mozos-ihauteria euskal literaturan

AURKEZPENA

Aspaldiko asmo batzuek bultzatuta atera da lan hau. Euskal Literaturairakurtzen eta aztertzen hasi nintzelarik, segituan konturatu nintzen antzer-kiaren arloan desoreka bat zegoela. Literaturaren historia deskribatzen zutenliburuetan «Teatro Euskaro» delakoari buruz aipamen eta irazkin luzeakazaltzen ziren; Barrutiaren antzerki isolatua ere, haseran apur bat baztertuaizan arren, kontutan hartzen zen, berari zegokion hainako garrantzia ematenzitzaiolarik. Zuberoako Antzerti Zaharra ordea, gehienetan aipatu eta gain-giroki deskribatu besterik ez zen egiten. Gaia sakontzen hasi ezkero, horrenarrazoiak argitzen joan zitzaizkidan. Lan honen hirugarren zatian aztertzendut lehenengoa: mende honen lehen partean zenbait jakintsuk azaldu zutenantzerti mota horrenganako ukapena. Horretarako, antzerkion hizkuntzanahasia, beren jatorri ez euskalduna, gai arrotz, batzutan zatarrak eta antze-ko argudioak eman zituzten. Nolabaiteko pentsamolde zehatzak eta, literatu-ra aztertzerakoan, subjetibotasunez betetako iritziok gure antzerti herritarra-ren puxka handiena baztertzera ailegatu ziren, E. Decrept-ek noizpait idatzi-tako hau jokabide horren erakuskarri bat izanik: «Pero para nosostros, Bas-cos que ninguna tradición que respetar tenemos en el Teatro —permítasenosno considerar a las pastorales como piezas bascas— ¿no será ventajoso crearun género mixto que participe a la vez del teatro hablado y del teatro lírico?»(El Teatro Basco, 105 or.) Bigarrena testuen ezagutzarik ezean dago. Zailazen horien eskuraketa lortzea gehienak argitaratu gabe zeudelako, azalduta-ko argitalpenak berak ere nahiko eskuragaitzak gertatzen zirelarik. Hau zelaeta, gaiaz zerbait ikasi nahi zuenak testu horien biltzaile eta aztertzaileenobretara jo behar zuen. Hauek (Hérelle, Vinson, Léon, Webster etab.) askoez izan arren, beren garaiko azterketa egin zuten eta beren lanetatik ateratakodatuak gehienetan aldatu gabe jaso ziren. Hemen legoke hirugarren arrazoia:iritzi kritiko baten bidez egin beharreko azterketa gabe, gerora askotan topi-ko hutsetan geldituko ziren aipamen eta esanetara mugatzea.

1 1

Gauzak horrela, nire «ondar alea» jartzeko ziria sartu zitzaidan. Antzertimota horretako aztergabeena obra komikoak zirelarik, arlo horri buruzkozenbait testu arakatzen hasi nintzen. Hala ta guztiz ere, segituan konturatunintzen herri-literatura jendearen bizimoduak sortzen duela. Herriaren bizi-kerak eragiten duela haren adierazpide artistikoa eta, horrela, ahozko litera-turaren sail desberdinak azaltzen direla: artzai kantak, «sutondoko» amonazaharren ipuinak, nekazaritza garatu betetik sortutako bertsolaritza eta abar,Manuel Lekuonak ederki esplikatu zuen bezala. Antzertia ere modu bereanematen zela ikusi nuen. Libertimenduzko ekintza zen, herriak herriarentzatprestatu eta emana, urtean zehar Leuden jaiak kontutan harturik. Honenarauera Zuberoko herriak —Behenafarroan eta agian beste zenbait eskualde-tan ere antzerkiak ematen ziren— pastoralak ematen zituen bere lanaren on-doko atsedenerako entretenigarri, jendea bildu eta jaiak ospatzeko.

Lan honetan barrena ikusiko den bezala, herriaren bizipidea nagusiki ne-kazaritzatik ateratzen zenean, Ihauteria zen urteroko jairik garrantzitsuene-takoa eta ohituren artean sustraiak sartuenik zituena. Phantzart trajikomeria-ren lehen edizioaprestatu nuenean (Iruinea,1982) gai honetan sakondu ez ba-nuen ere, Zuberoako Antzerti Zaharraren ziklo desberdinen artean Ihaute-rizkoaren garrantziaz gero ta jabetuago nintzen. Trajikomeriak eta zenbaitxaribariez gain, hor Leuden Maskaradak, herri antzertizko produkzioen ar-tean osoenetako eta sujerigarrienak. Beste alde batetik, Euskal Herriko besteeskualde batzutan karnabala gai bezala zuten ekintzak bazeuden, antzertiantzekoak batzu, literatur puxka bateon-baten garraiatzaile bestetzu. Haudena hartuta, Ihauterizko herri literaturaren bilduma egiteko aukera burura-tu zitzaidan. Asmo hori ausnartzen ari nintzela, bilduma horrek testuez apar-teko beste bi osagarri behar zituela pentsatu nuen: literatura arloko irazkinbat —hirugarren zatian egiten saiatu naizena— eta Ihauteri jaiaren nondik no-rakoa azalduko zuen azterketa biltzailea, sintesi antzeko bat. Ez dakit azke-neko hau lehen eta bigarren zatietan egon litekeenik. Baietz uste dut, horretansaiatu bait naiz, baina irakurleak esan beharko du. Zoritxarrez ezin izan duttestuen bilduma oso bat egin. Horretarako arazorik handiena, besteak beste,maskaradetako testuak biltzeko orduan agertu zitzaidan. Oso gutxi zeudenargitaratuta, horiek hemen ematen ditugularik, eta besteak lortzeko berta-koengana jo behar zen, kaseta hartuta, grabatzera. Lan hori gertatzen arinintzen eta non enteratzen naizen aurrea hartu zidatela, egitekotan zeudela.Asko poztu nintzen Francois Fourquet ezagutu eta bere azterketaren berrieman zidanean. Harrez gero askotan egon gara elkarrekin gure lanen emai-tzak trukatuz eta egia esan oso baliagarria izan zait bere laguntza. Beraz bil-duma honen atal hori hankamotz suertatu bada ere, Fourqueten estudioaazalduko da Ihauterizko literaturaren produkzioa osatuz eta euskal kultura-ren onerako. Hemen ateratzen ditugun testuak hauek dira: maskaradetatikbi, Arbotin 1864ean eman zenaren Buhame Jaunaren predikua eta Mazéris-ek 1933an argitaratu zituen Txorrotxen lau bersetak; Malküs eta Malkülinaxaribariaren eskuzkributik haserako zatiak, non galdutako trajikomeria ba-ten aztarnak omen dauden eta azkenik bi trajikomeriak: Phantzart, Bordele-ko eskuzkributik hartua eta Parisekoaz nahiz Vinson-en laburpenaz osatua,eta Baküs, Bordelen dagoen eskuzkribu bakarretik aldatua.

1 2

Lehenengo zatian Ihauteriaren definizio bat ematen saiatu naiz, bost atal

desberdinetan banatua. Bigarrenean jai horren sorrerari buruzko teoria des-berdinen azalpen sintetikoa eman nahi izan dut. Ihauterizko ospakizun ga-rrantzitsuenak ere hor aztertu ditut, Historiaren noizpaiteko laguntzaz. Hiru-garren zatian, herri-literaturan jai hori nola azaltzen den adierazten dut, tes-tuen gaiak, iturriak, ezaugarriak, baliapideak eta abar sartu ditudalarik. Az-keneko zatian dator antzerkien bilduma. Esatea sobran badago ere, azpima-rratu nahi nuke lan hau ez dela orijinala. Sintesi antzeko bat izan nahi du eta,leialtasun zientifikoaren poderioz, erabilitako iturri guztien berri ematensaiatu naiz. Oharretan jarri ditut horietako gehienak, besteak lanean zeharagertzen direlarik. Oharretan beraz, aipamen bibliografikoak agertzen dirabereziki, baina egilea eta izenpurua besterik ez dutjarri. Bibliografiari buruz-ko sailean datoz lana osatzeko erabili ditudan eskuzkribu, artikulu eta liburu

guztiak. Hortaz, norbaitek interesik balu, bertara jobeharko luke informaziobila. Aipamen bibliografiko ahalik eta osoenak egiten saiatu naiz atal horre-tan. Hala ta guztiz ere, iturriren baten zenbait datu falta badira, ezin eskuraditudala esan nahi du, esate baterako, artikulua edo dena delakoa jasotzera-koan noiz, non argitaratu zen edo beste daturen bat apuntatzea ahaztu zitzai-

dalako.

Esandako guztiez gaineko beste zerbait gehiago aipatu beharko litzatekehemen. Ahozko euskal literaturaren barnean kokatzen dira Ihauterizko testuhauek. Gai horretan, Mitxelenak esan zuen bezala eta jakina denez, gure he-rriak azaltzen duen aberastasunak beste naziotakoen mailan jartzen gaitu, li-teratura idatzian gertatzen ez dena alegia. Hala ere, euskaldunoi askotan ger-tatzen zaigunez, ez dirudi behar bezainbesteko arduraz zaintzen eta aztertzendugunik gure herriko emaitza hori. Ahaztu ezinak eta funtsezko diren Ma-nuel eta Juan Mari Lekuona, Zavala, eta besteen lanak hor daude; zenbait ar-lotan, Bertsolaritzarenean esate baterako, bai ikerketa mailan, bai azterketa-renean, aski aurreratuta gaudelarik. Alabaina, Zuberoako Antzerti Zaharra-ren kasuan, egin den guztia kontutan hartuta ere, hutsune larriak daude. Tes-tu asko dago oraindik liburutegietan zehar gordeta argitara ateratzeko zain,gaiaz egin diren azterketatik zenbaitek irakurketa berri bat behar dute orain-go historiografia literarioaren arauera egindakoa. Elkar-lana potentziatubeharko litzateke, honako honen antzeko frankotiradore itxura duten lan in-dibidualak ahal den neurrian baztertuz. Zeharo ados nago Lasagabasterrek«La historiografía literaria vasca» artikuluan esaten dituenekin: «Falta toda-vía mucho por hacer en el terreno de la investigación empírica del dato —edi-ción de inéditos, recopilación e inventario de textos...—, pero los elementosque se ofrecen a la consideración del estudioso admiten una lectura históricay una interpretación más sólida y cabal que la que se viene haciendo», 50 or.Saio txiki horretan azaltzen dituen arazo gehienak aplika litezke antzertimota horren azterketaren egoerara. Bertan egiten dituen zenbait kritika niriere lepora lekizkidakeen arren, bide horretatik zuzendu nahi izan dut lanhau, noraino asmatu dudan berak edo irakurleek esan beharko luketelarik.

Beste alde batetik, euskal antzertia orokorki harturik, bere oraingo egoeraeta etorkizunari begira ez litzateke mende haseran eman zen bazterketa haren

13

antzekorik gertatu behar. Zuberoako antzertiak eskaintzen dizkigun iraupenluze eta tradizio sendo horiek, alde batera utzi ezinezko egitateak dira, euskalteatroaren munduan dagoenak menperatu edo gutxienez ezagutu behar ditue-larik. Duela zenbait hilabete Iruinea aldean antzestutako tobera moderno ba-ten berri izan nuen. Itxuraz, testua oraingoa izanik, emanaldian ederki erabilitiren obra mota horiek antzesteko elemendu tradizionalak. Halako iniziati-bak bultzatu beharko lirateke, gure herriko adierazpide kulturalak diren ez-kero, oso onuragarri direlako. Antzerki taldeek, eskolek eta abarrek kontu-tan hartu beharko lukete hori. Zuberoan, dituzten baldintza demografiko,sozial eta kulturalengatik egoera larria den arren, tradizioari eusten saiatzendira, zenbait elemendu berri gaineraturik, ez bait dago aldaketarik gabekoiraupenik. Gure posibilitateen neurrian lagundu beharko genieke, antzertimota hau hango berezitasuna den arren euskaldun orok zaindu beharreko al-txorra bait da.

Azkenik, lan honetan lagundu didaten guztiei esker beroenak ematekomomentu iritsi zait. ganan-bana aipatzen hasi ezkero, zerrenda luzeegia ate-rako litzateke eta bateon-bat ahaztuta gelditzeko arriskua egongo. Beude be-raz, hitz hauek berenganako ene eskerronaren seinale (1).

Egian, 1984eko Abenduaren 6an.Iñaki Mozos Mujika

1. Egilea, Eusko Ikaskuntzak eman zion 1983ko Anjel de Apraiz diru-laguntzaz baliatu da.

14

IHAUTERIAREN DEFINIZIORAKO BOST ATAL

JAI DENBORA

Ihauteria zer den hasten garenean pentsatzen, jaiaren kontzeptua dator-kigu segituan burura. Urteko beste jaiegunetan bezala, ekintza berezi batzuantolatzen ditugu, egunerokotasunetik kanpora gaudela oharrerazteko bes-te portaera bat, azalean ere nabari litekeen beste disposizio bat, erakustendugu. Jaiak zeregin zehatz batzu dakartza, beste aldetik, berarekin. Ekintzaedo zeregin horien bidez, elkarri adierazten diogu gizonok, bizitzaren den-borak dituen mugetako batean aurkitzen garela. Horretarako gizonak beti-danik bilatu izan ditu jaietarako zio eta arrazoiak. Bilatu, diot, ez bait zaiz-kio arrazoi horiek inoiz ere emanak izan. Esan genezake gizateriak bere his-torian zehar izan dituen asmo, amets eta bizitza hobetzeko nahimenakagertzen zaizkigula jaiaren arrazoien azpian, eta horiek isladatu direla nola-bait, antzin-antzinatik hona, munduaren bilakaeraren arauera, jai guztienunean uneko motiboetan. Eman dezagun, adibide xinple bat bezala, lehia-keta deportibo batean gaudela, edozein bi herriren arteko futbol edo bestedeporte saio batean. Saioak dirauen bitartean, eta gero ere, jai bat ospatzenari da jendea. Giro berezi bat sortu da, horrenbeste jenderen bilkurak era-ginda. Jarrera orokor bat sumatzen da publikoarengan, beren kezkak eta bi-zitzaren zertzeladak alde batera utzi bait dituzte pertsona horiek. Beraz,orain zerbait ospatzen ari dira denak elkarrekin. Ekintza berezi horrek zerote luke arrazoitzat? Lehiaketa, esango genuke. Hala ere, hemen zehaztubeharrean gaude. Lehiaketa deportiboak oso zaharrak dira, antzin-antzina-tik egiten den gauza bat da hori, baina komunikabideek garapen nabarmenbat lortu zutenetik aurrera, jai eredu bezala ia nagusitu egin zirela esan deza-kegu. Beraz jai horren motibo eta arrazoia bikoiztuta ikus genezake: bi he-rriren arteko lehiaketa, agian aspaldian urtez urte ospatzen dena eta komu-nikabideen eraginez arrakasta handia izaten duena eta gizonak, munduamundu deno, izan duen fisiko aldetik hobetzeko gogoa. Aspaldiko zio ho-nek, gainean jarri zaizkion beste gehigarriak garrantzitsuago iruditu arren,

17

IHAUTERIA EUSKAL LITERATURAN

irauten du eta itxuraz betirako. Beraz jaiek beren arrazoi edo aitzakiak di-tuzte, zerbait ospatzeko egiten dira. Baina balegoke beste galdera bat, hauda: Zertarako? Zein da jaien helburua? Bada, honetan ematen du erantzu-na zehatzagoa dela: libertitzea esan nahi du. Ez dut uste festarik inoiz ospatudenik non elkartasunik ez den egon. Jaiak elkarrekin eta elkar libertitzekodaude, ekintza sozialak dira, gizakiek batera ospatzen dituztenak.

Beste alde batetik jaietan gizakiak zerbait adierazten du. Zer ote denhori zehaztea ez litzateke erreza izango, baina hurbiltze moduko bat egiterikbadagoela uste dut. Jaiarekin batera —bere arrazoi, helburu etab. alegia—,gizakiak bere izateko moduaren adierazpen bat egiten du. Elkar ikustea,hizketa, ikuitzea ere jai denboran zehar egingo lirateke; esate baterako, ko-munikazioa izango litzateke nagusi jaietan. Arauak badaude eta askotan ba-dakigu ez direla bat ere hauskorrak, baina gizakiaren bilakaeran, jaia izandela jende arruntaren komunikaziorako elemendu garrantzitsuenetako batesan dezakegu. Lagun artean egonda, gizona bere modukoak direnekinidentifikatzen da, askotan bere izaera osorik eta tapakirik gabe azaltzenduelarik. Jai denboran, besteetan baino libertade handiagoa dagoela esanizan da eta hori frogatzeko ez genuke ahalegin handirik behar. Egunoroko-tasunaren mugek, lanbide baten beharrek eta egoera baldintzatu baten estu-tasunek behin behineko desagertze bat edo sufritzen dute. Gizakia, gainekoezaugarri horiek gabe, den bezala agertzen zaigu, alaitasuna eta barrea la-gun dituela, libertitzeko helburuaz. Horrez gain, gizonak bere erara antola-tuko du festa. Aipatu ditugun aitzaki edo arrazoien arauera modu bateraedo bestera lortuko du helburua, baina gehienetan jendearen sentimenak,irudimena, grinak, asmoak, desioak etab. pizten saiatuko da. «La fête est ledomaine de l’instinct» (1) esan izan da, eta badu honek bere egia partea, as-kotan horrela gertatzen ez delarik ere. Hain zuzen ere, liburu honetan zeharikusiko den bezala, Ihauteria genuke gizakiaren senak beren osotasuneanagertu diren jaietako bat; tamalez ezin froga liteke orain halakorik gizadiakbere bilakaeran ezarritako arauak gehienetan mantendu izan direlako etahauek Karnabalaren izaera murrizturik laga dutelako.

Egunoro egiten ez ditugun gauzak jaietan egiten ditugu; bizimodua al-dizka puskatzen dugu eta gure barne izaerari, senari ematen tliogu lehenta-suna. Ez al du honek esan nahi gizakiak bete beharreko zerbait duela, jaiazosotasun moduko bat lortu nahi duela? Atsedena aurkitzen du gizonak bereekintzak aldatzen dituenean, eta askotan, helburu hori kontutan harturik,jaiak antolatu. Hortaz, jaiaren beste ezaugarri bat izango litzateke. Askata-sun garai bat suposatuko luke jaiak, lana edo nekea kontrajartzen badiogu,eta ondorioz, gizonak bere bizitzaren oreka lortzeko askatasun garai horrenbeharra duela esan genezake. Ikuspuntu honetatik hartuta, jaia neke batenordaintzat edo jo behar genuke. Pentsaera honen eragina erlijioek eta mora-lak desarroilatu dute eta bere zabaltasuna ez da makala, geroago ikusiko du-gun bezala.

(1) Bloch, J. R.: «Carnaval est mort...», 119 or.

1 8


Gizonak historian zehar jaiak ospatzeko izan duen oinarria denbora da.Edozein ekintza, gertaera edo ospakizun, denboran dago kokatua. Ihaute-riak ere, jaia izanik, badu bere garai propioa; hala ere ezin konpara dezake-gu beste edozein jairekin eta lehenengo desberdintasuna, hain zuzen, he-men edukiko genuke. Ihauteriak ospatzeko Neguko Solstizioa hartu izan dahasiera bezala herri nekazarietan eta Urte Berri egunetik aurrera garatu da,Udaberriaren lehenengo aztarnak agertzen direnean bukatzeko. Beraz ezinkoka dezakegu garai zehatzetan, herri bakoitzak Ihauteria ospatzeko egundesberdin batzu hartzen bait ditu. Alabaina, Kristautasunaz geroztiko kon-kretatze bat badugu, Hauster eguna aurretiko astea gutxi gora behera, nonIhauteriaren unerik gorena, climax-a, egongo bait litzatekeen.

Dena den Ihauteriaren garai-kokapena egiteko zehaztasunik eza ezezikbeste zenbait kontzeptu aztertu beharko genuke. Denbora zer den adierazibeharko dugu, eta gizarte nekazari batean nagusi den denboraren ideia erebai, geroago egutegiaz eta urteaz mintzatuko garelarik.

«Denbora» hitzaren esanahia mugatzen hasterakoan hamaika definizioalda genitzake paperera, baina ez da hori gure oraingo egitekoa. Ihauteri etajaiaren ikuspuntutik hartuta, gizonak duen bere ekintzen ezinbesteko oina-rria dela esan dugu, baina oinarri hori gizakiaren bizitzaren neurria da. Etagizakiaren bizitzarena ezezik Natura guztiarena ere bada. Denbora, izakiguztion batasuna gauzatzen duen elementua izango litzateke. Gizonak bategiten du Naturaz denboraren poderioz. Areago, beren arteko identifika-zioa denboraren joan etorrian aurkitzen dute gizonek. Izadiak edo Naturakgizabanakoak azaltzen dituen gorabeherak dauzka (2). Patuaren agintari di-ren bizitzak eta heriotzak Naturan gizakiarengan bezain beste eragin dute.Denborak landareen eta animalien bizitzen mugak jartzen dituen moduan,gizakiarenak ere markatzen ditu. Denboraren arauera neurtzen dugu gehie-netan gizakien heldutasuna edo gizartean funtzio zehatz bat betetzeko gaita-suna —batez ere giro nekazarietan— eta denborak ere antzerako ondoriobat eragiten du beste izakiengan. Azpimarratu baharrekoa ikusten dut den-boran zehar gertatzen dela gizartearen bilakaera, gizonen arteko identifika-keta bere magalean ere gertatzen delarik. Beraz, denbora genuke munduosoaren garapenaren eragile.

Jakina denez, nekeza izango litzateke aipaturiko hirukoiztasun hori,denboran elkartzen den Gizakia-Gizartea-Natura hirukotea alegia, oraingogizonaren bizimoduan analizatzea, batez ere Mendebaldeko herri garatue-tan. Bilakaera eta desarroiloaren poderioz, aldaketa nabarmenek eraginda-ko beste kontzepzio bat hartzen ari gara denbora kontuan. Hortaz, Ihauteri-ko denbora zer den eta nola doan adierazi behar dugunez gero, nekazari gi-zarteak denbora nola mugatzen duen, edo zuen, aztertu beharko dugu.Ikerlari batzuren ustez antzinagora jo beharko genuke, artzai aroetara,

(2) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 18 or.

19


Neolitos Arora alegia (3), baina beherago mintzatuko gara honetaz. Orduanherri nekazariarentzat zer zen denbora? Xehetasun guztiez arakatzea zailbaldin bazaigu ere, uste dut hurbilketa moduko bat egin daitekeela. Gizakimodernoarengan, aurrerapen grinak eraginda, denborak prozesu geldi ezi-nezkoa du. Denbora berari aurrea hartzen saiatzen da oraingo tresna eta as-makizun berriez lagundurik, eta harengan ez da somatzen munduaren desa-rroiloan barrena, denboraren bidez beste izakiekin identifikatzeko asmorik.Hain zuzen ere, asmo horren kontrakoa bera konstatatzen da herri nekaza-riek denborari buruz zuten ideian. Honekin ez ditugu XIX mende honda-rrean eta bizi garen mende hasieran nagusitu ziren teoria antropologiko etaetnologikoak baieztatu nahi (4), teoria «vegetacionista» direlako horiek osokritikatu eta baliogabetuak izan bait dira gerora. Muturreraino eramatenzuten oinarrizko idea hori Frazer eta bere jarraitzaileek, gizakiaren ekintze-tan, Naturarekiko elkartze orokor bat eta «supervivencia» direlakoetan, bi-lakaera desberdina izan duten herrien arteko batasun eta antzerakotasunoso zalantzagarriak ikusirik (5). Beraz, okerbide horiek urratu nahi izangabe, gehienek onartzen dutena zera da, denborak, herri nekazarientzat,joan-etorri zikliko bat zuela. Eta hau, aipaturiko hitz elkartuaz oso ongi ulerliteke, euskarak bere txikienean ere baduelako beste hizkuntzetan aurki ezgenezakeen adierazkortasunik. Denbora hori bait da, joan-etorri bat. Gara-pen zikliko batez pasatzen da denbora. Jaiotza eta heriotzaz aparteko bestemuga jakingarri batzu azaltzen dira denboran zehar, horiek, jaiotzak eta he-riotzak bezala, aldiro eta betiereko errepikapenaz, munduak duen bere pa-turako bidea gauzatzen dutelarik. Ihauteria, muga honetako baten gaindi-tzearekin batera ospatzen da. Muga hitza entzuten dugunean zera adierazinahi dugu, garai kontuan aldi baten bukaeratik beste baten haserara goaze-la. Gizabanako eta gizarte bezala, gizakiak bat egiten duela bere antzera-koez eta, herri nekazarietan batez ere, Naturaz, denborak eraginiko araubatzu, ekintza berezi batzuz beterik. Bizitzak honela lortzen du denborarenmagalean datzaten izakiak identifikatzea, munduaren bilakaeran elkarrekinosatzen duten xedeaz ohartzea. Beraz, aurrerapenek eta bizitza modernoakeragindako denboraren kontzepzio lineala, arras bestelakaturik agertzenzaigu herri nekazarietan. Hauentzat denbora pendularra da itxuraz. Bizitza-ren egunorokotasunean alternantzia moduko batzu azaltzen dira, ez genukedenboraren dialektika merke batez gertaera adierazi, baina ezin ukatuzkogauza da, joan etorri horretan, ardatz baten inguruko higiduraz antzerako-tasunik duen zerbait jazotzen dela. Denboraren gurpilean muturrez muturkontrajarriak agertuko litzaizkiguke jaiotza eta heriotza, eguna eta gaua,hotza eta beroa urtaroetan zehar eta gure bizitzak gozatu eta pairatzen di-tuen atsegin eta atsekabeak. Gizakiak muga hauetako bakoitzean bere egin-kizun bereziak ditu. Eta egunorokotasunean erabat murgildurik ez dagoe-

(3) Lekuona, M.: «Iñauteriak» hitzaldia. Hasieran ematen du ideiaren planteamendua.(4) Caro Baroja, J.: op. cit. 17 or.(5) Elialde, M.: «Lo Sagrado y lo Profano», 22 or. Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de

Romans» 344 or. Caro Baroja: op. cit. 19 eta 21 or.

2 0


nean —eta besteetan ere bai, baina epe horretan argien ikusiko litzatekeorain azalduko dugun prozesua— hiru aldi desberdindu beharko genuke,zeintzuek muga igarotzea ondoreztatzen duten (6). Hauek lirateke: lehenen-goa, denbora arruntetik at pasatzekoa. Honetan, ekintzak edo xedeak ger-taera kutsu bat darama eta halaber hori adierazi nahi du; denbora muga batgainditzekotan gaude, gerta gaitezen beraz. Lagun gaitzatela zer egin ga-rrantzitsu honetan. Ezagungarrienetakoak adibideen artean, hauek geni-tuzke: eskeak, eta berekin garatu duten ahozko literatur puxka ederra; an-tzara jokuak edo oilar jokuak, zeintzu askotan, ikuskizun ez ezik, garai des-berdin batean jerarkia irudimenezko bat asmatzen zeneko erresumak (be-ren errege-erreginak eta guzti, irabazlea nagusi bezala zutelarik) antolatze-ra pasatzen bait ziren; oturuntzetarako aurreko lanak etab. Bigarrena hone-la definitzen du Le Roy Ladurie-k «... franchissement du seuil; transition oumarginalité... l’inversion proprement dite» (7). Honetan gertatu eta antola-turiko ekintzek, beren osotasunean, gailurra jotzen dute. «Inbertsio» dela-koak, gizonak denbora desberdin honetan, lineala ez den honetan azaltzendituen jarrerak, erreakzioak, portaerak eta egiten dituen ekintzak adierazinahi ditu. Denbora eta bizitzaren ikuspegi desberdinetara igarotzen garaIhauterietan, beraz honek aldaketarantz eramango gaitu, giroarekin eta, ga-rai honetan komenigarri izango liratekeen gure nortasunaren ata1 eta osaga-rri batzu azaltzera. Urtean zehar behinik behin, oso gutxitan azaltzen ditu-gunak alegia. Hirugarrena, bizitza eta denbora egunerokora eramango gin-tukeena da. Ihauteria desagertzen edo bukatzen den tenorea. Phantzarterre,hiltzen dute edo ihesi joan egiten da; Miel Otxin akabo; Xardintzarralur nahiz urperatu etab. Hemen, bestalde, Garizumaren fenomenoa dugu.Ezin uka genezake, oraingo Mendebaldeko partean nagusi den Kristautasu-naren eraginez, bera izan dela mugaren beste aldean dagoen hurrengo garai-zikloa. Burruka zentzua gainera, nik uste, Garizumak eman bait dio Karna-balari, eta hau dela eta beste gertakizun nabarmenek aberasten dute jai hau,bere eragin sozialak konparazio baterako. Estutasun garaia bezala kontsi- deraturik erabat kontrajartzen zaio Ihauteriaren ugaritasun eta nahaste so-zialari. Alabaina, hemen ikusten da, Garizumak duen zama moral eta erli-jiosoa kontutan harturik, erlijio edo mito kontuan betetzen duela oso fun-tzio garbia edo behintzat nolabait adierazia, Karnabalaren garapenean so-matzen ere ez dugularik, mito edo erlijio kontuan izan arren, horren adiera-zi edo argikortasunik. Badirudi, adibide bezala imutu bat alde zabalenetikharturik, Ihauterietatik alegia, atzekaldeko erreten estura pasatzea bezalaizango litzatekeela. Bidea emango liguke honek, antzinan pasalekua ez zelahorren estua pentsatzeko. Eta Garizumak pasalekuaren bestaldea estutuedo parte bat indarberritu egingo zuen orduan, Kristautasuna zabaltzen zengaraietan zehar. Ni behintzat —ez jakinaren poderioz, agian— ez naiz au-

(6) Le Roy Ladurie-k, aipatu laneko 338 orrialdean, honela izendatzen ditu: préliminaire,liminaire, postliminaire.(7) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. orrialdea berean.

2 1


sartzen Caro Baroja-ren esanak aitortzera gai honi dagokiola. Orain Gari-zumarik gabe ez legokeela Karnabalarik? Baliteke. Baina lehen, Garizuma-rik gabe ba ote zegoen Karnabalarik? Bai, ene eritzian.

Lantz, 1978. Mozorrotuen segizioa. (Arg. X. Artola)

Le Roy Ladurie-k, Leach-en esanez ari delarik, beste hirukoiztasun ba-tez adierazten du muga honen gainditzea. Maskarada izango litzateke lehe-nengoa, hau da, mozorroztea, eskea, desfileak, etab. Bigarrena, Inbertsioa.Ate biren artean daude gizona eta gizartea, sarrera eta irteera alegia, «ils in-diquent —ateek— que le groupe humaine, qui fournit sa base sociale a lafête, se trouve momentanéament cul par-dessus tête». Hankaz gora esatekofiantsesek duten modu bitxia, gorputzaren mugen kontuan, adierazle kar-nabalezkoago bat, apika. Antzerkia sartuko genuke hemen, gizonak denbo-ra berezi honetan duen bere izakera adierazteko modurik egokiena. Mozo-rroak eta beste ekintzak antzerti mota bezala kontsideratu ez badira, gehie-netan gertatzen dira emankizun parateatralak, hemen eta lekuen tradizioenarauera. Bestaldetik mozorrotuak festaren gailurrean desfilatu ez ezik beste

2 2


eginkizun adierazkorragoak betetzen bait ditu, festaren beste epe bateangaude eta orain bere muina dastatu edo gutxienez nabaritu behar da. Otu-runtza, lehen esan bezala, alde horretan ospatuko zen. Hirugarren pausoa,denbora arruntera igarotzekoa alegia, Formalitateek osatuko lukete. Traji-komerietan juizio batez eratuko litzateke honako hau. Zuberoako Maskara-den bukaeran herri guztiari egiten zaio dantzara gonbitea, honela protago-nistak egunerokotasuneko, edo herriak bizi behar duen hurrengo epean sar-tuko lirateke. Karnabalaren adierazgarri izan ziren pertsonaiak desagertuegiten dira. Juizio batek azaltzen duen ordenu, zurruntasun eta gogortasu-naren antzerako galbahe batetik pasako ginateke orain, denboraren zikloberrira agertuz.

Denbora mugaketa dela eta, urtea dugu unitate garrantzitsuenetako bat.Ziklo oso bat osatzen da urtean zehar, hurrengokoan atzera berrituko denzikloa. Urtea bere aldetik zatiturik daukagu eta zatiketa horren berri Egute-giak ematen digu. Egutegiaren bidez eguna eta hilabetearen mugen proze-suaren jabe gara. Muga hauek, Lurrak Unibertsoan duen lekuak eraginda-koak omen dira. Errealitate honetatik sortu zaigu Astrologiaren garrantziabeharbada. Lurraren posizio aldaketa zeharo beharrezkoa bait da gizonaketa natura osoak aurrera jo dezan. Beraz esan genezake, bizitzaren bideaEgutegiak nolabait markatu eta baldintzatua dela. Egutegian zehar pentsa-mena desberdinen eragina kausi liteke. Gizartean egon diren zenbait ideo-logia nagusiren islada bertan ikustea ez da nekeza, eta argi baino argiagodago orain Kristautasunetik aurrerako urte interpretazio ofizial batean bizigarela, Mendebaldean behintzat. Honen ezaugarri, Caro Barojak aipaturi-ko zerbait aldatuko dugu: «El estudio del calendario de un pueblo tiene graninterés para el historiador de las religiones y el étnologo. Con él se aclaranmuchas cuestiones relacionadas con las festividades propias de él, su carác-ter, periodicidad, etc. (...) Por fortuna existe en España el vestigio bastantecompleto y seguro de un calendario en parte anterior al romano, aunqueadaptado a éste en la actualidad. Me refiero al calendario vasco, objeto devarios eruditos trabajos, pero que todavía encierra en sí una serie de proble-mas, sin resolver, sobre todo en lo que concierne a la formación de la sema-na» (8) Honek esan nahi du antzinan euskaldunek bazituztela beren formakdenbora mugatzekoak: geroago ordea kanpoko herrien ohitura, erlijio etaazken finean, boterearen eraginez, mugatze era hori aldatu egin zen, orain-goan Mendebaldeko herrien bilakaeran barrena, arlo horretan ere doalarik.

Urtean zehar ospatzen diren denbora mugak edo jaiak periodizidade ja-kin batenpean daudela frogatzeko saio zenbait egin da. Elemendu adieraz-garri bezala «urtearen simetria»-rena aipa genezake. Zenbait kulturatan ur-taro batetan ospatzen diren ekintzek badute beste urtaro batetan antzerako-ren bat (9). Lehen adierazi dugun urteko denbora mugen bilakaeran simetriabat nabarituko litzateke. Hau hipotesia bat da, leku eta ohitura jakinetan

(8) Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco» 73 or.(9) Roma Riu, J.: «Aragón y el Carnaval», 96 or.

2 3


frogatu ahal izan dena, baina abstrakzio bat eginez, orokor bezala hartzekoarriskua duena. Dena den balio liguke festen ospakizunen arteko zikloeniraupena nolabait finkatzeko. Gaignebet ikerlariak zelten egutegia aztertudu eta urte barruko zikloen iraupena berrogei egunetan mugatzen du (10).Hipotesia horren frogagarri bezala edo, daten azterketa bat ematen digu etaKristautasunaren eraginez ezarri zen egutegiaz alderatzen du, Bibliaren desa-rroiloan hori bera konstata litekeela ohartzen digularik. Ez naiz jokaera horijuzkatzen hasiko. Bere liburuaren azkenean (11) «L’année antérieure théo-rique» nolakoa zen adierazteko zirkulu batez marrazten digu urtea eta ber-tan, zirkuluaren barruan, jai mugikorrak jartzen ditu, jai finkoak kanpoangelditzen direlarik. Modu ulergarriaz dago adierazpena emana eta agian ho-rrela liteke antzinako urtearen zatiketa, oraingoan utzi dituen influentziakgaineraturik. Haatik, hipotesiak zera pentsatzeko bidea ematen digu: be-rrogei eguneko epean Ilargiaren ziklo oso bat eta erdi betetzen da. Berazegutegi ahalbidezko hura Ilargia eta Lurraren arteko mogimenduen araue-rakoa izan zitekeen. Bestalde, gauza jakina da Ilargia izan dela lehen neur-garria, zaharrena, denbora kontuan (12). Antzinako egutegietan hori frogaliteke. Egun ilargitar batean gaua eta eguna sartuko ziren eta hilea eratzekohogeitabederatzi egun edo zertxobait gehiago beharko zen. Urte neurkerahori nekazari bizitzara pasako zen; honen frogagarri gaur bertan aurki gene-zakeelarik, oraingoan ere entzuten bait zaie baserritarrei zer, nola eta zerilargi motarekin landatu, aldatu edota atera behar ote den. Beraz segurtagenezake, antzinan nekazari lanek Egutegi Ilargitarra zutela gidari. Hurren-go pausoa Egutegi Eguzkiarrerakoa izango zen. Hemen arretaz neurtubehar ditugu kontzeptuak zeren eta Egutegiaren historia moduko bat egitenari garela ematen bait du eta hori, behinik behin, ez da nire asmoa. Aldaketanabarmenak egin izan dira egutegi kontuan, garrantzitsuena erromatarra-ren garaian gertatu zelarik, Julio Zesarrak, Egutegi Ilargitarraren ordez,Eguzkiarra ezarri zuenean (13). Noiz, nork, nola eta zertzelada guzti hauekalde batera utzi nahi ditut ideia nagusi batera iristearren, hau da, mundua-ren bilakaeran, denbora kontuan, Ilargia agertu zela neurgarri; gero edo,agian, denbora berean, nekazaritza lanak denbora marko horretan egokituzirela, azkenik urte Eguzkiarra neurgarri bezala hartu zelarik, orain dauka-guna alegia, aldaketa inportantziarik gabeko batzu egon arren. Egutegiakazaltzen dituen festen edo zikloen artean batzuk finkoak genituzke —Solsti-zio nahiz Ekinokzioak eta besteak mugikorrak— Aszentsioa, Ihauteriaetab. Festa mugikor hauek Egutegi Ilargitarrari legozkioke eta finkoak, al-diz, Eguzkiarrari. Caro Barojarekin, beraz, zera esan genezake: «Se puede,en efecto, apreciar en el calendario vasco actual un carácter lunisolar ya re-moto, unido al agrícola» (14). Ihauteria, festa mugikorra, Ilargiarekiko er-

(10) Gaignebet, C.: «Le Carnaval», 27-33 orr.(11) Gaignebet, C.: op. cit. 173 or.(12) Caro Baroja, J.: op. cit. 58-59 orr.(13) Satrústegi, J. M.: «Solsticio de Invierno», 40 or.(14) Caro Baroja, J.: op. cit. 59 or.

24


lazioan legoke orduan, nekazari bizitzaz harremanetan dagoen bitartean.Hortaz Kamabalaren antzinatasunaren beste frogagarri bat genuke, Kristau-tasuna baino aurreragoko denbora sistema batean sartzen bait zaigu. Bainaurtearen zein zatitan kokatzen da Ihauteria? Negu Solstizioa eta gero. Honekurtearen haserara garamatza. Orain data hori arras finkaturik egonda ere,ez da beti honela gertatu. Zortzi hasera desberdin ematen ditu Caro Barojak(15). Gabonetan jartzen du lehenengoa, eta gero Errege egunean ospatzenden herrietatik, San Anton, Kandelaria eguna eta abar, azkeneko hiru egu-nak edo Ihaute Martitzena soilik ospatzen den lekuetaraino. Euskal Herria-ri dagokiola, Urte Berri egunetik aurrera garatzen dela esan dezakegu, le-kuan lekuko ohituren arauera. Arazo hau geroago ikusiko dugun arren, al-dez aurretik sumatzen da zerikusiren bat nekazari giroko lekuen eta ospaki-zunen artean. Ihauteri hiritar edo urbanoa ospatzen den lekuetan azkenekoegunak soilik hartzen dira kontutan; antzinako tradizioari jarraiki ospatzenden herrietan, aldiz, gehienetan lehenago egiten delarik. Egutegiaren gairaitzuliz urte haserak izan dituen zenbait aldaketa azter ditzagun. Ilargiarenarauerako egutegiari jarraitu zitzaizkion lehenago erromatarrak. Martxoa-ren hasieran edo, ekingo zioten Urte Berriari, orduko hilabeteak oraingoakbaino apur bat laburrago zirela kontutan hartuta. Zesarren garaian, EgutegiJulianoa nagusitu zenean, Urtarrilaren haserara pasa zen, orain egiten du-gun bezala gutxi gora behera. Egutegi Eguzkiarra zen hura, finkoa. ElizarenEgutegi liturjikoa nagusitu zenean alde batetik, Julianoan oinarritu zen, etabestetik juduek zuten egutegi ilargitarrean. Hauengan Udaberriko Ekinok-zioa baino lehenagoko ilargi berriarekin ospatzen zen Bazkoa. Elizaren egu-tegi liturjikoak, bestalde, Gabonak baino lau aste lehenago du bere hasera.Kontutan har dezagun nekazarien urtea Udazkenean hasten dela, hurrengourtetarako zenbait landareren haziak bota eta beste zenbait lan gertatzen di-relarik (16). Beraz erlazio nabarmenak daude jokaera guztien artean, etaesan genezake oraingo gure egutegiak hiru eragin nagusi dituela: Julianoa-rena, liturjikoarena-jai mugikorrak, ilargitarrak-eta nekazari urtearena.

Manuel Lekuonak beste iritzi bat azaltzen du (17). Nire ustez ez dagoorain arte azaldu ditugunak bezain frogatua baina honek ere urtearen hase-ran kokatzen du Karnabala. Bere ustez Artzai-Garaietan kokatu beharkogenuke jai honen sorrera. Neguko sutondoko giro gozoa utzita, artzaiakmendira jo behar du Udaberri aldera. Haragia ez da sartzen bere dieta ba-rruan, mendian dabilen bitartean. Bere etxean dastaturiko txerrikiak bertanutzi beharko ditu —Aratuzte, Carni vale etab. Bizitzaren gurpilean bestebuelta bat eman da beraz. Urtearen zikloa bete da eta penduloari jarraikizurrats berri baterantz abiatzen gara. Denbora ez lineal honetan berriro azal-duko zaizkigu aurreko zikloetan izango genituzkeen arazoak, larrialdiak,pozak eta momentu onak. Ez da sumatzen prozesu honetan gizakiaren au-

(15) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 43-49 orr.(16) Satrustegi, J. M.: op. cit. orrialde berean.(17) Lekuona, M.: op. cit. 6 or.

25


rrerapenaren aztarrenik ere. Denbora arruntetik at igarotzen bait gara jaia-ren gailurrean gaudelarik. Muga horrek badu bere alde sakratu edo mitikoa.Erlijioak, sozial harremanak, ohiturak... hamaika gauza sintetizatzen diramomentu honetan. Ideia hauen adibide adierazgarri bezala Ihauterietakojaietan ematen den bizitza eta heriotzaren tratamendua genuke. Honetanalde batetik nekazari bizitzarekiko lotura nabarmen bat ikusten dugu. Ne-guko lan uztean gertatu den Naturaren loa, hurrengo zikloan desagertukoda, bizia indarberritzen den bitartean. «Carnaval es una fiesta de tránsitoentre el sueño-muerte del invierno y el renacimiento-resurrección de la pri-mavera» (18). Beste alde batetik, ordea, jaian zehar egiten diren ekintzakditugu. Horietan, denbora arruntetik kanpo gelditzen garen bezala, bizitzaarruntean ditugun balioen hankaz goratze baten moduko zerbait gertatzenda. Karikaturizatu eta teatralizatu egiten dira gauzak. Heriotza txantxetanhartzeko unea dugu. Geroago ikusiko dugun bezala, txantzak ez ezik, herrikulturaren beste ezaugarri batzu izango lirateke hauek.

(18) Roma Riu, J.: op. cit. 63 or.

2 6

GIZAKIA ETA NATURAREN ARTEKO HARREMANEN LEKUKO

Gorago esan dugunez, denboran zehar identifikatzen dira gizakiak besteizakiekin. Izadi edo Natura osoaren bilketa bat edukiko genuke Ihauterieta-ko jaiak ospatzerakoan. Oraingoan gizakiak Naturarekiko azaltzen dituenharremanak —jai horretan zehar azaltzen dituenak hain zuzen— aztertukoditugu.

Ihauteriak Neguaren azkena adierazten du. Honek, batez ere giro neka-zarietan, eta beraz, Naturatik hurbil bizi den gizarte batean, mozketa handibat suposatzen du. Denbora kontuan urtearen muga garrantzitsua pasatzeazena, nekazari lanen arloan ezaugarri zehatz batzuz gauzatzen da. Lehena-go lan horietan Ilargiak duen eragina aipatu badugu, orain nolabaiteko so-rrera kosmikoa ere duen beste fenomeno batez egiten dugu topo: urtaroak.Urtearen hasera besterengan uniformea ez zela esan dugu gorago, eta antzi-nako euskaldunengan ere gauza bera gertatzen da. Ematen du hauetako ba-tzuek Neguko Solstizioaz batera ospatzen zutela hasera hori; besteak, Urta-rriletik aurrera nahiz Martxo aldera egiten zuten bitartean. Honetan beraz,gero Egutegi Latinoaz konponduko zatekeen nahasketa bazegoela esan de-zakegu. Antzera gertatu omen zen Catalunyan (1). Dena den, guztionganikusten dena eguzkiaren mogimenduaren berri bazutela da, eta orduan urta-roen joan etorria nolabait interpretatuko zuten, beren lanei egokituz. Eus-kaldunengan nahaspila handia zegoen, eta dago, hilabeteen izendatze kon-tuan (2); hala ere ematen du, eta ikertzaile gehienek aho batez baieztatzenomen duten gauza da, hilabeteen izenak nekazarien eginkizunekin bat da-toztela. Beraz, gizonak egin zuen denboraren zatiketak isladatzen zuen, no-labait, Naturarekin zeukan erlazioa, hau da, bere lana. Gertatu al zen antze-rako zerbait urtaroen izendatzearekin? Ez dakigu, baina ezetz ematen du.

(1) Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión y el Calendario del Pueblo Vasco», 83-85 orr.(2) Caro Baroja, J.: op. cit. 76 or.

