da súa terra,que lle pergunten cantas bágoas ver-teron os seus ollos ao dar o derradei-ro adiós á terra quirida, ao cimiterioque garda as cinzas dos seus pais, áaldea quirida onde xogóu de peque-no... ¡Que lle pergunten! E se elesresponden, veredes qué negra noitede angustias, qué doridos laios levanna ialma ao deixaren esta terra, quedebía ser nosa, e que non podemosvivir nela porque non hai xusticia ninliberta senón para esa maldita castaque chamades caciques.

Eu, que vivo na Cruña, teño vistoós emigrantes, famentos, pálidos,tristes, esconsolados, coas mans ca-llosas de tanto traballo..., que xa sa-bedes que desta terra fuxen os quetraballan, pero non os zamezugas dapolítica que teñen as mans suaves elevan os callos na ialma. (Un paisanogrita: "¡Benia a nai que o paríu!").

Meus paisanos, meus irmás, es-coitade..., escoitade ben. Non vos es-quenzades, eu volo rogo, de que aunión é a forza, e se vos xuntades, nonhai cañós que poidan con vosoutros.

Ben sabedes que hai un paxaro la-drón, fero e forte, que se chama o be-xato. Este paxaro anda sempre voandosobre das vosas chousas agardando omomento de atopar unha víctima.Cando un pito queda solo na eirá ouno curro, o bexato baixa como unhacentella e cómeo. Pero hai outro paxa-ro cativo, o gorrión, que cando se veatacado chama piando polos demásgorriós para que lle vallan, e como osgorriós teñen irmandade e axúdanse,xúntanse todos e bótanse sobre do be-xato, e mátano. ¡Pois ben, mariñáns,xuntádevos todos vos contra dos bexa-tos da política que voan sobre dos vo-sos hórreos! (Atronadores aprausos).

E non coidedes que estas asocia-ciós para a vosa defensa é cousa no-va nesta terra das Mariñas. Noutrostempos, no sigro XIII, había unhoshomes poderosos, condes, marque-ses e nobres, que vivían en castelos

nos cumes das montanas, sempre es-collidos polos paxaros de rapiña, eque se facían donos das vosas vidas,das vosas honras e máis das vosas te-rras. Un día, un poeta mariñán, cha-mado Patiño, que tiña na ialma a no-breza e fidalguía dos betanceiros donVíctor Naveira e don Juan Golpe quevos dirixen nestes tempos, xuntóu atodos os labregos das Mariñas... eaqueles nobres, condes e marqueses,foron duramente escarmentados, osseus castelos desfeitos, e a xusticiacumprida; e de escravos fixéstevoshomes libres pola razón da forza quesempre se encontra na irmandade ena unión, e a forza é un dereito candonos queren curtar aquelo de que sóloDios é dono: a liberta e a honra.

Hoxe rexurden aqueles malos ho-mes, que é ben certo que a mala her-ba non morre senón arrincándoa deraís e aplicándolle fogo; hoxe volven afacervos escravos, a roubarvos o direi-to de homes libres, e tedes que tornara xuntarvos fortemente contra dos be-xatos do caciquismo. (Aprausos).

Escoitade este pequeno conto,que é de moito proveito.

Unha vez un vello petrucio estabaenfermo de morte. Chamóu ao rentedo seu leito aos nove fillos que tiña, edíxolle ao máis pequeno que colleraunha vara de bimbio e que a romperá.A vara rompéu fácilmente. Despóis dí-xolle ao fillo máis vello, que era fortee valente, que romperá as nove varasxuntas. Por moita forza que fixo, nonpuido nin siquera doblalas. Entoncesdixo o vello petrucio: "Xa vedes, meusfillos, que unha vara sola é fácil deromper, pero todas xuntas non haiquen as dobre. Eu vou a morrer axiña,e rógovos que teñades sempre irman-dá, que vos defendades todos xuntos,para que os vosos enemigos non poi-dan facervos mal".

Seguide, pois, asociándovos; xun-tádevos contra dos vosos enemigos, eseredes fortes, e seredes libres, e fare-des libre e honrada, rica e poderosa, aterra quirida onde todos nacimos.

¡Viva Galicia! ¡Viva a solidaridá!(Grandes e prolongados aprausos) ■

Discurso en Betanzos (1907)

Manuel Lugrís Freire




rexións ou nacións naturais. Pero es-tas, ao menos aquelas que están capa-citadas para facelo, hai que facelas do-nas dos seus destinos, a fin de que illa-das do caruncho poidan traballar polosseus intereses e facer todo o que llespareza por melloralos e enaltecelos.