2 7


Iturburu zaharrez dakigunaren arauera desberdintasun bat nabaritzen daherriak —herri nekazariak— egiten zuen zatiketa eta idazleek egiten zute-naren artean. Honen adierazgarria Hitako Artziprestearengan aurki deza-kegun zatiketa genuke (3). Pertsonifikazio luze baten bidez, urtaroen igaro-tzea eta hilabete bakoitzari dagozkion eginkizunak azaltzen dizkigu. «SeñorAmor» delakoak ostatu moduko bat eraikitzen du eta Arzipresteak bertanikusten duena azaltzen digu. Bi mahairen inguruan gizon batzu daude jeza-rrita. Bakoitzean hiru. Aldamenean «tres ricos omes» ari dira dantzan etainguruetatik korrika batean datoz beste hiru nekazari; ikus daitekeen bezalaerrez soma genezake, gizonen jarrera desberdinak kontutan harturik, zerurtarori buruz ari den mintzatzen; hauen jartzeko moduaz eta ari direnekintzez ematen bait digu urtaroen ezaugarrien eta hilabeteetako eginkizu-nen berri. Lau urtaroak hauek lirateke: «invierno» —Azaroa, Abendua etaUrtarrilak osatua—; «verano» —Otsaila, Martxoa, Apirila—; «estio» —Maiatza, Ekaina, Uztaila—; «otoño» —Abuztua, Iraila, Urria. Honela bu-katzen du bere azalpena, «Señor Amor» horren hitzetan:

«El tablero é la tabla, la dança é la carrera«Son quatro tenporadas del año del espera«Los omes son los meses, cosa es verdadera«Andan e non se alcançan, atiéndese en carrera.»

Jakintsu edo idazleak ez zeuden inolaz ere ados gai honetan. Aldaketanabarmenak daude batzuengandik besteengana. Herriak, aldiz, badirudihasera batetan bitan besterik ez zuela banatzen urtea. Iturburuen araueraXVII. mendean behinik behin horrela egiten zen, gurean, banaketa (4). Ur-taroei orain ematen dizkiegun izenetan ere, honelako bikoiztasun bat ger-tatzen da: Negua alde batetik, eta Uda bestetik, Uda-lehena edo berrianahiz Uda-azkena edo ondoa, barruan leudekeelarik. Caro Barojarekinesango genuke, beraz: «se ve, pues, que las divisiones eruditas no coincidíanmuy bien entre sí y que la clasificación antigua y más popular es la de invier-no y verano» (5). Gizonek, urtaroak eguraldiaren arauera desberdintzen zi-tuztela ematen du, baina hortarako ere, denbora luzeko tarteak izanik, hila-beteen eta egutegi liturjikoaren Santutegiaren bidez adierazten zituzteneguraldiaren gorabeherak. Honen ezaugarri ezin argiago bezala euskal pa-remiologian aurki litezkeen hamaika esaera zaharrak izango genituzke,Santutegia gidari harturik herriak osatu duen errefrau sailaren eredu abera-tsa, Thalamas Labandibarrek egindako azterketan bila daitekeelarik (6).Beraz, urtaroak eta hilabeteak urtearen barneko beste ziklo batzu bezala—denboraren ikuspegi pendularra kontutan hartura— kontsidera genitzake.

(3) Libro de Buen Amor, ed. Julio Cejador 1263-1300 estrofak.(4) Satrustegi, J.M.: «Solsticio de Invierno», 38 or.(5) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 162 or.(6) Thalamas Labandibar, J.: «Contribución al estudio etnográfico del Pais Vasco Conti-

nental», «Creencias relativas a fenómenos atmosféricos» atalean.

2 8


Muga dezagun orain Ihauteriari degokion denbora zehatza. Bi data hauenarteko tarteak osatuko luke: Neguko Solstiziotik Garizumaren haserara.Negutik Udaberrirako urratsa Ihauteriarekin batera emango litzateke or-duan. Baina kontutan harturik herriak urtaroekiko zatiketa desberdin bategiten zuela, Ihauteria Udaberriko jai bezala ere har genezake. Ez orain du-gun Udaberri denbora, noski, baizik eta herri-udaberria edo deitzen dena.«Printemps populaire» alegia (7). Honen arauera, berrogei egunetako pe-riodoetan urtea banatzen zutenen artean, Negua bera ere ez zen data finkobat. Herriak antzinan zerabilen urtaroen Negu-Uda bikoiztasunera eraman-go gintuzke honek, eta ondorioz Udaberria bera ere denbora zati aldagarribat litzateke. Beraz, urtean urteko Negu eta Udaberri herritarren finkapenazeren bidez egingo ote litzateke? Bada, itxura guztien arauera, eguraldiarenbitartez. Honen frogapen bideak ilun samar gelditzen badira ere, nire ustezbi gertakariren konstatatzeak indartuko luke baieztapen hori. Lehenengoa,nekazari giroan nabari litekeen edozein lanetarako eguraldiarekiko menpe-kotasuna. Hau Negu-Udaberri partetan gertatzen da gehienbat nahiz neka-zari bizitzaren egunoroko kontua izan. Bigarrena, zenbait lekutan dirautensinismen edo herri mitologiazko puxkak: «Dans toute l’Europe, une mêmecroyance survit. On affirme que le 2 février l’ours (ou tout autre animal hi-bernant, ou encore l’homme sauvage) sort de sa tanière afin d’examiner letemps qu’il fait. S’il fait clair, l’ours rentre dans son abri: c’est signe que l’hi-ver va durer 40 jours encore, donc se prolonger jusqu’aux alentours du 10mars.

«Si par centre il fait sombre, l’ours sort pour de bon de da tanière est don-ne ainsi le signa1 de la fin de l’hiver. C’est donc en se fondant sur une obser-vation de type quasi-météreologique, effectuée á date fixe, que l’on déter-minait populairement la fin de l’hiver et le début de printemps» (8). Gureanere hartzak badu halako funtzio bat. Ihauterietako hainbat ekintzetan ager-tzen bait da Udaberri herritar horren ezaugarritzat edo. Geroago honetansakonduko dugun arren, Maskaradetan agertzen zen lehen, Bergaran ere,mozorro baten bidez izan arren, eta oraingoz Markinan eta beste leku asko-tan (9). Kandelario egunak Euskal Herrian ere muga berezi bat suposatzendu, eta geroago ikusiko dugunaren arauera Udaberrirako hasera mugatzatedo jo genezake. Irakur dezagun azkenik Le Roy Ladurie-k «Pirineoetakohartza»-z egiten duen aipamen bitxia: «Dans les Pyrénées, l’ours (deguisé)de Chandeleur-Carnaval est un voleur de moutons: on le «fusille», para si-mulacre, por mieux protéger symboliquement les troupeaux. C’est aussi unsatyre sauvage et poilu; un fripon sexuel: il plonge ses pattes noircies dans lemiel des ruches et dans le corsage des filles» (10). Udaberriko «leherketaren»eredu beraz.

(7) Gaignebet, C.: «Le Carnaval«, 17-39 orr.(8) Gaignebet, C.: op. cit. 18 or.(9) Hérelle George: «Le Thèâtre Comique des Basques», maskaradei buruzko atalean.

Garmendia Larrañaga, J.: «Iñauteria», «Errietako Iñauteriak» atalean. EGIN 1984-1-9, 30 or.(10) Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Romans», 342 or.

2 9


Agian honelako itxura izango zuen Artazuriketak. (Arg. Antzerti)

Gizakia eta Naturaren harteko harremanak jeneralean, lanaren bidezneurtu izan dira. Aspaldiko ideia eta egia da hori, nire ustetan. Gizonak Iza-dia eraldatzen du bere probetxurako, eraldatze honetan lanaren esanahifuntsezkoena aurkitzen delarik. Azkeneko bi mendeetan zehar eraldatzehori Naturaren galgarri izatera endekatu bada ere, iraultza industriala etahonek ekarri dituen ondorioek eraginda, esan liteke gizonaren bizimodu ne-kazarian, gizaki-natura harremanek elkarren arteko desarroilo bat edo osa-tzen zutela. Gizona animaliak hezi, lurra landu eta nolabait esateko Naturakematen zizkion aberastasunak erabiltzen hasi zenetik aurrera, oreka batezarri zen bion artean. Biontzat beharrezko zen oreka, biak bizi zitezen.Honetan ere, badu Ihauteriak bere lekua, bere zeregina. Gorago adierazita-ko Lekuona zaharraren teoria eredu harturik, artzaien jai bezala har gene-zake Ihauteria. Artzaien lanak, Naturaz artzaiek egiten zuten erabilpenakalegia, urtean urteko muga igarotzerakoan ondoreztatzen zuen ospakizunaizango zen. Gizonak mendeetan zehar egin duen denboraren deskripzio iko-nografikoan ere, bere lana aurkezten du, aldian aldiko eginkizuna degokiondenboran kokatuz. Horrela antzinako ikono edo marrazkietan Urtarrilaadierazteko ongi hornituriko mahai batean dagoen gizon bat azaltzen da.

3 0


Urtearen hasera bezala kontsideratzen denean bi boronte duen Janoren iru-di bat. Hilabete honi dagozkion atseden eta alaitasunaren ezaugarriak adie-razteko, bi adar-edalontzi agertu izan dira. Azaro-Abenduari dagokiola,txerri hilketa agertzen da irudietan, labean erretako opilak eta abar. Otsailasutondoan dagoen gizon bat bezala azaltzen zaigu, eta batzuetan, Medite-rraneo aldean batez ere, mahastiak kimatzen ari da. Dirudienez ikonografiaguzti hori paganoengandik jaso zuten kristauek, bere antzinatasuna, or-duan, ez legoke zalantzan jartzerik (11). Euskaldunen kasuan, halako iko-nografia partikularren jabe ez izanik ere, irudietan agerturiko eginkizunakantzerakoak dira: nekazarien eginkizunak, denboran, Ihauteri garaian, ko-katuak eta azkenik gizakiak naturarekiko dituen harremanen lekuko.

Ihauterietako ospakizunek, bestalde, harreman horien irudi bat azaltzendute, gizakiaren lanak zenbait ekintzen bidez isladatzen dituzte. Ospakizunhoriek, antzerki bezala daudela emanak, joku bezala, mozorro bezala, des-file bezala nahiz beste erara, bai nekazari giroko Ihauterian, bai hiritarrean,gizakiaren lanaren ereduak azaltzen dituzte. Azter dezagun zehazkiagopundu hau.

Herri tradizioan, ipuin, esaera eta herri mitologia osatzen duten konta-kizunetan gizakiaren lanbide desberdinen zenbait deskripzio aurki daiteke.Hauetan ospetsu edo behinik behin entzunenak, gizakiaren zereginen sorre-ra adierazten dutenak dira. Euskaldunok ere baditugu horren adierazgarribatzu (12). Kontakizun horietan, gizona zenbait ezagumenen jabe nola eginzen esaten zaigu eta gizakiaren garapenaren interpretazio herritar bat supo-satzen dute, bere bilakaera nolabait adierazteko eginak daudelako. Jaietanere bilakaera honen aztarnak agertzen dira eta bereziki Ihauterian daudesintetizatuta (13). Euskal ohituren artean Maskarada genuke alde honetanaberatsena. Bertan halako kontrajartze bat edo egiten da lanbideen artean,Maskarada Gorrian eta Beltzean azaltzen diren artean alegia, baliotasundesberdinak ematen direlarik. Zer esanik ez, laboraria dela hoberen kontsi-deraturik dagoena. Antzerako zerbait gertatzen da Trajikomerietan. Medi-kuak, Botikarioak nahiz Abokatu nahiz Justizia arloko beste ofizioak ezdaude haintzakotzat hartuta. Maskaradetan kautera edo pantzigileekin etaalde beltzeko beste pertsonaiekin gertatzen den bezalako fenomenoa dugu.Ematen du herriak aspaldian egina duela beregan gertatzen diren lanbideenarteko balio mailaketa bat. Horren arauera, jaiaren pertsonaia bakoitzekokarakterizazioan agertuko lirateke dagokion ofizioaren ezaugarriak, bainabeti herriarekiko identifikazio moduko bat bilatuz. Honela adieraz litekenekazalgoaren gorespena eta, nolabait esateko, kanpotik ekarriak izan di-ren edo herriaren bizimoduan beharrezko, baina askotan kaltegarri gerta-

(11) Caro Baroja, J.: «Representaciones y nombres de meses». Ihauteriari erreferentziazuzenik ez agertu arren, Ihauteri garaiko eginkizun nekazariak azaltzen dizkigute irudiok.(12) Satrustegi, J. M.: «Mitos y Creencias», 161-177 orr.(13) Roma Riu, J.: «Aragón y el Carnaval», VI. Kap. Urtean zehar ematen den jairik

garrantzitsuena litzateke Ihauteria, bertan beste jaien ezaugarriak ere agertuko liratekeelarik.

31


tzen diren lanbideekiko kritika zorrotza eta barregarri jartzea. Hauek guz-tiok Maskaraden funtzioetan gertatzen direnak izango lirateke. Funtzio ho-rietan lanbideen deskribapena edo kritika nahiz gorespena antzerki laburbatez ematen da. Hemen, batez ere, legoke Maskarada euskaldunen eman-kizun parateatral bezala kontsideratzearen arrazoia. Trajikomerietan ema-ten diren zenbait eszena, medikuen nahiz botikarioen saioak adibidez, Mas-karadetan gertatzen direnen garapen bat bezala kontsidera genitzake. Be-raz, Ihauteria ospatzeko, bi eredu desberdinetan, lanbideen antzerako azal-penak izango genituzke. Baina ofizioen azalpen hori, Zuberoako Ihauterianez ezik beste zenbait herritakoan agertzen zaigu. Maskarada antzeko besteemankizunak ere ematen dira Asturiasen, Araban eta bestetan (14). EuskalHerriko karnabalean, bestalde, zenbait lanbideren deskripzioak errepika-tuak izan dira herriz herri. Adibide bezala, kalderero edo pantzigileen saioagenuke. Hauek Zuberoan eta Donostian bertan azaltzen zaizkigu. Zube-roan, Maskaradaren alde beltzean eta beraz herriak gaizki ikusiak edo izan-go lirateke. Ematen du honek adierazpen bat duela Caro Barojaren ustez(15), baina herriak lanbide batekiko duen jarrera xinple bezala definitukonuke nik. Agian, pertsonaia hauen hedapena kontutan harturik, Ihauteriaksuposatzen duen bizimodu bereziaren eredutzat har litezke, Donostian, esa-te baterako, Ihauteriaren aurretik agertzen dira —«Componemos la van-guardia del alegre Carnaval»— eta jaiaren sarrera moduko bat bezala hartuizan dira herriaren aldetik. Hortik landa, ofizioen deskribatze edo karakte-rizatze bezala ez bada ere, desfile antzera antolatu izan dira Ihauterietakozenbait ekintza historian zehar. Hauetan herri osoak hartzen du parte eta gi-zartearen azalpen orokor baten antzerako zerbait gertatzen zen. Badirudigremioetako partaideek beren eginkizunen berri eman nahi ziotela herriari.Era horretako eredu bezala Romans-ko Ihauteria genuke —Errenazimen-duan batez ere ospatzen zena, gerora dirudienez galdu bait zen ohitura, neu-rri handi batean behintzat (16)— eta Donostiako orain dela ia ehun bat urte-koa. Honetan okinak, igeltsero eta harginak, kaldereroak, arotzak eta abaragertzen zaizkigu (17). Desfile erako ekintzak, dena dela, hirietako Ihaute-rian batez ere ematen direla dirudi.

Bada, ostera, gizakiak Naturarekin dituen harremanen lekukotasun horiindartzen duen beste elemendu bat Ihauterian. Garai honetan, besteetan ezbezala jan eta edaten da. Zenbait herritan jaki berezi batzu daude aspaldida-nik Ihauterietako egunetan kontsumitzeko ezarrita (18). Beraz, gehiegizkooturuntzak eta gorputzean ondorio flatulento edo bestelakoak dituzten ja-kien kontsumitzeak, gizona, Naturarekiko identifikazio era batera eraman-

(14) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 210 eta 221 orr.(15) Caro Baroja, J.: op. cit. 196 or. Pablo Gorosabel-ek zioenez euri ekarle omen ziren

kaldereroak, ijitoak eta itxuragabeko ohituradunak bezala hartzen omen zituen Gipuzkoakoherriak. Cf. «Noticias de las cosas memorables de Guipúzcoa. ..», I, 363 or.(16) Le Roy Ladurie, E. : 224 or.(17) «Carnaval de 1900» San Sebastián. Argazki sota ikusgarria da.(18) Caro Baroja, J.: op. cit. VI Kap.

3 2


go dute. Zehatz dezagun nahiko bitxia ematen duen ideia hau. Antzinakotestuetan aho eta eztarriaren erreferentziak agertzen zaizkigu Ihauterizkopertsonaien izendatzean (19). Hauen artean Rabelais-en Gargantua genukenagusi. Gure artean ere Phantzart-en eredua dugu, zeinaren erreferentziakoraindik orain ere entzun bait litezke. Lehenengo urtean, zuberotar batekingai honetaz niharduelarik zera aipatu zidan «Phantzart, leher eta zapart»,Azkuek, bere hiztegian esaera hau dakarkigu: «Gaur dela Maria Kale, bihardala Zanpantzart, egin dezagun-arte tripan larruak zart» (20). Edate kon-tuan, berriz, Baküs genuke eredu bezala, izen bereko antzerki lanean ikusdaitekeenez. Beraz, janez nahiz edanez iradokiriko lehertze hori Ihauteria-ren ezaugarri garrantzitsu bezala hartu beharko genuke. Hala ere honekgehienetan gorputz-zuloen tratamendu berezi bat ekarri du. Alde batetikahoa, eztarria, betekadarako sarrera-zuloak; eta bestetik, betekada edolehertze horrek probokatzen zituen beherako edo txixarrekoen erretenak.Ihauterietan, ikusiko dugun bezala, erritotzat hartzen baziren oturuntzak,giza-eskrementuek ere bazuten funtzio zehatz bat, gizona Naturarekikoidentifikazioan sartzen zuen zeregin bat (21). Rebelais oso kritikatua izanzen —ez bere garaian, Ilustrazio denboran batez ere, XVIII. mende alde-ra— giza gorputzaren funtzioak tratatzeko zeukan modua zela eta. Kritikahoriek, erabateko arbuiaketa batetik —La Bruyêre eta Voltaireren esku ba-tez ere— bere obraren interpretapen oker batera pasa ziren, injenuitatea etazinismo antzeko bat edo leporatzen zizkiotela. Kritika horien arrazoiak, di-rudienez, XVI. mendeko herri kulturaren ulertzerik ezatik etorri ziren.Ihauteria adierazgarri garrantzitsuenetako bat bezala zuen antzinako herrikultura honetan, orain erabat galdurik dugun giza gorputzaren funtzioen etabereziki eskrementoen kontzepzio desberdin bat soma zitekeen. Erdi Aro-ko Zoroen Festetan, «cencerrada» zirelako haietan —gurean zintsarrotsaketab. deituak—, eta herri Ihauteriaren beste zenbait ekintzetan funtzio be-rezi bat zuen gai honek. Alde batetik orain gure hizkuntza kolokialean zen-bait esaerak duten helburua: degradazioa eta honek dakarren entzulearensuntsitzeko desio inkontzientea. Hauen adibide bezala Zuberoako Xikitoakirakurri besterik ez dugu (22); gaurkoan, «Kakitzat!» eta honen eufemistikoez direnak ere entzun daitezkeelarik.

(19) Gaignebet, C.: op. cit. 120-121 orr.(20) Azkue, R. M.: «Diccionario...», II, 411 or.(21)(22)

Bajtin, M.: «La Cultura Popular en la Edad Media y el Renacimiento», II. Kap.Urkizu, P.: «Aldabak, Xikitoak eta Erran Zaharrak» 107-108 orr. Txomin Peillen-ek

«Igela» errebistan argitaraturiko xikitoen bilduma egiten du Urkizuk, eta erakuskarri bezala bialdatzen ditut hemen, grafia ikutu gabe:

Haxeriak lau zankholauak khakobadutu khakoKhaka dela hiretako. Chikito!Ahuntzaren buztan txutaHaren peko xilo hutsaSarezak sar sudurraEzkapa ez dakion hutza. Chikito!

3 3


Beste aldetik, ordea, bazuten ohitura eta adierazpen horiek beste esa-nahi bat, baikorra, positiboa zena. Gorputzaren behe edo atzekaldea aipa-tzerakoan, entzulearekiko mezprezua ez ezik gizakiaren alde ernalgarriarenaipamena egiten zen. Eta arrazoi honengatik esplika genezake txixa eta es-krementoek eragindako plazerak zuen jaiotza eta heriotzarekiko erlazioa-ren zergatia. Herriak hiru gertakizun hauei ematen zien adierazi positibotikhartuta, noski. Honen ezaugarri Gargantuaren jaiotza bera genuke, zeina-ren ama eta bere emaginak tronpatzen bait dira, eta lehenengoa erditzeko-tan dagoela betekada izugarri bat egiten duelarik, honek eragindako nahas-ketak umearen pasabidea galerazten du. Gauzak horrela, umeak «cava» zai-netik gora alde egitea besterik ez du, Gargamelle-n belarritik atera arte(23). Heriotza kontua ere askotan azaltzen zaigu aipatutako gorputz-fun-tzioei lotuta. Bere adierazia ez litzateke orain pentsa genezakeen bezala, zo-ritxar edo ezbeharra den aldetik hartu behar, tratuera komikoaren mugetanjarritako bizitzaren beste ikuspuntu batetik baizik; gizakiak naturarekikoduen identifikazioaren beste azalpen bat izango litzateke, orain erabat gal-durik daukaguna eta gutxienez Europan zehar, XVI. mendera arte nagusituzena herri kulturan. Azter dezagun, honen aberasgarri bezala, Phantzarttrajikomeriaren zatitxo bat (24). Bertan Baküs-en heriotzaren antzespenadugu. Hamaika litro ardo edan eta gero, bere emazteak ur baso batez po-zoindurik, gaisotu zaigun pertsonaiak hil behar du. Photikairiak emandakodrogek kakaz bete erazten dizkio arto orea egiteko erabiltzen zituzten lapi-ko modukoak (25). Barberak emandako «labamenthia»-ren eraginez hilkozaigu Baküs gaisoa, beste zenbait pertsonaien eta ikusleen pozerako.

Heriotzarekin batera gertaturiko ekintza barregarri guzti horiek Ihaute-riak adierazten duen denbora azaltzen digute, naturak eta gizakiak bateraberen bizitzan zehar ematen duten hurrengo urratsa. Honela uler genezakeherri kulturan agertzen den bizitza-heriotza zikloaren adierazi barregarri,alai eta emankorra, nahiz oraingoan gure artean erabat galdurik izan (26).

(23) Rabelais, F.: «Gargantua» 81-83 orr. Testuaren irazkin interesgarriak Gaignebet-enaipaturiko lanean 18-119 orr. Bajtin-en obran ere argibide anitz dago.(24) «Phantzart» trajikomeria, 268-302 bersetak.(25) op. cit. 282 berseta.(26) Bajtin, M.: op. 136-137 orr.

3 4

ZENBAIT EZAUGARRI ERLIJIOSO - MITIKOREN MULTZOA

Ihauteriaren esanahia adieraztekotan ibili diren ikertzaileek beti egindute topo ezin muga dezakegun sorrera ilun batekin. Ihauterian azaltzenzaizkigun ekintzen adierazpena ez da inoiz argiro emana izan, eta egia damodu arrazoitsu batez agerturiko zergatiak aurkitzea ezinezkoa izango li-tzatekeela, festa honetan zehar herrien subkontzienteek eragindako portae-rak ematen direlako. Antropologia, Etnologia eta Historiaren argira zen-bait definizio eta mugapen egin izan dira, hala ere garai zehatz batean he-rriek izan duten aldian aldiko jarrera, Ihauterietako festan bete diren egin-kizunen arrazoiketa, herri Psikologiaren laguntzaz argitu behar litzateke.Osagarri hori ordea, guk dakigunez, hasierako urratsetan dagoela ematendu. Beraz, eta lan apal honek duen sintesia eta zabaltze helburu soila kontu-tan harturik, oraindik orain hedatuen agertzen zaizkigun gai honi buruzkoteoriak aipatuko ditugu.

Adierazgarri zehatz gehien azaltzen duena aztertuko dugu lehenengoz.Arrazionalismoa nagusitu zenetik hona munduko gertakizunak adieraztekoHistoriaz baliatu izan gara gizakiak gure izaeraz gainetiko adierazpenakgero eta alderago uzten joan gara eta mundu honek eskatzen dizkigun espli-kabideak, dauzkagun posibilitate arrazionalez ematen saiatu. Esan dezake-gu gauzarik funtsezkoena ere ez dela ontologiaren kidekoa historiarena bai-zik (1). Ihauteriaren definizioa ematerakoan ere horrela jokatzen duteoraingo ikertzaile batzuk. Hauen ustez, eta laburki esanda, Ihauteria alaita-sun epe baten dramatizazioa izango litzateke, baina barau, ukatze eta kon-tinentziazko epe bati kontrajarrita. Ezin liteke orain, Van Gennep (2) etaCaro Barojaren (3) iritzian, Garizumarik gabeko Ihauteri bat inolaz ere de-fini. Hauek ez dute, hala ere, antzinako ohitura eta ospakizunen eragina

(1) Eliade, M.: «Mito y Realidad», 123 or.(2) Van Gennep-en usteak hartzen ditu Gaignebet-ek bere laneko abiapuntu, «Le Carna-

val», 9 or.(3) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 26-27 orr. Richard Bloch-ek ere pentsamendu bera

azaltzen zuen bere jarrera ezkorrean, ikus «Le Carnaval est mort...».

3 5


ukatzen; baina Erdi Arotik honako Ihauteriaren ospakizuna jazargo zehatzbaten aldea bezala ulertzen dute. Ikuspegi historiko soil bat genuke hau etabeste aldetik erabat frogagarria izango litzateke Mendebaldeko herrien bi-lakaeran Kristautasunak izan duen garrantziaz ohartzen bagara.

Ihaute eta Garizumaren arteko burruka. Brueghel zaharra, 1559.

Alabaina, Ihauteria-Garizuma kontrajartze horren arrazoi nagusi bezalagiza-bizitza baldintzatu zuen Kristautasuna ematen badugu, erlijio bateneragin ezinbestekoa aitortzen ari gara, gizakiaren izaeratik kanpo gelditzenden fenomeno bat alegia, nahiz horren bidez gizona bere nondik norakoaadierazten saiatu. Eta, noski, gertakizun hori, gizonarengan erlijio edo mitobatek duen eragina esate baterako, ezin liteke historikoki erabat esplika.Eta hain zuzen, hemen legoke bigarren teoriak duen indar eta hedapenarengakoa. Honen defendatzaile bezala Gaignebet (4) frantsesa genuke alde ba-tetik eta Manuel Lekuona (5), gure artean, bestetik. Bi hauek formulazioguztiz diferenteak azaltzen badizkigute ere, funtsean ados agertzen zaizki-gu: Ihauterian —ekintza, ospakizun, jaia eta denbora zehatz bezala hartu-

(4) Gaignebet, C.: op. cit. 9-16 orrialdeetan azaltzen du gai honetaz duen eritzia.(5) Lekuona, M.: «Iñauteriak».

3 6


ta— antzinako erlijio ez kristauen arrastoak ditugu eta erlijio edo mito ho-riek eraginda sortuko zen. Ez dute hauek Kristautasunaren eraginik uka-tzen; mundu ikuspegi hori nagusitu zeneko, beste sinismen edo ohiturek ira-dokiriko ekintzen esistentzia baieztatu baizik. Oinarri bezala, Kristautasu-nak bere ezarpen eta zabaltzeari ekin zionean, lehenago zeuden ohiturez ba-liatu zela aipatzen dute, eta ihauterizko ospakizunetan Kristautasunarenbahetik igaro ez ziren aleak bereizten saiatu dira. Ez dugu, ordea oinarririkgabeko sistimatizaziorik aurkitzen bigarren teoria honetan lehen esan du-gun bezala ez bait litzateke posible izango. Beste aldetik ikertzaile hauek ezdira «Supervivencia» direlako horietan oinarritu, ez eta gonbaraketa nahas-garriak egiten saiatu ere (6). Nire iritzian gaiak eskaintzen eta posibilitatzenduen zientifikotasunaz baliatu dira gertaera eta sinismen zehatz eta frogaga-rrietan oinarrituz.

Iraizean izan bada ere bi teoria horiek azaldu ditugularik, biotan aurki li-tekeen elemendu bat azpimarratu nahi nuke. Biek onartzen dute gizonarensinismenek, mito nahiz erlijioek, Ihauteriaren garapenean izan duten eragi-na. Ihauteriaren ezaugarri erlijioso-mitikoa, atal honen gaia alegia. Gizo-nak betidanik saiatu behar izan du bere bizitzaren gertaerak adierazten.Egunorokotasunean azaltzen zitzaizkion galderak erantzuteko, izadiarensailkapena egiten hasi zen eta halaber, bere inguruko gertakizunen adieraz-pena bilatzen. Abstrakzioaren «salto cualitativo» delakoa eman zuenean,ordea, bere bizitzak zituen ezaugarri sakratuak, adierazpen arrazionala es-kaintzen ez ziotenak argitzeko, mitoaz baliatzen hasi zen (7). Ezaugarri edogertakizun horietako askok, bilakaeraren eta aurrerapenaren poderioz, be-ren balio mitikoa galdu dute (8). Hala ere besteak hor gelditu dira, etagehienetan zibilizazioaren bilakaerarekin batera sistimatizatzen joan diraharik eta oraingo zenbait erlijioren itxura hartu arte. Mitoetan, gizakiarenhasierako errealitate baten adierazpena omen dago, behar erlijioso, sozialnahiz praktiko baten erantzuna direlarik (9). Mitoak, behar horiek gizarteosoak jasaten dituen neurrian, sortzaile kolektibo bat du. Honen adierazga-rri, ezagun eta arruntenetako bat aipatuko dugu, hain zuzen ere, gure gaia-rekin harremanetan legokeen «mito del eterno retorno» delakoa (10). Zen-bait antzinako zibilizazio eta kulturatan gauzatu den sinismena dugu hori,eta labur esanda, gizakiak bere sorreraren garaira duen ezinbesteko itzulibaharra adierazten digu. Denbora epeka, zikloka geratuko litzateke etahauen iraupena zehaztu gabe gelditzen bazaigu ere, epe horietako bakoitza-ren bukaeran lehenengo denboretara bueltatuko ginateke. Satrustegik Eus-kal Herriko zenbait lekutan ospatzen den Urte Berriko uraren mitoa azal-

(6) Eliade, M.: «Lo Sagrado y lo Profano», 22 or. «Mito y Realidad», 56 or.(7) Satrustegi, J. M.: «Mitos y Creencias», 23 or.(8) Lanbideen sorrera adierazten zuten mito herritarrek adibidez. Ikus Satrustegiren aipa-

tu obraren azkeneko kapitulua.(9) Eliade, M.: op. cit. 32 or.(10) Eliade, M.: op. cit. 35-37 orr.

37


tzen digu horren eredu bezala; hala ere interesgarriago deritzat nik mito edosinismen honek adieraziko ligukeen denboraren kontzepzio desberdina.Gorago eman ditugun herri-denboraren ezaugarriak azaltzen zaizkigu he-men eta ondorioz, Ihauteriak denbora mitiko bat isladatuko zuela esan ge-nezake.

Hortaz aparte badago Ihauteetako Euskal Antzerti Zaharrean mitolo-giarekiko zenbait ezaugarri aurkitzerik ere. Mitologia Klasikoa Grezianbertan hasi zen kritikatzen (11); ematen du halako arrazionalismo kutsu ba-tez kontrajarri zitzaizkiola zenbait kultur gizon eta bere erlijio itxura, Erro-mako Inperioan Kristautasuna nagusitu zen arte gorde egin bazuen ere, or-duan bertan eman zitzaion arte eta literaturarako erabilpena. Honek hainzuzen, garantizatuko zion bere hilezkortasuna (12). Era artistiko hori alego-riaren bidez etorri zitzaion hasiera batean, eta honek Antzin eta Erdi Aroanzehar iraun zuen, Elizak berak ere arruntki baliatu zuelarik. Alegoriaz ezezik evhemerismo bezala ere erabili zen mitologia klasikoa, paganoa. Evhe-mero delako horrek Kristo aurreko III. mendean arrakasta handiko obrabat idatzi zuen, non mitologiako jainko eta jainkosak antzin-antzinako erre-ge jainkotu batzu besterik ez zirela esaten bait zuen. Honek giza-ezaugarrinabarmenago bat eman omen zien mitoei eta, bestalde, «errealitate» itxuraedo erasten zielarik, literaturan eta beste arte eratan ere askoz erabiliagoakizan ziren hurrengo mendeetan zehar (13). Erdi Aroan batez ere izan zen ev-hemerizazio prozedura hori nagusitu; herriak mitologiako pertsonaiak Kris-tautasunaren ereduez askotan nahasten zituelarik. Errenazimendu garaianjoera hori aberasturik ikusten dugu, epe honek antzinako klasikoekiko azal-du zuen jarrera zela eta (14). Geroago, ordea, mitologia klasikoak agertzen,erakusten zuen giroa kristautasunak ezarritako arau eta baldintzekin bat ezzetorrela ikusi zen. Trento-ko kontzilioaren eragina gero eta nabarmenagoazen, eta bide batez gero eta gogorragoa berarekin ekarri zuen arautegiarenezarpena. Beste alde batetik, XVII. mendearen atarian Filosofia eta bestezenbait disziplina, antzinako sinismen aztarnak ezabatzen saiatzen dira. Es-kolastika hedapen handia hartzen hasten da eta, gauzak horrela, arte eta li-teraturara mugaturik arkitzen dugu antzinako mitologia klasiko hura. He-mendik aurrera giro mitologiko hura erabat isolaturik azalduko zaigu adie-razpen artistikoetan zehar eta bizitzaren errealitatetik kanpoko beste mun-du bat erakutsiko digu non edertasuna, maitasuna eta gizonen desio edonahiak ez diren kontzepzio teologiko nahiz moralen kontra jartzen.

(11) Eliade, M.: op. cit. 170-172 orr.(12)

173 orr.Seznec, J.: «La Survivance des Dieux Antiques», 81-85 orr. Eliade, M.: op. cit. 172-

(13) Eliade, M.: op. cit. 174 or.(14) Seznec, J.: op. cit. 281 or.: «La notion de l’Antiquité comme milieu historique dis-

tinct, comme période révolue, n’existait pas au Moyen Age; d’où la facilité relative, et pournous surprenante, avec laquelle la pensée médiévale, malgré l’immense révolution du christia-nisme, trouvait avec l’esprit païen des points de concordarme et des formules de conciliation.Cette distance historique, la Renaissance, au contraire, la perçoit; d’où son effort conscientpour mettre en harmonie deux univers, séparés par les siècles.»

3 8


«La mythologie figure dans le rèpertoire du théatre basque par la piècede Bacchus (...)» esaten digu Francisque Michel-ek (15). Antzerki horren227-236, 276-292 bersetetan batez ere aurki genitzake erreferentzia zeha-tzak, alabaina obra osoan zehar, Baküs eta Venüs pertsonaiengan berezikimitologiazko kutsu nabarmen bat somatzen da, besteetan honen agerian ezdagoelarik. Badirudi antzinan egingo zen alegoria edo evhemerizazio batenondorioz, ezin zehatz dezakegun epe batean Europan eman zela Ihauteriaeta Mitologiaren pertsonaien arteko identifikazio moduko bat. Gerora, etalehen adierazi dugun prozedura kontutan harturik, herri literaturan agertu-ko ziren pertsonaia horiek, aldian aldiko eta lekuan lekuko adierazpen artis-tikoetan zehar. Guztiz ezin froga litekeen hipotesia honi baliagarri deritzot,ikerketarako bideak zabaltzen dituelako batez ere. Horrez gain Erdi Arokoeta Errenazimenduko herri kulturak, Baküs antzerkian azaltzen diren beza-la gutxi gora behera, erabiltzen zituen pertsonaia mitologiko horiek (16).

Kristautasuna eta mitologia klasikoen arteko harremanek sortua dugu,hortaz, gure Ihauterian azaltzen den zenbait elemendu mitologiko. Bada,ordea, beste mitologiazko era edo adierazgarri bat karnabalen ospakizune-tan eta ekintzetan azalduko litzaigukeena. Lehen adierazi dugun bezala, ezzuen Kristautasunak, ezarri zeneko garai horietan, sinismen sistima nahizohitura aldaketa orokor eta sakon bat egin. Moldaketa antzeko zerbaiten bi-dez zabaldu zen Europa mendebaldean zehar harik eta guztiz nagusitu zenarte. Izan ere erlijio gnostiko eta juduen sinismenetatik ez ezik, antzinanEuroparen hegoaldean bereziki arras hedaturik zeuden zenbait erlijio edomitoetatik ere ezaugarri tradiziozko batzu hartu baitzituen. Ikertzaile guz-tiak ados ez badaude ere, badirudi Egutegi, Santutegia eta hauen barnekozenbait ospakizun eta ohituren gordetze eta moldatzean kristauen erlijioaklehenagotik zirauten beste sinismen batzu hartu zituela eredutzat. Lehen ai-patu dugun bahe horretatik kanpo gelditu ziren antzinako erlijio puxkak, or-dea, ez dira sailkatuak izan eta, itxuraz, ez omen dago hori egiterik bi arra-zoirengatik. Lehenengoa denboraren eta Europako herrietan Erdi Arotikaurrera eman den bilakaera historikoaren eraginean datza eta bigarrena,hizkuntza ez erromanikoak erabiltzen zituzten herri haiek beren sinismenakahoz aho transmititzean. «La Iglesia ha debido luchar durante más de diezsiglos contra el continuo aflujo de elementos «paganos» (...) en las prácticasy las leyendas cristianas» (17).

Ez dakigu antzinako erlijio horien zernolakoa. Egin diren ikerketek osofrogagarri ez diren ezaugarri batzu ematen dituzte: erlijio kosmikoak zirela;

(15) Michel, F.: «Le Pays Basque... », 44 or. Julien Vinson izan zen Zuberoako AntzertiZaharrean mitologiazko aztarnen bila ibili zena. Asmo txalogarri horrek ordea ez omen zuennahi beste fruiturik eman, zenbait pastoralen laburpena besterik ez baita aurkitzen guk aztertuditugun bere hiru artikuluetan, ikus «Eléments mythologiques dans les Pastorales Basques.»(16) Errealismo groteskoaren arauerako interpretazioaren aldetik esan nahi dugu, aipatu-

ko Bajtin-en obran azaltzen den bezala.(17) Eliade, M.: op. cit. 190 or.

39


Izadiaren elemenduen gurtzan oinarritzen zirela; ortzea, eguzkia, sua, uraetab. izango zirela gizonen patuaren gidari; animismo nahiz totemismoa na-baritzen zela zenbait herriren sinismenetan... (18) baina ez omen da edo ezomen liteke guztiau sailka eta zientifikoki azaldurik eman. Alabaina, etalehen adierazitako Karnabalari buruzko bigarren teoriaren defendatzaileeijarraituz, Ihauterian antzinako sinismen horien arrastorik aurkitzea bada-goela eman bageneza, denbora ziklo honi dagokion Egutegiaren zenbait fes-ta kristauetan agertzen diren elemendu «paganoak» errazkiago adierazikogenituzke. Herri zenbaitetako Ihauteri ohiturak eta Kristautasunak ematendien interpretazioa alderatuz badirudi aterako liratekeela aipaturiko arrasto«pagano» horiek: «La méthode qui consiste à comparer les rites carnavales-ques échelonnés sur un vingtaine de jours, et les vies de saints de cette pério-de, se révèle féconde. Sous ce nouvel éclairage, toutes les implications defêtes dont n’a trop souvent retenu que l’aspect grotesque ou anecdotique ap-paraissent alors» (19).

Beste alde batetik, Garizumak aspaldidanik izan du eragin handi batKristautasunaren historian zehar. Badirudi, beronen hasieraz batera antzi-nako katekumenoak, kristau izatera pasatzen zirenak beren sinismen paga-noak alde batera lagata alegia, kristau sinisdunen artera sartzen zirela. Ho-nek zera esan nahi du, Ihauteriak antzinako erlijio edo mitoen arrastorikgorde izan arren, Garizumak antzinatik ere izan duela eragin handi bat Eu-ropa aldeko herrien sinismenen bilakaeran. Baina bertan esanari ere bueltaeman genezaioke. Kristautasunaren eragina Garizuma barne, kristau berriasko «egiten» ziren garai haietan batez ere, honen handia izanik, orduko he-rriek handikiro ospatuko zuten erlijio berrirako sarrera. Honek, beraientzatgarrantzitsu izango ziratekeen jaiak ospatzeko bidea emango zien. Bizi pa-ganoaren uzte hori elemendu paganoez ospatuko zen esate baterako. Izanere une horren garrantziaren neurria Ihauteria eta Garizumaren irauteakadierazten bait digu. Orduan, Garizumak antzinatik iradokiko zituen kar-nabalen ospakizunak, hauetan Kristautasunaren aurreko zenbait elemendueta ekintza egongo zirelarik. Hala ta guztiz ere, gertakizun horrek IhauteriaKristautasunaren seme delako baiztapena indartuko liguke.

Ezin uka litekeen gauza bezala agertzen zaigu paganismoak Ihauterianutzi dituen aztarnen ezagutza. Orokorki hartuta, jai askorenzentzu ludikoa,karnabaletan gehienbat konstatatzen dena, haren bidetik etorri zaigulaematen du. Erdi Aroan eta zenbait lekutan aurrerago ere, Kristautasunapentsamolde iraultzaile, garai hartako «moderno» bezala hartzen zen. Or-duan ere, aurreko tradizioak ez ziren erabat alde batera utzita izan. Jaiaren

(18) Lan hauetan aztertzen dira sinismen horiek: Satrustegi, J. M.: op. cit.; Eliade. M.:op. cit.; Caro Baroja.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco»; Baran-diarán, J. M.: «Sobre las Antiguas Religiones de los Vascos»; Sorazu, E.: «Antropología y Re-ligión en el Pueblo Vasco». Azkeneko honek gaiaz dagoen informazio gehiena biltzen du.(19) Gaignebet, C.: op. cit. 59 or. Metodo horren garapena III, V, eta VI kapituluetan

ematen digu.

40


osagarri estetiko eta ludikoa hauen artean egongo ziratekeen beren sorreraezkristaua eta iraupena zirela medio (20). Protestantismoa bera dugu gai ho-netaz lekuko apartekoa. Katolizismoari paganismo kutsua leporatzen zionhark, jakina denez; hain zuzen ere honetarako zeuzkan arrazoien arteko ga-rantzitsuenetakoa, erlijio edo mitologia zaharragoetatik zenbait elemendu,jai nahiz ospakizun hartzearena zen. Garizuma eta Ihauteriekiko protestan-teen joera aztertzen badugu adierazgarri ezin argiago bat bilatzen dugu: Ga-rizuma eta honek zekarren barau eta penitentzia garaia alde batera utzi etaarbuiatu zituzten. Honen ondorioz, Ihauteria ere ez zuten onartuko esanda-ko paganismo kutsuko aitzakiak zirela eta (21). Gure aldamenean ere aurkigenezake jokaera horren lekuko garbirik. Albret-eko Jeanne-ek, Behenafa-rroa eta Biarnoko erregina zelarik Ihauteriaren ospakizunak debekatu zi-tuen. Debeku horretan Erreforma aldeko bere jarrera nabarmenki azaltzenzaigu, erabiltzen dituen hitzak arretaz irakurriz gero. Honela azaltzen zuendebekuaren arrazoia: «Attendu que ces —jaiak eta ospakizunak alegia—sont des superstitions et idolatries romaines establies pour honorer un saintnommé Pansart» (22). Gonbarazio xume bat egiteko, paganoek ikonografiakontuan kristauengan izan zuten influentziaren antzerako zerbait (23) soma-tu ahal genuke Ihauterietan zehar ospatzen diren jaietan, izenez behinikbehin kristau kutsua duten jaietan. Kandelario eguna kristau ikuspegitikhartua garbikunde eguna izango litzateke; honekin loturik, badirudi purifi-kazio moduko bat edo dutela helburutzat garai berean ospatzen diren Ihau-teri ekintzek. Honelaxe adierazi izan dira behintzat zenbait gertakizun: mo-zorroek zartailu edo antzeko tresnez jendea zigortzea (24); San Anton, SanBizente-Bixintxo, gurean (25)-, San Blas, Donosti eta beste zenbait egune-tan herri batzutan egiten diren suak (26); herriaren kulpak edo gaizki eginensinbolotzat hartzen den irudizko pertsonaia baten erreketa (27) edo hiltzea,dela Phantzart dela Miel Otxin dela besteren bat etab. Udaberri hasieran lu-rraren emankortasuna bizkortu eta gordetzeko zeremonia bezala interpre-tatu dira beste zenbait gertakizun: antzinan Zuberoan egiten zen «Urku-gaua» (28) eta beste Euskal Herrietako antzerako ekintzak; Maskaradetangertatzen den zaldi zikiratzea eta artzai garaiko «ugaritasunaren gurtza»

(20) Caro Baroja, J.: «El Carnaval» 293-295 orr.(21) Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Romans», 340 or.(22) Hérelle, G.: «Le Théâtre comique des Basques» 215 or. Debeku honen irazkintxo bat

egin nuen «Phantzart» trajikomeriaren lehen argitalpeneko 18 orrialdean. Ikus Urkizu, P.«Euskal Teatroaren Historia» 54 or. ere bai.(23) Caro Baroja. J.: «Representaciones y nombres de meses». Paganoek hilabeteak per-

tsonifikatzeko ohitura eman omen zieten kristauei.(24) Lekuona, M.: «Iñauteriak», 17-19 orr.(25) Thalamas Labandibar, J.: «Contribución al estudio etnográfico del País Vasco Conti-

nental» lanean errefrau hau aldatzen du: «Bichinchoz hotz neguaren bihotz. Bichinchoz beronegua gero».(26) Roma Riu, J.: «Aragón y el Carnaval» 79 or.(27) Roma Riu, J.: op. cit. 81-82 orr.(28) Satrustegi. J. M.: op. cit. 31-34 orr.

41


adieraziko zuketen beste zenbait ekintza (29); Aragoi aldean agertzen denakerraren irudia eta gertatzen diren emakume zigorketak etab. (30). Eman-kortasun zentzu hau bera, garai kontuan korresponditzen diren zenbait kris-tau ospakizunetan ere ikusi izan da. Bateon baten ustez horrela interpretabait litezke Santa Brigida eta Santa Ageda egunak eta bion bizitzen ezauga-rriak (31). Hemen ere, azkenik, gaizkinen kontrako ekintzak aipa genitza-ke, zintzarri hotsak zukeen balioa Luzaide nahiz Urkiola aldean (32) eta«Matuti» edo Argiezkilari eta beste kanpai hotsei ematen zitzaien funtzioa(33). Era berean adierazi dira Ihauteri jaietan zehar zarata ateratzeari ema-ten zaion garrantzia —hemen, lehenago aipaturiko «zintzarrotsak» genituz-ke herri-moralaren aurkako gertaera bat bat zentsuratzeko eginak—, etaumeek astearte ihautez zuziak hartuta kalez kale egindako ibilaldiak, nahizazken honek noizpait halabeharrezko beste ondorio odoltsu batzu izan (34).

Karnabalaren alde mitikoa adierazteko bi teoriak aztertzen ari garela-rik, har dezagun berriro Garizumaren gaia, ene eritzian horrek sortutakobeste elemendu interesgarri bat bait dago, jaiaren desarroiloan agertzendena: herri zentsuraren barnean sar litezkeen Ihauteriaren testamentuak.Lerro batzu lehenago azaldu ditugun gaizkinen kontrako ekintzak bezalaizan dira askotan hartuak (35). Bestaldetik beraietan soma daitekeen helbu-ru kritiko eta satirikoa kontutan harturik, kutsu soziala dutela esan izan da.Hemen, testu horietan argi ageri den Garizumaren eragina azpimarratunahi nuke. Penitentzia garai batera igaro beharko du gizarteak, beraz nola-baiteko aitormen bat edo egiten da. Honetan era barregarri batez eta gehie-netan ziria sartuz, herri moralaren ikuspuntutik hartuta, aipatzen dira egin-dako makurkeria eta bekatuak. Kristautasunak ezarritako baldintzak etaarauak hartzen dira eredu bezala, eta askotan Karnabala modu onean eta la-sai bukatzeko helburuz egiten dira, aitormen kristauaren xedea alegia.Xede edo helburu hori, egiteko moduari kontrajartzen zaio. Ihauteriak on-doreztatzen dituen egoera barregarri, xelebrekeria eta txorakeriaz bateradesarroilatzen bait da testamentuaren emanaldia. Askotan hartzen du ho-nek elkarrizketa edo teatro era, eta honen adibide bezala, beste herri ba-tzuetan bezain jenero osatu eta finkatua ez bada ere, trajikomerietako bizati aipa genitzake (36). Baküs hiltzen zaigu biotan eta bere ondasunak par-titzeko tenorean, obretan zehar jokaera txar bat izan duten pertsonaiei ezdie ezer ematen, beren portaera nolabait zentsuratzen duelarik. Phantzartantzerkian zera dio heriotza eragin dion bere emazteaz «Nik ikusi gabe egin

(29) Latxaga: «Maskaradak Xiberoan». Alford-en «Ensayo...»-tik harturiko ideiak era-biltzen dituela dirudi.(30) Roma Riu, J.: op. cit. 83-84 orr.(31) Gaignebet, C.: op. cit. 58-59 orr.(32) Garmendia Larrañaga, J.: «Iñauteriak» 193 or.(33) Lekuona, M.: «Iñauteriak» 18 or.(34) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 270-271 orr.(35) García de Diego, P.: «Censura Popular», 295-298 orr.(36) «Phantzart» 294-302 bersetak eta «Baküs» 798-805.

4 2


balü/ leher eta zaparta!» (37). Baküsenean berriz, ondasunen partitze horiluzeago eta barregarriago izateaz gainera, Satan bera dugu denetan kritika-tuena, obran zehar askotan bere beharra eta laguntza Baküsek berak izandituen arren. Honela ematen dio dagokion zatia: «...bena ordeiñatzendeiat/ hiri ere azken phütza.» (38). Karnabalezko elemenduez osaturikoekintzak baina Garizumari dagozkion helburu moralez hornituak beraz.

Frogatu ahal izan dugunez, bi alde mitikoek dute, aipaturiko teoriekazaltzen dituzten arrazoiez indarturik, beren lekua eta esanahia Ihauterianzehar gertatzen diren emankizuneten. Idazle aszetikoentzat karnalitatea pa-ganismoaren sinonimoa zen, honen barruan bi ata1 diferentziatzen zituztela-rik: kristautasunaren aurkako ekintzak eta egitate zoro edo irrazionalak(39). Garizuma bestalde, berariazko kristau garaia genuke, eta Ihauteriaberriz aipatu paganismoaren eredu (40): tripazaikeria nahiz lizunkeria ahobetez goraipatzen ditu eta geroago ikusiko dugun bezala, bortizkeria eta bu-rrukak agerrerazten. Alde honetatik hartua adierazpen ezkristauak edokristautasuna baino lehenagokoak azaltzen dizkigu. Alabaina, kristautasu-na, bekatuaren erlijioa den aldetik ikusita, Ihauteriak ekarriko lizkiokeenelemendu paganoen jabe dela zalantzarik gabe baiezta genezake, Karnaba-la-Garizuma adierazitako jazargoaren bidez, kontrako errito horiek barne-ratu bait ditu bere arau eta baldintzak herrien bizimoduetara moldatuz.

(37) «Phantzart» 299 berseta.(38) «Baküs» 800 berseta.(39) Caro Baroja, J.: «El Carnaval» 51 or. Fray Luis de Granadaren esanak aztertzen ditu.(40) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 340-341 orr.

43

GIZARTE HARREMANEN ADIERAZPEN BEREZIA

Herria bildu egiten da Ihauteri ospakizunak gertatu eta egiteko. Lehenatalean jaiaren kolektibotasuna jartzen genuen ezinbesteko baldintza beza-la, jaia egiazko jai izango bazen, eta derrigorrezko kondizio hori guztiz bete-rik Ihautean ikusten dugu. Urtean zehar gizakien harremanak molde jakinbatzuren barruan garatu badira, orain, erlazio horiek, erabat ez aldatutaere, ezaugarri berezi batzu hartuko dituzte. Gizartea denbora arruntetik ir-teten bada jai honekin batera, ateratze horrek aldaki batzu ezartzen ditu, ur-tean zeharreko giza-erlazioak nolabait itxuraldatzen dituzten zenbait ele-mendu. Hauek denbora mugatu eta jakin bateko gizarte transformaketa bat

eragiten dute. Aster dezagun orain zertan datzan hori eta zer tankera har-tzen duten aldaketok.

Aldez aurretiko konstatazio nabarmen bezala, jai hauetan ematen direnekintza gehienak bi ezaugarriz hornituta azaltzen zaizkigu: bortxazko kutsubat, biolentziazko alegia, eta egunerokotasunetik kanpo kokatuko litzate-keen arintasun bat, eginkizunen azkartze bat. Denbora arruntetik alden-tzeak bizimodu berezi batera zeraman gizona. Honek ezohizko mugimendubatzu eragiten zizkion, askotan animalia eta gauzetara ere erasten zitzaiz-kiolarik. Gizakiaren komunikazio era eta ekintzetan gertatzen zen fenome-noa. Erabilitako hizkuntza normalean baino gogor eta zuzenago bihurtzenzen, keinuek eta mugimenduek ez zituzten betiko begirunearen arauak be-tetzen, jazkeren itxuraldatzea ekartzen zuen mozorrotzeak pertsonen izae-raren alde izkutu, bizitza arruntean gorde edo estalita zeudenak nabarmentzen zituen... hitz batez esateko, dantzak eta garraisiak egunoroko mugi-mendu eta hizketari kentzen zieten lekua. Gizabanakoarengan gertatzen zi-ren bihurketa hauek, sozialki, gizarte osoaren bizitzari hankaz goratze oro-kor bat ekartzen zioten. Arrazionalitatearen muga gainditzea izaten zen hel-buru nagusia. Gertakizunen ulergarritasuna alde batera lagatzen zen bizi-tzaren alde groteskoak azpimarratuz, giza ohituren esanahi arrunta eralda-tuz. Gertaera honi «inbertsio» izena eman zaio eta, esana den moduan, per-

4 5


tsona bakoitza mozorrotuz nahiz ezohizko portaera hartuz gizarte osora, he-rrira edo hirira, hedatzen zen. Bihurkera edo inbertsio honen helburuazikertzaileak nahiko ados daudela ematen du. Bizitza arruntean ezarririkoordenuaren hankaz goratzea izango litzateke (1). Inbertsioak, bestalde,lehenengo atalean, Ihauteri denboraren egituratzean jarri ditugun prozedu-ren bigarren mailan izango luke bere gauzapena, Karnabalaren «liminalité»delakoa izango litzateke. Denbora arruntetik jai garaira dagoen muga ale-gia. Gailurra honen gainditzea adierazi ditugun prozedurez eta beste ba-tzuez gertatuko litzateke, hala ere modu edo prozedura hauek nolabait la-burtu eta sintetizatzeko bi egikera aipa genitzake: karikatura eta hiperbo-lea. Esan beharko genuke, gure herrian jakin denez, biok batera azaltzenzaizkigula bai ekintzen arloan, bai antzeste dramatikoetan; alabaina bestezenbait herritako antzinako Ihauterietan ez zen honela gertatzen. Frantzia-ko ekialdean dagoen Dauphiné probintziako Romans herrian ospatzen zenjaia aztertuko dugu horren adibidetzat (2). Antzinatik gertatzen zen jaiarenospaketak erabateko eragin soziala ukan zuen XVI. mendeko azken laurde-naren hasieran. Garai horretan Frantzia osoan bizi zen egoera nahastuarenondorioak izan ziren gertakizun odoltsu haiek, baina Ihauteetako jaietanegiten ziren ekintzek zerikusi handia izan zuten, 1580 urteko sarraskiarendetonante eta katalizatzaile suertatu zirelarik. Jaiaren inbertsio garaian jen-de xeheak karikatura hartu zuen tresna nagusitzat, eta satiraren bidez, eginzion kritika pairatzen ari zen egoera sozial okerrari. Giza talde gorenek or-dea, desfile, dantzaldi, epaiketa eta beste zenbait erakuskarri aberatsen bi-dez adierazi zuten karnabalaren gailurra. Gizartearen buru zirelarik ez zi-tzaien interesatzen beren buruaren kontrako karikatura egitea, beraz ahalizan zuten gehiegikeriaz ospatu zuten Ihautea. Areago oraindik, giza taldeapalek bizimodu latz hori derrigorrez leporatu behar zutelarik, itxura barre-garri eta gezurrezko agindu bat aldarrikatu zuten nobleen jaiaren barneankokatzen ziren herriko buruek. Horren arauera, jaki, edari eta kontsumitze-ko beste produktuen salneurriak aldatzen ziren, gauza merkeak garesti etaalderantziz gertatzen zirelarik. Honek, Ihauteriko inbertsio delakoarenezaugarri bat ez ezik, agintariek herri xehearenganako zuten joera adieraz-ten zuen, egun batzu geroago frogatuko zenez (3).

Zertan gauzatzen zen, ordea, inbertsio edo bihurkera hori? Gorago ai-patu ditugu bortxazko ekintzak, mugimendu azkarrak, desohizko hizketabiraotsuak etab. Guztiauek bi xede eduki dute, bi helburu non inbertsioak

(1) Caro Baroja, J.: «El Carnaval» , 50-51 orr. Roma Riu, J.: «Aragón y el Carnaval» 85or. (2) Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Roamns», azterketa historiko mardul eta xehe-

tasunez beterikoa da. Orduko eta hango Ihauteriaz VII eta XII atalean dihardu bereziki.(3) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 215-216 orr.: «Mais quand Guérin et Laroche, au nom du

Carnaval des riches, promulguent le tarif du 9 février —salneurrien eraldatzearena alegia—, ilsveulent avant tout démontrer, para l’absurde, «une vision à rebours, afin de mieux dissoudredans l’amusement les subversions». R. Chartier eta d. Juliaren hitzak aldatzen ditu: «Le Mondeà l’envers», L’Arc, n.º 65, 1976.

4 6


eragiten duen hankazgoratzea laburtzen bait da: askatasun seksuala etaegoera nahiz antolamen sozialari egiten zaion zigorgabeko kritika edo sati-ra. Ene iritzian hauek biak ez lirateke ekintza zehatz bezala inola ere ulertubehar. Ihauteri jaiaren gailurra bezala hartzen den bihurkera ekintza des-berdin anitzez osatzen dela esateari ekin beharko diogu, eta ekintza horiekhain zuzen aipaturiko helburuak azaltzen dituztela emaitza bezala, ordenusozialaren hankazgoratzea biolentzia eta burrukazko kutsu batez gertatzendelarik. Horretaz gainera egunorokotasunetik kanpoko libertade horiekduten muga eta bukaera herriak ederki ezagutuak dira. Aurreko ataleanGarizumaren esanahi eta funtzioaz mintzatu garelarik beronek duen zuzen-tze xedea aipatu dugu, bizitza arruntak gainjartzen dizkigun baldintzetaramakurreraztearena. Ezin garbiago ikusten da hori, konparazio baterako,Trajikomeriek eta Xaribariek azken finean agertzen diguten helburu mora-lean, gehiegikeriaz beteriko moralitate «espartanoa» askotan izan arren (4).Gertakizun honetan, barau eta penitentzia garaia iritsi baino lehenagokoemanaldi eta ekintzen kutsu moralean, gizakien pentsamenean, psikean, gi-zarteak duen eragina ikus liteke. Inbertsioko prozeduretan joera kolektibobat antzematen genuenez, alderantzizko egitate bat jazoko litzateke, gizar-tearen moralak herritarren pentsamen indibidualean duen eragina, horre-tan bertan nabarmenduko litzatekeelarik (5). Askatasun seksuala azaltzenduten ezaugarrien adibidetzat trajikomerien zenbait pasarte aipa genitzake.Phantzart antzerkian izen bereko pertsonaiarengan ikusten da Eleonore,Laborariaren emazte denarekin dituen haremanetan. Baküs-enean ordeaaskoz gehiagotan ematen da ezaugarri hori. Aurrekoan Baküs ardankoi batbesterik ez bazen, honetan andrakoikeria ere bere-berea du. Ez da emazte-tzat hartzen duen Venus ederrarekin konformatzen eta Sebadina edo Paska-linekiko harremanak inoiz ere lagako ez dituela espreski esatera iristen da.Barbera eta beste ofiziotako pertsonaien joeran ere azaltzen da erlazio sek-sualen kontzepzio nahastua, askotan eskatzen eta erdiesten bait dute era ho-rretan beren zerbitzuen ordaina. Hauek guztiak ondoren datozen testuakirakurriz hobeto ikus litezke. Xaribarietan ere, antzera agertzen da aipaturi-ko ezaugarria bai hitzetan, bai ekintzetan (6). Beste eratako karnabale-os-pakizunetan ez litzateke horren garbi edo gordinki azalduko. Keinu, imin-tzio edo egoera barregarri zenbaitek emango ligukete horren berri. Bestealde batetik, dantza Ihauterietako ekintzetan garrantzitsua izanik (7), ohi-

(4) Hérelle, G.: «Le Théâtre comique des Basques» VI kap. eta «Phantzart»-en lehen edi-zioa 18 or.( 5 ) Burckhardt, T.: «Ciencia moderna y sabiduría tradicional» 75-76 orr.(6) Ikus «Kaniko eta Beltxitina», «Chiveroua eta Marceline», «Recoquillart eta Arieder».

«Phantzart» eta «Baküs» antzerkietan sarturik beste bi xaribari genituzke: «Planta eta Eleono-re» eta «Pierrot eta Xarrot» hurrenez hurren.(7) Garmendia Larrañaga, J. «Iñauteria» II kap. Veitia-Echezarreta «Noticias históricas

de Tavira-Durango», hauek diotenez Ihauterietan aurresku eta fandangoa dantzatzen ziren eta«se daba a la función cierto realce por el aire y armonía social con que se presentaban los jóvenesde ambos sexos a organizar el aurrescu» 160 or. Caro Baroja op. cit. III kap. Iztueta, J. I. «Gi-puzkoa’ko Dantza Gogoangarriak» 228 or.

47


turen nahasketa eta zenbait gehiegikeriaren ondorio bezala kontsideratuizan da. Honen adibidetzat XIX. mendeko gure apaiz idazle-klasikoenganeman zen dantzaren kontrako eraso gogorra genuke. Honen ezaugarri biidazleren izenak aipatuko ditugu. Juan Bautista Agirre, Asteasuko erreto-reak «Garizumaren lembicico Iganderaco» idatzi zituen sermoien artean,eskandaloari buruz egiten du lehenengoa. Honela dio (8). «Ezagutzen dezuurliac itzeguin dizula Ernioco gurutzeraco, Lezoraco, Aranzazuraco, Tolo-saraco zurequin lasaiquiro ibiltzeco asmoan, ezagutzen dezu danzaraco len-danaz esan dizunaren goga, ta griña gaistoa; bada beartua zaude aldeguiteragauz oitatic, ta bestela ematen diozu lagun urcoari escandaloa (...)». Etabeherago: «Jauna esan dezaque nor baitec: nic ez det orrelaco gauzaric;baña eguia esan bear badet, ezcontzeco, naia, ta aizeac artu nituan ezquero,aleguin guzia eguiten det apaintzeco, batez-ere festa demboran, iñuterian,Tolosara noanean; nai nuque norc-ere bait begui onez ecustea, guizonariederra iritsitzea; ta Jauna, urliarequin edo sandiarequin itzeguiteco derechaarrapatzen dedanean orduan dira nere atseguin-pozac, ta egunic consola-tuenac». Apaizaren erantzuna, jakina, arima «makur» horren nahimenonak hobetzeko eta «txarrak» uxatzekoa da. Ez zaio ahaztuko gai honetazemakumeak duen lehentasuna: «Onegatic dio guizon jaquintsu batec ema-cume gueyago condenatzen dala guizon baño». Emakumea ihauterietan ereeskandalo bidea liteke: «Ezagutzen dezu iñuterian dantzara joaten baceralendanaz mandatu eguiten diozun orrequiñ, jarrico cerala guizartean eseri-ric, prensan bezala alde bietatic estuturic: ezagutzen dezu, batere lotsaricgabe eguingo dizquitzula ongui ez dirudien mirapilliac gaztañac, ta sagarracateratzeco aitzaquiaquin, ta zu cerori batere naigaberic erantsi gabe egongocerala; ta egoten cerala: laguntzen diozu bada becatuan ari, ta ematen diezubeguira daudenai ejemplo gaistoa».

Garai haietako apaizek ohitura kontuan erakusten zuten estutasuna de-nok ezaguna izan arren, «bekatu»-rako bidea ederki jarrita zegoen festa,erromerietan eta bereziki karnabaletan. Agian, beste zenbait herritan eginden bezala (9), analisia demografikoen beharrean aurkituko ginateke de-sohizko joera askatzaile horiek benetako eragina gure herrian izan ote zutenargitzeko. Nire ustez, dena dela, sinis liteke ekintza edo parekatze asko ga-rai horietan gertaturikoak zirela.

Frai Bartolomek ez du zuzenki karnabaletako festarik aipatzen. Halaere bere liburu ezagunenak duen helburu zehatzak eta azaltzen duen zenbaitohitura suntsitzeko grinak ez zioketen horretarako bidea emango. Nire iri-tzian aipatzen dituen dantza eta beste ekintza «loijen» artean Ihauterietakozenbait ospakizun ere badaudela baiezta liteke. Komentatzen ari garen kar-

(8) Agirre. J. B.: «Eracusaldiac». III, 552-554 orr. Ikus honetaz ere Juan San Martinekegiten duen aipamena: BRSVAP XXVII 1971, 3-4 koadernoak 409 or.(9) Le Roy Ladurie op. cit.: 340-341 orr.: «...le Carnaval souligne (...) le défoulement et le

triomphalisme sexuels (maximum annuel des mariages et des conceptions, danses, élection decouples de roi et reine, menaces latentes de viol et de rapt centre les belles riches)...».

48


nabaletako ekintzen askatasun seksualezko helburu horren aurkako hitz ja-rio ezin aberatsagoa izango litzateke. Irakur dezagun, dena dela, argirikemango ligukeen zatitxo bat non (10) «Biguiraac» egiteko erabiltzen zirenzenbait aitzakia baliogabetzen saiatzen bait da:«Ezpatetara, gorubetara, edo beste gau biar batera juatia, ta an, esandan

moduban, biguiraan ibiltia, gauza bi dira. Bata emacume, ta nescatilla on-drau ascoc eguiten dauee, bestia eguin bagaric. Ascoc auzo eraco artu emo-nai cobru ematen deutsee, biguiraco naaste loiric eureen echeetan eguitenichi bagaric; ta inoren echera duazanian eguin bagaric. Bestiac bere eguin le-guijee, naiz izan ezquero».

Beraz, ekintza lohi horiek, askotan, «gau biar» baten ondorio bezalaematen ziren. «Auzo eraco artu emonac» gertatzen ziren beraietan beste al-detik. Herri nekazarietako zenbait eginkizunek, gorago adierazi dugun be-zala, negurako gertatze lanak betetzeko xedea zuten. Beste batzu, ordea,negu bertako beharrak ziren hala nola lihoarekiko prozedura, eta honen ba-rruan sartuko lirateke, hain zuzen, ezpatetia eta gorueta. Neguko Solstizio-tik Ihauteriaren bukaerara arteko lanak ziren guzti horiek, eta beren ondo-ren ospatzen ziren festak —lohiak nahiz garbiak— askotan hartu izan diraKarnabalaren etorrerako prestakuntzak bezala edo (11). Gurean, Orixekidatzitako Euskaldunak poeman aurki genezake egitate horren ezaugarririkfranko (12), artazuriketa inportantenetakoa izanik. Lanaren ondorengo fes-ta antzeko horiek ere badirudi askotan desarroilo literario batez orniturikzeudela nahiz eta orain eskuartean oso testu gutxi gelditzen zaizkigun (13).Hala ere, ahozko produkzioan sartuko lirateke.

Ez dut besterik gure klasiko deituriko idazlèen artean bilatu. Pena mere-ziko luke agian, azterketa xehe eta zehatz baten ondorio bezala, gai honetazidatzi direnak biltzeak baina emaitza nahiko urri gertatuko litzatekeelakoannago. Lan honetan zehar ikusi ahal izango denez, euskal ahozko literaturaordea, aberats agertzen zaigu Ihauteri jaiak sorturiko emaitzetan eta zeraaterako genuke honetatik: ahozko produkzioaren lehentasuna nabarmenadela gurean, zenbait gai konkretu hartzen baditugu kontutan. Nire ustez,idatzizko produkzioari eman zaion arreta bezain handia ahozkoari eskaini-ko balitzaio, ez genuke emaitza murritzik aterako.

Aurrera segituz, adierazitako karnabaletako ekintzen bigarren xedeariekin diezaiogun. Berorietan gizarte egoeraren kritika moduko bat edo egi-ten zen. Zigorgabetasuna aldez aurretik ezaguna bazen ere badirudi mozo-

(10) «Euskal-Errijetaco olgeeta, ta dantzeen neurrizco-gatz-ozpinduba», 114-115 orr. Ha-rritzeko da gaurregunetan ere joera haien justifikapena ematen dela ikustea. Gezurra dirudibaina hala da. Ik. Antonio Zavala «Sobre la polémica de las danzas» Diario Vasco, 1984-II-15.Neguko lanen dramatizazioa dela eta, Artaxuriketan Luzaiden kantatzen ziren bi bertso da-karzkigu J. M. Iribarren-ek bere «Estampas del Folklore Navarro» lanean 411 or. Bertan ereFrai Bartolomeren aipua egiten du.(11)(12)

Gaignebet, C.: «Le Carnaval» IV kap. Roma Riu. J.: op. cit. 68 or.

(13)Ormaetxea, N.: «Euskaldunak», batez ere II, III eta IV kap.Lekuona, M.: «Literatura Oral Vasca», 367-370 orr.

49


rroaren estalpean nahiago zutela kritikatzea. Askotan mozorroak berakematen zuen kritikarako bidea, azaltzen zuen irudia zela eta. Beste aldetikegunorokotasunak ondoreztatzen zuen jerarkia aldrebestu, hankazgoratuegiten zen azalez behintzat, eta honek itxurazko askatasun girorako bideaematen zuen. Urtean zehar egindako hutsen gaitzestearen eredutzat biekintza sail aztertuko dugu: pertsona konkretuei azaldutakoak eta zenbaitinstituzio nahiz lanbideri zuzendutakoak. Ez dugu ahaztu behar ordea, go-rago esan dugun bezala, herri moralaren arautegia zela ekintza hauetako gi-dari, eta nekazari giroetan bereziki, aspaldiko tradizioak jarritako baldin-tzetan oinarritzen zela. Lehenengo atalari dagokiola goian komentatu du-gun herri zentsura genuke. Testamendu eta Sermoiez kanpo Xaribaria izandugu gure herriko Ifarraldean eman den ekintza zabalena. Arazo bat topa-tzen dugu hemen: karnabalezko ekintzak al ziren Xaribariak?. Aldez aurre-tik ezetz ikusten da. Urtean zehar ospatzen ziren emanaldiak, aldiz, bai. Xa-ribariaren funtsa eta arrazoia kontutan harturik, bigarren ezkontzak kritika-tzea eta arbuiatzea alegia, berrezkontza horiek gehien ospatzen ziren urta-roak jakiteko azterketa demografiko batek emango liguke argia. Goragonabarmendu dugun Ihauteria ezkontza nahiz beste eratako hartu emaneta-rako garaia izatea, lan honetan argitaraturik doazen bi Trajikomerien ba-rruan Xaribariak agertzea eta honez gainera XIX. mendean Ihauteriak xari-barien emanaldietan izan zuen eragina (14) hiru argudio kontsideragarri ba-direla ematen du Xaribariak, edo hobeto esana, Xaribari batzu Ihauterieta-ko ekintza bezala hartzeko. Hauetan, herri moralaren arauera, pertsona ba-ten edo senar-emazte batzuren eginkizunak kritikatzen ziren. Gehienetanemanaldien arrazoia bigarren ezkontza baten aurrean gazteek adierazibehar izaten zuten haserrean edo ez konformitatean zetzan. Argiro ikus lite-keenez, arrazoi sozial bat zen hau. Antzinako Errejimenean ondasunen par-titzeko maiorazkuen sistemak zuen eraginak ere indartzen du aipatutakoarrazoi soziala:

«Variable en intensité, la regle de l’aînesse s’est imposée sans obstaclemajeur jusqu’à la Révolution francçaise et a souvent réussi par la suite àtourner les prescriptions du Code civil. Au-delà de la succesion c’est tout lerégime matrimonial des populations pyrénéennes qui se trouvait ainsi stric-tement régi. Les possibilités d’alliances étaient limitées ipso facto, parfoisréduites à néant pour les cadets. Le remariage perturbait gravement un«marché matrimonial» déjà reduit para les aléas de la démographie. Dèslors, on comprend mieux qu’il ait été longtemps réprouvé et condamne parl’opinion (15). »

Beraz, honetan ere Ihauterietako ekintza edo ospakizunen eragin sozialbat ikus genezake, Xaribarietan, bestalde, familia portaera zuzenaren alde-ko joera nabaritzen da, gizonaren autoritategabekeria barregarri jarriz,

(14) Desplat, Ch.: «Charivaris en Gascogne», 105 or.(15) Desplat, Ch.: op. cit. 21 or.

5 0


emazteen lizunkeria kritikatuz, seme-alaben jarrera eta gizartearekiko por-taeragatik gurasoen eginkizuna juzkatuz (16).

Gizartearen antolamena ere gogorki kritikatua izaten zen Ihauterietan.Autoritateen gehiegikeriak ziren jeneralean, eta batez ere zenbait herritan,satira eta zirien xedea (17), askotan aldez aurretiko egoera sozial nahastubaten ondorengo iraultza saioa eta burruka erabateko kutsu folklorikoa har-tzen zuelarik (18). Gure herrian baditugu horren ereduko bi testigu. Lehe-nengoa, Negu Solstizioko Gabon Kantak Ihauteriko atari bezala hartuta,Bilboko Santiago parrokian abesteko argiratu zen zortziko multzoa izangolitzateke (19). Bertan, Euskal Herrian sartu berriak ziren frantsesen kontraaltxatzeko deia egiten zitzaion herriari. Bigarrenean ez dugu aurkitzen on-dorio biolentorik lukeen ekintzarik. Hala ere argiro azaltzen zaigu 1832koDonostiako Ihauterietan azaldu ziren zenbait konparsarekiko herriaren ja-rrera. Ez omen zen ondo hartua izan militarrek egin zuten desfile antzekoa.Bai, ordea, apaizgoaren karikatura bezala azaldu zen mozorro taldea: «(...)es una especie de inocentada y los mismos que el lunes de Carnaval pareceque hacian escarnio de una de las ceremonias más tiernas y piadosas de nues-tro culto, fueron el miércoles siguiente a tomar la Ceniza llenos de humildady de devoción sin sospechar siquiera que pudieron ser causa del menor es-cándalo.» (20). Festa haietan bertan herriko agintariak ere barregarri hartu-ta izan ziren, beren funtzioen parodia antzeko bat egin zelarik. Irakurri ahalizan dugunez neurriz kanpoko ekintza horiek ez zuten inolaz ere herria asal-datu, eta lehen egin dugun irazkinaren arabera Ihauteri garaia igaro ordukobueltatzen ziren urak beren bideetara.

Maskaradalariak, Sohüta 1934. Gizamailen arteko elkartasuna.Hartzaren mozorroa aipagarri. (Arg. Antzerti)

(16) Hérelle, G.: «Le Théâtre Comique des Basques», XVI. kap.(17) Caro Baroja, J.: op. cit. 122 or.(18) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 112 or.(19)(20)

«Letras de los Villancicos en Romanze y Basquenze, que se han de cantar...»«Un carnaval de San Sebastián y un consejo a los Bascongados»

51


Instituzio eta zenbait lanbideren kritika ere ematen zen Ihauterietan os-patzen ziren kutsu sozialeko ekintzen barnean sartuta. Azter dezagun orainharen zernolakoa karnabaletako Euskal Antzertian. Badirudi, beste Pasto-rala eta Xaribarietan bezala (21), ez zutela nahi antzerkigileek estatuko po-litika egoera zuzenki kritikatu nahi. Hain zuzen ere kontrakoa gertatzenzen, ikusi ahal bait dira zenbait eskuzkribu zaharren Lehen edo Azken Phe-redikietako testuetan, errege nahiz Errepublikari egindako gorespenak al-daturik, eskuzkribu bat emanaldi askotarako erabilia izaten zelako eta, ar-tean, Erreboluzioa eman zelako. Azkeneko urteotan Maskaradetan ikusiahal izan dugunez, bukaera baino lehenagoko sermoi antzeko saio bat egi-ten dute Kauterek. Bertan, hauetako bat, liburu bat eskutan duela, herria-ren egoeraz mintzatzen da eta askotan gogor erasotzen die agintariei, bereinguruan Pitxu eta besteak zilipurdika dabiltzalarik. Jüstizierrak —abokatu,epailariak etab.— orokorki hartuta ongi astinduak izaten dira. Epailaria,Jüjia, askotan diruz bustita izan arren, nahiko ongi kontsideratua azaltzenzaigu. Erregeren abokatia, Süstituta, partiden Abokatiak eta Jakileak diruzerosita izaten dira gehienetan. Maiz onartzen dituzte emakumezkoen es-kaintza lizunak epaiketan interes zehatzak defenditzearren. Laburtuz, diru-zale eta andrakoiak dira, beren hitz jario karpailatsu eta nekagarriez entzu-legoa aspertzen dutelarik (22).

Prebosta eta jendarmak ez dira trebe eta zuhur bezala edo agertzen.Phantzart antzerkian ikusten denez —367 eta 430 bersetetan— ezin omendute maila altuko jendearen aurka ihardun, hala ere justiziaren aginduakbete behar dituzte. Dena den, baldar xamar azaltzen zaizkigu, askotan ba-rregarri gelditzen direlarik. Eliza instituzio bezala ez da kritikatua izatenbaina bai xaribarietan azaltzen diren zenbait apaizen jokaera. Diruzale, hiz-keta txarreko eta askotan alfer bezala jarriak izaten dira.

Lanbide desberdinen azalpenera pasatuz, Medezia, Barbera eta Photi-kairien izaera dugu lehenengoz. Hauek Antzinako Errejimeneko medikun-tza antolamen barruan sartzen dira. Erabiltzen dituzten erremedioak kliste-ra edo xinga purgatzekoa, odolustea eta zenbait drogen ematea dira. Atze-rritarrak dira, eta beren hizkera korapilatsuaz hamaika bidaia kontatuz jen-deak berengan sinis dezala nahi dute. Diruzale eta andrakoi bezala agertzendira. Eskolatuena Medezia genuke, berritsuena berriz Barbera, zeinak eus-kara, bearnera eta frantsesa nahasten bait ditu. Pothikairia, beste aldetikMedeziaren lagun on bezala azaltzen zaigu baina interesa ekonomikoa da,honek bezeI;oak ekartzen bait dizkio. Beste ofizioak zerrendatuz: Maskara-detan agertzen diren perratzaile, kalderero, zikiratzaile eta zorrotzaileakguztiz satirizatuta daude. Badirudi ofizio hauetako batzuk kanpotarrek — bearneraz, espainolez hitz egiten dute— ekarri eta egindakoak zirela etabesteak, sozialki behinik behin, Zuberoan ez ondo ikusiak. Eskaleek adjeti-bo mexprezugarri gehienak biltzen dituzte: alfer, gezurti, tripazai eta ardan-

(21) Webster, W.: «Les Pastorales Basques».(22) Hérelle, G.: op. cit. kapitulu berean.

5 2


koiak dira. Tabernariek gehiegi bataiatua ematen dute ardoa, arotz-karpin-teroek makal-zuhaitzaren egurra saltzen dute intxaurrondoarena dela esa-nez, errotariek irina zakuen pisua arintzen dute. Zapatagileek bide bazte-rretan jasotako zapatazolak kalitatezko larrua bezala saltzen dituzte etaabar. Etxahun Topet-en «Ofizialenak» (23) irakurri ezkero, Zuberoako an-tzertian egiten den lanbide eta instituzioen kritika labur-labur emanda aur-kituko genuke. Esan genezake olerkari honen obretan arrunt nabari delabere inguruan ematen zen antzertiaren eragina. Beste zenbait olerkitan eregauza bera antzeman liteke (24).

Gertaera sozial aipagarri bezala, gizartean bazterturik aurkitu izan direntaldeak karnabaletan agertzea izango genuke. Ijito, eskale, kalderero, hun-griano eta beste zenbait gizatalde azaltzen zaigu bai Maskaradetan, bai mo-dernoago diruditen jaietan, esate baterako Donostiako nahiz TolosakoIhauterietan. Ez dakigu zer funtzio betetzen zuten ez eta beren festan ager-tzearen nondik norakoa ere. Don Manuel Lekuonak, hauen agertzeak eka-rriko zuen Ihauteriaren «zarpazukeriazko dejeneratzea» aipatzen duenarren (25) ez dut uste honela interpretatu beharko genukeenik. Batez ere,agertze honen antzinatasuna frogaturik daukagunean (26). Lapurdiko Ihau-terietan azaltzen diren Kazkarotak, «Kazkaroten martxa» izeneko dantzabarne ijito talde batetik etorriko zitzaizkigukeen. Beren mozorroen antzina-tasuna, beste aldetik, askotan izan da frogatua (27). Antzerako zerbait ger-tatuko litzateke Behenafarroako Kabalkada deitutakoekin. Dena den, bo-tere ofizialak talde baztertu horiekiko azaldu duen jarrera ikusirik, Ihauterieta zuzenki Xaribariaren aurkako lege mordoa datorkigu gogora. Antzin-antzinatik saiatu dira agintariak ekintza horiek debekatzen, mugatzen, aldaerazten (28). Francisque Michel-ekin (29) batera esan genezake: «Sil étaitnécessaire de démontrer avec quelle persistance invincible les préjugés maî-trisent les hommes et combien les lois sont impuissantes á changer lesmoeurs qu’elles réprouvent, l’histoire des Races maudits suffirait pour at-

(23) Haristchelhar, J.: «L’oeuvre poètique de Pierre Topet-Etchanchun», 302-319 orr.(24) Farza egituraz eginak lirateke «Eihartx eta Miñau», «Lheille» eta «Galharragako

kanthoriak». Lanbideen kritika. «Hauzen bada laborari« —satira «ana»— «Gaztalondo han-dian», «Idorroki olha» eta «Belhaundiko bortian». Herriko eskandaluak eta emakumeen sati-rak «Gaztelondoko neskatilak», «Sarrantzeko senthoralak», «Bi ama alhaba» eta beste batzu-tan. Diatriba kutsua «Gaztalondoko prima anderia» «Bi berseten egitez», «Barkoxeko eliza»etabarretan egongo litzateke. Elemendu guzti hauek Antzerti komikoan ikus litezke eta neurrihandi batean hortik jasoko zituen beharbada Etxehunek. «Le poète souletin Pierre Topet» la-nean, «La poésie satirique» atalean 324-361 orr.(25) Berarekin egindako elkarrizketa interesgarri batean dio hori. ARGIA aldizkaria, 964

zenb. 16-19 orr.(26) Michel, F.: «Le Pays Basque...» VII kap.(27) Caro Baroja, J.: op. cit. 199-200 orr.(28) Desplat, Ch.: op. cit. debekuzerrenda luzea dakar. Espainako galerazpenak antzina-

tik ematen dira. Sonatuenetakoa Alfonso X.arena da (Partida I, lgo leg., atalb. VI). Dena denantzerti profanoaren lehenengo aztarnak oso ilun daude. Ik. Lázaro Carreter «Teatro Medie-val» 37 or. eta jarr.(29) Michel, F.: «Histoire des races maudits» 1 or.

53


teindre ce but». Agian arraza madarikatuen historia ez ezik, Ihauteriarenaeta Xaribariena ere horretarako nahiko izan liteke (30).

Horretaz landa, Ihauteri jaietan baditugu beste ekintza batzu soziologiaaldetik ere adierazgarriak izan litezkeenak: eskean kantuz ibiltzea, umenahiz emakumeei itxurazko agintea ematea eta jaia bere osotasunean ospa-tzeko eratu izan diren talde bereziak. Saia gaitezen, labur bada ere, hauenazterketa xume bat egiten.

Eskea, Neguko Solstiziotik hasita Ihauterien ospakizunetara arte kons-tante antzeko bat izan da gure herrian. Denok ezagutzen ditugu Olentzeroburu dela Gabon arratsean egiten direnak. Agian Urte Berri bezperaz egi-ten zirenak ez dira hain famatuak izango. Aita Donosti zenak dakarzkiguhorietako zenbait gogora (31). Ihauterien etorrera iragarriko zuen bat alda-tuko dugu, Itsasuko herrian hark bildua:

«Eldu gira urrundikGaua bidean emanikGaua bidean emanik eta Ihauteria entzunik.»

Santa Ageda bezperaz, makilaz lagundurik egiten diren eskeak badirudigero eta hedatuago daudela, beren aztarrenik ez zuten herrietara ere zabal-du bait dira. Eta hemendik Garizumara lekuan lekuko ospakizunekin bate-ra egiten da eskea. Ihauteria zelebratzeko dirua behar dute gazteek. Otu-runtzak, mozorro eta tresnak, soinulariak, dantzaldiak eta enparauak or-daindu behar dira. Xaribariak egitekotan direlarik, herriko gazteek aukeraematen diote «errudunari»: denontzako parranda moduko bat egiteko lainizango litzatekeen saria ala ahalik eta gogorrena gertatuko litzaiokeen xari-baria. Jaiak gazteek ematen dioten alaitasun eta bizia behar du, hauek be-rriz, hura ospatzeko modua, dirua nahiz aprobetxagarri litekeen jaki edoedaria. Ekintza honi, antzinako erritoen ezaugarritzat hartu izan bada ere(32), adierazi soziala eman zaio behin baino gehiagotan. Honela arrozoitzendu Le Roy Laduriek (33): Ihauteri garaian «La revendication artisanale, quiveut que les riches restituent, implique des phénomènes de luttes de classes.Elle retrouve aussi la théme proprement carnavalesque de la quête, de la re-distribution des biens des adultes aux jeunes, et des biens des riches aux né-cessitaux. Au-dela du carnaval de Romans, du XVIIe au XIXe siècle, les jeu-nes Dauphinois, para générations successives, s’en iront en Carnaval, endanses et en mascarades, pour pénétrer dans les maisons et pour y quêter au-près des gens installés, mariés et autres chefs de famille, les oeufs, saucissesou cadeaux de nourriture au d’argent . . . »

(30) Gai honetaz gehiago Gaignebet-engan op. cit. IV kap.(31) Donosti, J. A. de: «Apuntes de Folklore vasco. Canciones de cuestación, Olentze-

ro». Azkuek, bere kantutegien bildu zituenez kanpo, ohituraren zenbait deskripzio ematendigu «Euskaleriaren Yakintza»-n, I, 56-58 orr. Eske kantuen sistimatizaziorako lanik garrant-zitsuena, nire iritzian, Tx. Peillen-ek egin zuena da: «Eske pertsuen bilduma».(32) Lekuona, M.: «Olentzero, ta Olentzero-kantak», 189-190 orr.(33) op. cit. 204 or.

´

5 4


Nik dakidala ez da agertzen gure herrian klase burruka baten adierazpenzehatzik Ihauterietako jaietan, baina nabari da gazteek heldu edo instala-tuei egiten dieten eskea eta ezkondu-solteru desberdintasuna. Zenbait leku-tan espreski azpimarratzen da solteru eta konkretuki kintoek jaiaren ospaki-zunean duten lehentasuna (34). Ekintza hauetan zehar gizartearen zuzenda-ri diren gizamailen aldetik gazteek, erabakietan parte hartze murritza dute-nek alegia, zerbait espero dute. Ihauteriak erakartzen duen desohizko gi-roak aldaketa labur baterako bidea ematen duela dirudi.

Agintea burutik behera jartzen deneko jaiak ere ospatzen dira Ihauterie-tan zehar. Gizartean emango litzatekeen inbertsio orokortzat hartu izandira ospakizun batzu hala nola zenbait herritako San Andres eta Inuxenteegunetan egiten direnak (35). Egun honetan umeei ematen zaie lehentasunantzeko bat, Errege egunean ere batzutan gertatzen delarik. Psikoanalisia-rekiko zerikusirik bilatu izan bazaie ere (36), gertaera sozial bezala adieraz-garriagoak direla uste dut. Beste alde batetik azkeneko urteetan Ihauterijaien infantilizazio bat edo somatu da. Antzinan helduek parte hartzen zu-ten zenbait ekintza umeek besterik ez omen dituzte azken aldi honetan anto-latzen, oilar-jokua eta beste batzu, adibidez. Honi ere adierazpen sozial bateman zaio: Ihauterien debekuak ekarri zuen ondorio bat bezala ikusi izanda. Baliogabetasun kutsu bat badu gertaera horrek zeren garrantzirik gabe-ko ekintzatzat jo izan bait dira zenbait ospakizun, eta beraz umeei eskai-niak, «umekeriak». Agian hemen egongo litzateke antzinako Zoroen Fes-ten aztarna bakarra Inuxente egunera mugatzearen arrazoia (37).

Emakumeei dagokionez Sta. Ageda eguneko ospakizunean ikusi izan dazenbait herritan aginte bihurkera hori. Dantzaldian ez ezik eguneroko egin-kizunetan ere nabari izan da aldaketa hori (38). Horrez gain, Nafarroanzehar eta Errioxan Garizuma aurreko ostegun batetan «emakunde» egunaedo «Jueves de Comadres» delakoa ospatzen da. Gizartearen partaideek el-kar adieraziko lukete, Ihauteria baino lehenagoko ostegunetan zehar, berenarteko erlazioen ona, gizonei, emakumeei eta umeei lehentasuna emanez(39), batzutan «orokunde» delakoa ere ospatzen delarik.

Aztertzen ari garen gizarte bihurkeraren eragile garrantzitsuenetakoakordea gazte taldeak izango genituzke. Hauek ematen zioten herriari beharzen festa giroa Ihauteriak adierazten duen hankaz goratzea zehazki azaltzenzutela. Azken aldi honetan erabat desagertu direla badirudi ere, antzinan ezin besteko funtzioa betetzen zuten jaiaren antolamenean eta herri osoari parte hartzeko eraginik. Esan genezake Ihauteriak denboran adieraztenduen desohizko jarrera hura, espazioan gauzatzen saiatzen zirela talde

(34) Roma Riu, J.: op. cit. 85-88 orr.(35) Roma Riu, J.: op. cit. 63-64 orr. Satrustegi, J. M.: «Solsticio de Invierno» 80-81 orr.(36) Eliade, M.: «Mito y Realidad», 92 or. Gaignebet. C.: op. cit. 49-50 orr.(37) Gaignebet, C.: op. cit. II kap.(38) Roma Riu, J.: op. cit. 64 or.(39) Azkue, R. M.: op. cit. 54 eta 56 orr. Caro Baroja, J.: op. cit. III, XII-XIII kap.

5 5


hauek, kofradiak eta elkarteak eratuz jerarkia berezi batez hornitzen zituz-ten. Irudimenezko erresumak sortuz, herriaren itxura guztiz eraldatu. Okzi-tanian «Pays de Cocagne» (40) zena «Phantzarten Erreinua» bezala agertu-ko zaigu Zuberoan, eta itxurazko espazio eta denbora desberdin horretanemango dira Ihauteriaren gailurra osatzen duten ekintzak. Talde horietanapaizek ere hartu zuten parte hasiera batean eta, agian, horren aztarna be-zala jo genezake Frantzian zehar gerora hartu zuten izena «abbadie»:«L’Abbadie de Mau Gouber» —mauvais gouvernement—, «L’abbadie deSaint Panchart», «Compagnie de Mardy Gras» eta abar. Hérelle-k dioenez(41) XIV. mendean edo izango genituzke talde horien esistentziaren lehe-nengo frogak. Gerora, XVI. mendeko egoera nahastuak eraginik desager-tuko ziren, herri txikietan XVII. mendeko bukaera arte edo iraungo zutela-rik. Pierre Lancre-k berak Lapurdin garai haietan bazeudela esaten digu,antolatzen zuten itxurazko jerarkia ere aipatzen duelarik. Orduko euskal-dunek beren jaietan «un Evesque» eta «un autre Abbé de Maugouber» jar-tzen zituztela dio (42). Ez du zuzenki Ihauteri jaiak zirela esaten baina gureiritziz batez ere ospakizun hauetarako jarriak zeudela esan dezakegu. Gai-nera talde horiek izaten omen ziren trajerien edo beste antzerki emanaldienarduradunak (43). Talde nahiz kofradien eta hauek antolatzen zuten jerarkiaren aztarna gehiago, oraingoan ere, beste zenbait herritan ospatzen direnekintzetan aurki genezake (44). Hala ere karnabaletan gertatzen zen gizartealdaketaren egile bezala duten garrantzia azpimarratu nahi genuke.

Le Roy Ladurie, Ihauterien funtzio soziala definitzerakoan, Caro Baro-jak urte hasierako Maskaradei ematen dien helburuan oinarritzen da. Hel-buru hori honako lau arloetan mugatzen da (45):1.- Pertsonaia zehatzen ekintzek eragiten duten gaiztakeriaren uxatzea.2.- Gizabizitzaren bilakaera arruntaren irudikatzea, bere alde animalenahiz begetala sartuz eta bere hiru funtsezko epeak ere bai, jaiotza, hazteaeta heriotza alegia.3.- Giza taldeak dituen lanbide garrantzitsuenen eta etekin ekonomikohandiko animalien irudikatzea.4.- Gaiztakeriaren uxatzea, Osasuna, lana eta beharrezko diren beste zen-bait elemenduren iraupena helburu duten ekintza batzu.