Nada importa se para isto hai queromper o pacto de que nos fala D.Waldo. Os lazos que afogan hai querompelos ou deixarse afogar por eles,e a isto non hai, non pode haber de-reitos que obriguen.

As leis da vida son as mesmas pa-ra os individuos que para as nacións,xa sexa no sentido de vivila ou no deexistencia.

As nacións, como os individuosteñen a súa mocidade, a súa madureze a súa decrepitude. Así dixemos: anacente república, a xove nación, ovello Estado. Só hai a diferenza deque o individuo ten un prazo máis oumenos longo de existencia, pero limi-tado, á fin, e a nación, próxima xa adesaparecer, pode un reactivo sociallevantala e facela revivir novamentepor tempo indefinido.

O individuo ao chegar á maioríade idade, se está capacitado para fa-celo adquire a plenitude dos seus de-reitos e pode dispor da súa vida co-mo mellor lle praza. O que entra de

aprendiz nun taller, ao saber o oficiovai procurando a ferramenta necesa-ria, e logo se estabelece pola súaconta, sen que ninguén poida privar-lle deste dereito. Igualmente nas de-mais ordes da vida, o home, ao estardebidamente capacitado, faise donodo seu destino, se ben regulando asúa vida polas leis estabelecidas.

Do mesmo modo, os pobos des-envolvéndose en afáns de vida po-den chegar a un estado tal que ten-do medios de vida propios e perso-nalidade propia, precisen tamén degoberno propio, como medio deatender á súa conservación recon-centrando as súas enerxías para se-guir vivindo e prosperando.

E que dereito nin que razón ha-berá capaz de impedírllelo? Só a ra-zón da forza, e esa razón hai que des-terrala da terra por prexudicial e porbochornosa.

A nación, unha vez constituída,pode estabelecer os pactos conve-nientes e contribuír ao concerto, áharmonía, á prosperidade e ao pro-greso da humanidade.

Agora, o que temos que ollar ben ése Galiza, xa reino antigamente, estáen condicións de acadar a súa inde-pendencia, se lle convén e se está de-bidamente capacitada para a empresa.

Os temas nacionalistas constitú-en xa na Galiza unha cuestión cara ácal vai converxendo a atención dasxentes que pensan, das xentes que sepreocupan algo polas cousas da Terra.

Álvarez Insua, que nos honra coasúa colaboración, leva xa escritosdous artigos notábeis tratando cunhaerudición vastísima estes asuntos.

Pero Waldo Álvarez vive en Madrid.E Madrid é a capital de España. E des-de a capital de España é natural quenon se vexa con bos ollos o naciona-lismo, que tende a conseguir a liberda-de relativa ou absoluta –a autonomíasegundo a tendencia dos nacionalistasmoderados, e a independencia segun-do a dos radicais– das distintas na-cións naturais que forman este conglo-merado artificial que moitos chamanindebidamente, “nación española”.

Isto que hai uns anos pareceríaunha utopía, que en efecto parecía un-ha loucura inconcibíbel, vai hoxe to-mando corpo en formas tan determi-nadas que xa quedan poucos que seasusten de pensar na súa realización.

Cando o vello tronco cáese corro-ído polo caruncho é necesario coidaros brotes sans a fin de que poidansubstituírlle convenientemente.

Os brotes da acarunchada naciónartificial española poden selo as súas

Temas nacionalistas Manuel García Barros


outubro|novembro|decembro 2005 terra e tempo 45

As Irmandades da Fala (II) | Dossier

D. Waldo A. Insua convén en que«a Nación, en definitiva, non é máisque un núcleo de seres humanos,nun territorio determinado, unidospola identidade étnica, polo nexo dolinguaxe, pola relixión, polos costu-mes máis ou menos afíns e pola aspi-ración a desenvolver, en común, a súavida con independencia e liberdade».

Galiza é a agrupación dun núcleoduns dous millóns de persoas que vi-ven nun territorio ben determinado

tralista; ten os seus medios de vida:terreo fértil, campo farto suficientepara o desenvolvemento da súa in-dustria, do seu comercio, da súa na-vegación..., en todas as súas manifes-tacións, sen que a penas falte nadado que se require para a vida dunhaNación. Polo tanto, precisa de inde-pendencia para reconcentrar as súasenerxías e dispor das súas reservasco fin de desenvolver esa riqueza queé a base da súa vida.