Orain arte esandako guztiau eta han hemenka azaldu zaizkigun arlo ho-rien bidez gizarteak, datorren urteko joan-etorrirako bilakaera on bat se-gurtatzea du xede bezala. Abstrakzio handi bat eginez atera diren puntu ho-riek Ihauteriko ospakizunaren adierazi soziala indar-berrituko lukete. Gaiz-

(40) Le Roy Ladurie, G.: op. cit. 357 or. Bajtin, M.: «La Cultura popular en la Edad Me-dia y el Renacimiento» 267 or.(41) Hérelle, G.: op. cit. Introduction.(42) Lancre, P. de: «Tableau de l’inconstance des mauvais anges et demons», 41 or.(43) Desplat, Ch.: op. cit. 81 or.(44) Caro Baroja, J.: op. cit. III; IV, Veta VI kap.(45) Caro Baroja, J.: op. cit. 285-288 orr. Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 344-345 orr.

56


keriaren uxatzearekin, sozialki kaltegarri diren gaiztakerien uxatzea esannahi litzateke, honek, bere oinarria, satira eta kritikan jarriko lukeelarik.Atal honetan zehar zenbait ekintzen alde satirikoa aztertu izan dugu eta fro-gatu ahal izan dugunez, nekazari giroko nahiz hiritar Ihauterian aurki litez-ke halako ezaugarriak. Le Roy Laduriek, ordea, hiritar ospakizunetara mu-gatzen du adierazi sozial hori: «Des que le Carnaval cesse d’être purementagraire, des qu’il veut décrire les groupes, exprimer la fête urbaine ou dumoins collective, il implique inévitablement des conflicts sociaux. Il crée unlangage pour s’affronter, qui n’a rien d’un choeur harmonieux» (46).

Ez dirudi horren estu hartu behar denik esku artean dugun arazoa. Has-teko, nekazari giroko Ihauteria ekintza kolektibo bat bezala azaltzen zaigugure herrian. Gizartea osatzen duten taldeak ere arras ongi deskribatzendira, urtean zehar gizakiaren bilakaera eragiten duen burruka soziala adie-razteko hizkuntza bizi bat erabiltzen delarik. Beste gauza bat izango litzate-ke jaiaren eraginez sarturiko giza burruka ireki bat, iraultza bat bilatzen has-tea. Honelakorik, nik dakidanez, ez da gurean inoiz egon; baina bai nekaza-ri giroko Ihauterian, bai hiritarrean azaltzen zaizkigu aipatu diren gizartea-ren antolamenarekiko ezaugarriak.

(46) op. cit. 346 or.

5 7

SINBOLO ETA ERRITO BATZUREN EREDU

Osoa izan nahi ez duen, baina Ihauteri jaiaren berri orokorra ematekogauza izan nahi lukeen definizioari jarraikiz, bertan gertatzen den sinbolo-gia eta jaia ospatzeko ematen diren zenbait errito aztertuko ditugu. Haueginda, urteko ekintza garrantzitsuenetakoaren ezaugarriak arras mugatueta adieraziak ditugularik, lan honen oinarri antzekoa edo jarrita izangodugu, gerora etorriko diren beste azalpenak emateko.

Eremu laban, txirristagarria dugu sinbologia eta erritoena. Gorago,XIX. mendeko azken aldean nagusitu ziren ideien baliogabetasuna azterke-ta honen konstante bat bezala edo hartu izan baldin bada ere, nekeza gerta-tuko litzaiguke zientifikotasun osoz jokatzea gai honetaz hitz egiterakoan.Sinboloen izaera eta funtsa, giza-multzo batek gertakizun, animalia, landa-re edo gauza bati eransten dion esanahiean eta honek duen komunikazio ba-lioan letzakete. Ihauteria, jai bezela, Europako Mendebalde osoan hedatuaizanik eta bertan zenbat herri, zenbat gizatalde bizi eta bizi izan diren kontu-tan hartzen badugu zaila zaigu, noski, jaiaren sinbologia osotasunean azter-tzea. Erritoez, antzerako zerbait jazoko litzaiguke. Gizonaren izaeratik lan-dako adierazi traszendentea luketen ekintzak izango lirateke erritoak. Hel-buru xehea azaltzen dute gehienetan eta helburu hori, hain zuzen ere, daesanahi berariazko bat ematen diona, gorago aipatu ditugun mito eta erli-jioen ingurura giza-ekintza hori eramaten duena. Lan honetarako balio lie-zaguketen bi definizio xinple horien ondoren has gaitezen Karnabalak es-kaintzen dizkigun zenbait mito eta erritoren zerrendatze eta azterketan.

Neguko Ekain edo Solstizioaz batera azaltzen zaizkigu lehenengoak.Eguberri bezperaz olentzeroak eramaten dituzte herriko gazteek eskean aridirela. Solstizio jai bat, Eguzkiaren omenez edo, eginiko jaia izango zen etahortxe genuke eskean, kantuz nahiz dantzaz herriaren entretenigarri, ibil-tzea. Eskean bildutakoak geroago jaiaren muina osatuko lukeen oturuntzaegiteko erabiliko ziratekeen. Kristautasunak ekintza horri Jesus haurrarenjaiotzaren esanahia gaineratuko zion noizbait, Olentzerori ere beste funtziobat ematen ziolarik, berri onaren hedatzailearen alegia. Hala ere gerorako

5 9


utziko dugu jana eta oturuntzaren erritoa, honek Olentzero eta Phantzartenarteko indentifikazio batera bait garamatza, Ihauteri azken aldeko erritoenartean tratatzea hobe deritzodalarik. Olentzero gauean Onontzaro moko-rra, Sukilekoa nahiz Xubilaroa pizten zen. Eguzkiaren mitoko beste ospaki-zun bat bezala hartu izan bada ere —«... el viejo tronco de Navidad puedeser considerado como una vieja representación de ideales protohistóricos,con los que se pretendía quizá mantener algo así como en conserva la luzmortecina del astro rey malamente acogida a la tierra durante los meses deinvierno, hasta su pleno nacimiento» (1)—, suaren tankera sakratua nabar-menduko litzateke eta betirako bera gorde beharra ere bai. Beste alde bate-tik, Olentzero gaueko enborraren errautsak ahalmen bereziak zituen, onga-rri bezala batez ere erabiltzan zelarik. Batzuk, ekaitz trumoitsutako egune-tan, aurreko Gabonetan gordetako Olentzero enborraren puxka pizten zu-ten, horren kontrako indarra ere bazuelakoan... (2).

Urte Berriaz batera errito multzo bat azaltzen zaigu, Urte Berriko ura-ren erritoa, «Urte»/«ur» hitzen arteko kidetasuna kontutan harturik, erabatlotuta azaltzen zaizkigu biak; beste aldetik, «urtats» erdarazko «aguinaldo»-ren parekoa genukeelarik. Badakigu Urte Berrian ere eskeak egiten zirela.Beraz, lehen suaren inguruko errito batzu eskeak lagunduta egiten baziren,orain ere antzerako zerbait izango genuke baina urari dagokiola. Areago,noizbait suak eguzkiaren higidura, Neguko Solstiziotik aurrerako mugidagero eta argiagoa eta honek iradokitzen zuen bizi berriaren etorrera irudika-tu bazuen, denboraren joan-etorriaren sinbolotzat ura har genezake, UrteBerriko ur erritoan azalduta. Ur-aldia bezala joko genuke urtea, alegia (3).Sinbolo horrek Urte Berriko ur eskaintzaren erritoaz hartuko zuen bere esa-nahi osoa, jarraierako eskea eta gazteen afariaz bukatuko zatekeelarik. Es-kea, ekintza edo errito bezala, ondoko oturuntza duela, Ihauteri zikloarenkonstante bat da. Aipaturiko egunez gainerantzekoak Santa Ageda-Santi-bate, San Kasiano, San Nikolas, Apalazio-Epifania eta Kandelario eguneta-koak genituzke, egutegiaren jai batzu adierazten dituzten datak, alegia.Hauez gain, ostegun Lerdo edo Egun Zurian egin izan dira eskeak bai Eus-ka1 Herrian, bai herbestean (4); eta lekuan lekuko herri Ihauterien ospaki-zunetan zehar, data aldakorrak gertatzen direnez ezin zehatz badaitezkeere, askotan bila genitzake eske ekintzak. Hor leudeke Lantzeko Ihauteri-koak (5) aurten bertan ikusi ahal genituen Ituren-Zubietakoak, Luzaide-koak (6), Bera nahiz Haltsukoak (7) eta abar.

(1)(2)

Gómez Tabaneraren hitzak dira, Satrustegik jasoak. «Solsticio de Invierno», 62 or.Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco», 101-

127 orr.(3) Peillen, TX.: «Eske pertsuen bilduma», 409 or.: «...Ur: aqua hitza iduriz gure ur-

tea...».(4) Peillen, Tx.: op. cit. Fraguas, A.: «Mascaradas y Sermones de Carnaval en Cotobad».

Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Romans», XII kap. batez ere.(5) Caro Baroja, J.: «Folklore experimental. El Carnaval de Lanz».(6) Sagaseta, M. A.: «Estudio de los bailes de Valcarlos», 174-175 orr.(7) Azkue, R. M.: «Euskaleriaren Yakintza», I, 56 or.

6 0

´


Ituren, 1984. Txintxarri-joareak. (Arg. X. Artola)

Kandelario egunetik aurrera garbikunde erritoei ekiten zitzaien. Garbi-tze edo purifikazio horren barruan zer helburu legokeen aztertzerakoan, bialdetako eginkizunak genituzke: batetik nekazari giroan gertatzen zirenzenbait ekintza, urtean zehar gizaki, abere nahiz landareek jasoriko gaitzenuxatzea xede bezala zutena. Honetan Lapurdin egiten ziren zenbait erritoaipa genitzake: kandela ixotu batez etxekoei aitaren egin eta ile apur bat ba-koitzari erre hirualdiz; gero, gelaz gela joanda, ohe bakoitzean, gurutzea-ren zeinua egin eta gero, giza hazi hiruna tanta ipini. Bestalde, egun berean,gazteak erretxinaz bustiriko makilak zuzi bezala hartuta, kale eta soroetanzehar segizio batean joaten ziren, askotan burrukan bukatzen bazuten ere(8). Antzerako zerbait gertatuko zen Errenazimendu garaian Frantziako

(8) Thalamas Labandibar, J.: «Contribución al estudio etnográfico del País Vasco Conti-nental», 34 or.

6 1


Dauphiné-an, Ladurie-k esaten duenez, eta aipaturiko «fonction purificatri-ce» izango zuten ekintzok, helburu berbera alegia. Bestetik, ordea, gizakienhuts edo bekatuen garbikunde erritoak eman izan dira. Hauetan oinarri erli-jioso edo mitikoa besteetan baino nabariago da, eta zenbait sinbolo zehatzezeman izan dira. Mozorro jantziaren adierazgarri bat ere bilatu nahi izan daekintza hauen ospatzean. Lekuona zaharrak esaten digunez (9) —eta bestebatzuek ere antzera pentsatzen dute— mozorroen zatikada edo zartailu kol-peek helburu hori izango zuten antzin-antzinan. Baliteke horrela izatea, ba-tez ere «februare» hitzaren esanahia eta hark ematen duen «Iñaute»-ren eti-mologia eta adierazia kontutan harturik, baina seguru gaude orain ez dagoe-la horrelakorik. Dena den aipagarri litzateke ekintza horrek duen hedaduraeta antzerako beste tresnen erabilpena (10). Bigarren moetako errito horienartean, antzeko helburua azaldu duen ekintza panpin edo irudi baten tiro-katze, erreketa edo desagerrerazte sinbolikoan egongo litzateke. Goragoikusi dugunez, irudi hura desegin baino lehen herri zentsura kutsuko ekital-diak ematen ziren, eta hauek askotan epaiketa bezala. Pertsonaia horrenizaeran, gizarte osoaren nortasunaren alde «txarrak» egongo ziren eta Gari-zuma baino lehenago horien garbiketa egingo zen. Hemen, erritoaren ezar-pen tinkoa ikusirik, gure arteko erlijio garatuenaren eragin nabarmena ge-nuke. Fenomenoaren adierazgarri, Lantz-eko Miel Otxin-en erreketa,Phantzartena eta abar egongo lirateke. Badirudi Erdi Arotik honako ekin-tzak direla, zenbait evhemerizazio herritar tartean sartu baldin badira ere(11). Irudiaren erreketa dela eta, zenbait antropologoren usteak kontra-koak diren arren —Van Gennepek esan zuen su hori ez zela erritozkoa, judi-ziozkoa baizik, eta Gaignebet-ek, ordea, Erdi Aroko ideologiak, Bazoche-ko elkarteen eraginez, nahasturiko erritozko sua judiziozko eran emana—,errito baten garapena nabari dezakegu, herri osoak parte hartzen duen erri-to batena. Ihauteriaren bukaerarako ematen den ekintza horretan gizartea-ren partaidetza herri antzerki saioaren bidez adieraziko litzateke. «La «dra-matisation» est un phénomène inhérent à tout rit...» (12) esango digu Gaig-nebet-ek, eta gure Ihauterietako antzerki saioak ikusi besterik ez dago ho-nen frogarako; garbikunde erritoaren elemendu bezala ere antzerki beraagertzen zaigu —herri bilera, antzerkia, epaiketa, sua— gorago azaldutakozentsura herritarra eta kritikaz nahasturik: «Tanto la característica de la pu-rificación, sobre todo si se ha atribuído a un personaje determinado —Ihau-teriko ezaugarriak biltzen dituzten Phantzart, Baküs nahiz beste edozein—,tienden a la institución teatral» (13). Beraz karnabaletako ekintzetan ema-ten diren ahalbidezko erritoetan, dramatizazioa izango genuke maizen azal-duko litzatekeen gertakizuna. Horrela adierazi nahi izan dira Zuberoako

(9) «Iñauteriak», 8, 19, 20 orr. Ikus bere «Mozorros y Lupercos» artikulua ere bai.(10) Ttuntturroen «azotia» eta Txerreroaren erratz modukoa adibidez. Kaute gehienak

ere «azotea» erabiltzen du.(11) Caro Baroja, J.: op. cit. 19 or. Alford, V.: «Ensayo sobre los orígenes de las mascara-

das de Zuberoa», 337 or.(12) «Le Carnaval», 154-155 orr.(13) Roma Riu, J.: «Aragón y el Carnaval», 89 or.

6 2


Maskaradetan eta beste zenbait lekutako Ihaute-ospakizunetan agertzen di-ren pertsonaiak eta beren jokamoldeak. Interpretazioak era askotakoakizan dira eta, egia esan, aipatutako metodo konparatzailearen bidez eginak,oinarri zientifiko handirik gabe gure herrian antzinako aztarna oso diskuti-garriak bilatu nahirik (14), baina hala ere, iraizean behintzat, aztertu behar-ko direla uste dut. Violet Alford andreak (15) Udaberri errito bezala adie-razten ditu Maskaradan agertzen diren emanaldiak eta pertsonaiak. Erritohorrek izadiaren berrikuntza luke helburu eta hiru elementuz osatuta egon-go litzateke: herri guztia partaide agertzen den segizio bat, ugaritasunarenerakusle izango litzatekeen pertsonaia edo elementuren bat eta batzutan sa-zerdote eginkizunak betetzen dituzten gazte dantzariak. Neguko Solstizio-tik aurrera emango zen errito hori, eta bere gune edo momenturik garran-tzizkoena biktima baten hiltzean egongo. Hau, agintari eta jainko itxurazhorniturik, giza-abere mozorroa jantzita agertuko zen, ugaritasunaren gur-tza beregan bilduko zelarik. Zamaltzaina genuke beraz, erritoaren gunekoZuberotar eredua. Behin ezpatadantza izandako makildantzaz egiten zaionzeremoniak bere hilketa adieraziko luke. Beste alde batetik esandako bal-dintzak, Udaberri erritoa izateko baldintzak alegia, «egoki» beteko liratekemaskaraden kasuan: herrian zehar egiten den derrigorrezko segizioa, nota-bleen etxeetan geldi eta dantzatuz, dantzari gazteen iharduna, Udaberri ga-raian ospatzea eta jokamolde seriosa, egundoko astakeriak esanaz ere ema-ten dena (16). Udaberri erritoak Europa eta mundu guztian zehar ematenziren eta diren ekintzak izango ziren eta Zuberoko kasuan ikusi dugun beza-la «método etnológico comparativo» delakoaren bidez leudeke aztertuta.Ikerketa molde zientifikoago baten emaitzak, ordea, ez lirateke horren bo-robil aterako; baina elementu asko adierazpenik gabe geldituta ere, hobedela uste dut oinarri erreal eta historikoez atera litezkeen konklusioez ba-liatzea. Labur ditzagun, horren eredu bezala, Caro Barojak egindako Mas-karadaren analisiak ematen dituen zenbait ideia (17). Zenbait pertsonaiak,beren jokaera eta saioak kontutan harturik, abereen irudia azaltzen du; etahorien artean Txerreroa, Zamaltzaina eta Gathusaina genituzke. Honen la-gungarri agertzen diren Kukulleroak ere, izenak adierazten duen bezala ani-malien sinboloak izango lirateke. Azpimarratu beharko dira hauek erabil-tzen dituzten zenbait tresna, zeintzuek balio sinbolikoa izango bait lukete:pantografoa, makilak, txilinak etab. Ekintzen artean nabari litekeen fun-tsezkoena borroka izango litzateke. Modu berean ematen da hau: bi aldeta-ko pertsonaiak aurrez aurre jarriz hasten da, baten garaipena segurutzathartzen dugunean bestea oldartzen zaio eta irabazi. Bertan, konstante beza-la, aipagarriak hauek lirateke: behin behineko ihes aldia, Zamaltzain eta Pi-txurena adibidez, eta saioaren amaian, borrokakideen arteko baten herio-tza eta berpiztea edo indar galtze eta berreskuratzea. Sinbolotasun desber-

(14) Caro Baroja, J.: «El Carnaval» 179 eta 205 orr.(15) Alford. V.: op. cit. Latxaga: «Maskaradak Xiberoan».(16) Alford, V.: op. cit. 376 or. Berak dioenez, kauterek «algunas veces cogen al Tcherre-

ro, otras la (sic) Cantiniersa y en este último caso más vale no escuchar el diálogo».(17) Caro Baroja, J.: op. cit. 194-195 orr.

63


dineko ekintzak lirateke borrokarik agertzen ez denetakoak, ezpataren zo-rrozte eta kalderoaren konponketa alegia, eta azkenik Ihauteritik kanpokobeste ospakizunetan elementu koreografikoen errepikapenak zehaztu gabe-ko adierazpenak iradokiko lituzke. Esana dagoen bezala, interpretaziomoeta honek, jeneralizaziorako biderik ez badu ere, datu zehatzetik emai-tza errealak ateratzeko ahalbidea eskeintzen digu.

Sinbolotasuna nabari duten elementu hauen zerrendan, ezinbestekoairuditzen zait heriotza eta bizitzaren arteko borroka adierazten dutenak ai-patzea. Ihauteri egunek bizitzaren alde biologikoen iratzarpena dakarte.Jaiak, edariak ugari dira. Libertimendua nagusitzen da kaleetan, ohizkohartueman seksualek ere aldaketa antzeko bat pairatzen dutelarik. Dantza,barrea hedatzen dira. Baina denbora muga bat dago, eta honek erakustendu jaiaren bukatu beharra. Muga horretan ematen dira Ihauteri irudikopertsonaien hilketa adierazten duten ekintzak. Eta ekintza hauek ez dira as-kotan modu triste batez ospatzen. Lantzen, Luzaiden eta beste zenbait he-rritan pertsonaia horren senide izango ziren zenbait mozorrok tristearenaegiten zuten, hala ere, ekintza ematen zen testuingurua kontutan hartuta,antza handiagoz du nigar itxurazko ihardun honek, Baküsen emazteakPhantzart antzerkian jokatzen duen saio satirikoaz, benetako luto adieraz-penaz baino. Izan ere, herriak, antzin-antzinatik datorkion pentsamoldeakeraginda, bizitza eta heriotza batera onartzen bait ditu. Erlijioak eta aurre-rapenak gero eta sakonagotzen saiatu diren mozketa hori ez dago herri ikus-pegitik hartutako izadiaren bilakaerarekin ados. Naturan elkarrekin doazenbi elementu horiek gizonarengan ere modu berean azaltzen dira eta honenadierazgarri garbi bat Ihauteria izango genuke. Denbora muga batek ezarri-tako baldintzak bete beharrezkoak dira, bizimodu baten joanak bere herio-tza dakarrelarik eta momentu berean beste baten etorrerak, aldiz bizitza.Nire ustetan honela ulertu beharko genituzke Ihauteria iragan errito bezaladefinitzen dutenen adierazpenak. Manuel Lekuonak artzai bizimoldearenhalabeharrezko mugak sorturiko ospakizuna bezala ematen digunean argi-ro tilertu du aipaturiko arazoa. Azalpen horri oinarri zientifikorik ezin bila-tu baldin bazaio ere karnabala-ekintza modernoagoetan konstante bezalaazaltzen zaigu igaro behar hori, naturaren bilakaerarekiko bizitza-heriotzaparekatze hori (18).

Lehenengo atalean herriak zuen denbora kontzepzioaz hitz egin dugu-nean, Ilargiaren eragin handia azpimarratu dugu. Honek badu, zenbaiteniritzietan, Karnabaletako ekintzetan azaltzen diren elementu batzurekin er-lazio nabarmen bat. Gaignebet-en ustez ilargia emakumeen hilerokoen era-gile izateraino iristen ez bada ere, herri pentsakeran elkar loturik lihoazkeengertakizunak izango lirateke. Ilberri egunek fekunditate gabeko garaiakekarriko lituzkete, eta betekoek, ordea, ugalkortasuna. Bere hitze-tan: «C’etait —Ihauteria—, en Nouvelle Lune, un période proche des règles,donc un période infécunde. Et cela donnait lieu à un débridement sexuel»

(18) Ikus «Iñauteriak», 26 or. batez ere.

64


(19). Hau izan da bilatu dudan Ihauterietako harreman seksualen gehikun-tzaren adierazpen bakarra eta, argi ikus daitekeenez, ez dago nahiko froga-tua baina bere bitxitasunarengatik, behinik behin, aipagarria iruditu zait.

Beste ondorio sinboliko batzu azaltzen dituen ekintza multzoa Ihaute-rietako ospakizun eta erakuskarri gehienetan ematen den giza gorputzarenirudipen groteskoa dateke. Egoera edo gertakizun baten irudipen groteskoamugatzekotan eta kontzeptuaren definizio erabilgarri bat lortzearren, egoe-ra horren eraldatze betikor eta ez osoan datzala esan genezake. Jaiotzetikheriotzarako bidean dagoen egoera izango litzateke, bizitzaren mutur ezin-besteko horiek beregan ematen direlarik. Aldi berean denboran kokatzenda gertakizuna hazte eta bilakaeraren laguntzaz. Honekin batera irudipengroteskoak duen balio bikoitzaz ohartu beharko genuke: eraldatze prozedu-raren bi aldeak, antzinakoa, zaharra eta berria, hiltzen dena eta jaiotzendena, gertaeraren hasiera eta amaia; hauek guztiak edozein modutan azal-tzen zaizkigu adierazita gizabizitzaren kontzepzio batu baten testuinguruan.Antzin Aroan froga litekeen irudipen groteskoak Erdi Arotik aurrera osogarapen nabarmena izan zuen, harik eta herri kulturaren ezaugarri nabar-menetakoa izatera, Errenazimendu aurreko garaietan, iritsi zen arte. Bereadierazle trebeenetakoa Rabelais-en lanetan aurki genezake, beste zenbaitegileengan ere aztarna garrantzitsuak egon arren, esate baterako Cervan-tes-ek sortu zuen Sancho Panzarengan ikusten den Don Quijoterekiko jo-kaera desmitifikatzailea, errealista. Baina nola agertzen zaigu bizitzarenirudipen grotesko hori herri kulturaren emaitzetan? Bada, hiperbole eta ka-rikaturaren bidezko kontrajartzeetan. Gorputz funtzioen azalpena, karna-baletako ekintzetan bi baliabide horien inguruan agertzen zaigu. BainaXVI-XVII mendeetara arte herrian aski hedaturik iraun duen irudipen gro-teskoari beste elementu batzu gaineratu zaizkio. Hauen artean tratatzen arigaren gairako garrantzitsua izanik bat aipatuko nuke. Gizarte mailan inmo-ral edo kaltegarri bezala hartuta dagoen jokaera baten kritika satirikoa izan-go litzateke (20). Elementu honen bidezko jeneralizazio arriskutsu bat eginnahi izan omen da, bizitzaren irudipen groteskoak iradokitzen duen baliobikoitza ahantzi eraziz. Giza gorputzaren zenbait zatiren hazte bildurgarriaantzeman dezakegu karnabaletako zenbait pertsoanaiarengan: Phantzar-ten sabelaren ahalmen itzela, bere andrakoikeriak iradokiriko potentzianeurrigabea, Baküs eta Poloniren egunero eta momentuoro edaten egonbeharra, Gargantuaren aho bete ezinezkoa etab. Gertakizun hauetan gor-putzaren irudipen groteskoa nabari da, hiperbolea nagusi da. Kontrajar-tzeak ikusten dira batez ere Garizuma edo Hausterren pertsonaia bere lagu-nekin alderatzerakoan. Baina esan genezake elementu satirikoak ere ager-tzen direla. Gizarteak egiten duen nolabaiteko balioztatze baten barrukogaitzespena nabaitzen dela pertsonaia horiengan. Izan ere, aipaturiko pertso-naien jokamoldeetan, eta areago xaribarietakoetan, herri moralaren aurka-

(19) op. cit.: 38 or.(20) Bajtin, M.: «La Cultura popular en la Edad Media y el Renacimiento», 274 eta jarr.

Schneegens-en esanei egiten dien kritikan agertzen da ideia hau.

6 5


ko zenbait ekintza ematen bait dira. Alabaina Garizumaren etorrerak era-gindako ideolojia edo ohitura aldaketak sortzen du kritika edo satira hori.Beraz, pertsonaia hori agertzen ez den emankizunetan aurkitu ahal izangogenituzke irudipen groteskoaren eredu osoagoak, maskaradetako alde bel-tzean agertzen diren Buhame, Kauter, Khestuak alegia. Hauek mugimendunahasian esandakoak eta egindakoak, Trajikomerietan agertzen ez den iru-dipen grotesko antzinagokoren bat iradoki liezagukete. Baina giza gorpu-tzaren adierazpen groteskora itzuliz, gure Ihauteetako zenbait ekintzetanbeti azaltzen zaigu gorputzaren irudipen groteskoa defini lezakeen ezauga-rri inportanteenetako bat: bi izaki, bi gorputz batengan bilduak azaltzea.Hauetako baten heriotzak bestearen jaiotza, bizitza, erakartzen du. Izadia-ren bilakaera sinbolizaturik hemen bilatzea ez litzateke, ene iritzi apalean,gehiegikeria handirik. Phantzartek hil behar du, Baküsek bezala, bere erre-ge denbora bukatu bait da, baina derrigorrezko heriotz horiek, aspaldikoezarpen sozialak jarritako Garizumak eraginda adierazi moralik balute ere,jarraian datorren Naturaren berpiztea iradokiko ligukete. Alde honetatikazterturik konparagarri gertatuko litzaizkiguke maskaradetako Pitxurenheriotz eta berpizmena, Zamaltzainaren irentze, indar galtze eta ondoko in-darberritzea Kukulleroen laguntzaz lortutakoa, eta abar.Iragan gaitezen, besteak beste, Karnabaletako ospakizunetan erabili eta

agertzen diren zenbait tresna zehatzen esanahi sinbolikoak aipatzera. Ho-rretarako batzuren zerrenda moduko bat egingo dugu, herri kulturaren etaikerle zenbaiten arauerako adierazgarriak bakoitzari gaineratuz. Errepika-pen eta lelo astuna ematen badu ere, berriro nago ideia gehientsu hauenazientifikotasuna aipatu beharrean. Sintesia antzeko honetan sartu beha-rrezkoak deritzet, oinarri sendoz frogatuta ez egon arren, erabat gaitzetsiakere izan ez direlako.

Zintzarria da anitz ospakizunetan agertzen den elementua. Ezaguna zai-gu bere erabilpen betikoa artzantzan eta nekazaritzan ematen dena, bainahonez gaineko beste xedetarako balioa ere eman zaiola argi dagoela esan ge-nezake. Eguraldiarekiko esaera zaharretan agertzen zaigu abereen portae-rari loturik (21) eta azienda nahiz artaldearen osasunaren gidaritzat askotanhartu izan da. Gure herriko eskualde askotan gertatu da hori, zenbaitetanKristautasunaren eraginez jarritako santu batzuren eginkizunekin osoki ba-tzen delarik (22), San Antonen arranarekin gertatzen den bezala. Gainerahalako hedapen nabarmena eman zaio, beste herri ekintzetara aspaldianigaro baita. Zintzarriz zarataka herriaren moralaren kontrako ihardunak sa-latu dira, xaribarien arteko Serenadari ematen zaizkion izenek frogatzenduten legez: zintzarrotsa, eta eztai egunetako toberak ospatzerakoan ere:arran hotsa (23). Herri jaietan ere erabat murgildurik agertzen zaigu Ihaute-rietako zenbait pertsonaiaren lagungarri eta batez ere Ituren-Zubietako os-pakizun sonatuan. Gorago adierazi dugun espiritu gaiztoen edo gaizkinen

(21) Garmendia Larrañaga, J.: «Iñauteria», 193 or. eta jarr.(22) Azkue, R. M.: op. cit. 29-33 orr.(23) Azkue, R. M.: op. cit. 462 orr.

6 6


kontrako indar berezi bat ematen omen zion herriak (24). Txilinei ere antze-rako balioa eman izan zaie umeen ohialen tartean josterakoan eta zenbaitjaietan, eztaietan batez ere erabiltzen zirenean (25). Adierazi groteskorikere bilatu nahi izan zaie baina nire ustez ez litzateke hemen egongo grotes-koaren alde satiriko hutsa, balio bikoiztasuna ere agertzen da, adibidez,maskaradetako buhameen jantzi bitxian. Dantza eta beste pertsonaia edoekintzetara ere igaro dira tresna hauek, Alford andreak zorigaiztoaren aur-kako «botere profilaktikoak» ematen zizkiolarik Zuberoako Maskarade-tan, Lapurdiko Kazkarotengan eta beste hainbat Ihauteri edo bestelako os-pakizunetan, azaltzen duten hedapena nolabait adierazteko (26). Maskara-detan azaltzen zaigun Gathia edo Gathusainak daramatzan «sorgin gurai-ze»-ei ere halako adierazi sinboliko bat bilatu nahi izan zaio. Oinaztarriarenirudi izango litzateke eta euria erakartzeko botere duena ere bai (27).

Ezpatak —Maskaradetako buhameenak, konparazio baterako— etaIhauterietako nahiz bestelako jaietan egiten den beren erabilpena dantzetanedo antzerako ekintzetan, errito kutsua eta adierazi sinbolikoa eman zaienbeste elementu batzu dira. Inork esan duenaren arauera agian beren ordez-ko berriago bat besterik ez dugu makilan ikusi behar. Dirudienez kasik Eu-ropa osoko tradizio antzinako batez egiten dugu topo ezpatadantzaz ihardu-terakoan. Ekintza horretan espazio eta denborarekiko erritoa bilatu nahiizan da, batez ere pertsonaia baten heriotz eta berpiztean oinarrituta. Baitalurraren emankortasuna eta zenbait izurriteren kontrako gizonen babesaantzekoa ere. Lehen esan dugu zerbait honetaz, eta behar bada gure Ihautejaiari aplika lekioke. Beste lurralde batzutan eman zaion gazteria arrarenhartueman seksualetarantzko sarbide arriskutsu eta klase burrukaren baiez-tapen zentzuak, ez dut uste gurean inola ere ikus litezkeenik. Dena den in-terpretazio subjetiboak dira, batzuk besteak baino frogatuago edo, azaltzenzaizkigun arren.

Maskaraden adierazpena ematen saiatzen delarik, honela diosku VioletAlford-ek: «El Tcherrero pertenece a la gran familia de los barrenderos Eu-ropeos. Tienen por tarea barrer delante de las divinidades para alejar losmalos espíritus» (29). Txerreroak Zamaltzainari —antzinako jainko edoidolo baten irudia, haren esanetan— bidea egiten omen dio. Bere «erratza»Ituren-Zubietako joaldunak erabiltzen dutenaren parekoa izango litzatekeeta beste zenbait lekutako tresnen antzerakoa. Zintzarriei eman zaien balioberbera lukete hauek; gaizkinen kontra jotzeko erritoak, zartailuak garbi-kunde erritoen tresnatzat hartu izan diren bezala alegia (30).

(24) Lekuona. M.: op. cit. 17-18 orr.(25) Satrustegi, J. M.: «Solsticio de Invierno», 80-82 orr.(26) Alford, V.: op. cit. 389 or.(27) Alford, V.: op. cit. 385 or. Lekuona, M.: «Mozorros y Lupercos». Caro Baroja, J.:

op. cit. 198 or.(28) Alford, V.: op. cit. 384 or.(29) Alford. V.: op. cit. 385 or.(30) Lekuona, M.: «Iñauteriak», 19 or.

6 7


Badago, azkenik, Euskal Ihauterietan irudi groteskoaren sinbolotasunaadierazten digun tresna bat, zinga —xiringa— edo klistera deitutakoa. An-tzerti komikoan, Xaribari nahiz Trajikomerietan, konstante bat bezalaazaltzen zaigu tresna horren erabilpena, labamenthia. Barbera izaten da, es-kuarki, honen egilea eta ikuslegoaren barrea eragiten duen aurre-saio des-kribatzaile batez lagundurik ematen da gehienetan. Gaisoaren ipurtzuloanlabatiba antzekoa den xinga sarturik, medeziak haren osasunerako agindudituen sendabideak botatzen dira, gizagaxoaren heriotz triste bezain barre-garrizko ondorioarekin. Horren adierazgarri ederra Phantzart trajikomerianaurki liteke 284-293 eta 517-528 bersetetan, honez gain edozein xaribaritanere agertzen zaigu saio bera. Giza gorputzaren behekalde eta eskrementoe-kin duen zerikusiak eta pertsonaia baten heriotzazko ondorioak aztertu du-gun errealismo groteskoaren koda herritarrera garamatzate, bere balio bi-koiztasuna erabat azaltzen delarik beste pertsonaiek, doluminez beharrean,pozarren hartzen bait dute berria, aitzakia guztiz karnabalezkoez baliaturik,Baküsen heriotzaren kasuan, ardo frango izango bait dute elkarren artekoparranda eta atseginerako. Horren antzerako tresnak aski hedaturik azal-tzen zaizkigu Errenazimendu garaiko Frantzia aldean eta Espainian nahizGalizian, azkeneko hauetan, era berean, oso hedapen zabala duen besteerabilpen guztiz desberdina baldin badute ere (31).Aipaturiko tresnez gain animalia irudiak ere dira esanahi sinbolikoez

hornituta. Oilarra izango litzateke hauetako bat. Euskal Herriko Ihauterijaietan, beste zenbait herritan bezala, ume eta gazteen libertigarri moduanagertzen zaigu, oilarjokua antolatzen denean (32). Bizitzaren irudi, gaizki-nen kontrako ahalmena eman omen zaio. Arazorik agertzen da, ordea,Erronkari aldeko Oilakunde egunaren ospakizunaz, oiloa baita, ez oilarra.Badirudi beste herri batzuetan lizunkeria eta birilitatearen sinbolotzat har-tzen dela (33). Hartzaren irudiak bi adierazi agertuko lituzke: gizonak duennaturaren domeinua, bere ehizean eta kateaturik eramaterakoan (34) etaeguraldia edo metereologiarena (35). Zaldia ere aipaturiko zenbait pertso-naiaren ekintzez esanahi sinboliko batzuren eramale genuke (36). Astoare-kiko interpretazioak ere bide beretik eraman direlarik, herri zentsurarekinharremanetan zeudekeen ekintzetan ikusten dugu —astolasterrak— etabeste zenbait ihauterióspakizunetan (37).

Baina animalia edo abere horietzaz gain, propiziazio erritoen —edozeinboteredun izakiren mantsotzerako erritoen— gai bezala hartutako bestebatzu badira, eta hauen arteko gure herriko ohituretan eta Ihauteri jaietan

(31) Fraguas, A.: op. cit. Caro Baroja, J.: op. cit. 63-67 orr.(32) Caro Baroja. J.: op. cit. Izeta, M. «Orakunde». Azkue, R. M.: op. cit. 56 or. Erron-

karin antolatzen zen oilar-jokuaren deskribapena dakar hango euskalkiaz.(33) Caro Baroja, J.: op. cit. 90 or. Le Roy Ladurie., E.: op. cit. 350 or.(34) Alford, V.: op. cit. 382 or.(35) Gaignebet, C.: op. cit. 132. Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 351 or.(36) Gaignebet, C.: op. cit. 141-145 orr.(37) Gaignebet, C.: op. cit. 138-139 orr. Irudi interesgarriak S.Harruguet-en «Ihautiri So-

las-eam.

68


hedatu samar dauden bi aztertuko ditugu, iraizean besterik ez bada ere:otsoa eta azeria. Lehenengoari dagokiola badugu Ataungo ihauteri jaietanOtsabilko izenez ezagutzen den karnabale aurreko osteguna. Orduan,umeek eskea egiten dute lelo bakar bat erabiliz. Bertan, otsoa hil eta ekar-tzea aipatzen dutelarik, badirudi propiziazio edo limurtzetik animalia kalte-garriaren kontrako eraso zuzenera pasa dela (38). Antzerako zerbait gertu-tako litzateke azeriaren kasuan. Ihauteriz eta beste zenbait jaietan ere Azeridantza ematen da. Honek bere testua ere badu (39), bere arauera azeriakbuztana galdu du eta ihesi joan. Elemendu hori ere Luzaideko ihauterietakoAxetatupinen gai garrantzitsu bezala agertzen zaigu, otsoaren kontuan ger-tatzen zen bezala eskea ematen delarik (40). Beste alde batetik esan geneza-ke arrazoi ekonomiko bat dagoela errito antzeko horietan, abereak zenbaitpizti kaltegarrirengandik gordetzearena alegia. Aspaldiko tradizioa da hala-ko ihizi baten ehiztariak duen eskerako eskubidea eta hizkuntzak eman lie-zazkigukeen argibideez baliatuta ere, konklusio berbera atera genezake

(38) Lekuona, M: op. cit. 21 or. Barandiaranek ematen duen testoa aldatzen dugu «Es-quema de distribución geográfica de algunas creencias...», 136 or.:

«Otsabilko, otsabilkoNi basoa jûn da otso aundi’at ekariko, ekariko,Nei lukaika mutur bat emat’ez diñaiTripati aurea buruntzie sartuko, sartuko.»

´ ´´

´ ´

Zera gaineratzen du D. Joxemielek: «Las niñas, de instinto menos fiero, cambian la amena-za de las últimas palabras por esta otra:

«Atêt eta leiôk ausiko, ausiko».

(39) Caro Baroja, J.: op. cit. 353 or. Iztueta, J. I.: Gipuzkoa’ko Dantza Gogoongarriak»,228-230 orr. Enciclopedia Ilustrada del Pais Vasco, VI, 344 or.(40) Sagaseta, M. A.: op. cit. 168-174 orr. J. M. Iribarren-ek bere «Estampas del Folklore

Navarro» 7. atalean ematen digun testua hau da;

«Axeri zar bat bainan erniaLadron eta oilo jaliaInguru guzietan higuindiaIzan zen artian hartia

Axeri zarra nun duk buztana?Axeri zarra nun duk buztanaJainkoak nasaiki emana?

Bainan axeria beitzen goserikAthera zen buztana utzirik;Athera, diot gibela mozturik,Gauza hortaz ahageturrik

Nik ez dakit, egia eraiteko,Hauxe nolaz zen gerthatu;Dakidana zuei kondatzeko,Artetik zela eskapatu»

6 9


aberatsa baitzen euskaraz abereduna, hots, orain, egoera ekonomiko lasaizbizi dena, latinez ere antzera, garai batean, adierazten zelarik (41).

Manuel Lekuonak honela laburtzen du Ihauteriak zuen errito kutsua,bere ustez horretan dagoelarik jaiaren benetako esangura:«Neretzat Inauteriak, garbi-garbi, artzaiak negua etxean igarota, berriz

ere bere artaldearekin mendira joan bear duaneko egunen gogoangarri etagoxagarri sortutako jai batzuek dira. Etnologoek «Rito de paso» esan oi du-ten oietako zerbait, alegia ... Etxeko goxoa utzita, mendira bear... Bañanbaita, mendian gose arkituko duan otsoa adiskidetzeko, magiazko jaikizunzerbait ere: «Rito de propiciación» esango gendukeana, alegia... Itz bitan:«Aratuzte» = «Rito de paso»; «Otsabilko» = «Rito de propiciación» (42).

Agian honela interpreta liteke gure herriko zenbait ospakizunek azal-tzen dituzten elementoak oinarritzat harturik, baina hori egiaztatzeko frogasendorik ez dut uste dagoenik; izan ere, gurean askotan gertatzen den gauzabait da baiztapen zalantzagarri batzuren ezin ukatu ahal izatea, aurkakoarrazoirik ere ez egotearren. Dena dela, urtero ospatzen den jai honek as-paldiko garaietan koka litekeen bere sorreratik hona, hamaika aldakuntzaez ezik, garaian garaiko eta lekuan lekuko sinbolo eta errito andana gainera-tu izango zituen, orain, munduan den gertakizun sinbolikoenetakoa izaterairitsi delarik (43).

(41) Caro Baroja, J.: op. cit. III. IX kap.(42) op. cit. 25-26 orr.(43) La Roy Ladurie, op. cit. 347 eta 357 orr.

7 0

IHAUTERIAREN BILAKAERA

Emandako ezaugarriez giza-gertakizun honen definiziora hurbildu gare-larik, bere eboluzioaz, garapenaz mintzatuko gara orain. Hainbeste etahainbestetan erabilitako gai honen berriro aztertzeak asperkeria eta nekeaerakar litzakeenez gero, aurre-ohar batzu emango ditugu, irakurketaren la-gungarri. Sintetizatzen saiatu gara Ihauteria definitzeko orduan eta orain-goan ere bide beretik jarraituko gara. Honek ez du esan nahi jaiak historianzehar izan dituen aldakuntza guztiak aipatuko ditugunik; jaiaren eredu edoadierazgarri, ikertzaileek eman dituzten ekintzak aztertuko ditugula baizik.Hauek azaltzeko dagozkien garaietan kokatzen saiatuko gara, historia, ho-netarako zenbait kasutan tresna baliagarri bezala erabiliko dugularik. Be-raz, ez da hau azterketa historiko bat izango. Mailaz maila zerrendatuko di-tugu jaiak izan dituen zenbait adierazpen garrantzitsu eta historiak datu la-gungarririk noizbait eskaintzen badigu, erabiliko dugu. Ihauteriaren sorre-raz ez dugu eritzi bakarrik ere azalduko, lan honetan zehar frogatu ahal izandenez, arazo horri buruzko teoria asko bait daude. Mailaketa ematerakoanadieraziko dugu non, noiz eta nork azaldua gertatzen den sorrera hori, etahortaz, ulertzen da behin baino gehiagotan agertuko zaigula sorrera gaia,eritzi eta pertsona desberdinek aztertuta. Azkenik esan dezagun maila ba-koitzaren adierazpenean Euskal Herriko adibideak ematen saiatuko garela,orain arte egin den bezala, emaitza literarioak batez ere horretarako erabi-liz.

1/ Herri Mitologia eta kokapen aurre historikoa:

Lehenengo mailak herri mitologian izango luke bere oinarria eta garaiaurre historikoetan, bere kokapena. Ez dago, esan dugunaren arauera, ho-nen froga zientifiko sendorik baina badirudi zenbait ekintza horretatik etorlekizkigukeela, segurta ezin litekeen arren. Bertan Zuberoako Maskara-dak, Lantzeko ospakizunak, zeintzuek aurrekoekin antzerakotasun nabar-men eta frogatuak bait dituzte, Ituren-Zubietako joaldunen joan-etorriak,

7 3


Behenafarroako Kabalkada deituak, Lapurdiko Kazkarotak eta beste sar-tuko lirateke. Kasuan kasuko zehaztapenak alde batera utzita, gizakiak as-paldian ageri duen mozorrotzeko, maskaratzeko joeraren adierazpen saioe-tatik datoz, neurri batean, uste hauek. Lourdes-k Trois Soeurs kobazuloanagertzen den irudi bat jartzen da, gehienetan, eredu bezala (1). Bertan ani-malia eta gizonaren nahasketa bat azaltzen da, zer funtzio betetzen duenedo zertarako marraztu zuten oraingoz garbi ez dagoelarik. Helburu maji-koak aipatu ohi dira gehienbat antzinako maskaratze horretaz hitz egitendenean eta oraingo munduko zenbait herri primitiboetako ohiturak hartzendira horren ezaugarritzat. Giza-hartza, giza-zaldia eta giza-zezena nahizoreina izan dira gehien erabili omen ziren maskaratze formak, lehenengobien lekukorik gurean oraindik bila dezakegularik.

Ihauterietan azaltzen den beste zenbait elementuren adierazpena ildoberetik aurkitu nahi izan da: elkarteak, gazte nahiz umeen elkarteak konpa-razio baterako. Oraindik orain Afrika edo Melanesiako herri batzutan era-tzen direnak aipatu dira horren aztarna bezala eta Pío Baroja bera ere eritzihorretakoa azaldu zitzaigun, garai hartako joera konparatibista zalantzaga-rriari jarraitzen zitzaiolarik, Karnabalaren nondik norakoa agertzeko idatzizuen saiotxo batean (2). Bere ustetan, Hego Afrikan diraukeen zenbaitgiza-elkarte formak izango luke Ihauterietan azaltzen zaizkigunekin antze-rakotasunik. Herri horien gizarte egitura hiru elkarte moetetan bana liteke:gizonek eraturiko elkarteak, emakumezkoen nagusitasunari aurre egitekoeratuak itxuraz, buruzagi hilaren omenezko sakrifikazio eta dantza erritoz-koak ospatzen zituztenak; herriaren garapena daramaten elkarte normalak,soldadu, funtzionari, administrariak eta abar, eta azkenik majiazko erritoakeratzen dituzten elkarte totemikoak. Berak dionez Melanesia aldean askozgogorkiago egituratuta daude horien antzeko organizazioak. Ez litzaigukeguri zailegi izango konparazio errezen bidez hauen eta gure karnabaletakozenbait erakunderen arteko antzerakotasuna nabarmentzen hastea, bainaez dut uste merezi duenik. Aurreko atalean aipatu ditugu Alford-ek eta bes-te batzuek defendaturiko hipotesiak, konparatibismo metodo beraz baliatu-rik sortutakoak. Hauek ere herri mitologiazko maila honetan egoki sar litez-ke, argitze zientifiko falta alde batetik eta antzinako zenbait errito orokorre-kin identifikatzeko zaletasuna ezaugarri bezala lituzketelarik, bestetik. Nirealdetik, behinik behin, saiatu naiz Ihauterietako ekintzen adierazpen modu-korik, gure aurre historian zeudekeen ahal bidezko sinismenetan bilatzen(3) eta iraizean egindako miaketa besterik ez izan arren, aurreko ataletanazaldutako zenbait apur oso hipotetiko kenduta, ez dut uste halako pareko-tasunik atera litekeenik.

(1) Alford, V.: «Ensayo sobre los orígenes de las mascaradas de Zuberoa». EnciclopediaIlustrada del País Vasco, vol. VI, 344-375 orr.(2) Baroja, P.: «Las raíces del Carnaval».(3) Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco». Baran-

diarán, J. M.: «Sobre las antiguas religiones de los Vascos». Sorazu. E.: «Antropología y Reli-gión en el Pueblo Vasco».

7 4


Maila berean sar genezakeen beste adierazpide bat azaltzen digu DonManuel Lekuonak. Ihauteriaren sorreraz ari delarik, historia aurreko ga-raietara ere jotzen du baina erabat desberdin gertatzen diren arrazoietan oi-narrituz, alegia arrazoi ekonomiko eta sozialetan (4). Berak dioenez, gureherriak, erromanizazioa baino lehen, artzantza zuen ogibide ia bakartzat.Beraz bizimodu zahar hori, antzin-antzinako euskal gizonari zegokiona ge-roago aberastuko zen erromatarrek ekarritako olagintza —nekazari bainolehen, olagizon izan bait zen euskalduna bere ustetan— eta nekazaritzarekin.Honek batez ere, aldakuntza sakon bat erakarriko ziokeen izaera eta psiko-logia arloetan ahozko literaturan froga litekeen bezala (5): bertsolaritzakprozedura zerebralagoak edo eskatzen ditu, kopla zaharrei darien kutsu ma-jiko eta ametszalea guztiz baztertuta utzirik. Egoera ekonomiko edo sozia-len aldaketa horrek bizimodu desberdinak eragingo zituen eta, modu be-rean, giza ohitura desberdinak ere bai. Honela artzai giroko jai bat bezaladefinitzen du Lekuonak Ihauteria eta bere sorrera, hain zuzen ere, garaihaietan kokatzen. Artzai bizimoduko urte-zikloa Ihauteriaz hasiko zen.Etxean negua igarota, okela nahiko janda, mendi aldera jo behar zuen ar-tzaiak, artaldea aurretik harturik. Mendian zegoeneko jakien artean ezomen bait zen haragirik egongo, Udaberri haserarekin batera utziko zionharagi jateari, eta honek beste parekotasun baten berri ematen digu. Ihaute-ria, garai eta bizimodu hartan ospatuko zen artzaiaren mendira joaierakojaia, agur jaia izango zatekeen. Besteek ez bezalako arrazoiez bere hipotesiaazaltzen digun arren, intuizio antzeko batek eusten dio ene iritziz. Gaineragorago adierazi dugun gertakizun batekin egiten dugu topo: ezin uka geneza-ke hipotesia, kontrako argudiorik ez bait dago, aldekorik ere —intuizio mai-lan behinik behin ez bada— ez dagoen bezala.Oso emana ikusten dugu Don Manuel Lekuona halako adierazpenetara.

Batzutan badirudi adierazpen artistikoetan iturburu antzinakoenetara jonahi duela eta, noski, honek analisia zientifikoaren bidea nolabait galeraz-ten dio. Ikus dezagun, adibide bezala, dekorazio olerkigintzaz eta bere sor-buruaz esan zuena, Ihauteri ospakizunen sorrera bezala azaltzen duena ho-beki ulertzearren (6). Beraren ustez, olerkigintza era hori Neolitiko Aroansortuko zatekeen, bi arrazoi antzeko jartzen dituelarik: lehenengoa, ArteEder guztien bilakaeraren parekotasuna aldez aurretik onartuz, aipaturikoaroan gertatzen den estilizazioa izango litzateke. Kobazuloetan agertzen di-ren irudi estilizatu horiek, dekorazio olerkigintza izango zuketen beren pa-rekoa literatura arloan. Bigarrena: arteek, gizakiak duen haurtzarotik au-rrerako hazte prozedura antzerakoa izango zutela aurretik ere emanik, ono-matopeia eta beste zenbait ezaugarri, umeei dagozkionak, olerkigintzamota horretan agertuko liratekeenez gero, garai hartakoa izango litzateke.Agian, beharbada, horrela izango da.

(4) Lekuona, M.: «Iñauteriak»; ARGIA aldizkarian ateratako elkarrizketa. Roma Riu,J.: «Aragón y el Carnaval» 40 or.(5) Lekuona, M.: «Iñauteriak», 14-15 orr.(6) Lekuona, M.: «Literatura Oral Vasca», 362-63 orr.; «Problemas que plantea la Litera-

tura Oral Vasca», 566-567 orr.

7 5


Beste zenbait ikerlek, zelten kulturan, Ihauterietako jaien aintzidaririksomatu nahi izan du. Badirudi konparazio hutsen bidezko prozedura emandutela horretan, antzinako zelten zelebrazioekin antzerakotasunik zuen for-ma oro zaku berean sarturik. Herri hartako muga kulturala leku jakin batzu-tan gelditzen zela baldin badakigu ere, bertan sartzeko oso diskutigarriak di-ren ospakizunak iratxeki zaizkio, askotan aro klasikoetatik datozkigun adie-razpenekiko arbuiaketa somatzen delarik horren arrazoitzat (7).

Beraz, Ihauteriaren bilakaera azaltzeko dugun lehen maila hau zenbaitekintzen iraupenak nolabait frogatzen duen arren, suposaketa eta intuizio-tan gelditzen zaigu.

2/ Antzin Aroko jaien eragina

Sinisgarriagotzat jo ditzakegu Grezia eta Erroman antzinan ospatzen zi-ren jaiak, Ihauteriaren sorburu bezala jartzen dituztenen teoriak. Greziaridagokiola Dionysos jainkoari eskainitako errito eta herri jaiak aipatu izandira gehienbat (8). Jai hauek Neguko Solstizioarekin batera hasita Udaberrihasera arte luzatzen ziren, eta nekazariek zenbait fartsa eginaz eta maskara-tuz ospatzen zituzten lehenago. Gero, eta beste zenbait ospakizun orokoreginda, Martxoaren lehen erdian jotzen zuten jai hauek gailurra, Dionysakdeiturikoak zelebratuz. Grezia osoan ez ziren modu berdinez ospatzen bai-na, Caro Barojak dioenez, zenbait iturburu klasiko harturik badirudi Ate-nas aldean ematen ziren «Anthesteria» jaiak zirela zaharrenetakoak, etaeredu bezala hauek deskribatuko ditugu. Lehenengo egunean ardo berrizbeteriko kupelak irekitzen ziren, bigarrenean Dionysos eta Atenasko erre-ginaren arteko eztaiak ospatzen ziren eta hirugarrenetik aurrera gizon moz-kortuek kalez-kaleko korrika eroari ekiten zioten. Poza jariozko ospakizu-nak irudi balekizkigukeen arren, Dionysos jainkoarekiko beste errito iluneta misteriozko batzu nahasten ziren bertan, eta orduko sinismen orokorrenarauera hilen arima edo espirituak hiritik zehar ibiltzen omen ziren. Bukae-ran eksorzismo antzekoren bidez lortzen zen «keres» deituriko espektro ho-rien iraizpena. Jai honek, funtsean, garbikunde helburua zuen, geroago des-kribatuko ditugun Erromako Luperkalak gertatzen ziren egun beretsuetanospatzen zirelarik.

Grezia aldean, Trazian zehazki, gaur egunean Ihauteriz egiten dira mas-karadak. Hauek Europako beste zenbait herritakoekin parekatzerik bada-go, eta Zuberoakoekin, hain zuzen, ere bai (9). Bietan aurki litezke zenbaitelementu berdintsu: giza-animaliaren berpiztea edo indarberritzea gezu-rrezko heriotz edo zikiratzearen ondoren, emakume itxurazko pertsonaiabaten segitzea, zenbait lanbidetako ekintzen agerpena, atzerriko pertsonaiabatzuren azalpena eta abar. Caro Barojak esaten duen bezala, maskaradakontuan «parece haber en Europa cierta homogeneidad que resulta difícil-

(7) Roma Riu, J.: op. cit. 23 eta 41 orr.(8) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», III, XII kap.(9) Caro Baroja, J.: op. cit. 273 or.

7 6


mente explicable si no se lleva el origen histórico de las fiestas, ideas y creen-cias homogéneas a fechas remotas,... » (10); antzinako data horiek, ErdiAroaren haseran edo apur bat lehenago kokatzen dituelarik. Beraz, gauregun ematen diren praktiketan berdintasun antzeko bat aurkitzea posibleizango litzateke. Arazo gehiago ekarriko liguke, ordea, azaldu berri dugunantzinako errito dionisiakoez benetako alderatze sendo bat bilatzeak, Fra-zer eta joan zen mende azkeneko aipaturiko beste ikertzaileek ez dute egin-kizun horretan zalantzarik izan, eta elkarketa ausartez alderatzen dituzteoraingo Traziako maskaradak antzinako errito dionisiakoez. Grekar litera-turako beste zenbait historiagilek horretan lagundu diete trajeria klasikoa-ren sorrera, errito moeta horiek, neurri batean, eraginda ere ikusi dutelarik.Dena den, badirudi, izatekotan, komediak errazkiago beregana zitzakeela,bere hasieran, herri jai haietako zenbait elementu, eta horretaz landa, ez da-goela gaur egungo ospakizunak orduko errito horiez alderatzerik, historiakedo soziologiak emandako oinarri frogagarriz, behinik behin.

Askoz ugariagoak dira, hala eta guztiz ere, karnabaletako ekintzen ain-tzindari izan zitezkeen Erromako herri jaiak, edo hobekiago esanda, gehie-netan instituzionalizatuta agertzen ziren herri jaiak. Hemen, Dyonisos-enomenez ospaturikoekin egin dugun bezala, deskribatuko ditugu, jarraianadierazteko zein aldetik eta nola antzeman izan den Ihauterietako ospakizu-nekiko erlazio edo antzerakotasunik.

Saturnalak, hasiera batean, Neguko Solstiziotik aurrera gertatzen zirennekazari jaien arteko batzu besterik ez ziren. Herri libertitze soila omen zu-ten helburu Errepublika garaian, baina itxura denez, aurrerantzean legezkotankera hartzen joan ziren. Egun soil batez ospatzetik, egutegiaren aldake-tak ekarri zituen bi egun gehiago gaineratu zizkien Julio Zesarrek. GeroagoAugustok beste egun bat gehiago jarri zuen horretarako eta azkenik, Cali-gulak, Juvenalia deitutako eguna gehituz, bost egunetako iraupena emanzien. Zenbaitek ikusi dute hauen eta Kroma deituriko festa greken artekoparekotasunik, baina badirudi ezin litezkeela horiek iturritzat hartu. Herrikontakizunek diotenez Janok lagundu zion Saturnori Latium-ean eskuta-tzen eta hau, hazien jainkoa, Urrezko Aroan errege izan omen zen. Orduan,bakea nagusi, lan askorik egin gabe bizi ziren gizakumeak, zorionezko ber-dintasunean, lur eta zeruaren ondasunez gozatuz. Jaietako lehenengo egu-naren bezperaz, Abenduak 16, umeak kaleetan zehar ibiltzen ziren «Io Sa-tumalia» oihukatuz, festetan nagusi izango zen bozkariozko oihua alegia.Saturnoren tenploan ospatzen zen elizkizuna sakrifizio batez eta urte osoanbere eskultura lotzen zuten xingolak kentzen zizkioten jaiari, honela, hasie-ra emanez. Eginkizun guztiak alde batera uzten ziren, ez zitzaien gaizkineizigorrik ematen eta mirabe eta esklaboak libre bezala edo kontsidera zitez-keen, beren jabeen mahaietan esertzen zirelarik, hauen joerak kritikatzekoeskubideaz baliatuz. Lehenengo egunean ospakizunak, elizkizunak eta otu-runtzak publikoak izaten ziren eta hurrengoetan giro familiarrera pasatzen

(10) Caro Baroja, J.: op. cit. 266 or.

7 7


zen, bertan opari eta aginaldoak (hauetako asko txantxetakoak) trukatuz,txerrikumea janez eta argizariak piztuz. Gehiegikerietarako bidea ere iza-ten zen, bakanalen antzeko orritskeriak eta beste gertatzen zirelarik.

Aipaturiko ezaugarri horietako batzuek Ihauterietako zenbait ekintze-tan eduki lezakete beren parekoa eta errege antzeko aukeramena izango li-tzeteke, horien artean, interesgarriena. Saturnalen giro ludikoa antolatu etabegiratuko zukeen nagusi bat jartzen zen. Askotan bere jerarkia ere bazuen,lagun bezala, jolas antzeko bere erresuma bideratzeko. Carok esaten due-nez (11) egon litezke Saturnalak Ihauterietako jaien aitzindaritzat jotzeraeramango gintuzketen zenbait erizpide morfologiko: jaiak ospatzen direndatak, antolamen sozialaren hankaz goratzea, ospakizunetan nagusi zenerrege antzeko baten izandapena, elkarri egindako opariak, tartean txantxe-takoak zeudelarik, eta sermoi edo prediku barregarriak. Zer esanik ez, ba-dago antzerako ekintzarik karnabaletako ospakizunetan. Errege edo den-bora mugatuzko nagusi baten aukeraketa hedapen handiko ohitura da gu-rean Nafarroa aldean (12), eta batez ere Inuxente eguneko haur ospakizu-netan ikusi izan da (13). Egun horretan botere inbertsio antzeko bat emanizaten da zenbait herritan, eta ikerle batzuk erromatar jaien aztarna garbie-na dela diote (14).

Neguko Solstizioa igarota beste festa multzo bat gertatzen zen erromata-rren artean. Hala ere, hori aztertzerakoan egutegi aldaketak eragindakonahasketa nabarmen batez egiten dugu topo (15). Kristo aurreko 45. urteanaldatu zuen Julio Zesarrek egutegia, eta urtearen hasiera Martxoaren lehe-nengotik Urtarrilaren lehenengora, hots orain dagoen egunera, pasa. Badi-rudi ekintza honek, Ihaute zikloan ospatzen diren zenbait festetako aintzin-dari izanak egunez aldaerazi zituela, horregatik ere aurki daitezkeelarik,Galizian nahiz Burgos aldean antzinako «strenae» eta «kalendae martiae»-en aztarna aipagarriak «marzas» eta «estrenas» direlakoetan.

Urte hasieran ere, Urtarrileko «kalendae» jaiak ospatzen ziren. Haue-tan berezi beharko genituzke aipaturiko Jano jainkoaren omenezko zaha-rrenak, zeinetan erregek hiltzen bait zuen artaldeen gidari izango zatekeenaharia, eta Erromako Errepublika desagertuta, Inperioarekin eta Augusto-ren garaietatik aurrera batez ere erromatarrek menperatzen zuten lurraldeosoan hagitz famatuak izan ziren «kalendae Januariae» deitutakoak. Denaden ematen du hedapen handi hura gehiago gauzatu zela festaren azalekoeran, herri bakoitzaren izaerak adierazitako esanahiean baino. Ikerketenarauera jakin ere bait dakigu antzerako ospakizunak ematen zirela bai Gre-zian, bai inperioko beste zenbait lurraldetan.

(11) Caro Baroja, J.: op. cit. 303-304 orr.(12) Satrustegi, J. M.: «Solsticio de Invierno», 144-145 orr. Garmendia Larrañaga, J.:

«Carnaval en Navarra» 97 eta 136 orr. Azkeneko honen beste liburuetan ere —«Iñauteria» eta«Carnaval en Alava»— ugari dira adibideak.(13) Garmendia Larrañaga, J.: «Iñauteria», I kap.(14) Roma Riu, J.: op. cit. 65 or.(15) Caro Baroja, J.: op. cit. 162 or.

7 8


Aipaturiko «kalendae» horietan, itxura denez, orein edo beste animaliaklaseko mozorroez jazteko ohitura zegoen, gizonak emakume antzeraagertzekoa, gaueko koru edo kanta taldeak eratzekoa, komeria barregarrizenbait antzestekoa eta abar. Honela labur genezake, Caro Barojak S. Isi-dro Sevilla-koaren hitzen itzulpena aldatuz, oraingo Ihauteri ospakizunenarbaso izan zitezkeen jai hauen tankera: «Instituyó la Iglesia el ayuno de lascalendas de enero a causa de un error propio de la gentilidad. Fue Jano cier-to príncipe de los paganos, por el que se ha dado el nombre al mes de eneroy al que los hombres inexpertos, honrándole como a un dios, otorgaron ho-nores religiosos y le consagraron un día con fiestas suntuosas y regocijos. Asílos míseros hombres y —lo que es peor— los mismos fieles, durante este día,adquiriendo monstruosas apariencias, se disfrazan a modo de fieras, otrostoman aspecto mujeril, afeminando el suyo masculino. Algunos, a causa dela citada fiesta pagana, se manchan el mismo día con la observación de losaugurios, hacen gritería y danzan, cometiendo otra que es más torpe iniqui-dad pues se unen los de uno y otro sexo formando cuadrilla, y la turba de de-pauperado espíritu se excita con el vino» (16).

Lurpekalak dira, agian, oraingo Ihaute ospakizunekiko zerikusi gehienazaldu dituzten erromatar festak. Herri kondairak esaten duenez, Tiber-enhanditze nabarmena eragin zuen uholde bat gertatu zelarik Palatino mendihegaletako batean zegoen kabazulora eramanak izan ziren Romulo etaRemo haurrak.

Bertan, urritasun garai latzak bait ziren, otso eme batek hazi behar izanzituen. Lekua ezin zehaztu baldin bada ere, Palatino inguruetan ospatzen zi-ren jaiok, zeintzu Fauno-k instituzionalizatuta bait ziren, iturburu mitologi-koen arauera. «Lupercus» hitzaren etimologian argibiderik bilatzekotan,ematen du otsoarengandiko babespena artaldeari emango ziokeen jainko-ren bat edo izendatu zela. Horacio-k idatzi omen zuenez, neguko «Fauna-lia» deituriko jaietan otsoa artaldearen erditik igarotzen zen, inongo belduredo ikararik sortu gabe.

Otsailaren hamabostez ospatzen ziren jai hauek eta aipatutako lekuanegindako elizkizun moduko sakrifizio batez hasi. Ahuntza, zakur eta ake-rrak hiltzeaz gainera, uztaren lehenengo galburuez vestaleek egindako opi-lak banatzen ziren. Faunoren omenezko zenbait himno kantatuz gertatzenziren zeremonia hauek. Gero, bi gazte igotzen ziren aldare ingurua. Hauek,Palatinoaren kultoaz arduratzen zen elkarteko ordezkariak ziren, bi familiospetsutako senide: Quintiliano eta Fabianoak zeintzuek elkarte edo kole-gio hori osatzen bait zuten. Aizto odoleztatu batez zikintzen zitzaien beko-kia eta esnetan bustitako artilez segituan garbitu, gazte guztiek orduan, ba-rre egin behar zutelarik. Errito hau egin bezain laster hasten zen korrikal-dia. Esan dugun elkarteko partaide ziren lurperkoek, akerraren larruz egin-dako sogen antzekoez harmaturik, lasterketari ekiten zioten inguruan ha-

(16) Caro Baroja, J.: op. cit. 172 or.

7 9


rrapatzen zituzten pertsona guztiak joaz. Emakume gazteek batez ere, kol-pe haiek hartzen saiatu beharra zuten, ernalgarri edo erditzerakoan behi-nik behin, lagungarri gerta bait zitezkeen.

Badirudi artzai kutsua azaltzen zuela errito honek. Lurpekoak, beren el-kartearen sorrera beharbada antzinako artzai bizimoduan kokatzen delarik,otsoaren espirituak gidatuta omen zeuden lasterketa bizi hartan. Sakrifi-zioan erabiltzen ziren abereek ere eritzi honen aldera eramango gintuzkete.Alabaina, askoz sinisgarriagotzat jo genezake helburu propiziatzaile etagarbikunde erriko bat bezala adierazten dituztenen teoriak (17). Jai hauetanere, gehiegikeria franko egiten omen zen eta autore latino klasikoek horregatikkritikatu ez ezik, 496 urte aldera, Gelasio Aita Santuak debekatu zituen.

Gaur egungo zenbait Ihauteri ekintzen sustraiak Luperkaletan ikusi di-tuztenen artean bi joera desberdin arki dezakegu, arazoaren aurreko adie-razpenak emateko orduan. Gorago askotan aipatua den Manuel Lekuona-rena izango litzateke lehenengoa. Filologia arloko zenbait izen eta etimolo-giaren esanahien parekotasun harrigarria (Otsabilko-Luperkalak; Februa-Garbikunde, esate baterako), nabarmenki azalduz gero, adierazpen etnologi-koetara pasatzen da, egon litezkeen beste konparazio pundu batzu azpima-rratzen dituelarik. Hauen artean luperkoen izakerak eta jokaerak, gure he-rriko ospakizunetako zenbait pertsonaiarekin duten antzerakotasuna izan-go litzateke, ene iritzian, garrantzitsuena: Durangoko «surrandiak»,Oihartzungo «mozorroak», Armiííongo «makarreroak», Barojako «porre-ro» edo «katximorroak» etab. Hauek ere, antzinako luperkoak bezala, jen-dea zartailuz kolpatzen joaten dira herrian zehar, batez ere ume eta emaku-me gazteei eraso eginez. Honela bukatzen du bere argudioaren defendape-na: «En fin, un cúmulo de datos que aun a pesar de la falta de corresponden-cia actual en lo que podíamos llamar el alma de ambas instituciones, sin em-bargo, nos inclinan irreversiblemente a creer que se trata de una misma eidéntica fiesta y que el carnaval es de institución pagana, aun cuando de in-tención no tan inmoral en su origen como ha llegado a serlo en nuestrosdías» (18). Horren parekotasun eta indentifikazio handirik egiaztatu gabe,ezagun eta nabarmen zaion zuhurtasun zientifikoaz, Caro Barojak baiezta-tzen du Luperkalen era eta helburuez antzerakotasunik luketen zenbaitIhauterietako praktika badaudela Espaina eta Europako hegoaldean (19).Berak dioenez, batetik otso, azeri eta beste zenbait animaliaren limurtzeahelburu luketen errito garbiak, eta bestetik, beldurrezko itxura azalduko lu-keten maskaratu batzu, emakume gazteen eta umeteriaren zigortzaile. Eus-kalerriko zenbait ekintza aztertzen ditu, hala nola Azeri dantza, LuzaidekoAxe ta Tupinak eta Otsabilko bera ere bai. Otsoaren hilabetea adierazikolukeen Otsail izeneko hilabetean tradiziozkoa omen zen, garai batean, ani-malia kaltegarri horien ehizatzearen atxakiaz, etxez-etxe eskean ibiltzea,beste aldetik. Bere hitz hauetaz labur genezake azaltzen digun eritzia:

(17) Caro Baroja, J.: op. cit. 345-346 orr.(18) Lekuona, M.: «Mozorros y Lupercos».(19) Caro Baroja, J.: op. cit. 347-367 orr.

8 0


«Ver en la fiesta del Zorro y la marmita, en la «azeridantza» y en el«Otsabilko» actos de propiciación, los dos primeros para preservarse delmal que puede ocasionar el zorro, para protegerse del lobo el tercero, no pa-rece muy aventurado.» (20).

Luperkalez aparte, eta erromatarrek Otsaila aldean ospatzen zuten jaimultzo nahastuaren adierazte saio honetan jarraituz, Lemuria, Feralia etageroago Parentalia deitutako festak gertatzen ziren. Lehenengoak Maiatze-ko idusetan, hau da hilabete haseratik erdira, zelebratzen ziren arren, bestebiek azaltzen zuten helburu berbera erakutsiz, hildakoen aldeko erritomultzo batez osatuta zeuden. Dena den ematen du Lemuria direlakoekerromatarrena baino beste zibilizazio antzinagoko batetan zuketela sorrera,zeren eta Luperkaletan antzeman zitekeen jolasgiro eta eder itxura erakus-ten bazituzten ere, bizimodu arriskutsu batetan soma daitekeen hildakoenarimenganako beldurrak eraginda bait ziruditen. Hizkuntza arloan eta os-pakizun beretan ere nahasten ziren Feralia eta Parentalia deitutakoek or-dea, gizarte eratu baten, zibilizazio garatu batek sortutako ohituren kutsuaazaltzen omen zuten. Egun haietan, egin beharrak alde batera utzita, erro-matar familia bakoitza, bere arbasoei zor zizkien errito multzoak betetzensaiatzen zen. Ez omen zen, hauetan, adur gaiztoko sineskeriek eragindakoportaerarik somatzen (21). Parentalietan, hileta guztietan ohi ziren eskain-tza eta hilen aldeko erritoak egiten ziren. Ohoratu beharreko hildakoen ho-bietan haiek egin eta gero, oturuntzarako biltzen zen familia. Bertan babakjartzen omen ziren, hilen arimen garraiatzaile omen zirelako. Egun horre-tan alaitasuna zen nagusi familian eta gorroto nahiz ezin ikusiak alde baterauzten ziren.

Jai hauek, zenbaiten ustez, utziko zuten Ihaute ospakizunetan aztarna-rik. Alde batetik hildakoen arimen limurtze nahi bat somatzen omen da zen-bait ekintzetan (22); bestetik, jaki kontuan ere antzerakotasunik bila daite-keelarik, aipatutako baben kontua dela eta bereziki (23). Horretaz aparte,ezaguna zaigu, hilabeteen euskal izenek azaltzen diguten hitz mordoan, Zu-beroerazko Baranthailla hitza, Otsaila izendatzen duena. Latindarren Pa-rentaliaren ondokotzat joa izan da zenbaitetan, prozedura etimologiko ho-rren adierazpen garbirik ematen ez zaigun arren, hala litekeela dirudi, kon-trako frogarik ez dagoen bitartean behintzat (24).

Matronaliak genituzke Ihauteri ekintzetan aztarnarik utziko zuketen az-keneko erromatar jaiak. Luperkalak bukatu eta hamabost bat egunetara os-patzen ziren hauek, ezkondutako emakume edo andreen omenez egiten zi-relarik. Zenbait ikerlarik Juno jainkosaren elizkizunaz zelebratzeko gerta-

(20) Caro Baroja, J.: op. cit. 353 or.(21) Baroja, P.: «Los meses de invierno», 1264 orrialdean «época aciaga» bezala kalifikat-

zen du, hala ere, Parentaliak ospatzen zireneko garaia.(22)(23)

Gaignebet. C.: op. cit. 32-33 orr. Roma Riu, J.: op. cit. III kap.Caro Baroja, J.: op. cit. III, IV kap.

(24) Gorostiaga, J.: «Los Nombres Vascos de los Meses». Peillen, TX.: «Eske pertsuenbilduma», 423 or. Michelena, L.: «Fonética Histórica Vasca», 261 or.

8 1


tzen zirela badio ere, sabinen bahikundearen oroitgarriren bat edo bazeladakigu, idazle klasiko batzuren iturriaren arauera. Bahikuntzari jarraitu zi-tzaion gatazka, batzuen ama-arrebek eta besteen emazteek konpondu omenzutelako herri bion poza eta lasaitasunerako. Horren urteurren bezala edo,ezkondutako andreei eskaintzen zitzaien, dakigunez, egun osoa eta bertanlorez apainduriko jantziez ateratzen ziren. Junori lore eskaintza eginda be-ren senar eta familiarrek opa zizkieten oturuntza eta omenaldietara joatenziren. Hala ta guztiz ere, emakumeen ugalkortasuna segurtatu nahia ere su-matzen da gertatzen ziren erritoen adieraziaren arauera. Antzinako ma-triarkatu izan omen denaren arrastorik ere bilatu nahi izan da, baina itxuradenez, ez zuten jai hauek inoiz zentzu sozial nahiz politikorik izan, teoria ho-nen defendatzaileak horretan saiatu direlarik ere.

Hauen aztarnarik erraz bila liteke garai honetan edo hobeki esanda,orain dela gutxi gure herrietan zelebratzen ziren zenbait ospakizunetan.Gainera, ematen du Kristautasunaren eragina antzinakoen moldatzean na-bari dela. Idazle klasiko batzuk diotenez erromatar kristauak ere sartzenbait ziren jaiaren desarroiloan barrena, zeduzkan konnotazio paganoak, no-labait ere, baztertzen saiatuz.

Ihauteri zikloaren zedarri zitekeen Sta. Agedaren egunean eman izan di-renak genituzke horien arteko batzu. Kandelarioak erakusten dituen zen-bait errito zaharren aztarrenik ere —garbikunde adierazia esate baterako—hauetan ere antzeman genezake, emakumeen ernalgarritasunaren eragitea-renak bereziki. Badirudi, gurean eske kantu eta enparauak besterik geldituez bazaizkigu ere, aztarna handirik antzeman dezakegun Espainako zenbaitherritan, emakume ezkonduen jai batzu ospatzen direla egun horrekin bate-ra. Caro Barojak honela lotzen ditu hauek, Kristautasunaren iragaziak izanzuen eragina berriro azpimarratuz: «Es evidente que todas estas fiestas demujeres casadas se parecen a las «matronalia» en una intención general almenos. El cristianismo ha dado origen también a festejos entre hombres ymujeres unidos por el vínculo espiritual del «compadrazgo» (...) y que se re-laciona, sin embargo, también, con las fiestas descritas por más de un rasgo»(25).Antzinako erromatar ohitura horiei loturik ere, gizartearen partaide

desberdinen omenezko ekintzak genituzke. Itxura denez ez dira hauek eregure herrian soilik kontserbatu, izan ere Alemania aldean ospatzen direnIhauteri jaietan badago «egun zoroei» hasera ematen dien emakumeen fes-ta. Egun horretan hauek dute giza-hartuemanak sortzeko eta zuzentzekoerabaki eta agintea. Aipagarria iruditzen zait ekintza hau zeren eta Alema-nian protestantismoak indar handi bat, hasera-haseratik hartu baldin ba-zuen, Ihauterietako ospakizunak egiten jarraitu dira eskualde katolikoetan,edo orduan behintzat katolizismoa nagusi zenetan, beraz, gorago adierazidugun bezala, jai hauekiko portaera arras diferenteak azaltzen dituzte kris-tautasunaren bi adar nagusiok.

(25) Caro Baroja, J.: op. cit. 381-382 orr.

82


Santagraziko harroinburuak herriko ohituren oroigarri. (Arg. Elizegi, José).

83


Santagraziko harroinburuak herriko ohituren oroigarri.(Arg. Elizegi, José).

84


Gure herrian, eredu horretako festen artean, Ihauteri aurretiko ostegu-nek zenbait lekutan hartzen duten izena eta egun horietan gertatzen direnekintzak izango lirateke. Azkuek hitz hauez jaso zituen egun hauetako ize-nak eta bertan ospatzen ziren jaiak (26): «(...) Naparoako ibar askotan gari-zuma-aureko iru ostegunak askariz ospatzen dituzte. Septuagesima-ondokoostegunak iru izen ditu: aitakunde, Bidankozen, gizakunde Uztarotzen, Iza-kunde Baztanen. Sexagesima-ondoko osteguna emakumeentzakoa da.Bere izena emakunde da tokirik geienetan, Bidangozen emakunde, neskax-kunde Ultzaman, Quincuagesima-ondoko ostegunean gizon ta emakumealkartzen dira ta izen egokia du: orokunde, Baztanen orakunde.

«Irugaren ostegun au Bizkaian ere ospatzen da. Bi izen ditu: eguen zurita sasi-koipatsu. Erriojan, Puebla de la Barca deritzaion urian, iru ostegunhoriek ospatzen dituzte. Beren izenak Eronkariko euskeratik artuak dirudi-te: Jueves de compadres, Jueves de comadres, Jueves de todos.» Dena denbadirudi hauezaz gaineko beste egun bat ospatzen zela, umeei eskainitakoaalegia, Nafarroako zenbait herritan, «mekunde» edo «umekunde» izenekoa(27). Egun hauetan oturuntza gertatzen zitzaien omendutakoei, jaietarakomusika eta dantza bereziak ere ematen zirelarik. Hauen artean, Iztuetak ai-patzen duen «eche-andre-dantza» sar genezake zeren eta emakumeek baka-rrik dantzatzen zutela ez badigu preziski aipatzen, elkarren arteko oniri-tziaren eta erlazio onen seinale bait da (28). Bizkai aldean, berriz, horren-beste datu ez izan arren, badakigu Bedia izeneko herrian behintzat horrenantzerako ekintzak ematen zirela Urteberri eta Apalazio egunez, hau da,Erregenez (29). Caro Barojak oharrerazten duenez, Emakunde egunekoospakizunek Matronalia izenekoak bazituzten aitzindari, era berean goragodeskribaturiko Parentalia deitutakoak, oraingo orokundearen arbaso edoizango ziratekeen. Ene iritzian paralelismo hau ez litzateke alde batera uzte-koa izango, batez ere azkeneko biek azaltzen duten funtsa eta kutsu etxetia-rrari begiratzen diogularik (30).

Otsailean azaltzen zaizkigun erromatar festa mordo horretan ere Ihaute-riak erakusten dizkigun beste zenbait ohitura eta praktiken iturria bilatunahi izan da. Mitologia Klasikoak eta orduko idazleek utzitako obrek pasa-dizu harrigarriak agertzen dizkiguten arren ez dut uste interpretazio haueklehen adierazitakoak baino garrantzitsuago izan litezkeenik. Aipa ditzagun,hala eta guztiz ere, hauetako batzu Ihauteri ekintzen azterketan noraino joizan denaren ikusgarri (31). Ovidiok kontatzen digun Fauno, Herkules eta

(26) Azkue, R. M.: «Euskaleriaren Yakintza», I, 54-56 orr.(27) Caro Baroja, J.: op. cit. Eusebio de Echalar-i egindako aipua, 383-384 orr.(28) Iztueta, J. 1.: «Gipuzkoa’ko Dantza Gogoangarriak», 188 or.: «Dantza mota oniritzi

au da, jostallua bucaturic, auzo errietaco gendea echeratzean, lendabizico arratsaldean erri-be-reco echeandre prestuac eguiten dutena, beren serrar maiteai aditzera emateco ezic, guizonarrotzac beguira zeudela etzutela nai izan aguertu dantzaco jakinduria; atsecaberic ez ematea-rren, ala beren senar oneskiai nola campotarren emazteki maitatiai».(29) Barandiarán, J. M.: «Esquema de distribución geográfica...». 137 or.(30) Caro Baroja, J.: op. cit. 384 or.(31) Gaignebet, C.: op. cit. 21 or. eta jarr.

8 5

´ ´´

´

´´

´

´


Onphalos-en alegiaren arauera disfrazatze edo mozorrotzearen antzinakoarrasto bat eta, bestalde, ekintza horren adierazpen moduko bat bilatu nahiizan da. Herkules eta Onphalos jolasean ari dira beren jantziak aldatzen di-tuztelarik. Gauez, jantziak atzera trukatu gabe lo daudela, Fauno ailegatzenda eta, Onphalosekin maiteminduta dagoenez gero, bortxatu nahiz, Herku-lesen hanka bizartsuak besterik ez du aurkitzen. Bukaera barregarrizkokontakizun honetan karnabaletan emakumez jantzitako mutilek zango izta-rrak erakusteko duten joeraren iturria bilatu nahi izan da. Zenbait herritanIhauteriz ematen diren gazte talderen arteko burrukak ere Romulo etaRemo nahiz Potitius eta Pinarius-en alegien bidez adierazi nahi izan dira.Mutil gazteen arteko burrukak alegia, non basakeriatik gertuen azaltzenzaiguna irabazten duen. Atzean gelditzen dira galtzaileak, lasterketan azke-nekoak gertatu direnak, oturuntzean parte hartu eta edaririk dastatu gabe,gosez; honetan ere Ihauteri-Garizumaren antzerako beste paralelismo batedo iradokitzen delarik. Hilaren erdi aldetik aurrera ospatzen ziren Quiri-nalak eta Fornakalak, lurraren eta natura osoaren emankortasuna lortzekoUdaberri erritoak izango ziren, eta azken aldera ematen ziren Caristiak, Pa-rentalak gogora erazten dizkiguten beste mundukoen arimak limurtzekofestak eta zelebrazioak. Claude Gaignebet ikerlariak idatzitakoaren araue-ra Ihauteri jaien ezaugarri gehienen azalpena emango zigukeen Otsailekoerromatar festa multzo honek:«Ainsi les Fastes du mois de février laissent deviner, sous un léger vernis

mythologique ou historicisant (Pan, Rémus, Hercule...) l’ensemble des ritesde lustration (...) de fécondité, d’accueil et de renvoi des ames, des luttes desgroupes de Jeunesse, de silente, qui sont les caractéristiques indo-europé-nes générales de ce mois de déguisements du Carnaval» (32).

Aipa dezagun azkenik etimologiaren bidetik iritsi zaigun Ihauterietakoospakizunen beste antzin aztarna bat, jaiaren sorburuak erromatarren ga-raietara ere aurreratzen dituztenetako batzuek azaldua. Martxoaren bostaaldera Isisen omenezko jaia ospatzerakoan mozorrotutako jendeak segi-zioan ateratzen ziren, Inperio garaiko Erroman, itsasuntzi moduko bat zera-matela. «Isidis Navigium» izenez ezagutzen zen festa honek badu antzinakoerromatarrek utzitako irudietan bere lekua, bertan, itsasuntziaren gainekoaldean hain zuzen, «currus navalis» izkribua agertzen delarik. Caro Barojakdioenez, harrigarria da euskarri etimologiko soilezko teoria honek izan zuenarrakasta; oraingo zenbait herritako festetan ere antzerako barku eta segi-zioak ikus litezkeen arren. Etimologiak argibideren baten eragingarriakeman ahal baditu ere, ez dut uste argudioen oinarri bezala erabil daitekee-nik. Beste gertaera baten aberasgarri gaineratzen bada, laguntza bezalaonar liteke. Ihauteriaren gaia etimologiazko azterketez ondo baino hobetohornituta dagoela esan daiteke, azalpen honetan zehar bidera ateratzenzaizkigunak aipatu egingo ditugularik (33).

(32) Gaignebet, C.: op. cit. 27 or.(33) Caro Baroja, J.: op. cit. I, II kap.

8 6


3/ Kristautasunaren eragina: Garizuma eta Zoroen Festak

Ezin uka liteke Kristautasunak eman ziola Ihauteriari aspalditik orainarte izan duen garai estu baten aurreko ohituren eta bizimoduaren lasaitze,askatze tankera. Ekin nahi nioke, haatik, gorago askotan esanari, gai hone-tan muga zehatzak jartzeko arriskua azpimarratuz. Gizateriaren bilakaeraebaki zorrotzez adierazterik ez dagoen hein berean, bere ekintzen ezaugarrilitezkeen jaiak ere, historian zehar gertaturiko fenomenoen eragin eta on-dorioen lehian aztertu beharko lirateke. Izan ere, Ihauteriaren itxura argia-gotzen digun maila honetan, denbora luze bat ez ezik pentsamolde indartsubaten pausoz-pausoko nagusipena bait daukagu esku artean, bere eraginaksortutako aldaketa, mende asko igarota osatuko delarik.

Ihauteri jaien aitzindari ahalbidezkotzat jo ditugun erromatar ospakizu-netako batzuetan orduko kristauen parte hartzea egiaztatu da. Hau Inpe-rioaren azken aldera, epe berantiar batean alegia, gertatuko zen eta, itxuradenez, garaiko kristau idazleek gogor kritikatu zuten (34). Ez zen, beraz,berehalako aldaketa bat, ospakizunen mozketa edo bihurtze gogorrik gerta-tu, Kristautasunaren nagusitzeaz batera ematen du hura paganoen sinismengehienen berrinterpretapen bat egiten saiatu zela, erlijio berriaren baheta-tik kanpo gelditzen zirenak gaizkiaren eredutzat hartuz. Esan genezake an-tzerako prozedura eramango zukeela neguko jaien onartze edo arbuiatzeazeta are gehiago, Erdi Aroko lehen partean zehar behintzat, pentsamolde be-rria hedatzen zenaren arauera, iraungo zuela prozedura hark trantzisio ga-rai bateko zertzeladak bertan ikusten ditugularik (35). Garizumaren ezarpe-na eta hortik aurrerako aldaketen azterketa argigarri gerta lekiguke. Ezomen zuen Kristautasunak beste inongo festa paganoren ordezkotzat jarri.Bazko garaia izango litzateke erlijio horren guneetarik garrantsitsuenetakoaeta beraren arauerako behar aszetikoen ondorio bezala uler liteke Garizu-ma. Orduko kristauen ohizko erritoetan omen du bere oinarria. Badirudihasieran lekuan lekuko elizek jartzen zituztela baraua betetzeko arauak,zenbait herritako ohituren artean desberdintasun nabarmenak azaltzen di-relarik. Hirugarren mendean zehar, Erroma aldean, Bazko baino lehenago-ko hiru asteetan ematen zela dirudi. Lehenengo erabaki batua Nizeakokontzilioan hartu omen zen berrogei egunetako baraua ezarriz, horretarakoBiblian azaltzen diren zenbait pasarte eredutzat harturik. Igandeetan, or-dea, ez omen zen baraurik egiten eta egun horiek nolabait irabaztearrenedo, S. Gregorio Magno-k aurreratu zuen, seigarren mende aldera, Hausteregunera arte; gutxi gora behera orain daukagun antolakuntza. Garizumarenezarpenak eta berarekin batera eman ziren arau estuek hain eragin handiaizan zuten herrien ohituretan, non Ihauteriaren desarroilo guztia baraurikpasa beharreko berrogei egunetako epe horren aurreko libertade garai etajoera bezala hartu izan baita. Hala eta guztiz ere lehenengo kristau horiekgorago azaldu dugun beste helburu garrantzitsu bat jartzen omen zioten Ga-rizumari. Lehenengo mila urteetan zehar kristau-gai berriak gertatzeko ga-

(34) Caro Baroja, J.: op. cit. 369 or.(35) Caro Baroja, J.: «Las brujas y su mundo», 64 eta 84 orr.

8 7


rai bat izan zen. Bazkoetarako eta beren bataio egunerako gertapena, ale-gia. Prestakuntza honetan beste kristauek ere egiten zuten baraua haienga-nako laguntza bat edo adierazi nahiz. Honen arauera Ihauteria bizi paga-noaren agurra bezala ulertu izan da: erlijio berria onartuko zuketen kateku-menoek, beraz, pozik eta ahalik intentsiboen ospatuko zuten. Ospakizunhauetan gorago deskribatu ditugun klasiko garaietako jaien elementu askosartuko ziren, zalantzarik gabe eta honek, hain zuzen ere, Karnabaletannegu osoko jaien multzoa, bilketa ikustera eraman du zenbait ikerle (36). Jaieta ospakizun asko galduko ziratekeen, batzu Ihauterietakoen artera pasa,baina badirudi Garizumaren azken aldetik aurrera, bere hasera baino lehe-nagoko zenbait errito eta festen antzerakoak ematen direla herri batzutan,hala Judasen erreketa, Aste Santu aldera egiten dena, nola joku batzu, mas-karatze kontuak eta abar. Dena dela, nire ustetan argi dagoena zera da,Ihauteri ekintza askotan elementu sakratu eta profanoen nahasketa ematendela. Agian azaldu ditugun arrazoiez adieraz liteke gertaera hori; hala ereGarizumaren bidezko Kristautasunaren eragina aztertzen ari garen jaianezin ukatuzko baieztapen bat da, Erdi Arotik aurrera antzinako festen tan-kerarik ere kasik erabat galerazi diolarik.

Garizumaren ezarpenean, beraz, ez da inondik ere nabari Elizaren alde-tik joera gogor edo zehatzik Erdi Aroaren haseratik aurrera. Kristautasuna-ren nagusitze prozeduran ere aurrerakortasun geldo bat ikusten da herrienohiturekin daraman borroka luzean zehar, kultur sistima antolatu eta, Eu-roparen mendebaldean behinik behin, orokor bezala IX edo X. mendeetaraarte agertzen ez delarik. Pentsamolde berriaren lehenengo berri emaileek(Tertuliano, Zipriano eta San Juan Krisostomo hauen artean daudelarik)herri jaien adierazpide handi ziren mimoa, trufa-irrriak eta beste zenbaitekintza arbuiatu zituzten erlijio berriak aldarrikatzen zuen seriotasun oro-korraren izenean. Hala eta guztiz ere, arautegi berriaren esijentziak gora-behera, ezin zituzten ordura arte ospatu ohi ziren jaien elemenduak erabatezabatu garrantzi handiko zenbait arrazoirengatik. Labur genitzake azkene-ko hauek Mijail Bajtin-ek bere obrarik nagusienean aipatzen dituen gertae-rak kontutan hartuta (37). Erdi Aroko herri kulturaren ezaugarririk nabar-menena barrea eta komikotasunaren konprenitze berezi eta unibertsaleandatza. Erromatarren garaiko osagarriz hornituriko libertitze era hori Elizaeta Kristautasunaren hasieran oso momentu bizian dagoela, ez da azken hauhura erabat baztertzen saiatzen baizik eta elizatik, gune sakratutik kanporaegindako ospakizun profano eta, maiz, kristau legearen kontrakoak onar-tzen ditu. Honen adierazgarritzat erlijio berriaz identifikaturiko kultura ofi-zialaren ahultasuna genuke lehenik, IX. mendera arte ere nabari delarik, as-koz hedatuago eta garrantzi handiagoz agertzen den herri kulturari kontra-jarria. Sarritan Kristautasunak hartu behar izan omen zituen kultura horrenzenbait elementu bere helburuak lortzearren premiazko zuen propaganda

(36) Satrustegi, J. M.: op. cit. 162-170 orr. Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Ro-mans», 39 or.(37) Bajtin, M.: «La Cultura Popular en la Edad Media y el Renacimiento», 73-74 orr.