O ditar leis desde Madrid para to-da España é tan absurdo como sedesde París ditasen leis para todaEuropa, ou desde Washington paratodo o mundo. Por iso, os grandesimperios xamais prevaleceron: véxa-se o de Alexandro e o de Carlo Mag-no na antigüidade e o Napoleón naidade moderna. En cambio, a Confe-deración Xermánica, composta deestados independentes, puido des-envolver tal forza na última guerra,que foi necesario que o mundo en-teiro se concitara contra ela para po-der vencela e, con todo, aínda hoxe édiscutíbel a súa derrota.

Vemos, pois, que a Galiza lle éconveniente e necesaria a súa inde-pendencia.

As ansias de liberación veñen ma-nifestándose en Galiza, pola lira dospoetas desde a metade do pasado sé-culo; polo rexionalismo nos últimosdo mesmo, adquiren unha forma de-terminada coas Irmandades da Faladesde fai algúns anos, e por últimotoman corpo, alma e vida na Irman-dade Nacionalista Galega, «grazas,como di o inmenso Lustres, ao labordesinteresado e altruísta dun puñadode mozos, puros de corazón e sólidosde cerebro, que promoveron unhaexaltación de valores raciais, han aansiedade de bater sobre as tumbasdas glorias de Suevia para que se es-perte o amor á Terra e este amor sexao crisol onde se fundan as aspira-cións que inquietan á xeración de ga-legos bos e xenerosos».

Galiza, terra de heroes, de santose de grandes homes que abrillantanas páxinas da súa historia, conta cun-

Waldo Álvarez Insua e Manuel García Barrospertencen a dúas xeracións diferentes que xanon entenden o amor a Galiza de igual xeito,o rexionalismo ou se converte xa ennacionalismo ou é un lastre que haberá queabandonar

Galiza está capacitada para a magna empresa.Entón, nada lle falta xa máis que unha vontadeforte e decidida. Veñan, pois, todos os «bos exenerosos», e adiante. Terra a nosa!

de máis de 29.000 quilómetros cadra-dos de extensión, que ten unha linguapropia, costumes propios, e historiapropia. Desbotando os caciques altose baixos, todos os seus habitantes as-piran a desenvolveren en común a súavida con independencia e liberdade.

Galiza reúne entón todos os carac-teres dunha Nación. Porque non hade selo entón?

Galiza, polas condicións do seu te-rritorio, polo carácter dos seus habi-tantes e por outra infinidade de cir-cunstancias, é un pobo que difire nota-belmente do catalán, do aragonés, docastelán, do andaluz, etc. e polo tantoprecisa leis en harmonía coas súas ne-cesidades, co seu carácter e cos seuscostumes, e estas leis ten que elabora-las ela mesma, con completa indepen-dencia, sen inxerencias estrañas, e lo-go ensaialas, sancionalas e aplicalascon liberdade completa.

Ten ademais Galiza a súa riquezapropia, aínda que sen explotar poloabandono no que a ten o Estado cen-

ha pléiade de fillos que destacan con-tabelmente nas ciencias, nas artes, narelixión, na industria e en todos os ra-mos do saber humano, «puros de co-razón e sólidos de cerebro», que sen-ten na súa alma as nobres inquedan-zas da grandeza, a prosperidade e aindependencia da súa patria, capacesde poñer ánimo nos corazóns de to-dos os galegos de boa vontade.

Entón, Galiza está capacitada pa-ra a magna empresa. Entón, nada llefalta xa máis que unha vontade fortee decidida.

Veñan, pois, todos os «bos e xene-rosos», e adiante.

Terra a nosa! ■

(El Emigrado. nº 100, 24/08/1923)




Competen o Estado Central e songarantía da unidad Española as facul-tades pra todo o referente a:a) Relaciós internacionales e repre-

sentación diplomática e consular.b) Exército e marina de guerra, forti-

ficados de costas e fronteiras e to-do o referente a defensa nazonal.

c) Condiciós pra seré Español y-oexercicio dos dereitos estableci-dos no título I da Costitución.

d) Réximen arancelario, tratados decomercio e aduanas.

é) Abandeiramento de buques mer-cantes y-os dereitos e beneficiosque concede.

f) Ferrocarrís e canales de interésxeneral.

g) Lexislación penal e mercantil com-prendendo nesta o réximen da pro-piedade industrial e intelectual.

h) Pesas e medidas, sistema mone-tario e condiciós pra emisión depapel moneda.

i) Reglamentación de servicios decorreos e telégrafos.

i) Eficacia dos documentos públi-cos e das sentencias e comunica-ción xudiciales.

k) Lexislación social.No demáis defenderá a soberanía

da rexión Galega, cuyas catro Diputa-ciós deben ser suprimidas, costituín-dose unha soila Diputación Rexional.