8 8


ere osatzeko. Bigarrenez, erromatarren Saturnalek bizirik, eta Erromankonkretuki legeztaturik zirautelarik, badirudi Elizak jai paganoak ospatzenziren data beretan ezarri zituela bereak, honela jendea eta bere ohiturak be-reganatzeko asmoz. Azkenik arrazoi historiko soil bat baldin bada ere ga-rrantzi handikoa deritzot: orduko bizimodu feudal berria, neurri batean be-deren, aurrerakoi eta herrikoi bezala agertzen zen, gerora lortuko zuen ga-rapena eta erakarriko zituen gehiegikeriak, orduan, behintzat, inondik eresomatzen ez zirelarik. Eragingarri guzti hauek zirela medio tolerantzia ja-rrera bat hartu omen zuen Elizak lehenengo mendeetan zehar, ospakizunaprofano horiek bere ingurura ere erakartzen zituela. Pertsonaren alde txa-rraren agerpena, Elizaren elementu gizatiarrak zituen ohituren lekukotasu-na eta beste aitzakia batzu jarri izan ziren haren eustarri bezala, joera hurainstituzioa beraren zenbait partaide eta espaziotara ere iritsi zelarik. Honenadierazgarri nabarmenetakoena Coena Cypriani delakoa izango litzateke.Obra horretan historia sakratuaren parodia oso bat agertzen zaigu eta itxuradenez, arrunt erabilia izan zen lehenengo milurteko komentu eta inguru er-lijiosoetan, IX. mende aldera Rabanus Maurus, Fuldako abade nagusiakbertsio bat osatu zuelarik (38).

Zoroen Festak ziren ekintza horietan sonatuenak eta Ihauteri ospakizu-nekiko erlazio handian zeudenak. Gabon egunetarik aurrera ospatzenomen ziren Doneztebe, Urteberri, Inuxente eguna, Trinitatearena eta Do-nibanez ematen zirelarik. Azkeneko hau Ihauteri ziklotik at gertatu arren,ez dago zalantzarik aipaturiko datetan agertzen ziren zoro haiek, Ihautera-ren muinean azaldutako berberak zirela esateko. Dena den, Abenduarenazken aldera izaten omen zuten momenturik inportanteena eta horrela izanomen dira deituak: «Libertés de décembre», alegia (39). Europaren erdialdean eman ziren Erdi Aroan zehar, batez ere Frantzia gehien zabaldutakolurraldea izanik. Oso antolakuntza onez hornituta omen zeuden, askotantalde ia profesionalek ere eratzen bait zituzten. Eraketa modu jerarkiko ba-tez egiten omen zen, gazte elkarte bereziek parte hartuz eta sarritan Eliza-ren jerarkiaren barneko elementuek ere bai, apaiz, diakono eta koru-umeakelkarte desberdinetan banaturik. Festa osatzen zuten ekintzetan gorago az-terturiko Karnabalaren ezaugarri mordo bat antzeman liteke. Hasierakourratsa, eta bestalde jai osoan nagusi gertatuko zatekeena, ohizko jerarkia-ren hankaz goratzean zetzan. Inuxente egunez umeek, eliza barruko aulkieta kadira garaietan jezarririk zeuden apaizak altxa erazten zituzten. Do-neztebe egunean, berriz, subdiakonoek hartzen omen zuten kanonigoen le-kua. Umeek ere apezpiku bat aukeratzen zuten, jerarkiaren alde beherago-koenetik hartua noski, eta era berean aita santuak ere hautatzen ziren, jaibarregarri eta parodikoaren buru bezala.

Errito irrigarri baten antzera gertatzen zen jaia. Sasi autoritate haiekagindu farregarriak ematen zituzten eta azken batean erlijio ofizialak ezarri-

(38) Bajtin, M.: op. cit. 73. 80-83 orr. Rabelais-engandik ateratako eredu batzu ekartzenditu, testu sakratuen desitxuratze barregarriaz.(39) Gaignebet, C.: op. cit. 42-43 orr.

8 9


tako ohituren kontrakoa egiten omen zen. Tontuen edo zoroen mezak os-patzen ziren. Bertan intzentsuaren ordezko kirats higuingarria zuten sus-tantziak erretzen ziren, liburu sakratuak aldrebes irakurtzen, bedeinkape-nen ordezko madarikazioak eskaintzen eta abar. Hauetaz gainera gauzariktxarrenak, bitxienak ere, opa zitzaizkien eliztar parrandero haiei: hagineta-ko mina, gibelekoa eta kokozpean ezkabia. Azken batean, urtean zehar os-patzen ziren errito erlijiosoen degradakuntza ematen zen. Honetarako, erri-to eta sinbolo gehienak materia eta gorputz arlora sartzen ziren, pertsonaienartean Ihauterietan hain ezagunak zaizkigun tripazai sabelkoiak eta moz-kortiak zeudelarik eta ekintzetan, modu berean, fartsa barregarri lizunaknagusi. Bertan erabiltzen zen hizkuntza, zer esanik ez dago, nahastu eta ezinulergaitzagoa omen zen, zerri talde batek bezain garraisi zoro eta diskordan-teak oihukatzen zituztela (40).Guztiz onargarria iruditzen zaigu Erdi Aroko herri ohituren ezaugarri

nabarmenen artean festa zoro hauek sartzen ditueneko teoria. Beren sorre-raz mintzatzerakoan, ordea, bi dira eskueran dituzkegun adierazpenak. Sa-turnaletan kokatzen dituztenena lehenengoa, zeinean ikusi izan bait da an-tzinako Elizak zuen errito zahar paganoak bere zelebrazioen artean sartze-ko ohitura. Besteak, aldiz, aintzinako festekiko ezein lokarririk ezeztatzenduelarik, edozein talde eratuk jerarkia bat sortzen duela dio, eta denbora-ren joan-etorrian aginte sistima horren inbertsio moduko bat edo, beharrez-koa izaten dela. Gehienetan trantsizio garaietan gertatzen omen da, esku-tartean dugun gaiaren kasuan, urte hondarretan alegia (41). Gure aldetik ezdugu uste bata ala bestearen aldekotzat agertu behar dugunik. Ihauteri jaia-ren gauzatze prozeduran garrantzitsu eta nabarmen bezala azalduko geni-tuzke jai hauek, hura bezala debekuen bidez sarri ezagutu ahal izan ditugunfesta zoroak.Debekuok, maiz eta gai askotan gertatu den bezala, jai moeta hauen

konstatazio iraunkorrak besterik ez ziren, emanak zeudeneko helburuamende asko iragan arte lortu ez zutelarik, eta orduan, apenas hiri handitanlortutakoa. Hauetan zaharrena VII. mendearen lehen erdi aldera dago ko-katurik eta, dirudienez, bata bestearen ondotik doaz, Dijon hiriko Parla-mentuan emandakoa azkena omen delarik 1552an, bederatzi mende beran-duago beraz (42). Izate sasilegeztatu honetan zehar gorabehera asko izanzuen jai moeta honek, aipagarriena festa eta bere saio desberdinak antola-tzen zituzten elkarte alaiak direlarik. «Clericos et laycos» biltzen ziren haie-tan eta bereziki Frantzian izan zuten hedapenik handiena. Hamabostgarrenmendean, konparazio batetarako, bostehunetik gora elkarte omen zegoenlurralde horretan, sonatuenak «Les Enfants sans soucie», «La Communautéde la Basoche» eta «La Confrérie des Sots» Parisen, «La Mere-Folle» Dijo-nen eta «Les Connards» Evreux eta Rouenen izanik. Ikusten denez hasierabatetan hiri elkarteak ziren hauek, herrietan zehar zabalduko ziren gerora,

(40) Gaignebet, C.: op. cit. 43 or. Jai horien XVII. mendeko deskribapen batetik hartuta-ko konparazioa da.(41) Gaignebet, C.: op. cit. 44 or.(42) Bajtin, M.: op. cit. 74 or.

9 0


XVI. mendean Henri IVgarrenaren aginte zorrotzaren nahiz erlijio gudueneraginez desagertuko ziratekeelarik. Hérelle-k dioenez, ordea, beren irau-pena herrietan luzatuko zen, batez ere Euskal Herrikoetan, «Où l’espritconservateur est si puissant», gorago azaldutako Pierre de Lancre-ren leku-kotasunak frogatzen duen bezala (43).

Jai hauei buruzko deskripzio osoak XVII. mendera arte egiten ez direnarren, aipaturiko debekuetan zehar, ohituren kondenazio garbia ez ezik,lantzean behin apologia modukoren bat ere agertzen zaigu. Honela, XV.mende aldera Pariseko Teologia fakultateak emandako galerazpen batean,zoroen festak goresten dira zenbait arrazoi interesgarri jarririk. Bertan, jaihorien seriotasun gabezia, barre eta libertigarritasuna azpimarratzen direla,beren premia azaltzen da gizakiaren bigarren izaera, tankera barregarriaalegia, urtean behin gutxienez kanporatu behar dela esanez. Alderaketaegoki batez, ardo upelak lehertuko zirela esaten da, noiz behinka, aire apurbat sartzen utziz zabaldu ez balira. Gizakia, jakintasunaren ardo upel dese-gokituen antzerakoa da. Ardo horrek, Jainkoarengandiko erruki eta ikarakeragindako irakitearen poderioz, upelok leher araziko lituzke, eta noizeanbehin zabalduz, gizarte. eta erlijioaren arauak barregarri jartzen direlarik,urritu egiten da ardo horren indarra. Bizimodu arruntera, jaiak bukatuz,jendea itzultzerakoan, gizona bere gogoa berriturik itzultzen da Jainkoarenzerbitzu leialera (44).

Frantziako elkarte alai hauek izan zuten hedapen eta arrakasta nabar-menak, Georges Hérelle, Euskal Antzerti Zaharraren lehenengo azterlarikualifikatuari eman zion bertan honen sorburua jartzeko bidea. Bere eri-tzian, Erdi Aroan konstatatzen den Antzerti profano-erlijioso bikoteak era-gingo zuen, nonbait, oraindik orain Ifarraldean dugun Pastorala trajiko etakomikoen arteko bikoiztasun eta desberdintasuna. Arazo honetaz geroagosakon mintzatuko garen arren, beharrezko deritzot, iraizean bada ere, gaihonekiko zenbait ideia azaltzeari. Gure antzerti komikoaren sorrera elkartehorietan ikustea ez liteke aldez aurretik uka, batez ere beren iraupena gureherrian, herbestean baino luzeagoa izan delarik (45); alabaina, hori denakontutan hartuta, Hérellek berak iturri garrantzitsutzat jotzen duen Petit deJulleville-k esanak ez du erabat haren baieztapena indartzen:

«Les fêtes des Fous, les fêtes de l’Ane, ces saturnales indécents qui, jus-qu’au milieu du XVe siècle, malgré les anathèmes des papes, des conciles, deévêques, déshonorerent les églises, n’ont qu’un rapport tres indirect avec lesorigines de notre théâtre comique» (46). Zer esanik ez, Frantziaz ari delahori esaterakoan baina hurrengo esaldia argigarriago dateke: «C’étaient desmascarades, mais non des comédies». Hemen ikusten da elkarte, jai eta

(43) Bajtin, M.: 198 or. Hérelle, G.: «Le Théâtre Comique des Basques», Introduction.Petit de Julleville, L.: «Le Théâtre en France», 62 or.(44) Bajtin, M.: op. cit. 72 or. Gaignebet, C.: op. cit. 44 or. Caro Baroja-k Espainako adi-

bideren bat ematen du, «El Carnaval», 311-314 orr.(45) Desplat, Ch.: «Charivaris en Gascogne».(46) Petit de Julleville, L.: op. cit. 61 or. II kapituluan dihardu gai honetaz.

91


ekintza horien testuinguru orokorra, Karnabala. «Fêtes de l’Ane» horienondokotzat gure astolasterrak eta Ihauteetako zenbait ekintza jo ditzakeguinongo arriskurik gabe. Gauza bera, horren argi ez balego ere, esan litekemaskaraden kontuan. Zehatz dezagun gai hau apurtxo bat gehiago.

Ematen du frantses antzerkiaren ikerle horrek azpijenerotzat jotzen di-tuela elkarte horiek antolatutako «sotties»ak, literatur igurtzi batez eragin-dako folklorearen ezaugarri bat balira bezala. Eta hor bertan, agian, ikus li-teke, gai iraunkor bezala, gure tarteko maskaraden zenbait zati. Adieraziditugun jaion helburua den inbertsio orokor bat bezala-denborak mugatua,eta zenbait gorabeherez ekintzen intentsitatearen kontuan-har bait litezkegure tarteko maskarada horiek; beren desarroiloko zenbait urratsek horrenerlazio handirik ez badute ere, azken aldiko beltzen jokaldian gertatzen di-ren grotesko antzeko ekintzengatik, haien ondorioak, batez ere urtean urte-ko kritikak, politikoak dira. Eta, hain zuzen ere, jaiak ematen ziren gizarte-inbertsioaren barruan instituzio, autoritate eta erakunde politikoen kritikabarregarria egiten zen «sotties» horietan. Honen adierazgarri behin betikobezala agintari eta instituzio berberak, beren halburuak lortzearren, antzes-pen hauez baliatzea har genezake. 1510. urtean, Louis XII erregeak herriabereganatu nahi izan zuen, Julio II aita santuaren kontra zeraman botere au-rreematea zela eta, lagun zezan. Horretarako eskueran zituen ahalbait neu-rri gehienak erabili zituen, hauen artean orduko sottie-egilerik famatuena,Pierre Gringore, bere asmo politikoen azalpena erakusten zuen antzespenbat egiteko kontratatzea ere sartu zelarik (47). 1580 urtean, ordurako debe-kuek ia Frantzia osoan ohitura honen desagertzea lortu bazuten ere, zoroenmeza antzeko bat ospatu zen aipatutako Romans hiriko Ihauteriaren ba-rruan. Bertatik, jaiaren ezagumena aberasteko beste bi ezaugarri berri ateragenitzake. Lehenik, ekintzaren hiri tankera garbia azaltzen zaigu, meza mo-duko horren aurretik egindako segizioan ziutateko lanbide guztien ordezka-riak agertzen bait ziren, zein baino zein karikaturizatuago; eta bigarrenikgorago adierazi dugun esanahi soziala edo politikoa, gizatalde umilenen sa-rraski itzelaz bukatuko zena. Eman dezagun zoro-meza horren deskribapenxume bat, Ihaute ekintzen arteko bere zernolakoa argiago geldi dadin.Esandako segizio edo desfilearen buruan, mezari eman zitzaion hasera.Ohizko elizkizun katolikoaren balio berbera zuen meza honetan ez zituztengoren mailetako jarlekuak ohizko dignatario erlijiosoek okupatu, segizioanparte hartutako bromazko sasikanonigo, prelatu, kardenale eta abarrek bai-zik. Badirudi, orduan bertako iturri arras partziala segitzen badugu ere (48),zeremonia sakratuaren Ihauterizko dramatizazio bat eman zela. Elizkizu-nean zehar aditu omen zen musika, gezurrezko errege eta abadeen aurrerahainbat sasienbajadore aurkeztu zelarik. Hauek zenbait opari eskaini eta,seguru asko, berri farregarri ere ematen zizkieten. Turku Handiaren ordez-kariak ere ez ziren falta izan, beren hornidura fantasiatsu, jantzi aberatsak

(47) Petit de Julleville, L.: op. cit. 64 or.(48) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 222 or. Antoine Guérin-en idatzia da iturria, nobleen in-

teresetara makurturik zegoen epaikaria.

92


eta guzi. Meza osoa entzun omen zuten hauek apropos ekarritako alfonbrengainean, elizaren erdian jezarrita. Herri hartako karnabalaren alde aberatsazegoen elizkizuna gertatzen zen tokiko leku garantzitsuenetan, herriak pu-blikoarena, bere aldetiko farza eta ekintza barregarriak antolatzen bazituenarren, egiten zuelarik. Jai hauen gizarte mailako inportantzia zenbateraino-koa izan zen ohartu nahi badugu, geroago (1586) agertuko zen idazlan ba-tean esandakoak izango lirateke kontutan hartzekoak (49): Jean Bodinek,itxuraz, sorgintzaren aurka lehenago idatzitako obra bati esker famatua,bere «République» obran orduko frantziar hirietako soziologia moduko batazaltzen zuen Ihauterietako ekintzetan oinarritutakoa. Hiriko pertsonaiaguztien segizioa deskribatzen zuen, non lanbide orok parte hartzen baitzuen festarako, eta aldi berean, gizartean antolaturiko jerarkia nagusi zela-rik. Jai hauetan ematen zen sozietatearen isladapen garbia azpimarratu etagero zera esaten zuen Bodin hark: kontu handiz ospatu behar zirela halakoekintzak, festaren barruko barre eta algaren artean eutsi behar zitzaiolaohizko antolamen sozialari, ondorio latzak, burruka gogorrak gerta zitez-keela bestela. Esan liteke hitzok idazterakoan, Ihaute-igandean Romans-enegin zen segizio eta meza zoroaren ondoko asteartita sarraskitsua zuela go-goan.Zoroen festetan beraz Ihauteri ekintza nabarmenetako bat ikus dezake-

gu. Aipagarrien iruditzen zaidan aldea, bizitzaren adierazpen zehatz eta ga-ratu baten magalean sortzen direla da. Erdi Aroan zehar gorpuzten den kris-tau pentsamoldeak eraginda gauzatzen dira, botere zibila eta eliztarra arrasbateratu dauden epe historiko batean. Hauek jarritako gizartearen desa-rroilorako bide estuak zabaltzen, eta, urtean behin izanda ere, berriakurratzen saiatzeko libertimenduak dira, inbertsio orokorraren helburuazIhauteriaren izaera osatzen dutenak oraingo hiri-Ihauteriaren antzeko batorduan sorraraziz. Honez aparte badugu jai hauen aztarnarik gaur egungoIhauteri zikloan. Botere eta jerarkien inbertsioa azaltzen dituzten zenbait festa gelditzen zaigu, hala Inuxente egunetako ekintzak (50) nola gezur edo bromazko errege-erreginak (jerarkia kritiko eta barregarriak) antolatzendirenak, bai gure artean, bai beste herritan.

Nabarmengarri liteke, beste aldetik, garai honetan azaltzen direla Ihau-teria izendatzen duten lehenengo hitzak (51) Ihauteriak, hortaz, bere osota-suna lortzen duela ematen du Kristautasunak ezarritako bizimoldeak orain-goan ere lukeen zentzu eta adierazi orokorra ematen dielarik (52).

(49) Jean Bodin-en «Republique» hain zuzen. Ikus Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 223 or.(50) Roma Riu. J.: op. cit. 65 or. Caro Baroja, J.: «El Carnaval», II, III eta VII kap.(51) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», I eta II kap.(52) Hardoy, J. B.: «Instruccionia». Hérelle-k xaribarietako apaizen jazkeraz irazkin inte-

resgarri bat ematen digu 319-320 orrialdeetan. Honela jarraitzen du maskaradetako pertsonaiadesagertu batekiko alderaketan: «Au temps de Chaho, on a vu quelque chose de semblale —«un curé pour rire», alegia— dans les mascarades souletines: un évêque y figurair dans le cortè-ge des Noirs, c’est-à-dire avec la canaille; était à cheval sur un âne, et, au lieu de recevoir la con-fession del pécheurs, c’était lui qui disait publiquement leurs péchés à rous ceux qu’il recontrait.Il est de toute évidence que cet évêque-la n’était pas le veritable évêque: cétait un évêque des«Fous».

9 3


4/ Erreforma eta Kontrarreforma

Atal honen izenpuruan azaltzen diren gertaeren eragina aztertu aurre-tik, eman ditzagun Errenazimendua eta Ihauteriaren arteko gogoeta batzu-ren berri laburra. Lan honetan zehar ikusi ahal izan dugunez Karnabalareneragina handia izan da «Aro literario» dei ditzakegun horietan. Hauen ar-tean, Erdi Aroan ematen den gaiarekiko produkzioa iraizean aztertuta, zeraesan dezakegu, orduan herriaren bigarren bizitza, bigarren izakeraren adie-razgarria dela Ihauteria, festa-eredu garrantzitsu eta hedatuena den neu-rrian. Garai hartan ematen ziren jai eta libertimendu gehienetan karnaba-leztatze joera nabarmentzen omen zen, nagusi bezala, ordenu ezarriarenhankaz goratzearen ezaugarriaz gizabizitzaren bigarren alde hori azaldunahirik. Alabaina, garai berberean ere, hasiera batean ahuldurik eta herria-ren beste pentsamoldeez elkarturik agertu arren, gerora, denbora joateare-kin eta gizarte feudalaren ezarpen aurreragarriarekin batera indartzenago-tuz doan kultura ofiziala, botere bien ideologien adierazpidea gauzatzen da.Agintarien jokabidea, aldez aurretik behintzat gidatzen duen pentsamoldehonetan izango du Erdi Aroko herri kulturak behaztoparria, muga iragan-gaitza. Historian aurrera segituz ordea, erregimen feudalaren beherakada,desagertze eta suntsipena gertatzen da Errenazimenduaren hastearekin ba-tera. Erakunde sozial edo politikoen lur jotze honek badu Elizak erabiltzen

duen bigarren boterean eragin pareko bat, geroago agertzen den arren,Erreforma eta honek eragindako Kontrarreforman. Pentsamoldeen bila-kaera une historiko honetan zehar laburtuegirik erakutsita, galdera batenerantzuna agertzen zaigu ezinbesteko moduan: zertan bilatuko ote zuenErrenazimenduaren pentsamoldeak Erdi Aroko kultura ofizial, ezarriarenkontra jotzeko eustarria? Kontutan hartzekoa litzateke, gainera, aurre ema-te edo burruka horretan Errenazimenduaren ideologia suertatzen dela ga-raile. Bada, ene iritzian —besteren aberasgarriz eratutako iritzian alegia(53)—, ezin izan zen Antzinako Aroko iturrietara bueltatze soilaz hura ga-raitu. Erdi Aroko kultura nagusiak, bestalde, ordurako egina bait zuen An-tzinatearen produktu kulturalen interpretapen moduko bat; hori, esan deneta zoritxarrez jende askok uste duen bezala, Errenazimenduaren oso kon-tzepzio murritza delarik, okerbiderako mugetan ez badago, behinik behin.Lehiakuntza luze horretan garaile ateratzeko Erdi Aroko herri kulturarenlaguntza ezinbestekoa izan zitzaion. Herri kultura hori milaka urtetan zehargaratu zen Antzin Aroko jai eredutik hasita Kristautasunak baldintzaturikolibertimendu moetez nahasirik, Europa mendebaldeko herri desberdinenohituretan. Errenazimendu garaian, beraz, herri kultura horrek bere adie-razpenaren gailurra jotzen duela esan genezake. Kultura hori hiru adar na-gusitan banatu izan da (54): ikuskizun libertigarrien era eta errito desberdi-nak, non Ihauteria eta plazaratutako obren antzespena sartzen bait dira,lehenik; ahozko obra komikoak bigarrenik, eta, azkenik, hiztegi familiareta «zatarra» deitutako horren zenbait elemendu. Ihauteriak guztiz baldin-

(53) Bajtin, M.: op. cit. III kap. batez ere(54) Bajtin, M.: op. cit. 7-57 orr.

9 4


tzatzen duen lehenengo adar hura, zeharo garatu eta zabaldua ikusten duguErrenazimenduan; bertan, literaturaren, munduko ikuspegiaren eta giza-kontzientzia beraren karnabalizazio moduko bat gertatzen delarik. ErdiAroko kultura ofizialak ondoreztatzen zuen bizimoduaren kontzepzio gotoreta aldagaitza, gizarte antolamenaren ezarpen iraunkor eta berriezina, herriohituren adierazpen nagusia zen Ihauteriak baztertzen, alde batera uztendu. Bizitzaren egiazko egitura estutik libratzeko ahalbiderik badagoela si-nesteak aldaketa sakon eta ordenu sozialaren berrikuntz orokor baterakobideak jartzen ditu. Hau ezinezkoa gertutako zen aipaturiko herri kultura-ren ekarriak erabili ahal izan gabe. Rabelais izan liteke —bere idazlan ga-rrantzitsuak azaltzen duen mundu ikuspegiaren bidez— Errenazimendukoezaugarri horren adierazpen oso eta garbiena. Beste egile batzuek ere utzidigute pentsamolde horren lekuko eta aztarrenik (55), baina hura hartukodugu eredu nagusitzat, Euskal Herriko Ihauteri literaturan agertzen direnzenbait ekitaldi eta pasarte aztertzeko, Errenazimendu garaian gertatzenden herri ikuskizunaren karnabalizazio hori kontutan hartuko dugularik.

Lantzeko mozorro bixiak, 1984. (Arg. X. Artola)

(55) Bajtin, M.: op. cit. 247-248. Shakespeare eta Cervantes-en lanak aipatzen ditu. Dis-kutigarriak izango lirateke eritzi horiek, nire ustez.

9 5


Herri ohiturak bai plazetako ikuskizunetan bai literatura mailan nabar-menki hedatzen diren garai honetako beste gertaera arras desberdin eta, ge-rora, askoz garrantzitsuagoak ematen ari dira Europan zehar. XVI. mende-ko lehen erdi nahasi honetan, Rebelais-en sona Frantzian zabaltzen den bi-tartean, Erasmok aurreratzen ditu Erreformaren oinarriak bere «Zorame-naren Laudorio»an, Luterok 1517an aurkezten ditu Elizaren aldakuntzara-ko larogeita hamabost tesiak eta 1537an alemanerazko bere Biblearen itzul-pena bukatzen, Calvinok Ginebran ezartzen ditu bere domeinuak, botereerlijioso eta politikoaren batasunaz. Beste aldekoak baina ez daude geldi.Carlos V. enperadorea Vaticano eta beste zenbait estaturekin batzen da ka-tolikotasunaren defentsan pentsamolde berrien eta hauek berekin zekartengizarte aldaketaren kontra jotzearren. Trentoko kontzilioa 1545. urtean bil-tzen da, Erreformaren aurkako neurriak eta katolikotasunaren arauen sen-dotzerako bideak bertan ematen direlarik.

Aldi berean, gure herrian, antzerako prozesu nahasia ematen da. Ipa-rraldean protestante edo hugonoteak dira nagusi, Jeanne Albretekoa erre-gina delarik. Nafarroa gaztelau edo espainolek konkistatu zuten eta bestehiru probintziek lehenago zuten Gaztelerriarekiko batasuna egina. XVImendeko bigarren erdian, 1530ean Carlos V.ak Bahenafarroa utzi zuelarik,mugak estatu desberdinak markatu ez ezik, bi pentsamolderen zatiketa ereazaltzen du: hugonoteak eta katoliko ortodoksoak. Gerora, XVII. mendea-ren hastapenetan Henri IV Frantzia osoko errege izatera iritsiko zen, pen-tsamolde erlijiosozko aldaketa egin behar izan bazuen ere.

Gertaera historiko garrantzitsu guzti hauek herri jaietan, libertimendumoetetan eta beraz Ihauterietan eragin handia izan zuten. Lehen ikusi ahalizan dugunez, Albreteko Jeannek berak debekatu zituen, Biarnon, bertakoerregina ere bait zen, «les débauches du carnaval», hau da, Phantzart izene-ko santu baten ohorezko jaiak, gehiegikeriez beterikakoak zirenak alegia.Izen horren pean ospatzen ziren Ihaute jaiak Frantzia aldean aspaldian etadirudienez garai haietan arras zabaldurik zegoen «santu» haren eragina lu-rralde osoan, Rabelais-ek Mardi Gras, hots, Ihauteriarekin identifikatuzuenetik aurrera batez ere (56). Itxura denez, orduan etorri zitzaigun per-tsonaia hura Euskal Herrira, bertako karnabale jaietan guztiz sartu zelarikIparraldean. Hegoaldeko ospakizunetan, ordea, ez zuen han adinako eragi-nik izan. Hala eta guztiz ere Lekeitio alderaino iritsi omen zen gorago aipa-turiko koplatxoaren arauera. Beste iturri batzuetatik dakigunez Europarenerdi aldetik etorritako pertsonaiaren aztarrenak bigarren gerra karlista iga-

(56) Rabelais, F.: «Pantagruel», 41-43 orr. Noe-ren aurkikuntza miragarriaren ondorioz,orduko jendeei «...accidens bien divers leurs en advindrent, car à tous survint au corps une en-flure tres horrible, mais non à tous en un mesme lieu. Car aulcunes enfloyent par le ventre, et leventre leur devenoit bossu comme une grosse tonne, desquelz est escript: «Ventrem omnipo-tentem», lesquelz furent tous gens de bien et bon raillars, et de ceste race nasquit sainct Pansartet Mardy Gras» Erdi Arotik da ezaguna pertsonaia, ikus Bajtin, M.: op. cit. 268 or. Beheragoihardungo dugu honetaz.

96


rota galtzen dira alde honetan, bestean aldiz, oraingoz jaiaren buru bezaladirauen arren (57).

Phantzartengan, hala ere, ez da, nire iritzian, ezaugarri zehatzeko per-tsonaia indibiduala ikusi behar. Herri ohituretan zehar froga daitekeenez jaieta ospakizunetako sinbolotzat hartzen diren irudi pertsonifikatuak, giza-kiaren azalpen zehatza baino gehiago, bere jokaera orokorretik ateratakoatal batzuren emaitza biltzen duten ohizko ereduak bait dira, ospatzen denjaiaren adierazia agertzen duten gizaporteararen atalak, hain zuzen. Honenarauera, ez nituzke Phantzart, edo Bakiis bera ere, zertzelada konkretuznornituriko gizabanako irudizkotzat hartuko baizik eta Karnabalak adieraz-ten duen bizimoduaren eredua jasotzen duten izen edo irudi bezala. Izanagizabizitzan zehar agertzen den elemendua genuke eta horren zati garran-tzitsu bat, Ihauteri jaiek irudizko ereduen bidez azaltzen dutena. Era hone-tan hobekiago uler liteke pertsonaion hedadura denboran eta herri ohiture-tan zehar —Phantzart, Sancho Panza eta abar— eta, halaber, izendapendesberdin baina joera antzerakoa duten beste herri pertsonaiekiko pareko-tasuna. Ildo berean, Olentzero ikusi izan da Phantzartekin identifikazioosoan ez bada, handian behinik behin. Luis de Uranzuk alderatu zituenmodu honetara: «El Sanpantzar es el protagonista de una pastoral cómica.Es un muñeco del linaje de los Olentzeros, que personifica la gula» (58).Pertsonaiaren deskripzio murritzegia baldin bada ere aipagarria litzatekeEuskal Ihauteri zikloaren bi muturretan agertzen zaizkigun bi protagonistagarrantzitsu hauen parekatzea. Ideia honen sakontzeaz ondorio interesga-rririk atera genezake. Ikus dezagun.

Aipaturiko Uranzu-ren liburu berean honela azaltzen dizkigu egileakOlentzeroren lehen aztarnak 423 orrialdean: «Mourlane Michelena leyó enMarot, poeta francés del siglo XV, la alusión más antigua del Olentzero:

«Père Noé qui chantastes la vignequi molt rejouit l’Olentzairo.»

El ilustre literato —M. Michelenaz ari da orain—, recuerda haber vistode niño en su pueblo dos olentzeros, el gordo o año de bienes y el flaco o añode males, y apunta que en una pastoral suletina de Sirey, se alude auna luchaentre estos dos Olentzeros. El flaco o año de males es vencido y el coro ento-na: «Urte berri, ongi etorri». Para Mourlane Michelena el Olentzero es laencarnación de un cuentista panza al aire, de aquellos que erraban por las ta-bernas de Brie, Bearn, Picardie, de la Lorena o del Poitou, narrando lancesde amor a los libertinos tripudos y que entró en España por Vera.»

Testu txiki hau Mourlane Michelenaren zein obratatik dagoen aterea ezdigu Uranzuk esaten. Penagarria da zeren bi aldetatiko interes nabarmenabait du: pastorala komikoen antzespenekikoa bata eta Olentzeroren sorbu-

(57) Garmendia Larrañaga, J.: op. cit. I kap.(58) Uranzu, Luis de: «Lo que el río vio», 426 or.

9 7


ruarekikoa bestea. Badirudi bi Olentzero horien arteko burrukaz ari deneanHauster meharra izan zitekeela eta Phantzart zein Baküs gizena; hala etaguztiz ere eskueran ditugun testuen arauera azkeneko hauek galtzaile ger-tatzen dira azkenean eta beti. Urte Berriaren etorrera ospatzeko edo, emanomen zen pastorala komiko hura. Honetan ez legoke zalantzarik, urte hasie-ran eta Ihauterietan —jai hau, ikusi dugun bezala, ziklo berriaren hastape-netan kokatzen bait da— antzestu bait ziren Phantzart eta Baküs, zenbaite-tan errepresentazioen data zehatzik ematen ez bazaigu ere. Beste alde bate-tik, ordea, Hérellek (59) ez digu pastorala horren edo beste antzeko batenberririk ematen. Leku hori ere ez da agertzen Euskaltzaindiak egindakoEuskal Herriko Udalen Izendegian, baina dena dela, auzo edo udal izanda-ko bat liteke, onenean. Eskueran dauzkagun datoen arauera, beraz, nekezaizango litzateke Mourlane Michelenak edo Uranzuk esandakoak froga-tzea. Ikertu beharko lirateke haren obrak eta honek erabilitako bibliogra-fiazko iturriak zerbait argitzeko. Ez da hori ordea lan honen helburua, hor-taz informazio baliagarritzat joko dugu eta honen arauera erabili ere, aipa-turiko zalantza nabarmenak kontutan hartuko ditugularik.

Olentzero pertsonaiaren jatorria dela eta konpongarriago ematen duarazoa beste zenbaiten esanekin bat bait dator (60). Jakina da euskal Gabo-nak bi alde desberdinez osaturik daudela, beste herri batzutakoak bezala.Lehenengoa pagano edo jentilikoa izango litzateke. Honen barruan NegukoSolstizioaren ospaketa sartuko litzateke, hots, Ihauteri zikloaren hastape-nak ematen dituen gertakizuna. Jai hauek Europan zehar aspaldian ospatu-riko Noel zikloari dagozkio. Caro Barojak gehiago zehazten du parekotasunhau (61). Badirudi Kristautasunak Neguko Solstizioan zelebratzen ziren pa-gano jaien moldaketa edo eraldatzeari ekin zionean, «oleries» deitutakokantuez hornituta zabaldu zela, Frantzia aldean bereziki, Gabon jaiarenkristau interpretapena. Esan liteke antzinako mito eta ohitura zahar batzu-ren kristianizapena eman zela Erdi Aroan zehar. Gure herriari dagokiola,Olentzero, pertsonaia bezala hartuta, garai honetan sartu omen zen. Antzi-natik Baionako apezpikuek beren jurisdikzio barruan zuten Nafarroa etaGuipuzkoa probintzietako alde handi samar bat. Erdi Aroan zehar murriz-ten joan baldin bazen ere, 1566 arte bertan jarraitu zuen lurralde horrek,haien menpean. Orduan Felipe II.ak egin zuen Iruineako diozesisaren lu-rraldeen barrura pasa zitezeneko eskaera. Gabonetako eske kantuak berazFrantziako «O de Noel» deitutakoen parekoak izango lirateke. Zer esanikez, beste lurraldeetan ere hedadura handia izan dutela, «Nuestra Señora dela O»-ri eskeinitako adbokazioa ziklo berekoa izango litzatekeelarik.

Dauzkagun datuen arauera, antzerako sorburudun bezala agertzen zaiz-kigu. Antzinako errito paganoen eraginak gorabehera Olentzero kristautua

(59) op. cit., 213-239 orrialdeetan Trajikomeria eta Xaribarien zerrenda ematen digu.Bertan ez da azaltzen.(60) Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco», 114

or. Lekuona, M.: «La música Popular en la Navidad Vasca», 170 or. eta jarr.(61) Caro Baroja, J.: op. cit. II kap.

9 8


Frantzia aldetik etorritako tradizio baten ondorioa izango litzateke, Phant-tzart, agian geroago ekarrita izan arren, hortik bertatik etorri bait zen, irudieta forma desberdinak hartu baldin bazituen ere. Hala ere, badaude berenartean antzerakotasun nabarmen gehiago. Olentzero-kantuak aztertzenbaldin baditugu eta ezaugarri kristau garrantzitsuenaz, Jesus haurraren eto-rrera aldarrikatzen duen mezulariarenaz, gabetzen baldin badugu mozkortripazai bat izango genuke. Ez dut uste horren adierazgarri liratekeen gabonkantuen zatiak aldatzeak pena merezi lukeenik, aski ezagunak eta azken ur-teetan arras zabalduak bait dira Euskal Herri osoan. Izakera jakin honek ba-rregarritasuna eransten dio pertsonaiari. Bizitzaren kontzepzio hedonista,alaitasun eta kezkagabetasuna ardatz moduan hartuta, antzematen zaio;Phantzart ere horrela agertu izan da pastorala komikoetan eta Ihauterietakobeste zenbait ekintzatan. Diferentziak hala ta guztiz ere badaude, Phan-tzart, jaiaren azkeneko unean, askotan gailur edo klimaksa adierazten du-ten azkeneko egunetan ageri bait da, eta aztertu dugun inbertsioaren prota-gonista garrantzitsu bezala gainera, ez da horrelakorik Gabonetako ospaki-zunetan azaltzen. Beste alde batetik, Phantzart pertsonaiak iradokitzenduen seksuarekiko jokaera aske eta neurri gabea ere ez, gorago aipaturikotestuan, Mourlane Michelenari leporatutakoak haintzakotzat hartuz gero,pertsonaia bion antzerakotasunerako beste arrazoi bat izango genukeen arren —gaztelaniazko «narrar lances de amor» esaldia zentzu zabal bateanhartuta, behinik behin.

Harrigarri gertatzen da, adibidez, Barrutiaren «Gabonetako Ikuskizu-na»-n pertsonaia nagusi bezala agertzen den Gracioso delakoak —Txarlestripazabal, Bergarako dantzari Koplaria (62)— orain aztertzen ari garenIhauteri zikloko bi protagonista hauekin azaltzen duen parekotasuna. An-tzerki horrek, bere bitxitasunean, Zubero aldeko Xaribari eta Trajikome-rien elemendu asko, larregi esan liteke, azaltzen du. Nire iritzian, isolatutabezala azaldu eta aurkeztu izan den obra honek, galdu den herri literaturaz-ko jenero antzeko baten seinaletzat hartu beharko litzateke, eta horrela lo-tuko zen, agian, Iparraldeko antzerti tradizioaz. Baina geroago mintzatukogara honetaz.

Digresio hauen ondoren lotu gaitezen berriro harira. XVI. mendean etaXVII.-aren hasieran, ikusi dugun bezala, egoera sozialak eta beste zenbaitgertaerak eragindako gatazka garrantzitsu bat ematen da Europan zehar.Erdi Arotik aurrera hazi den herri kultura genuke alde batetik, bere ekintzaeta adierazgarri nabarmenak diren Ihauteria, ahozko literatura eta berezkoohitura multzoaz; eta bestetik, Luteroren Erreformak eta Trentoko Kontzi-lioak ekarritako pentsamolde aldaketa, orduko estatuetako gizatalde in-dartsuenek bultzatua, interes ideologikoek ezezik, bestelakoek ere eragin-da.

(62) Barrutia, P. I.: «Gabonetako Ikuskizuna-Acto para la Nochebuena». Ed. J. A. Laka-rra, 233 eta 237 bertso lerroak, 92 or.

99


Itxura denez Ihauteria, ohiturak eta moralari loturiko zenbait ekintzamultzo bezala izan da hartua Erdi Arotik aurrera (63). Kristautasunanagusitzen hasi zenez geroztik XIX. mendera arte, gutxi gora behera, de-sohizko gertaeren arlora eraman omen zen. Fenomeno hau gorago aztertudugun Garizumaren ezarpen geldoan egiazta liteke. Bizitzaren kontzepziodesberdinak baztertu, mugatu egiten ditu aurreko ohitura eta jokamoldea.Balio-neurri berri baten hesietan jartzen ditu bestela ikusita zeuden herriekintzak, eta horrela, Ihauteria garai jakin batean ospatzen da beste ezauga-rri batzutako garaiei kontrajarrita, aurrerapen soziala edo aldaketa ideolo-gikoaren izenean. Prozedura garrantzitsu honen azken gailurra, ematen duXVII. mendeko lehen erdian edo joko zela. Ordurako, maila eklesiastiko,hiritar edo burgesetan aldaketa erabat egina bazegoen ere, nekazari girokolurraldeetan ez zen, dirudienez, pentsamolde nagusia, menperatzailea, guz-tiz hedatu. Estatuetako boteredun gizatalde eta Elizaren maila jerarkiko go-renez aparteko jendeek, eta hauen artean nekazariek bereziki, antzinatik zi-rauten sinismenak kristautasun herrikoi eta endekatuaz nahastuak dituzteberen mundu-kontzepzioaren oinarri bezala. Honek, azaldu dugun ErdiAroko herri kulturaren azkeneko aztarnek eta bizimodu latz, ezin pobreagobaten eraginak —ez bekigu ahantz Europa osoan herri xeheak garai hauetanjasaten duen egoera larria— herri zibilizazio berezi baten eraketa dakar,ezaugarri zehatzez defini litekeena, zenbait historiagilek esan duenez (64).Gertaera garrantzitsu honen aurrean gizatalde menperatzaileen jokaera —Eliza, eratzen ari diren edo eratuta dauden estatu absolutista eta handikiedo nobleena—, herriaren bizikera horren deuseztearen aldekoa izango da.

Azter ditzagun gaingiroki garai hartako herri zibilizazio horren ezauga-rriak, geroago bere desagerketa hobekiago konpreni ahal izateko. Adieraz-pen erlijioso edo sinesmenen aldetik antzinako praktiken —praktika paga-noen— eragina nabarmentzen da kristautasunaren eredu herritarra orto-doksiari kontrajarriaz. Honetan herriarekin erlazio zuzenean dagoen behemailako apaizgoak eragin handia du. Honek ez omen du azaltzen erlijioarenzabalkunderako gaitasun handirik eta askotan bere eginkizun eta jokaerakez doaz Elizaren aginte maila gorenek jarritako arauekin batera. Ohitureneta bizi zikloen adierazpenerako ekintzek zerikusi handia dute horrekin.Jaien ospakizunetan eta bizitza prozeduraren mugetan lehenengo kapitu-luan azterturiko denboraren kontzepzio herritarra ematen da, mundu osoa-ren izaera eta bizitzaren ikuspegi global baten arauera haiek gauzatzen dire-larik. Ekintza horietan, bestalde, sozializazioaren gertaera da nagusi. Hile-ta, ezkontza edo bizi-zikloaren beste edozein muga igarotzearen ospaketan,beti gainditzen omen da familiaren egitura. Euskal Herriaren alde handi ba-

(63) Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 90 or.: «(...) parece que aún en los detalles más pe-queños, los actos de Carnaval han sido interpretados, de la Edad Media al siglo XIX, como algoestrechamente relacionado con la moral y las costumbres y no con sacrificios protohistóricos».(64) Fernández, P.: «La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa (1766-1833)», 120 or.

eta jarr. Zibilizazio nekazari horretaz ere, ikus Le Roy Ladurie, E.: «Les paysans de Langue-doc».

100


tean Ahaidetasunaren bidezko gizarte antolamena desegin gabe bait dagooraindik, neurri handi batetan behintzat, bere ondorio ideologikoek ohitu-retan batez ere tinko samar dirautelarik. Honen adierazgarri aberatsa or-duan, eta itxura denez gerora ere, ematen zen heriotzaren kontzepzio aman-komuna izango litzateke, askotan eta sakon samar aztertu den gertaera (65).Giza bizitzaren antolamen orokorra ez doa, jeneralean, boterean daudenenortodoksiarekin batera. Honen eredu adierazgarri bat adibidetzat harturikXVII eta XVIII mendeetan zehar mendebaldeko Europan ematen zirenportaera seksualaren zenbait ezaugarri eta hauen artean ezkontza berantakgenituzke (66). Jendeak adin heldu batean jotzen du familiaren eraketara,hala ere frogaturik dago ez zegoela garai hartako gazteriaren aldetik konti-nentzia edo sublimaziorik. Ernaldirik gabeko praktikak nagusi dira horienartean, azterketa demografikoek azaltzen dutenaren arauera, Xaribarietan,esate baterako, honen frogarik aurki litekeelarik. Flandrinek, beste alde ba-tetik, XVI. mende hondarretan eta XVII.aren hastapenetan sorgintzarenaurka eman zen errepresio basatian gazteen seksualitatearen zapalkuntzamoeta baten esistenzia iradokitzen digu aipatu artikuluan (67). Beraz, gaihonetan ere, moral ezarriaren aurkako ekintza ugari ematen da.

Herri zibilizazio (68) honen izateak, ezaguna denez, agintearen erreak-zio zapaltzaile garbi bat erakartzen du. Dena den jokaera horretan hasierabatean gogortasuna nagusitzen bada ere, geroago ikusiko dugun bezala, al-daketa nabarmen bat emango da. XVI. mende erdian erlijio gatazkak has-ten dira. Honek izugarri indartzen omen du herriaren sentiberatasuna sinis-men espiritualen aldetik, heresia mordo bat, aurretik baldin bazetoztenarren, erruz zabaltzen delarik. Euskal Herrian ere ematen dira horiek, etanahiz oso gutxi izan, Europan gertatzen den nahasketaren seinale ditugu,batez ere muga erlijiozkoak politikoekin parekatzen ez direlarik. Honezgain, lehenagotik zetorren deabruaren «presentzia» eta eragina gero eta na-barmenago gertatzen da nekazari herrietan: frogatu gabeko egitate eta ger-taerengatik milaka pertsona sutara eramanak izango dira. Trentoko Kontzi-lioaren ondorioz herri sinismen eta ohituretan garbiketa gogor bat egitenhasten da. Zehaztasun gehiagoz esan genezake herri jaiei eragozpen han-diak jartzen zaizkiela; apaizgoaren, batez ere herriarekiko harremanetanzegoen behe mailako kleroaren portaera zuzentzen da bere arautegia nola-bait estutuz eta klausula zalantzagarriak ahalbait argiagotuz. Ezkontzaren

(65) Fernández, P.: op. cit. 128-129 orr. Douglass, W. A.: «Muerte en Murélaga. El con-texto de la muerte en el País Vasco».(66) Flandrin, J.: «Mariage tardif et vie sexuelle».(67) 1368 or. eta jarr.(68) Ez da hemen «Zibilizazio» hitza adierazi osoenean ulertu behar. Labur esanda, zen-

bait eragileren ondorioa izango litzateke. Alde ekonomikoan nekazaritzak eta hirien edo erre-geren ordezkarien aurkako jarrerak definituko luke. Alde sozialean ohitura eta jai multzo abe-rats batek, eta alde mitiko-erlijiosoan sorgintzarako joerak eta kristautasun primitibo batek.Honetaz gehiago eta hobeto adierazia: Le Roy Ladurie, E.: «Les paysans de Languedoc» eta«La civilisation rurale» in «Le territoire de l’historien», Paris, 1973.

101


instituzioa berrindartzen saiatzen dira, zenbaiten ustez emakumeak gizar-tean duen eragina mugatu eta murrizteko ekintzak ematen direlarik. Honenadierazgarritzat jo genitzake, gure herrian, seroren desagerketa eta «tocadocorniforme» delakoaren galerazpena edo debekua (69).

Luterok ezarritako Erreformaren aldekoen partetik ere ez da ikusten or-duko herri ohiturekiko eta zehazki Ihauteriarekiko jokaera onargarririk.Gorago aztertu ditugu pentsamolde honi jarraituriko zenbait buruzagirenjarreraren ezaugarriak. Haatik, itxura denez, ez omen da orokorki Eliza Ka-tolikoak aukeratzen duen bide gotorra antzematen bere ekintzetan. Zenbaitkasutan, garai konkretuetan eta luzaroko iraupenik ez izan arren, herriarenaldetiko konprenigarritasun eta hala moduzko onarpen eehin behinekoalortu bait zuen. Irakur ditzagun, honen eredutzat, Le Roy Ladurie-k XVI.mendearen azken aldera Frantziako Cévenne-an sorgintzaren aurka Erre-formak lortu zuen arrakasta adierazteko ematen duen arrazoia: «La Réfor-me est porteuse d’une religion plus claire, plus humaine et chalereuse; et elleremédie efficacement à l’angoisse (ou elle la déplace)» (70). Honelako ger-taera bakanez aparte —eta ezin liteke, katoliko ziren lurraldeetan eman ezzirenik esan— antzerako jarrerak azaldu zituzten alde biotako buruzagiek.Mendebaldeko Europan herri bizitzaren ekintza garrantzitsuenen isolatzenabarmen bat gertatzen da horren ondorioz. Heriotzaren kasuan, EuskalHerrian bereziki, gorago esan den bezala hori garbiki froga baliteke ere, he-rri ohituren eraldatzeak kontsekuentzia antzerakoak ekarriko ditu. Arazohau hobekiago konprenitzearren, agintarien aldetiko herri ohituren isola-tze, mugatze eta eraldatzeak ekarriko dituen sorgintza edo deabruaren era-ginaren kontrako errepresioa xehetasun apur batez analizatzeak pena mere-zi duela uste dut.

Esan dezagun aldez aurretik, sorgintza gertaera historiko eta sozial be-zala aztertzerakoan, Ihauteria estudiatzeko orduan debekuak iturri nagusiadiren moduan, akusatuen deklarazio soilez egiten dugula topo. Hauek,errepresio zehatz baten ondorio izanik, arazoaren alde bat besterik ez digu-te argitzen. Hala ere bere ezaugarriak ezagutzeko argibideren bat emangoliguketen aztarnak bilatzen saiatu dira mende honetako historiagileak etahauek jarritako bidetik joango gara Ihauteriaren bilakaeraz gertaera honeklukeen zerikusia argitzeko asmotan (71).

Kulto baten antzerako errito bat bezala definitu izan da sorgintza (72). XVI. mendera arte gutxienez herri nekazariaren eguneroko bizimoduan guztiz sarturik zegoen gertaera bezala ikusi izan da. Euskal Herriko sorgin-tzaren praktiketan, bestalde, antzinako errito eta kultoetatik bizirik iraungo

(69) Fernández, P.: op. cit. 130-131 orr. Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y elCalendario del Pueblo Vasco», IV kap.(70) Le Roy Ladurie, E.: «Les paysans de Languedoc», 240 or.(71) Orain arte aipatu diren batzuren lanak eta gehiagorenak ere bai. Oharrotan zehaztu-

ko ditugu.(72) Muchembled, R.: «Sorcellerie, culture populaire et christianisme au XVIe siècle»,

272 or

102


zuketen aztarnak ikus daitezkeela egiaztatu da (73) batez ere Mari jainkosa-rengan pertsonalizaturiko lurrari dagozkionak. Modu orokor batez azaldu-ta, antzinako kultura baten eredu bat izango litzateke, zeina gaurko pentsa-moldeetatik baino etnologoek izandaturiko «pensée sauvage»-tik hurbilagobait dago (74). Badirudi beste alde batetik XVI. mendeko azken aldeanemandako gertaerek eragin handia izan dutela beste definizio batzuk sortze-ko. Le Roy Ladurie-k pentsamendu salbaiaren errekurrentziatzat jotzenduena, adibidez, gizarte egoera batetik ateratako egitatea bilakatzen da Pa-lou-rengan: «La Sorcellerie est une imploration constante, dans le Mondeoccidental, aux survivances de dieux du Paganisme. Elle est aussi une protes-tation conséquente aux religions dominantes: Catholicisme ou Religion Ré-formée» (75).

Aipaturiko egoera sozialaz aparte garai hartako herri sinismenei gainbe-giratu bat emanez argiagotuko zaizkigu sorgintzaren ezaugarriak. Herrixehea agintarien erlijioarekiko ez jakintasun handiak hartuta ikusten dugu.Apaizgoaren hezketa kaxkarra eta arauez kanpoko portaera gaineratzenbadiogu, jende xehearen pentsamoldea gero eta hurrinago gelditzen da eza-rritako erlijio nagusietatik. Europako Iparmendebaldean zehazki apaizgoa-ren ezjakintasunak herriarena dakar ondorio bezala (76). XVI. mendekohastapenetara arte herriaren jokaera erlijiosoaren ezaugarri nagusia izanzen atonia beldurra bihurtzen da gerora. XV.aren azken aldeko sermoietanesate baterako heriotza ez da azaltzen gertaera natural bat bezala. Predika-riek nahastu egiten dute heriotzari eta deabru, infernu edo kondenazioariizandako beldurra. Jainkoaren beldur egotearen prezeptu erlijiosoak heda-tze ikaragarri bat izango du ordudanikan aurrera, hiztegi deabruzkoez bete-ko dira sermoiak, kristauen jainkoak limurtu beharreko izaki ahalguztidun,gogor eta zorrotzaren irudia hartuko du herriaren begien aurrean. Honeksuperstizioen zabaltze handia ekarriko du. Herriak bizi duen sinesmennahasteak errealitatea eta naturaz gaineko kontzeptuen identifikapeneraeramango du. Zenbaitetan apaizek azti eta sorginengan etsai edo lehiakideantzeko bat ikusiko dute. Giro nahastu bezain ezezagun honetan ematen daEuropan zehar XVI. mendeko sorgintzaren kontrako erasoaldia. Orduraarte gogor jo bazen ere, garai honetan, dirudienez, hasi zen indar handiene-ko jokaera zapaltzailea.

Euskal Herrian ere antzerakoa gertatzen zen. Behinik behin, deuseztebidean zegoen Ahaidetasunaren eraginak herri xehearen bizimodua bal-dintzatzen zuen; etxealdearen jabegoa senide bakarraren eskuetan geldi-

(73) Caro Baroja, J.: «Sobre la Religión Antigua y el Calendario del Pueblo Vasco», 71-72orr. Pentsa liteke agian Ihauteriak iradokitzen dituen antzinako mito edo erlijioekiko lokarririklegokeela hemen. Ez dakigu. Nire iritzian, lokarririk balego ez litzateke gai honetan izango.Izatekotan, baldintza historiko zehatzek eragindako jokaera herritarretan emango zen, aztert-zen ari garen garaia, hain zuzen.(74) Muchembled, R.: op. cit. 265 or.(75) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 247 or. Palou, J.: «La Sorcellerie», 5 or.(76) Muchembled, R.: op. cit. 267 eta jarr.

103


tzen zenez gero, gainontzekoek alde egin edo nola hala nekazaritzaz aparte-ko beste lanbide urrietan sartzen saiatu behar bait zuten (77). Baina egoerasozialean baino argiago antzeman liteke Europaren beste lurraldeekiko pa-rekotasuna, ideologia edo pentsamendu mailan. Herriaren sinismenetanantzinako erritoen eta Kristautasunaren interpretazio ezoso edo berezi ba-ten arteko nahasmena ematen zela esateko badago arrazoirik. Badirudi,gainera, Trentoko kontzilioan hartu zen herri bakoitzeko hizkuntzaz fedeazabaltzearen erabakia beranduegi iritsi zitzaigula. Leizarragaren «Testa-mentu Berria» argitaratu zen 1571tik Axularren obraren lehen argitalpene-ra (1643) hirurogeita hamabi urtetako aldi laburra besterik ez dago. HarkErreformaren alde kalbinista zabaldu nahi izan zuen baina, 1566an mugazhonantzako lurraldeak Iruñeako artzapezpikuaren menpe jartzea FelipeIIak lortu zuelarik, segituan jo zuen Henri IV.ak errepresioaren bidetikLancre eta d’Espagnet bidaliz. Axularrek berak, sorgintzaren kontrako era-soaz ezer esaten ez badigu ere, Etxauz apezpikuaren goraipamenean here-seen aurkako bere ahaleginak kontatzen dizkigu (78). Etxauzek, beste aldebatetik, Lancre-ren gehiegikerien geraraztean esku hartu omen zuen, erre-gearekin hitz egin bait zuen, geroago, gai horretaz (79). Alde honetan ereeman ziren heresia kasu zenbait, sorgintzazkoetan gertatzen zen bezala kan-poko pentsamoldeen eraginari egotzi bazizkioten ere. Itxura denez, beraz,sinismen nahaspila ederra izan zen orduan Euskal Herrian. Honen ondo-riotzat, atzerrian emandako beldurraren fenomenoa eta apaizgoaren jaki-neza nabarmena, hemen ere agertu zirela esatea onar liteke. Hala ere, Lan-cre-ren obran —behar diren erreserba guztiez hartuta, noski— horretarakofroga gehiago izango genituzke. Hasierako partean (80) bera bezalako epai-leen lana eragozteko deabruaren maltzurkeriez diharduenean, honela dios-ku: «En fin il quitta toutes ces ruzes, ne s’amussa plus qu’à apporter de la dif-ficulté à l’éxecution de ces poures miserables, les priuant de Confesseurs,lesquels (pour estre la langue basque tres-mal aisee) sont forte rares dans lepays: qui est ce que Satan cherche le plus, de les voir aux abbois de la mortabandonnez des bons seruiteurs de Dieu, afin qu’en ces dernieres heures, ilpuisse plus aisément prendre son aduantage». Testu honen arauera, dea-brua jendea aitortzeko apaiz euskaldunik ez dadin egon saiatu egiten deladio, geroago ordea, gertakizuna euskara oso hizkuntza zaila delako ematendela onartzen duen arren. Testuak, Lancre-ren planteamendu kontraesan-korren eredu izateaz gain, apaizgoa eta herriaren arteko distantziaz argiematen digu. Caro Barojak dioen bezala abiapuntu politikorik ere antze-man lekioke liburuan zehar (81) euskaldunei dien gorrotoak herri xehearenohitura eta bizimodua deabrukeriaz beteriko ekintza multzo bezala inter-pretatzera eramaten bait du. Horrela deabruak Lapurdi aldean egoitza har-

(77) Fernández, P.: op. cit. 124-125 orr.(78) Axular, P.: «Gero», 43-45 orr.(79) Villasante, L.: Axularren lanaren ediziorako sarreran, 16 or.(80) Lancre, P.: «Tableau de l’inconstance del Mauvaises Anges et Demons», Advertisse-

mens.(81) Caro Baroja, J.: «Las brujas y su mundo», 205 or.

104


tzeko arrazoitzat hauek ematen dizkigu bere «Tableau...» delakoaren lehenliburuko bigarren sermoian: lurralde menditsu batean bizi dira euskaldunhoriek, lehorrera baino itsasora askoz emanago direlarik. Itsasoa «incons-tance»-aren eredutzat jotzen du, hots, deabruarentzako ehiza egokia. Eus-karaz mintzo dira, hizkuntz harrigarri bezain iluna, eta gainerako beste bihizkuntzen erabilpenak eragiten du, nolabait, jendearen deabruzaletasuna.Honez gain, hiru erresumetan banatuta izatea eta bi apezpikuren menpeanegotea «car la Diocese d’Acqs va bien avant dans la Navarre» kaltegarrizaie, erabat, kristau zintzo bezala bizitzeko. Zer esanik ez, emakumeek par-te handiena daramate honetan. Berei buruz dihardu liburu beraren hiruga-rren sermoian. Deabruaren eragin izugarriaren seinale garbia serorak izan-go dira, «Benedictes» eta «Marguillieres» bere hitzetan (82). Beharrik ere,ez zuen euskara ezagutzen, zeren bestela, eta Zuberoan eraginik izan balubere bixitak bai ondorio txarrik aterako zuela orduan herriak. Izan ere, adi-bidez, bertako antzerkietan azaltzen diren satanen izen berberak lehenengoliburuaren haserako sermoian ematen duen «aingeru txarren» jerarkia-ze-rrendan agertzen bait dira. Sathan deabru nagusia da, bere printzeak Bel-tzebu eta Astharoth dituelarik. Orduko eskuzkriburik ezagutzen ez badaere, orduan eta lehenago ere pastoralak ematen zirenaren froga garbiak ba-ditugu, beren artean, beharbada, Sataneriak eta antzerki komikoak ereegongo zirelarik (83). Zer egingo ez ote zuen Lancre-k halako baten aurreaneta antzerkia konprenitzeko eran egokitu izan balitz? Hobe ez pentsatzea.

Ikus dezagun, ordea Europako beste zenbait lurraldetan egoera nahastuhonek herriko jai eta ohituretan eragiten dituen ondorioak. Aurreko kapi-tuluetan azaldu ditugu Frantziako Romans herriko Ihauteriaren zertzeladabatzu. Ospakizun odoltsu horrek izan zituen, Languedoc osoan aurretik he-datu ziren burruketan, bere oinarriak. Orduko nekazariek, itxura denez,zergen auziak eragindako gatazka latzetan adierazi dugun herri zibilizazioa-ren ezaugarriak aurkitu zituzten. Le Roy Ladurie-k dioenez XVI. mendekobigarren erdian lurralde hartako herriarengan ematen den burruka boron-date autonomoarekin batera, pentsakera sozialaren bateratze garrantzitsubat zabaltzen da adierazi sinboliko anitzez hornitua. Romans-ko Ihauterie-tan bezala, nekazarien burrukak tankera folkloriko bat hartuko du, berenantolamendu eran bereziki —sociétes de jeunesse, reynages eta abar— ohi-tura eta jaien arrasto nabarmenik agertuko delarik (84). Ezaugarri hauezgainera maila mitiko bat ere azalduko da nekazarien errebolta horietan.Maila horren adierazgarri bezala ematen digu Le Roy Ladurie-k herriarenaldetiko sorgintzarako joera. Bere ustez badira gertaera bion parekotasunaazalduko luketen frogak, hauen arteko nagusi bezala inbertsio borondatea

(82) Argibide gehiago honi buruz: Caro Baroja, J.: «Brujería vasca», VI kap 165-166 orr.eta «Las Brujas y su mundo», 202-206 orr.(83) Phantzart eta Baküs antzerkietan agertzen diren satanak, adibidez. Beherago mint-

zatuko gara Zuberoako Antzerti Zaharraren antzinatasunaz.(84) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 224-225 orr.

105


aipatzen duelarik (85). Bizimodu eta gizarte egoera latz baten aldatzenahiak ekintza zehatzak eragiten ditu herriarengan. Burrukaren ekintzakontzienteari lagungarri zaizkio pentsamendu mitiko eta «pensée sauvage»delakoan horren maiz agertzen diren egoera baten bihurketarako joera ezkontzienteak. Alde honetatik ikusi beharko litzateke sorgintza eta bere era-kuskarri garrantzitsuena den akelarrea. Garai honetan guztiz zapaldutaagertzen zaigun sorginkeria hori nekazari giroko gertaera bait da, hein han-di batean bederen. Honez gain, gizatalde apalei dagokien joera bezala har-tzen da, honek denbora eta mentalitateen aldaketa nolabait frogatzen due-larik. Izan ere, badirudi Erdi Aroan zehar gizataldeen arteko desberdinta-sunik ez dela ematen Deabruak eragindako ekintzotan; XVI. mendeanzehar, ordea, «il marque une distinction entre les différentes classes de lassociété, sans doute parce que la notion de classes sociales va en s’affirmant.»Sorginen aldetik hartuko zituen diruzko opariak ere garai honetan ugaltzenomen dira, honek duen garrantziaren hedatze nabarmena orduan gertatzendelarik (86). Gizartearen bilakaerarekiko parekotasuna ikusten da beraz.

Aipaturiko inbertsio borondate horren ezaugarriak, bestalde, agerianazaltzen dira akelarreetan ospatzen omen ziren ekintzetan. Honen frogatzatLancre-ren «Tableau»-tik ateratako zatitxo bat aldatzen du Le Roy Ladu-rie-k, zeinaren bukaera hau bait da: «... le Diable fait paroistre au Sabbattoutes choses renversées, et qui semblent du tout impossibles aux hommes,mais non a mi». Akelarreetan, araudi katolikoak azaltzen zuenaren kontra-koa bera egiten bait zen. Apaiz bat meza hankaz gora ematera iritsi omenzen, ezkerreko eskuaz egiten omen zuten aitaren, arbi zati beltzez jauna har-tu eta abar. Ezarritako arauen aldrebeste hau Europako beste zenbait lu-rraldeetan ere ematen omen zen. Catalunya aldean sorgin-ekintzetan ereagertzen zen, Mediterraneo aldeko Midi-an meza beltzetan baino gehia-go Ihauteria berarekin askoz identifikatuago zeuden zoroen meza eta feste-tan agertzen zelarik (87). Dauzkagun datuen arauera beraz, hiru aldetatikatera zitekeen, garai hartan Europa erdialde eta mendebaldekoan, Ihaute-riaren ezaugarri nagusia den inbertsioa: maila erreal batean, herri nekaza-riak hirien nagusitasuna eta botere absolutuen aurka eman zuen burrukalehenik; honekin askotan identifikaturik ageri ziren ohiturak eta jaietan,zeintzuen artean Ihauteriak leku garrantzitsua hartzen bait zuen, bigarre-nik; eta azkenik, egoera erlijioso nahasi batean herriaran erreakzio mitikoaedo adierazten duen akelarrean. Hiru alde hauek osatuko zuketen herri zi-bilizazio haren izaeraren elemendurik nagusienetako bat, eta Karnabalak,beraz, orduan hartuko zuen Erdi Arotik aurrera mamitzen ari zen adieraz-kortasuna, hau da, urte osoan zehar ezarrita dauden balioen aldrebestea-rena.

(85) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 244 or.: «Mais il y a surtout entre sabbats et révoltes, cer-taines parentés profondes, au niveau des structures mentales et du psychisme inconscient.»(86) Palou, J.: op. cit. 22 or.(87) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 245 or. Caro Baroja-k ematen du honetaz diharduen

Lancre-ren laneko VI liburuaren sintesia: «Brujería vasca», 214-220 orr.

106


Euskal Herrian, ordea, ez dugu aipaturiko alde horien arteko lehenengobien aztarrenik aurkitu. Ez du honek ez dagoenik esan nahi; nire iritzian etalan honetan zehar ikus daitekeenez, ez dela agertzen baizik. Nolanahi delaere, ikerpenak daudenean daudela ikusita, zera baiezta litekeela iruditzenzait: Errenazimendutik aurrera ematen den herriaren pentsamoldeen ofi-zialpena, gizatalde menperatzaileen interesen ezarpenekin batera, hemenere gertatzen da, Trentoko Kontzilioaren eragin beranta ailegatu aurretik,benetako edo asmaturiko sorgintzaren kontrako eraso gogorra horretarakotresna garrantzitsu bat suertatzen delarik. Alde batetik aspaldian izan daonartua, prozesu haiek nobleen interes ekonomikoek nahiz familien edotaldeen arteko gorrotoek sortutakoak zirela (88), bestetik Erreformak nahizKontrarreformak bidalitako sorginen aurkako epailariek Deabruaren eragi-na azaltzeko froga bezala, antzinako herri sinismenen arrastoak ez ezik, or-duko jendearen ohitura eta jaien erakuskarriak ere erabili zituzten. Lehenaipatu dugun Romans herriko 1580ko Ihauterietan Guérin juezak, herrixeheak astelehenitaz antolatu zituen ekintzetan eta kantatu zituen kople-tan, biharamunean aberats eta notableek eragingo zuten sarraskiaren justi-fikapenerako aitzakiak bildu baldin bazituen, antzerakotasun bat ikus lekio-ke deabrukeriaren kontra ihardutera azaldu ziren batzuren jokamoldeare-kin. Desberdintasunak nabarmenak dira, esate baterako, Lancre-ren por-taeraz, baina garai diferenteetan gertatzea, errepresio molde erabat desber-dinak izatea, eta honen egileen desparekotasuna gorabehera, bion prakti-kak elkartzen diren punduren bat balegoke. Alegia, Guérin-ek oso era be-rezko batez interpretatzen du herritarrek oihukatzen duten «-A quatre de-niers, la livre de la chair du chrétien!» esaldia (89). Bera katolikoa da etaIhauteriko beste elkarte alai herritarrak berriz hugonote edo Liga delakoa-ren aldekoak. Berak laguntzen duen nobleen elkarteak asteartitaz egitenduen sarraskiaren aitzakiatzat, esaldi hura eta ondoriozko Jainkoaren zigo-rra dakar: « ... je crois que Dieu les a aussitôt châtiés pour cette parole si mé-chante, plus que pour tout autre mal qu’ils ont fait» (90). Esaldi hura, Ihau-terietan ematen ziren ekintzen osagarri bat besterik ez zen, eta nahiz garaihartan Romans-en sorgintzaren arrastorik ere ez izan, Guérin-ek egitenduen errepresiorako arrazoi bilketak, Lancre-ren jokabideaz eta honen jus-tifikapenaz badu parekotasun nabarmen bat. Azter dezagun xehekiago pun-du hau.Bere «Tableau...»-aren haserako zatian, «Advertissemens» horietan,

sorgintzari buruzko teoria azaltzen duten liburuak ugari izanik, gai honetaz

(88) Caro Baroja, J.: «De nuevo sobre la Historia de la Brujería» laneko 222-224 orrial-deetan adibide zehatz bat ematen digu, Urtubi jauna eta Hualde erretorearena. «La acusaciónde delitos de brujería podía manejarse de acuerdo con los odios hereditarios» dio, beste gauzenartean. Talde desberdinen arteko burruken ondoriotzat jotzen du Zeberioko sorginen proze-sua (1555-1558), bere «Las brujas y su mundo», 198 or. Fernández Albadalejok dioenez F. Idoa-tek frogatu zuen arrazoi honen esistentzia: «La Crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa», 135or. 144-145 oharrak.(89) Le Roy Ladurie, E.: «Le Carnaval de Romans», 233 or. VII kap. osoa adierazgarria

gertatzen da zentzu honetan.(90) Le Roy Ladurie, E.: op. cit. 234 or.

107


ezer gutxi esatea erabakitzen du. Iturri bakar bezala, sorginen aitormenaketa lekukoen esanak ditu. Itxuraz, hauek Deabruak zer egin erazi zien esa-ten diote bainan «par quels moyennes, je ne le puis dire ni descouvrir puisque les sorciers ne le sçvent eux-mesmes». Beraz, informazio iturriak urriizanik eta arazoari buruzko azalpen teorikoak berriz ugari, Lapurdin gerta-turikotzat jotzen dituenak azalduko ditu honako hau erabakitzen duelarik:«... me contenter du simple recit de depositions de tesmoins, & confessionsdes accusez: les quelles ont tant d’estrangeté en soy, qu’elles ne lairront pasde contenter le lecteur, bien que ie les laisse en leur naisueté». Irakurle kon-tentagarriegiak alajaina, orduan izango zituenak. Adierazpide arrazoitsua-goak eman izan dira, ordea. Mende honetan zehar eta XIX.aren azkeneanpsikiatrek zoramen kutsagarri edo taldekakoa bezala ematen bazuten, gero-ra legezko medikuntzaren arauera orduko umeak —lekuko gehienak hau-rrak izan bait ziren, neurri handi batetan— mitomaniak jotakoak zirela esanizan da. Beste alde batetik, egoera politiko eta sozial desberdinek ere sor-gintzazko prozesuetan izan duten eragin nabarmena lehen adierazi dugu,adibide gehiago eta modernoagoak eman direlarik (91). Dena dela, Lancre-k akusatuak kondenatzeko erabili zituen lekukoen deklarazioak, berak esa-ten duen bezala, «étranges», ezin bitxiagoak dira; berauetako batzu ordukoherri ohituren erakuskarri nabarmenak besterik ez direlarik. Zerk eragingozion horren froga ahul bezain barregarrietan bere ekintza oinarritzeko?Euskaldunen kontra azaltzen duen inkurrio neurri gabea ezeze, uste dut or-duan orokorki ematen den herritar bizimoduaren duseztapena, Euskal He-rriaren ohitura, hizkuntza eta izaerarekiko ezjakintasun itzela ikusten direlabertan. Bere obraren seigarren liburuan, akelarreetan jendeak aitaren nolaegiten zuen adierazten digunean bi kopla aldatzen ditu:

«In nomine patrica, AragueacoPetrica, Agora, Agora ValentiaIouanda goure gaitz goustia.»

«In nomine patrica, Aragueaco,Petrica, Gastellaco Ianicot,Equidac ipordian pot.»

Berak dioenez, Trinitatearen barregarri jartzea zen hauen bion helbu-rua, azaltaen duten hizkuntz nahasketa —latina, espainera (?) eta euskara—,sorgintzaren kontuan nabarmena gertatzen delarik. Caro Barojak esan zuenbezala, XV. mendean eman ziren Aragoeko Don Pedro eta Gaztelako DonJuan-en arteko burrukei egindako alusio bat izango genuke hemen. Maríade Goyri Mintegiko partaideek berriki argitaratu duten Euskal Baladei bu-ruzko lan txalogarrian, balada epiko zahar baten zatia bezala azaltzen zaigu,agian kantu bereko bi aldaera desberdin izan litezkeela ohartzen delarik(92). Bigarren koplaren azkeneko lerroan., errealismo groteskoaren aztarre-

(91) Caro Baroja, J.: «Las Brujas y su mundo», 20 kap. 307-314 orr. batez ere.(92) Caro Baroja, J.: op. cit. 215-216 orr. Lakarra, Biguri, Urgell —María de Goyri Min-

tegia—: «Euskal Baladak», I, 102 or. eta II, 27-28 orr.

108


nik antzeman liteke bestalde, xikitoetan, trajikomerietan eta xaribarietan,maiz hitz berberez agertzen denez. Hortaz jai baten ospaketaren zati bat be-zala, inongo oztoporik gabe, har genezakeen hura, Lancre-k Deabruareneragina egiaztatzen duen elemendu garrantzitsutzat erakusten digu. Gué-rin-ek erabiltzen duen prozedurarekiko parekotasuna garbi dago nire iri-tziz. Agian aipatu dugun testuaren adierazpide antzerakoa izango luke Lan-cre-k «Tableau...»-aren bostgarren liburuan aldatzen duen testu laburrakere:

«Alegremonos, alegremonosque gente nueva tenemos.»

Akelarreetan, jende berria azaltzen zenean kantatzen omen zen. CaroBarojak, oraingokoan adierazgarri historikorik gaineratzen ez badu ere,esaten duenez (93) Logroñon eman zen 1610-eko auto sonatuaren «Rela-ción» delakoan Lancre-k aldatzen duen testoaren antzerako bat euskarazagertzen da:

«Tupulu tupuorain ere gendeberria dugu.»

Akerraren aurrean sorginek ekarritako haurrak aurkezten zituztela,kantatzen omen zen. Lancre-ren jokabidea ikusita —garai hartako epailariaskoren antzerakoa bestalde—, pentsa liteke, balada zahar harekin gerta-tzen den bezala, herri jaien ezaugarriak ere adieraziko lituzkeen kantu ba-ten zatia izan zitekeela hau ere. Lancre-k esaten zuenez «Ioanikot» omenzen Deabruak Jainkoari akelarreetan ematen zion izena. Nondik aterakoote zuen? Bada, ene iritzian, lehen azaldutako beste aipamenak bezala, he-rri ohituren interpretazio ez jakin, oker eta interesatu batetatik.

Hala eta guztiz ere ditugun frogak urri gertatzen dira jokaera hau ordukoepaikari guztiei, modu orokor batez leporatzeko. Konforma gaitezen, be-raz, garai haietan Europako mendebaldean herriaren kulturaren kontrakoerasoa sorgintzaren aurkako prozesuetan nolabait isladaturik gertatzen delaesatearekin. Honek, ezaguna den moduan, eragin handia izan zuen herrijaien ospakizunetan eta Ihauterietan ere bai. Euskal Herrian ere gertaerabera eman zen, besteren artean, XVII. mendetik aurrera aplikatzen direndantzen debekuak horren adibidetzat jo genitzakeelarik. Honetaz gain, sor-ginen ekintza zalantzagarrien arteko nagusiena zen akelarrea ez da, zenbai-ten ustez (94) gertaera soil edo bakar bezala hartu behar. Beronen tankeraeratzen duten beste faktore batzuren artean, Ihauteri nekazariak zituenitxura aberatsen arteko bat bezala hartu beharko litzateke F. Albadalejo-kdioenez, sorgintzaren errepresioa jai hark iradokitzen zituen pentsamoldeofizialen aurkako ekintzak desagerrarazteko tresna egokia izango zelarik.Ihauteriaren ezaugarri funtsezkoena bezala definitu dugun inbertsioa, argi-

(93) Caro Baroja, J.: «De nuevo sobre la Historia de la Brujería», 224-225 orr.(94) Fernández, P.: op. cit. 134 or. 142 oharra. Bertan ematen duen bibliografiaren zati

bat aztertu dugu.

109


ki azaltzen bait da akelarrean ematen omen ziren ekintzetan. Zoritxarrezhonen frogak ere oso murritzak gertatzen zaizkigu. Orain arte ikusi dugunezIhauteriak iradokitzen duen munduaren aldrebeste orokorrarekin pareko-tasunik akelarreetan balego ere, gutxitan azaltzen da fenomeno bera sorginposibleei ateratako deklarazioetan. Adibide garbi bat 1615ean Zamudio al-dean egindako akelarreetan parte hartu zuten batzuei Gonzalo de Lopategieskribauak jaso zizkienetako batean genuke (95). Beren testuinguruan alda-tzen ditut hitzak hurrengo konklusioen ulermenerako lagungarri izango de-lakoan. Aipaturiko eskribauak zazpitik hamalau urtera bitarteko hamairuhaurri egin zien galdeketa:

«(...) == Y tomando las sustancias de las dichas declaraciones dizenaber sido sacados de las camas donde dormian de noches y açiéndoles untu-ras en el cuerpo con un unguento los han llebado en los ayres algunas bezesen onbros de las personas que abaxo yran nonbradas, y otras caballeros uncabron feo y espantable aun sitio que llaman de berdelanda que quiere deziren rromançe canpo berde y que en el no ay otra cosa que un espino que sien-pre esta berde aunque no saben que puesto sea y que lo que ellos hazian heraguardar unos sapos que les daban para que los guardasen, y que a las demaspersonas ansi a las que a ellos llebaban como otras que acudian al otro sitiode berdelanda == Los abian bisto baylar en el en corro a la mano yzquierdaason de tanboril y de un cantar en basquençe dezian que esta asentado en susdaclaraçiones que buelto en rromançe es deste tenor == en casa biejo y aquimoço adelante el paso largo este es buen modo de bibir == (...) (96).

Ez dut honen antzekorik aurkitu ahal izan, deklarazio horietako asko etaasko aztertu arren; baina testuak azaltzen duen inbertsio tankera ezin uka-tuzkoa dela esan liteke. Harrigarria da, bestalde, testu horrek Barandiaran-ek egindako galdeketen arteko batekin duen erlazioa. Berak dioenez honelakontatzen zuen Zestuako agure batek Iraetako beste bati jazotakoa sorgi-nak bidean topatzerakoan:

«Iraetako olaan lanean jardun ta etxea zijuala, Atxutxu’ko gizon bateksorgin pilla bat saltoka ta dantzan ikusi zituan zea esaten ari zirala: EGU-NEZ ZAR ETA GAUEZ GASTE.

«Gizon orrek DAIOGUN erantzun zien.«Orduan ori esan zualako sorgiñak eldu ta ibaian matutia arte sartu ta

atera ibilli zuten. Goizean eguna argitu zanean, bere burua ibai bastarreanzearo bustirik eta otzikaraz zeukala esnatu zan.» (97).

(95) AHN, Consejos, lg. 24. 764/12. Fernández Albadejok aipatzen du, op. cit. 135 or. 146oharra, baina aurrerago ikusiko denez ez omen zituen bertan azaltzen diren hiru deklarazioakosorik irakurri.(96) Azpimarratua gurea da.(97) «El Mundo en la Mente Popular Vasca», I, 90 or. «Contado en 1920 a Don Juan de

Iruretagoyena por un anciano de Cestona», Iraeta herriko tradizioa sorgin kontuan ez da maka-la, Caro Barojaren «Brujería Vasca», 282 orrialdean ikus daitekeenez. Herri literaturan, ordea,antzerako ipuinak askotan agertzen dira, zenbaitek egia balira bezala ere kontatzen dituelarik,ikus Zavala, A.-Elícegui, M.: «Pella Errotaren bizitza bere alabak kontatua», Auspoa 32 zenb.56-57 orr.

110


Ahozko tradizioa, agian sorginei egindako prozesuen deklarazioak bai-no aberatsagoa gerta liteke. Tamalez, ez dut, esandakoez aparte, Ihauteria-ren osagarrien pareko gehiago aurkitu sorgintzari buruzko erreferentzietan.Nolanahi ere XVI. mendetik XVII.era ematen den herri ohitura eta kultu-raren baztertze eta deuseztapenean Ihauteriaren ospaketak aldaketa nabar-menak jasanen zituen. Orokorki eta aztertu diren gertakariez gainera, esanliteke gero eta gehiago sartzen dela jai honi pentsamolde ofizialek ezarrita-ko mugen barnean erlijioaren ikuspegiarekiko bere identifikapena handia-gotzen delarik. Sentiberatasun erlijiosoa hedatu eta mamitu egiten da he-rriarengan, sinismen okerrak eta beren erakuskarri diren jaiak baztertzekoahaleginen poderioz. Prozesu geldo baten ondoren gertatzen dira guzti ho-riek eta bere osotasunean ezin aztertu dugun arren, ikus ditzagun XVII.mendearen hasieratik aurrera ematen diren bi egitate garrantzitsu, zein-tzuek sinismen ofizialek garaipena erdietsi ezezik, Ihauteriaren bilakaeraneurri handi batean baldintzatuko bait dute.

Lehenengoa, herri ohituren aurkako erasoan eta zehazki sorgintzarenerrepresioan ematen den joera aldaketa nabarmena izango litzateke. EuskalHerriaren Iparraldean, Hegoaldean baino beranduago bada ere, Coton ize-neko jesulagun bat ibili omen zen misiotan. Bere ustez kristau sinismenarenarrasto batzu besterik ez zitzaizkien gelditzen lapurtarrei, gainera Lancre-ren jipoiaren ondoren herriarengan hedatu zen izu eta beldurra gainditzekoJainkoaren miserikordiaz beteriko apaizak bidali behar zirela gaztigatu zionerreginari (98). 1612 urtean omen zen eta itxura denez laster somatu zirenhorren ondorioak zeren hark, Lancre-ren gehiekeriak nolabait konpontzea-rren, apaiz euskaldunak igortzea erabaki bait zuen. Piarres Larzabalek esanzuenez (99) Donibane Garaziko bat izan zen haien artean, Socarro izene-koa. Aipagarria iruditzen zait, gai honi loturik, Lancre-ren bigarren obra so-natuan (100) antzeman daitekeen erreakzioa. Badirudi sorginen izateaukatzen zutenen aurka zuzenean egina dagoela eta esan liteke bere buruaeta ekintzaren justifikapena besterik ez dela, gizatalde boteretsuen gaiareki-ko eritzia —bere ekintzen ondorioz ere agian— guztiz aldatzen den garai ba-tean. Hegoaldean, aldiz, gertaera antzekoa ematen delarik, askoz garrantzi-tsuagoa dela dirudi aipaturiko jokaera aldaketa, eskuartean ditugun datueta berrien ugaritasunak ere hori adierazten bait du. Caro Barojak dioen be-zala (101) «jende berria» agertu zen sorgintzaren arazoa, zapalketa gogorrikgabe, beste bide batzutatik konpontzeko asmotan. Haien arteko garrantzi-

(98) Daranatz, J. B.: «Bertrand d’Echaus et le journal d’Héroard. La sorcellerie au PaysBasque». P. Prat-en esanak hartzen ditu kontutan, «Recherches historiques et critiques sur laCompagnie de Jesús en France au temps du P. Coton». Lyon, 1876, III, 513-516 orr.(99) Larzabal, P.: «Sorginak Lapurdin».(100) «L’incrédulité et mescreance du sortilège».(101) Caro Baroja, J.: «De nuevo sobre la Historia de la Brujería, 280-281 orr. Lan horre-

tan Alonso de Salazar-en bixitaren berri ematen digu, horretaz dagoen dokumentazioa irazkin-duz. Aipamen laburragoak, «Las brujas y su mundo», 229-239 orr. Pedro de Valencia-ren jo-kaera antzekoa da, «Brujería vasca», V. kap.

113


tsuena Alonso de Salazar y Frías izango genuke zeinak, Logroñoko autoa-ren gertatze eta emankizunean era kritiko batez parte hartu arren, gerora,1611ean Euskal Herrira egin zuen bixitan batez ere, autoan hartutako zen-bait erabaki eta aurretik ofizio horretan ibili ziren beste inkisidore batzurenusteak balio gabetu bait zituen arazoaren tratatzeko era arrazoitsuago batazaldu zuelako. Hala eta guztiz ere, Felipe III.ak 1610ean Arantzazura bi-daltzen du mezua, Frantziskotarren nagusiari herrietara nahiz mendietarafraileak igor ditzan eskatuz, sorgintzaren arazoa behingoz konpontzeko.Jtxura denez berehala ekin zioten lanari. Frantziskotarren jokatzeko mo-duan soma liteke sorgintzaren aurkako ekintzetan eman zen aldaketa nabar-mena, ezen berekin batera hasten bait da akelarreetan gertatzen omen zirenmirakuluen aipamena. Egia esanda testigu bezala zeuden umeen aurreraAmabirjinaren agerpen horien lehenagoko aztarrenaren bat badugu ere(102), Arantzazuko kondairetan, hau da 1648tik aurrera, azaltzen diragehienak, euskaraz aldatuta askotan daudelarik (103). Dena dela badagoguzti horien antzindaririk. Zilegi bekit, irakurlearentzat astuna gertatuarren, Pedro de la Rentería (104) eskribauak akelarreko testigu edo partai-de izan omen ziren ume eta sorgin batzuri 1616an hartutako deklarazioarenzati bat aldatzea:

«demas de lo cual las mas de las dichas criaturas y otras hasta quatro oçinco de las dichas bruxas mayores dizen y confiessan que (...) en el dichocampo se les ha apareçido la forma y figura de la virgen del Rosario con elniño Jesus en sus brazos a la parte donde estaban dichas criaturas y les ha di-cho en lengua bascongada. Ene Angueruac es sinistu gaisto orreq esatendeunçun gausaac. Oa seuren eçeetan esan eguieçu gurasoay eta eçecoayeben Yragayten direan gauçaq eçe asco eroan dau Ynfernura bide oretatianima (...) ta eçaytu suec eroan bear çeren. Ene seme Jaunac eroango çaytubere çeruetara declaradu badaguiçu alan y esto dizen y confiesan haver vistopor mas de seis y ocho vezes que quiere dezir en lengua castellana mis ange-les no creays en lo que ese malbado os dize y en buestras cassas abuestros Pa-dres yalos della declarad todo lo que aqui Passa y pues hasta agora Por estecamino qallebado muchas almas al ynfierno No quiere mi hijo que a las bues-

(102) Lezoko Lope de Ysastik egindako «Relación...»-ean hain zuzen. Ikus Caro Baroja,J.: op. cit. 245-247 orr.(103) Fernández, P.: op. cit. 138-139 orr. Michelena, L.: «Textos Arcaicos Vascos», 165

167 orr. Caro Baroja, J.: op. cit. 289-294 orr.(104) AHN aipaturiko legajoa bainan Fernández-ek irakurri ez omen zuen deklarazioan,

bigarrena hain zuzen. Hau da euskarazko testo bat azaltzen duen bakarra hiruron artean. Pedrode la Rentería-k, Busturiako merindadeko eskribaua, hartzen die testiguei deklarazioa, San-tandres de Pedernales, San Miguel de Ereño eta Nuestra Señora de Ajanguiz-ko auzoek eginda-ko akusazioen arauera. Gonzalo de Lopetegik hartzen du lehenengoa, Fernández-ek aipatzenduena, alegia; eta azkenekoa Juan de Madariaga, Bermeoko eskribauak. Hiruretan ohizkoakelarrearen deskribapena egiten da, herri jaietako ohitura eta dantzak nabarmentzen direla-rik.

112


tras llebe sino que bayan al çielo declarando lo que queda dicho cada una debosotras» (105).

Arantzazuko Amabirjiñaren ordez, «la virgen del Rosario» agertzen denarren, gerora frantziskotarrek kapitalizatuko zuten herriaren mirari bidez-ko onbiderapenaren (106) aztarna zaharrenetakoren bat genuke. Esan lite-ke Pedro de Valencia-k eta geroxeago Alonso de Salazarrek urratutako bi-deari jarraitu zitzaizkiola orden hartako fraileak, etsaia edo deabruaren era-gin handia behin betirako Euskal Herritik uxatzeko. Bertan behera uztendira jokaera errepresiboak, erlijio zuzenaren alde herriaren sinisberatasu-naz baliatu behar den arren. Herri nekazariaren onbideratze zuzena fran-tziskotarren eskuetan uzten bada ere, instituzio mailetan gero eta indar han-diago hartzen ari dira jesulagundarrak. Hauek XVIII. mendean lortuko du-ten nagusitasuna XVII.etik aurrera gertatzen hasten dira, apaizgo sekularrakontrolatzeko ahaleginez batez ere (107).

Ohitura herritarren eta beren atal nagusi diren jaien aldakuntza proze-dura honetan ematen den bigarren egitatea, Jantsenismoak Euskal Herrianizan zuen eragina izango litzateke. Hobeki esanda, Jantsenismoak, hegoal-dean behintzat, ez du ematen eragin handirik izan zuenik, hala ere, itxuradenez, jesulagundarrei komeni zitzaien sinismen eta erlijioaren interpreta-zio egoki bat ematen zuen. Hurrengo mendean emango ziren burrukenlehen aztarrenak XVII.gnean gertatzen dira: nekazaritzan egiten ari zirenberrikuntzek erlijioaren interpretapen estu bat ondoreztatzen dute. Gertae-ra honek guztiz etsai ziren jantsenista eta jesulagundarren pentsamoldeanelkarpuntu garrantzitsu bat suposatzen du, kontraesan multzo batek sortu-tako elkarketa alegia. Arau erlijioso estu hauek —gizonaren bizimoduareki-ko erlijioa zeharo identifikatzen den garaia dugu hau— baldintza mordo baterakartzen dute herri ohituretara eta bereziki Ihauteriaren ospakizunetara.XVII gn. mendean Oiartzunen, mozorroen gehiegikeriak zirela eta, debe-katzen da maskaratzea. Debeku hau ordea, Ihauteri ez diren urteko bestejai egun batzuei degokie (108) beraz artean ez zen Karnabalaren kontra zu-zenean jotzen. Jantsenismoaren eragina sumatzen denean, XVIII mendea-ren haseratik aurrera alegia, debekuak eta bizimoduaren estutasuna handia-gotuko dira. Alda ditzagun honen adierazgarri Manuel Lekuonaren hitzbatzu, atal astun honi amaiera emanez:

(105) Parentesien artean dauden letrak ez ditut ulertu, «anima» hitza, ez dago garbi dati-boz ala beste kasu batean doan. Bizkaiera zahar samarra ematen du. Michefenak —op. cit. 167or.— seinalatzen duen 2. pertsona pluraleko balioaz azaltzen zaizkigu «deunçun», «seuren»,«eguieçu», «eçaytu», «çaytu» eta «badaguiçu. «oa» hitanozko formak, ordea, argibiderikbeharko luke tratamenduaren komunztadura apurtzen bait du. Bestalde, badirudi nahastutazeudela pluraleko 2. pertsona eta singularrekoa: «suec», «seuren», «oa». Michelenak aipatzendituenak baino askoz zaharragoa da testu hau (1616), eta agian tradizio zabal baten lekuko izan-go litzateke, besteak bezala.(106) «Terapeútica milagrera» deitzen du Fernández-ek, op. cit. 139 or.(107) Fernández, P.: op. cit. 137-138 orr.(108) Lekuona, M.: «Fiestas populares en Oyarzun», 25 or. eta jarr. Uranzu, L.: op. cit.

426 or. Garmendia Larrañaga, J.: op. cit. III kap. Múgica, S.: «Antiguas costumbres vascas, lasmáscaras».

113


«XVII gizaldi artan, mozorro-egunetan Oyartzun’go Elizan biltzen zanofrenda, etzan izaten apaizentzat eta sakristau-seroraentzat; oso-osorik mo-zorroak eramaten zuten beren afarietarako. Eta ez Elizak bakarrik, baitaErriak ere gauza ori ondo arkitzen zuan: «Bai bada; mozorroak egun aietan,jendearen entretenigarri festa asko egiten bait zuten». Ori zan orduan, arie-ra orren neurri. Jendea entretenitzea, gauza sarigarritzat jotzen zan errie-tan. Mozorroak merezi zuten, egun aietan Elizan ematen zan ofrenda. Ba-ñan, len esan dedana: Jantsenio-kultura Elizan sartu zanean, kultura estu-tzalle ark bere kutsua erantsi zien Iñauteriai —abeto esateko Iñauterientza-ko iritziari—.» (109).

5/ Hamazortzigarren mendetik aurreraGizaldi honetan Errenazimendutik aurrera eman zen herri kultura eta

ohituren mugatzeko ahaleginak bere fruituak biltzen ditu. Debekuek, lehe-nago gertatu zen bezala, ezer gutxi besterik lortzen ez duten arren, herriakzuen jaiaren kontzepzioa guztiz aldatzea erdiesten da. Izan ere aurreko ga-rai nahastuen ondorioz gizartean ematen diren eraldakuntzak eginkizun etajokamolde gehienetara hedatzen bait dira. Jantsenismoaren arautegi es-tuak, herriaren bizimodua ordura arte definitzen zuen ezaugarri inportan-teena ezabatzeko, azken bultzada besterik ez du ematen. Ezaugarri hori he-rriaren alaitasuna izango litzateke. Giro nekazarietan guztiz zabaldua zenarren mixiolarien eraginez geroz eta ahulagoturik gelditzen da (110). Gerta-kizun honen ondorioz, apika, Erdi Aroaren azken aldera, eta Errenazimen-duan batez ere, hazten zihoan hiri Ihauteriaren eragina guztiz nagusitzen damende honetatik aurrera. Era berean botere ofizialen aldetiko galerazpe-nak ugariago dira hiri edo herri handietan ospatzen ziren jaien aurka. Haueneredu bezala Gipuzkoako Diputazioak egin zituen ahaleginak ditugu, Ihau-teri jaiaren arauzkotzearen helburua zutelarik. Hala eta guztiz ere jaramonhandirik ez omen zitzaion egin, ordura arte gertatu zen bezala agindu eta ko-munikazioak errepikatu ziren arren, 1726an eta 1730ean (111). Bienbitar-tean Ihauteri nekazariak jarraitzen du nahiz eta usadio zaharren mantentze-ko helburu bakarraz izan. Emankizun herritar horien bilakaera geldirikdago aspaldian. Ihauteri urbanoak, gerora ere, aldaketa batzu jasango di-tuen arren, esan dezakegu tankera nekazari edo mediebala azaltzen dutenpraktika herritarrek antzinan bezala dirautela. Antzinatasun horren mugabezala XVI-XVII mendeko egitateak jarriko nituzke, orduan jo bait zenKristautasunak eragindako Ihaute-Garizuma bipolarizapenaren gailurra,jaiak Erdi Aroko herri kultura komikoan zituen sustraiak galdu zituelarik.