Da organización municipal e pa-rroquial tratará n-outra folla.

II. ECONÓMICAS. Todas as das Asam-bleas Agrarias hastra oxe celebradas, eas que tomen dentro da lexislatura enon teñan carácter político.

Polo pronto defenderá e sosteráestas:

1º. A Libre importación d'o milloe d'o centeo pol-os portos gallegos esempre que non fose destinado asfrábicas. (Veu costando inxustamente

I. POLÍTICAS. As conclusiós todasda Asamblea de Parlamentarios res-pecto a reforma constitucional, tendopor bases:

A) "Que a soberanía reside esen-cialmente no pobo e dil saen todo-los poderes."

B) Que as Cortes débense reunirtodo-los anos desde 1º de Outono has-tro 31 de Nadal, sin perxuicio das se-sións extraordinarias que tivesen cele-brado xa antes.

(Esto pra que non dependa da vo-lunta do Rey nin dos Gobernos abri-las ou telas pechadas según lles aco-mode.)

C) "Que en caso de suspensiónde garantías constitucionales o de-creto en que se falga, leve consigo aconvocatorio a Cortes pra da lí aquince días. "–(Así non se dará o ca-so deste brau pasado en que o Go-berno conservador do Sr. Dato tivocatro meses as garantías suspensas,cometendo as mais grandes arbitra-riedades cos obreiros, agrarios econtrarios o Goberno que estiveronna cárcel inxustamente.)

D) "Reformar o Senado hastra fa-cer que nel estea representada a vidacorporativa española." (Por entenderque os gremios, sindicatos e intere-ses coleutivos de obreiros indus-triales, comerciantes, agrarios e de-máis, deben ter nas Cortes quen faleen nome deles.)

E) Afirmar a personalidade da Re-xión Galega a que se debe conceder afacultade de gobernarse e rexirse libre-mente en todo-los ordes que digan re-lación o pleno desenvolvimento dasua vida interna. Esta autonomía estálimitada por riba, polas facultades quecorresponden o Estado central, e porbaixo, pola autonomía municipal y-osdereitos individuales que non poideasoballar a Rexión.

a Galicia vinte millóns de pesetas oano, polo dereito de comer broa.)

2º A Libre reparto vecinal n-osConcellos de 10.000 almas pra baixo.(Formará proyecto pra que teñan queser as parroquias as que repartan, fa-cendo apéndice no que coste o puorqué da suba au da baixa.)

3º A Lei xurídico-económica doredención de foros.

4º A Pronta lexislación axeitada oforo e demáis dereito civil especeal d'onoso país. (Sobre todo en orden a com-pañía familiar galega, aparcería rural,gando posto, lexislación hipotecaria,prenda sin desplazamento sobre aperosde labranza e frutos, e creto agrícola).

5º A Inspeuceon e fiscalizaceónefeutiva d'a frabicación e venta de vi-nos y-abonos.

6º Pronta costruceón por empre-sas ou pol-o Estado, d'os ferrocarrísd'a costa e do Ourense a Zamora.

7º Reconocimento d'as parroquiasn-o común de veciños como donas demontes comunas alí donde ven estosendo costume, con xuntas de veciños.

III. O candidato rexionalista compro-métese a visitar o distrito antes desair, cada vez que se abran as Cortespra/ Madrid, formándose po-las fede-rados agrarias e por todos los vecinosqualquera que sexa a sua idea políti-ca, en Asamblea que se celebrará enCelanova o programa de pretensióslocales de carácter colectivo que hade defender; e o pecharse o Parla-mento vira a Celanova dar conta enAsamblea pública da sua xestión.

Das conclusiós económicas, as 2ª,3ª, 4ª, 5ª e 7ª.a non sería preciso defen-delas no Parlamento, si se concederá aautonomía rexional a Galicia porquecorresponderían as facultas lexislati-vas referentes a esas cuestións a Dipu-tación Rexional e o seu Goberno ■

Programa electoralde Luís Porteiro Garea ao distrito de Celanova. Principios políticos e económicos que se comprometía a defender e apoiar co seu voto no parlamento español

Luis Porteiro

Ourense, xaneiro 1918


m/terra e tempo 135 copia 19/12/05 14:46 página 41 · 2016-07-19 · de relixiosa, artística e...

Documents