XVIII. mendean kultura eta ohituren beste arloetan bezala, jaiarenemankizun urbanoan kanpoko eraginen ondorioa nabarmentzen da. In-

(109) Lekuona, M.: «Iñauteriak», 13 or.(110) Fernández, P.: op. cit. 139 or. 169 oharra. Arautegiaren estutzeari buruz zera dio:

«Se trata en realidad de un proceso a nivel europeo (...), entre cuyos propósitos figura el finali-zar con la «alegría popular»».(111) Uranzu, L. : op. cit 426 or. Aipagarria da Madrileri dagokion debeku kopuruaren

itzela. Ik. Caro Baroja, J.: «El Carnaval», 154 or.

114


fluentzia horien sorburuak hiri Ihauteria gehien garatu den lekuetan bilatubeharko litzateke bai Frantzian, bai Italian non Erroma eta Veneziako ospa-kizunek mendebaldeko Europa osoan hedatuko bait dute beren itzala. Hainzuzen ere, interesgarria iruditzen zait, Goethe-k bere «Italiako bidaia»-negin zuen Erromako Ihauteriaren deskribapena eta irazkinek sortu dituztenzentzu zeharo desberdinetako interpretazioen arteko alderaketa. Batzuekazterketa objetiboaren eredutzat jartzen dute estutasun eta zapalketa guz-tien hausketa erakartzen duen ekintza bezala ulertzen dutelarik. Bizimoduaeratzen duten ohituretan Vaticano-ko estatuak betidanik izan duen zorroz-tasuna erabat desagertuko zen orduan. Gizon eta emakumeek beren desioizkutuen agerpen askeari ekingo zioten inolako trabarik gabe (112).

Beste batzuek ordea, gizarte ordenuaren hankaz goratze hori oso modudiferente batez ulertu izan dute. Errenazimendutik urrun gertatu arren, iru-di Ihauterizkoen iraupena Erromako ospakizunen interpretazio honetanikus litekeela esaten dute, Erdi Aroko kultura komikoaren aztarnek herriospakizunetan izan duten eragin eta jarraikortasunaren eredutzat hartuz.Herriak bere buruari egiten dio barre. Goethe-k zioenez, ofizialpenarenarrasto guztiak desagertzen ziren eta bizitzaren seriotasunatik askapen oro-kor bat egiten omen zen. Bizitzaren unerik nagusienak farza herritarren bi-dez antzesten omen ziren, heriotza eta jaiotza parekatzen ziren —Rabelais-en Gargantuan bezala—, Romans-ko jendearen oihua gogoratzen digunesaera bat Erroman zehar zabaltzen zen bitartean: «Surik ez daramana hilbedi!». Kale guztiak zuzi nahiz kandelez betetzen ziren. Horrela, sua herio-tzarekin parekatzen zelarik, jendearen aldeko heriotzaren gurarizko zentzubalio bikoiztuna ematen zen. Errealismo groteskoaren garaietan —ErdiAroa eta Errenazimenduan— osoki hartzen zuen tankera hori, ordea, gal-duta zegoen Goethe-k ikusi zuenean, eta modu honetara adierazten du pro-zedura: esanahi hura guztiz galtzen delarik «Sia ammazato» edo «hil bedi»espresioa alaitasun, txantxa, burla edo losintxazko adierazpenetan azaldu-ko da, beste hizkuntzetan hitz zatar nahiz biraoak antzerako adieraziez era-biltzen diren bezala. Labur esanda, Erdi Aroko herri kulturaren adierazpi-de zen Ihauteriaren esanahiak orduan bizirik ez bazirauen ere, bere aztarre-nak bildu zituen Goethe-k Erromako ospakizunen ikustaldia egin zuenean(113).

Nire iritzian, Goethe-ren testua zuzenean irakurtzerik izan ez dudanarren, onargarriago izango litzateke bigarren irakurpen hau. Jendearenizaera ezkutua adierazten duten desioak Ihauterian ezeze urte osoan zeharazaltzen dira nola hala. Ihauterietan gertatzen dena gizartearen eremu oro-korrera zabaltzen direla da eta, hain zuzen ere, hedadura honek, antzinanzituen berezko adieraziak galdu baldin baditu ere, badirau.

Beste alde batetik Euskal Herrian bai herri Ihauteriak bai urbanoak bizi-rik diraute. Lan honetan zehar aipatu ditugun ekintza zehatzek badute

(112) Caro Baroja, J.: op. cit. 156 or.(111) Bajtin, M.: op. cit. 219-225 orr.

115


oraindik ere beren ospakizun garaiak, Zuberoako Maskarada garrantzitsue-netakotzat jo dezakegularik. Hiri karnabalak beste lurraldeetan izan duengarapen antzerakoa eraman du. Azterketa batzu egitea komenigarri izangolitzatekeen arren, baditugu zenbait erakuskarri nabarmen bere zernolakoazjabetzeko. Tolosa, Bilbo, Lekeitio eta Donostia (114) izango lirateke tradi-zio handiena gorde dutenak.

Nola nahi dela ere, askoren ustez gainbehera doa, jaiaren ospakizunare-kin batera, garai batean izan zuen garrantzia. Honela adierazten du CaroBarojak egitate hau:

«Del siglo XVIII al XIX, el Carnaval urbano ganó importancia, peroperdió fuerza. En Madrid y en otras ciudades los disfraces y los hábitos deItalia, de Francia, de Roma y París, fueron adoptados por la burguesía y laaristocracia. Grandes bailes, grandes y lujosas cabalgatas, comparsas y con-cursos de carrozas, sustituyen a festejos más sencillos y a costumbres másrústicas. Pero este aburguesamiento del Carnaval fue preludio de su ruina.Allá en los años 1920 y 1930 tuvo lugar aquella.» (115).

Euskal Herriko Ihauteri urbanoari ere ondo letozkioke hitz horiek nireustez. XIX. mendearen aldetik honako zibilizazioak gizarte eraldakuntzahandiak sortu ditu. Lan honetako lehen bost ataletan azaldu ditugun jai ho-nen ezaugarriak nekez bila litezke gaurregun ospatzen direnetan. Herriak,jeneralean, ikusle hutsaren papera betetzen du giro nekezarian ematen di-ren antzinako ospakizunen aurrean nahiz hirietan Ihauteriz antolatzen dirensegizio edo lehiaketetan. Aurrerapen teknikoak guztiz sartu dira gizabizi-tzan eta norgehiagokeria nagusi da bai jai bezala ematen diren ekintzetanbai gizona edo emakumearen nortasuna azaltzen den esistentziaren bestealorretan. XVI - XVII. mendeetan garaile atera zen bizimodu eta ohiturenindibidualizapena izugarri garatu da mende honetan zehar, herriaren aldeti-ko derrigorrezko ala borondatezko desarroiloaren onarpena lagun duela;Orduko garaietan herriaren zapalkuntzan ziharduten aginte absolutoak go-rabehera, adierazpen aberatsez azaltzen zuen herriak bizitzaren alaitasuna.Bizi garen aro honetan, ordea, Kristautasunaren funtzio estua eta herri ohi-turen mugatzailearena laifikazio gogorraren poderioz ia erabat baliogabetuda. Bizimodu askeago baten izenean nagusi ditugu demokraziak baina,pentsa zitekeenaren kontra, hauek arras murrizturik utzi dute herriak duenberez libertitzeko gaitasuna. Egiatzat har genezake, apika, duela urte askosamar J. R. Bloch-ek idatzi zuena: «(...) nous serons arrivés à la proposition

(114) Tolosakoaz Garmendia Larrañagak dihardu, op. cit. II. «URI IÑAUTERIA». Bil-bokoaz: «Los Carnavales de Bilbao. Recuerdos de Vizcaya». Lekeitiokoaz ikus ARGIA aldiz-karia 987, 30-32 or. Donostiakoaz «Un carnaval de San Sebastián y un consejo a los Basconga-dos», «Carnaval de 1900, San Sebastián», Múgica, S.: «Guipúzcoa» in Geografía General delPaís Vasco-Navarro, 680 or. eta jarr. XIX. mendean ospatuziren Ihauteriak, urtez urte; Aroza-mena, J.M.: «Donostia, capital de San Sebastián, J.V. Echegaray, poeta del Carnaval»; testuinteresgarriak Juan Vicente Echegaray-renak: «Festara».(115) Caro Baroja, J.: op. cit. 157 or.

116


suivante: que le pessimisme chrétien fut générateur de joie publique, et quel’optimisme démocratique crée une forma nouvelle de tristesse populaire.»(116).

Errealismoaren izenean onartu beharreko bezala agertzen diren iritziguzti hauek beldugarriak iruditzen zaizkigu. Burura lekiguke, haatik, giza-bizitzaren aldaketa garrantzitsu baten aurrean gaudela, eta honek bere or-dain garestiak eraman ezezik, herrien eta gizonen nortasuna adierazteko bi-deak ere, berarekin garraia ditzakeela. Honetaz aparte, Mendebaldeko zi-bilizazioaren egoera ikusita, garbi dago euskaldun bezala kinka ia ezin la-rriago batean bizi garela. Historian zehar, ordea, ohitura batzu galdu izanarren, jakin izan dugu ezarritako baldintza berrietara moldatzen, eta gureidentitatearen hil ala biziko tankeraz jabetu behar baduguere, baikortasunaezinbestekoa genuke gelditzen zaizkigun herri adierazpideak gorde eta za-baltzeko. Lan honen hurrengo ataletan aztertuko dira haiek eta bertara deiegiten diot irakurleari aipatutako egoeraz datu gehiagoz jabetzeko ahalbi-dea izan dezan.

(116) «Carnaval est mort», 123 or. Caro Baroja-k gauza bera pentsatzen zuen, op. cit. 157-58 orr.

1 1 7

IHAUTERIA ETA AHOZKO LITERATURA

1/ Nola lotzen diren:

Ikusi ahal izan dugunez antzinatasun nabarmen batez azaltzen zaiguIhauteria bere ezaugarriak, bestalde, aberatsak gertatzen direlarik. Giza-jaidenez, eta batez ere gizakiak bere inguru denborazkoarekin duen loturarenerakuskarri mardula, adierazpide bihurtuko da. Beste modu batetara esan-da, arte-gai izakera hartuko du. Ez zaigu nekeza izango arte-era horren egi-lea kausitzea, jaiaren gune ezinbestekoa den herriak eragingo bait ditu Ihau-terian zehar emango diren azalpen artistiko mota gehienak. Gure herrikoemaitza literario eta denbora-ziklo zehatz honen arteko hartu-emanek sortuduten etekin artistikoa aztertuko dugunez, alde batera lagako ditugu Ihau-teriak izan dituen beste interpretapen piktoriko, literaturazko nahiz bestela-ko autore jakin edo bakarra dutenak.Egile kolektibo bat izango litzateke, beraz, Euskal Herriak dituen Ihau-

terizko adierazpide artistikoen sortzailea, herria bera alegia. Ihauteetakopastorala komiko batek badu ordea autore ezagunik, eta Maskarada guzie-tan nabarmenegi gertatzen da koblakari edo esankizunaren garapena dara-man gizaki baten funtzioa, baina zehaztasun hauek gorabehera adierazpidemota desberdin hauen emankizunean herriak, talde bezala, hartzen du par-te. Berak gauzatzen ditu aiderazpide horiek, eta hauek gizonak sortu duenarte-era antzinako eta kolektiboenean emanak: antzespenaren bidez, an-tzerkiz, gehienbatean. Aipatu eta gaingiroki izango bada ere, aztertuko di-tugu teatroz kanpoko ditugun beste Ihauterizko azalpen literarioak bainaklarki antz emango denez antzertizko adierazpidea ia erabat nagusiturikikusiko dugu.

Zuberoako Antzerti herritarra dugu Euskal Literaturan aurki litekeengai zehatz honen eredu zaharren eta garbiena. Sail desberdinetan aurkeztuizan da Antzerti hori eta ikerlarien aldetik adostasun erabatekorik agertzenez bada ere honela zehatz genitzake: Maskarada,. Ihauteetako emanaldiaberatsenetakoa non segizioa, dantza, pertsonaia diferenteen jokaldiak etaabar biltzen diren. Testu zaharrik ez da ezagutzen baina barrietan, gero iku-

121


siko den bezala, zenbait zati tradizional agertzen da. Pastorala edo Phastua-la Trajikoak, trajeriak. Eskuartean dauzkagun ezkuzkribu gehientsuenenkopurua osatzen dutenak. Gehienak XVIII-XIX mendeetan idatzi nahizkopiatuak. Aztarren antzinagokorik ere badago ordea, zeren Ohienarte-ren«L’art poètique basque»-n hamaseigarrenaren erdiko bat azaltzen zaigu,Artzain Gorria pastoralaren egile omen, zeinari Casenave-Harigile-k kutsu«pastoril» bat leporatzen bait zion. Buchon-ek 1500 urte inguruko eskuzkri-bu bat, Clovis-ena, izan zuela zion (1). Aldaketa mordoa izan duen antzerki-era eta sailkapen hobeago baten beharrean dagoena. Honetaz aparte teatrokomiko idatzia dei genezakeena, xaribariak deituak, Hérelle-ren aburuz Pa-rada, Serenata eta Farza; Casenaverenean ordea, Tzintzarrots eta Astolas-terrak. Urriagoak izan arren beren interes literarioaz landa herriaren bizi-moduaz argi nahikoa eman liezaguketenak.

Maskarada berez Ihauteri ekintza oso bat dugu. Pastoraletatik, bi beste-rik ez. Hauek «Trajikomeria» izena daramate Hérelle-ren liburuetan. Hiru-garren bat bazegoen, Badé-k idatzi zuenez (2); jakina denez ordea, ez zaiguhorren eskuzkriburik gelditu, Malküs eta Malkülina farzaren hasierako za-tiak izan ezik. Honen eta horien eskuzkribuak hementxe dihoazkizue argita-ratuta. Xaribarien kontuan hala ere ez da horren garbi ikusten azal dezake-ten, nolabait esateko, «karnabaltasunik». Hauetako bi azaltzen zaizkigu ira-kur ditzakegun bi Trajikomerietan: Planta eta Eleonore Phantzarten, etaPierrot eta Xarrot Baküsen (3). Enparauetan ez omen da agertzen Ihauterizhalako lotura argi bat izan dezakeenik. Xamurtzen dosku Caro Baroja-karazoa berariazko Caribari karnabalezkoak egon direla baieztatzen digu-nean (4). Ene ustetan, aipatutako bi eskuzkribu horiez kanpokoetan Ihaute-rizko tratamendu nabarmenik azaltzen ez bada ere, esan liteke xaribarieta-ko batzuek bazutela jai horrekiko erlazio argi bat eta areago, Karnabalabera izango zela, seguruenik, beren gai funtsezkoa. Alde batetik parekatzeez ohizko bat antzeman daiteke xaribariak noiz antzesten ziren ikusten ba-

(1) Peillen, TC.: «Euskal Antzerki Zaharrenak», 839 or. Léon, A.: «Une pastorale bas-que...», 69 or. Ohienart, A.: «L’art poétique basque », 228 or. Casenave, J.: «Zuberotar An-tzertiaren sortzeaz eta Iturriez», 6 or.(2) Badé, J.: «Le Carnaval chez les Basques de la Soule». Bertan Maskaraden antzinatasu-

naz ari da eta Zoroen Festeekiko erlazioa ere defendatzen du. Azkenean, hurrengo baterakoeuskaldunen antzerkiaz estudio bat agintzen digu non «Ihauteriaren Iudizio eta Kondemna-zioa» aztertuko duen. Nik dakidala ez zuen argitaratu. Hérelle-k ordea, aurretiko beste artiku-lu bat aipatzen du: «Le Carnaval dans la Soule». Observateur des Pyrénées nº du 13 mars 1840.Ez dut hau aurkitu ahal izan. Honela deskribatu omen zuen Badék obra hura: «...Le jugementet la condamnation de Carnaval, drame inmense où figure une foule de personnages, et dont leburlesque héros, attaqué et poursuivi par Carême, est obligé de se confesser humblement, puisjugé, et enfin condamné au feu de l’enfer». Ikus: Hérelle, G.: «Notice...» 84 or.(3) Ikus Hérelle-k egindako xaribarien katalogoan, 15 eta 16 zenbakiak, «Le Théâtre co-

mique...». 233-236 orr.(4) Caro Baroja, J.: «El Carnaval» 94 or. Honela dio: «... y hay que advertir que en el País

Vasco francés hubo en una época charivaris específicamente carnavalescos,...». Hala ere, ez duematen Ihauterizko Xaribariei buruz iturri berririk aurkitu duenik. Hérelle-n obrak aipatzenditu, beste ezagun batzuren artean, eta bere osaba Pío-ren artikulotxo bat —«Las bacantes vas-cas de Añoa»—, zeinak, oso polita izan arren, ez bait du Ihauteriaz ezertxo ere esaten.

122


dugu. Itxura denez antzespen egunek ez zuten inongo zerikusirik egutegi er-lijiosoarekin; bai ordea, denbora neurtzeko antzinagoko modu batez, Kar-nabalaren zikloan gertatu zen bezala. Bestalde, antzespen garaiek mendee-tan zehar aldaketak izan dituzten arren, badirudi negu eta udaberri alderaerrepresentatzen zirela gehienbat. Xaribaria ere herri jaiei lotuta aurkitzendugu bere historian zehar, Ihauteria askotan aitzakia bezala erabili izan de-larik haien antzespenetarako (5). Agian, argitara ematen ditugun bi trajiko-merietan azaltzen direnak arrazoi horretaz baliatuz emango ziren, baina ezdago hau segurtatzerik bi pieza labur horiei buruz eskuzkribuez apartekodatu edo dokumentu zehatzik ez bait daukagu.

Antzerki antzeko beste produkzio batzu ere badaude. Hauek, neurrihandi batetan, galdu dira baina oraindik Lapurdiko zenbait lekutan ospa-tzen den Phantzarten juizio eta erreketaren testigu murritz baina baliagarribezala, P. Lafitte-k Larresoron jaso zuen San Pantzar ematen dugu. Mendehonen haserako testua dela esan daiteke eta tradizio baten seinale argia erebai. Ildo beretik interpreta genezake Saveur Harruguet-ek argiratu zuen«Ihautiri solas —Oraisons Funèbres de Carnaval» obra. Euskara, frantse-sa, gaskoina eta neurri apalago batetan espainera eta inglesa bera ere nahas-ten ditu, bertan Ihauterizko «jenero» literario gehienak sartzen dituelarik:antzerkia, sermoia, testamentua, kantak etab. 1936 urtean atera zen argita-ra liburuxka hau eta egilearen aurre— hitz laburra eta erabiltzen dituen hiz-kuntza nahiz ortografiagatik garai beretsuan idatzita degoela ematen du, as-paldiko tradizio herritar bati egilearen sormena gaineratuz, bateon batiXVI. mendekoa dela esatea otu zitzaion arren (6).

Hala ere, antzertiaren eremutik kanpoko beste emaitza ihauterizkoakere baditugu, aipatu direnetatik at, eta lan honen barruan argitaratzen ez di-tugun arren, aipagarri derizkiet. Ahozko literaturan agian behar bezainbes-te garrantzi eman ez zaien Eske Kantu edo Bertsoak izango lirateke batzu.Euskal Ihauteriak, lehen ataletan argi gelditu denez, badu berariazko eskekanturik. Dena den Ihauteri zikloa bere luzezabaleran kontutan hartuz geroGabonetako eske kantuak, Santa Agedakoak eta abar sartu beharko lirate-

(5) Desplat, Ch.: «Charivaris en Gascogne», 24-25 orr.: «Le Carnaval servait alors d’alibi,ou tout au moins de paravent, au charivari eta l’autorisait. (...) comme le Carnaval, le charivariétait surtout le fait de la jeunesse qui ne l’organisait pas toujours elle-même, mais qui en étaitbien la principale actrice». Xaribarien emateko datez 105 orrialdean mintzo da. Bestalde, an-tzerako zerbait pentsatzen zuen Hérelle-k zera zioenean: xaribaria debekatua zelarik, trajeriajokatzeko baimena eskatzen zutela eta hain zuzen honen erdian edo nahasirik astolasterra ema-ten.(6) Palacios, C.: «Actividad literaria del Conde de Peñaflorida: El Carnaval», 533 or.

Harruguet-en obra Garmendia Larrañagak «Ihauteria» 89 or. eta «El Carnaval vasco y sus per-sonajes» liburuetan aipatzen du; Aingeru Irigaray-k zati luze bat aldatu zuen bere «Esbozo...»-an. Urkizu-k bere «Euskara Erdal Antzertiaren» artikulu-zerrendan sartzen du baina bi akatsez:«Ihautiri solas» ez da erdal antzerki bat. Gehienez, Iparraldeko itsasbazterraren orduko egoeralinguistikoaren erakuskarri garbia; euskara, ene iritziz, nagusi da obra horretan nahiz frantsesaere orrialde guztietan agertzen den. Bestalde, Irigaray jaunak dioenez, Kaniko eta Beltxitinaizan zen Leopold Irigaray-k kopiatu zuen eskuzkribua. Harruguet-ek argitaratu zuen «IhautiriSolas» Baionan 1936an.

1 2 3


ke, baina ene aldetik jorratu gabeko korpusa denez, eta kantu horien kopu-ru mardula kontutan harturik, testu horietako ezein ez argitaratzea erabakidut, dagokion lekuan azterketa xume bat besterik egingo ez dudalarik.Hauez aparte karnabala gai bezala hartzen duten edo karnabalaren zioakeragindako bertso eta kanta mordo bat badago. Hauen artean zeharo nabar-mentzen den egilea lehenago aipatu dugun Juan Vicente Echegaray izangogenuke, Donostiako Ihauteriaren koblakari ohia. Besteak Lekeitio nahizBilboko estudiantinek kantaturikoak izango lirateke eta hortik zehar noiz-pait azaldu zen bertsolariren baten emaitzak (7). Seguru da bestalde, haue-kin ez direla bukatzen Euskal Ihauteriak eman dituen fruitu literarioak. Zo-ritxarrez asko galduko ziren baina herri-jai honek, agian, gehiago emangoditu Ihauterietan jendeak euskaraz libertitzeko ohitura galtzen ez duen etazabaltzen duen neurrian behintzat.

Antzertizko produkzioa dugu beraz Euskal Ihauteriaren emaitza litera-rioetan nagusi. Baina nondik nora dator teatro hori? Nola kokatzen da Eus-kal Antzertiaren bilakaeran eta inguruetako beste literaturekiko harrema-netan? Galdera hauei erantzuten saiatuko gara hurrengo orrialdeetanzehar, azkenean datozen testuen irakurpenerako gida lagungarri bat izangodelakoan.

Altzabehetiko freskoa. (Arg. Antzerti)

(7) Garmendia Larrañaga, J.: «Iñauteria», 173-75 orrialdeetan Eusebio Azkueren zenbaitestrofa dakarzki. Bertsolariei dagokiola Ezekiel Aranok Berueten botatako bi bertso aldatzenditu. A. Zavalak agian argitara lezake Ihauterizko bertso-bilduma bat.

124


2/ Euskal Antzerti Komikoaren sorreraz:

Era askotako iritziak eman izan dira Antzerti Zaharraren iturriak azter-tzerakoan. Hemen egingo duguna azaldutako teorien laburpen xume batizanen da Ihauterizko teatroaren hasiera eta bilakaera zehazteko asmotan.Jeneralean, egile gehienek egin izan dutena zera izan da: alde batetik an-tzerti trajikoa aztertu eta bestetik komikoa: Pastoralak eta Xaribari, Traji-komeria edo Maskaradak. Azken hiru hauek ere beren sorrera eta garape-nean bereiztuz. Georges Hérelle-ren usteak har ditzakegu ikuspuntu horreneredutzat besterenak ere osagarritzat erabiliko ditugularik.

Trajeriei dagokiela, Frantzian Erdi Aroan ematen ziren misterioak jar-tzen dituela iturritzat esan izan da. Ia topiko bihurtu den baieztapen honekzuzentze beharra dauka ene ustez, zeren eta Hérelle-k berak ere ez bait dubere osotasunean hartzen. Larogeitabi pastoral ezagunetik hogeita hama-zortzik dute dagozkien frantses misterioekin zerikusirik. Erlazio hori ordeaizenpuruan eta antzerki bakoitzean ematen den gaian datza. Honek, horiekdenak antzekoak direla besterik ez digu esaten. Konparaketa lan zehatzagobat eginez —eskuzkribu zenbaitena burutu zuen, Robert le Diable eta Clo-vis adibidetzat ematen dituelarik— pastoralak eta misterioak enbor edo itu-rri beretik letozkeela ateratzen du konklusio bezala (8). Iturri antzekoa be-raz, eta ez batzu besteetatik sortuak. Gainera iturri horiek zenbat eta ger-taera bitxiago azaldu, orduan eta hobeago ziratekeen zegozkion obran sar-tzeko (9). Arazo honi Casenavek ematen digun argibide garrantzitsu batgaineratzen badiogu, nahastuago gertatzen zaigu trajerien sorrera alde ho-rretatik esplikatzea: Hérelle-k misteriotzat jotzen dituenak, mirariak —Mi-racles— direla. Misterioak Jesus-en bizitzan oinarritzen omen ziren, eta tra-jerietan gai horretaz deus ez dago, J. Héguiaphalek Hérelleri besterik esanomen zion arren (10). Mirariek, aitzitik, «saindu bizitzak, errege bizitzak»dituzte gai bezala, beraz, horrela bada, iturriei buruz esandakoa mirariei erelegokie. Beste alde batetik, zenbait testuren iturri zehatza finkatzea lortuzuen Hérelle-k, adibide garbienetakoa Jean de Paris trajeriarena izanik(11). Hala ta guztiz ere, gai honi dagokionez lan handia dago eginkizun.Txomin Peillen-ek proposatzen zuen trajerietarako sailkapena (12) abia-puntu baliagarritzat jo genezake, askoz gehiago zehaztu, ikertu eta aztertubeharko litzatekeen arren.

(8) Hérelle, G.: «Les Sources des Pastorales et la Méthode de travail des Pastoraliers».(9) Hérelle, G.: op. cit. 692-93 orr. Orduko literaturan askotan gertatzen omen zen gauza

bera. Frantziako Misterioei dagokiela G. Cohen-en esanetan genuke erakuskarri bat: «Souventpour rendre son prêche plus efficace, l’auteur cite ses sources dogmatiques; il y met plus de bon-ne volonté qu’a citer ses sources. Pour tout dire, les premieres son généralement apocryphes.Le sens critique faisant totalement dèfaut à l’originateur, (...) plus une source est féconde enépisodes variés et intéressants, meilleure elle est.» «Histoire de la mise en scène...», 184 or.(10) Hérelle, G.: «Les Pastorales Basques considerées dans leurs rapports avec l’Eglise»,

III Kap. Bertan zera diosku, J. Héguiaphal-ek ezagutu zituela «Les Trois Rois» eta «Hérod»izeneko bi pastoral eta hauek Gabonetan antzestuko zirela.(11) Ikus Hérelle, G.: «Le Répertoire du Théâtre Tragique», 117 or. eta Leizaola, J.M.:

«El Refranero Vasco Antiguo», 302-305 orr.(12) Op. cit. 841-842 orr.

125


Antzerti Komikoari dagokiola, goragoko II eta III ataletan adierazi denbezala, Erdi Aroan Europan zehar eta batez ere Frantzia aldean eratu zirenElkarte Alaien —Sociétés Joyeuses— eraginean kokatzen du Hérelle-kbere sorrera. Dudarik gabe, eta hemen askotan aipatu dugun Desplat-enabezalako ikerpen modernoek indartzen dute baieztapen hori, askotan Dra-ma Liturjikoekiko ihardespen antzera moldatu ziren antzerki haiek, gureprodukzioarena ez ezik beste herriren emaitza anitzen iturri bait dira. Halaere, kontu honetan zehazkiago mintzo zaigu Hérelle antzerti mota hauennondik norakoa desberdinduz (13). Maskaradari buruz hitzegiterakoan zen-bait ikertzaileren aburuez baliatzen da bere konklusioak ateratzeko. Itxuradenez haiek ez omen zuten zuzenezko informaziorik lortu. Hau ikusita ber-tako maskarada egileekin mintzatuz, bost maskarada diferente ikusiaz etaaurretik gaiari buruz idatzitako gehiena aztertuz jotzen du bere deskripzioeta analisia egitera. Esan genezake berak egindako lan hori inork ez duelaoraindik gainditu, gerora azalduriko estudio gehienek bertan oinarritu etaaskotan berak esandakoa aldatu besterik egiten ez dutelarik (14). J. Badé-kidatzi zuenez (15) antzinako herri ekintzetan zuketen beren oinarria, hauda, grekar eta erromatarren festetan. Berarentzat hauek maskaradatzat jozitezkeen, gerora teatro mota honen iraupen luzea kontzilio desberdinekadierazitako debekuek frogatu zuketelarik. Francisque Michel-ek, (16)Bordachar apaizaren teoria azaltzen digu: XVI. mendean Tresville-ko kon-teak, orduko gortean ematen ziren saioen imitagarri edo, ezarri zituela. Ha-rrigarriena da Michel-ek «mutuak» —muettes— zirela uste zuela, gaizki in-formatua nonbait. Gizarte feudalaren mailen erakusgarritzat hartu zituen.Agustin Chahok, ordea, bere garaiko erromantizismoak eragindako antzi-nako xuberotarren berdintasunaren eredu bat ikusten du Maskaradetan(17). Hérelle-k, bere aldetik, besteen iritziak kritikatuz Gorri eta Beltzenarteko paralelismo bat dagoela dio. Haiek Ziberoako herria antzestuko zu-keten eta Beltzek aldiz, atzerritarrak. Helburua, herriaren bizimoduarengoraipamena kanpoko izakera eta ofizio nahiz jokamoldeak barregarri jar-tzearen bidez. Noiz hartu zuten xiberutarrek Ihauteria adierazteko eta be-ren ohituren antzesteko tresna bezala Maskarada? Bere ustetan XV-XVImendeetan. Orduan, Maskaradak oso hedaturik zeuden Europan zehar,esaten digunez, gazteen Elkarte Alaiek errepresentatuta. Koloreen sinbolo-gia ere hartzen du bere ustea indartzeko: berde-gorri nahasmenak, Maska-rada Gorriaren koloreak alegia, gazteria ausartaren edertasun eta alaitasu-na adieraziko zukeen. Sallaberry-k egin zuen doinuen azterketa kronologi-koaz baliatzen da antzespenak izan zituen aldaketak desberdintzeko, ekin-

(13) Bere «Théâtre Comique des Basques» liburuan xeheki aztertzen ditu.(14) Hiru adibide, ezagunen artean, aipatzekotan, Caro Baroja-ren «El Carnaval», J. M.

Lekuonaren «Ahozko Euskal Literatura» eta Urkizuren «Euskal Teatroaren Historia» genituz-ke.(15) «Le Carnaval chez les Basques de la Soule», 152-153 orr.(16) «Le Pays Basque», 62 or.(17) Bere «Biarritz...» famatua ezin izan dut irakurri. «Viaje a Navarra...» delakoan des-

kribapen xume bat egiten du, 133-134 orr.

1 2 6


tza edo pertsonaia zaharrak, berriagoetatik. Mazéris abadearen usteak Sa-llaberry-renak bezain errealistak zirela esan genezake, zeren gaiari buruzordurarte eman ziren teorien azalpen xume bat egin eta gero hau esaten baitdu: «Dena den aithortzen dügü Salaberry Mauletar zenareki eta haren on-dotik eztakigüla deüse chüchenik. Uskaldunek sortzaoz eta mintzajezchahü galerazten tügünaz geroz jakintsün handienak, ezta harritzeko guretchostakez eta bürhasuen bizi muldiaz ere zentzorditürik üzten batügü. Se-gür dena hau da: phastoalak eta maskadak kasik bat eginez bethi dabiltzalaChiberuan, eta untsa gora igarari behar lükila haien hatsarrien edo zañarenedireitera duanak» (18). Azpimarratuko nuke hemen pastorala eta maska-raden arteko batasun hori, Hérelle-k garrantzi haundirik ematen ez bazionere, geroago ikusiko den bezala intuizio baino konstatazio itxura nabarme-na bait dauka. Alford andreak bere aldetik, besteen iritzien laburpen bategiten badu ere, Badé-k esandakoa nolabait baieztatzen du, Greziako ain-tzinako zenbait herri ohituretan Maskaraden antzeko zerbait ikusten duela-rik. Gorago adierazi den bezala Udaberri erritoen artean kokatzen ditu,pertsonaiak sinbolo eta esanahi diferentez hornituta daudela esanez. CaroBarojak ordea, erabat gaitzesten ditu haren usteak eta A. Moret-enak, Fra-zer eta bere jarraitzaileek erabilitako «metodo etnográfico comparativo»delakoan oinarritzen direla eta. Caro, jeneralizazio horiek alde batera utzi-ta, Maskaradaren gertaeraren azterketa partikularra egiten saiatzen da,konklusio zehatzak ateratzeko asmoz. Hauek laburbildu ditugu lan honen Vatalean. Ihauteriari buruz egin zuen ikerpen mardulean, antzerki mota ho-nek testuinguru pirineotarrean dituen beste antzerakoekin parekatzensaiatzen da, geroago Espaina eta Europako beste erakuskarriez alderatze-ko. Hau eginda, antzinako zenbait emankizun eta hauen arteko batasun-puntuak aztertzen saiatzen da, konstatazio mailan geldituz, baina perspekti-ba historiko eta soziologiko fidagarrien falta dela ta ez du aurrera segitzen,oinarri zientifiko sendorik ez duen baieztapenik ez egitearren.

Xaribarien sustraiak Hérelle-k eta askotan ere aipatu dugun Desplat-ekarakatu dituzte. Erdi Aroan zehar nahiko hedaturik zeudcla ematen dunahiz eta orduan bigarren aldiz ezkontzen zirenen kontrakoak soilik izan.Itxura denez gazteriak ederki libertitzeko modu bat ikusi zuen haictan etaberaz, zabaldu zituen Caribariak antolatzeko motibo eta arrazoiak. Handikaurrera alargunen berrezkontzek, zaharren gazteekikoek eta aukera erlijio-so diferentetakoen arteko elkarketek eragingo dituzte. Herri-morala eta de-mografiaren garapena nolabait mexprexatzen zituzten ekintza horiek cran-tzun bat behar zuten eta gazteek hartzen zuten horren ardura xaribaria, go-rago adierazitako mota desberdinetan, emateko. Hau dela eta, Hérelle-renaburuz, gazteek parte hartzen zuten aipatutako Sociétés Joyeuses horiek an-tolatuko zituzten emanaldiak XV-XVI mendetik aurrera. Antzinagokoakdira, ordea, antzerki mota honen aurka eman ziren debekuak. Frantzia al-dean 1269an dugu lehenetarikoa Angers-ko kontzilioan eta hortik aurrera

(18) «Maskadak», 309-310 orr.

127


bata bestearen atzetik etorriko ziren, azken batean autoritateek ezikusiaegiten zutelarik gehienetan (19). Pirineoetatik honuntza aspaldian ezagunaden «cencerrada» delakoa parekoa izango litzateke. Michel-ek dioskunezxaribari mota bat eman zen Lizarran 1313an, berak «acte» izendatzen duena(20).

Terminologia arazo bat omen dago zeren antzerki mota honek izen des-berdinak hartzen bait ditu ematen den lurraldearen arauera. Hérelle-rensailkapenetik abiatuz Serenatak genituzke lehenik, segizio zaratatsuak ba-tzutan bertsolari baten koplez tartekatuak; Zuberoan txintxarrotsak dei-tuak, Lapurdin eta Luzaiden galarrotsak, Michel-en arauera thupiñautsueta Azkuek dioenez Bizkaian arranotsak. Gaztela aldeko «cencerrada»-renparekoak ziratekeen. Bigarrenik Paradak. Hauek egunez ematen ziren, Se-renatak gauez gertatzen ziren bitartean. Zuberoan bi izen hartu ohi dituzte:astolasterkak, xaribaria pairatzen zutenak asto gainean agertzen zirenean,eta astolasterrak aktoreek haien papera jokatzen zutenean. Segizio bat era-tzen zen antzerki mimikoaz osatua. Nafarroa beherean tobera mustra izenahartzen zuten —Luzaideko astoyokua edo karrosa—, eta hornidura koreo-grafiko aberatsagoz osatzen zen. Ekitaldi garrantzitsuena epaiketa irrigarriaizaten zen. Hirugarrenik xaribari-farzak izango genituzke. Astolasterra ize-na ere hartzen zuten Zuberoan eta kritikatu nahi zen gertaeraren farrega-rrizko antzesteaz osatzen ziren, errudunen epaiketa gehienetan falta ez zela-rik. Hauetarik.dira kontserbatzen ditugun eskuzkriburik gehienak, batzu ja-danik publikatuak (21).

Ihauteetako Trajikomeriak lirateke Zuberoako Antzerti Zaharrak es-keintzen digun hirugarren obra saila. Sail laburra, egia esan, bi obra besterikez bait dugu eskuragarri, lan honetan argitaraturik ematen ditugunak ale-gia. Noiz eginak ote diren ez dakigu. Hérelle-k esaten duenez «D’après leton général qui règne ces pièces, l’hipothèse la plus vraisemblable estqu’elles on été composées au XVIIIéme siècle» (22). Ez dakit nik zer esannahi izango zuen ikertzaile ohoragarri harentzat «tonuera nagusi» hark.Ikus dezagun nola iristen den baieztapen horretara. Trajikomerien sorburuaFrantzian Erdi Aroan nahiko hedaturik zeuden bi azpijenero literariotankokatzen du: Moralitateak eta Debate edo Eztabaidak. Lehenengoen eragi-na obra hauek azaltzen duten helburu moralizantean oinarritzen du. Helbu-

(19) Lalou, H.: «Des Charivaris et leur répressisn dans le Midi de la France», 501 or. IkusHérelle-ren «Le Théâtre Comique»-n xaribariei buruzko atalak ere bai.(20) Op. cit. 55 or., oharra. Berak dioenez Lizarrako antzespenaren aipamena hemen

dago: Diccionario de Antigüedades del Reino de Navarra, t. I. 423 or.(21) Laburpen baliagarria J. M. Lekuonarena, op. cit. 230-233 orr. Hérelle-ren azterketa

mardula, iturriak eta beste zehazten dituelarik, «Le Théâtre Comique», VIII-XV kapituluetan.Luzaideko emanaldiei buruz, Sagaseta, M. A.: «Estudio de los bailes de Valcarlos», 176-177orr. Argitaraturiko testuak: Hérelle, G. «Les Charivaris Nocturnes...», 517-522 orr. Aresti, G. :«Kaniko eta Beltxitina», Jakes Ohienarterena. Urkizu, P.: «Chiveroua eta Marceline» - «Reco-quillart eta Arieder», 116-224 orr. eta «Astolasterrak» bilduma.(22) «Le Théâtre Comique», VI, kap.

128


ru hori, modu esplizito batez behinik behin, Phantzart-en Lehen Pheredi-kiaren hamargarren bersetan azaltzen zaigu alde batetik. Bertan zera adie-razten du pheredikariak: ez dela etorri jendeari farre egin erazi nahiz «benaene pheredikiaren medioz/ zien kunberti erazi nahiz». Baküs-en, bestetik,Azken Pheredikiak zuzentasun eta barauaren aldeko apologia moduko batazaltzen du. Hitz bitan esanda pheredikariak bere poza adierazten du gau-zak gertatu diren moduarengatik, Ihauteria Garizumak garaitua delakoalegia. Horiek lirateke xede moralaren erakuskarri esplizitoak. Hala erekontutan hartu beharko genuke pheredikariek adierazitako ideiak direla,esate baterako, ikusleekin lotura formal bat duten pertsonaiek adierazita-koak. Ezaugarri hori duen pertsonaiarik ez dago pheredikaria eta satanakkenduta. Hauek biok zirikatzen dute publikoa, neskak batez ere, eta antzes-pena segitzeko nolabaiteko eztena gertatzen zaio. Ofizio duten jendeak ereikuslegoari zuzenki mintzatzen zaizkio, hala ere, hemen pertsonaiak bereburuaren aurkezpen hiperboliko bat egiten du —ikus, esate baterako,Phantzarten jendarme, bedezi, botikario eta barberaren saioak, eszenaralehen adliz agertzen direnean— eta gehienetan horrela gertatzen da, sal-buespenak salbuespen. Hérelle-ri ez zitzaizkion moralazko aztarren esplizi-to horiek, itxuraz, nahiko iruditu eta antzinako Moralitate haiek erabiltzenzuten era «espartanoa» jartzen du mahai gainean bere teoriaren adierazgarri(23). Ene ustez, geroago esplikatuko dudan bezala, agian beste interpreta-zio bat izan lezake bizioen ondorio latzen antzeste gordin horrek, errealismogroteskoak emango ligukeena hain zuzen.

Debateak edo Eztabaidak jartzen ditu Hérelle-k Trajikomerien bigarreniturritzat. Beren sustraiak Antzin Aroan kokatzen badira ere Frantzian etaEuropa erdi alde osoan garapen nabarmena izan zuten Ertaroan. Bertan biprintzipio nagusiren arteko burruka azaltzen da, pertsonaia desberdineksinbolizaturik, eta jeneralean, bi eratara dago emanik kontrajartze hori: ba-taila alde batetik eta judizioa bestetik. Eskueran ditugun bi eskuzkribuetanbiak azaltzen dira nahiz eta Phantzarten epaiketak garrantzi nabarmenaizan, bataila berez, Ihauteriaren aldeko pertsonaia nagusiren artean, hauenemazteek eraginda, gertatzen delarik. Baküsen ordea burruka da gai nagu-siena, Garizuma Phetiri Santz-ek lagunduta bertan agertzen dela. Azkene-ko partean judizioa dator eta epaikariek, hasiera batean Ihauteriaren aldejarri diren arren, Phetiriren —mixeriaren— eraginak baldintzatuta, bestealdera jotzen dute. Phantzarten ez bezala, hemen epaiketa laburra da, etaPhantzart kondenaturik Hauster-en eskutan gelditzen da, hurrengo egu-nean afusila eta hilotza erre dezan. Ihauteriaren zikloa, hala ere, ez daapurtzen Phantzart kasu bietan alde egiten baitu, jendarmeengandik etapresondegitik hurrenez hurren, datorren urtean atzera etortzeko, Baküsenlekua aldiz beronen semeak hartuko duelarik. Gai berbera modu desberdi-nez emana beraz baina antzerakotasun nabarmenez. Debate era honen so-

(23) Hérelle. G.: op. cit. loc. cit. Urkizu, P.: «Euskal Tearen Historia», 62 or. Ohienarte,Jakes: «Phantzart», 18 orrialdean agian baliagarri litekeen irazkin bat egin nuen.

129


rrera Ertaroan gertatzen dela esan dugu, orduan bertan ere kokatu dugu,aurreko ataletan adierazi bezala, Garizumaren agerpena Ihauteriari kontra-jarrita. Ordukoak dira, azkenik, Hérelle-k aipatzen dituen beste herrietakoobrak gai berbera eta antzera eramana azaltzen dutenak. Hobeto esana,XIII. mendetik aurrera «Bataille de Karesme et Charnage»-ren eskuzkri-buaren data alegia, ugaltzen hasten dira gaiaren interpretazio desberdinakEuropan zehar. Arcipreste de Hitaren «Pelea que ovo Don Carnal con laQuaresma» XIV, mendekoa dugu; XV.ean, 1530 urte aldera inprimatutaizan arren, azaltzen zaigu «La Description du merveilleux conflict et trescruelle bataille faicte entre les deux plus Grands Princes de la Règion Bufati-que, appellez Caresme et Charnaige», XIII. mendeko obraren bertsio ga-rrantzitsua gerora, batez ere Italian zehar, hedatuko diren beste antzerakoprodukzioen oinarria omen dena. Horrela, mendeetan aurrera jarraituz,gure pastoral hauek antzestu ziren arte, edo P. Abadie-ren «Pansart et La-magrère» argitaratu zen arte, 1919. urtea (24).

Antzinako azpijenero hauen sortzaile, edo egitura dramatikoa hartzenzutenean, jokatzaile bezala, Bachoquiens-ak azaltzen zaizkigu, Hérelle-renustetan. Zehatzago, haiek Debateen eragile eta «jongleurs»ak Moralitateenemaile. Azken batean, Elkarte Alaien itzala berriro ikusten du literatura he-rritar honen hastapenetan. Ikertzaile haren ustetan beraz batasun nabar-men bat agertzen zaigu Zuberoako Antzerti Komikoaren sorrerari dagokio-la. Baina hark kontutan hartu zituen elemenduen barruan testuek dute ga-rrantzirik handiena, eta berarekin batera baiezta genezake testuen iturriakaldi horretan gutxi gora behera kokatzen direla. Maskaradetako testu zaha-rrik gelditu ez zaigun arren, esan liteke, eskueran dauzkagunen artean, ba-dagoela zati aldagaitz bat, tradizionala, mendeaen joan etorria gorabeheraberrikuntza urririk jasan duena, eta honek, agian, orduan ere izan zuelabere aintzinako arbasoa, froga zehatzik ez izan arren. Testuen aztarna zaha-rren bila ihardun ez ezik, Hérelle-k Antzerti Zaharraren bertsifikazioaz ereegin zuen ikerketaren bat edo beste. Eskuartean ditugun Maskaradetakotestuek ordea, antzerakotasun handirik ez dute azaltzen pastorala, trajiko-meria edo xaribarienekin, baina hauek, neurri eta prosodia kontuan azal-tzen duten parekotasuna ikusita, pena merezi luke hark azaldutakoa hemenlaburbiltzeak.

Pastoralak bertsotan emanda daude, bertsifikatuta alegia. Baina bereustez desberdintasun handi bat legoke hemen, bertsifikapen dramatikoagauza bat bait da eta lirikoa beste bat. Euskaldunen bertsifikazio lirikoaren

(24) Iturri desberdinen eta elkarren arteko erlazioen azterketa zehatza eginkizun dago.Interesgarri litzateke ordea, Trajikomerien eragina eta nondik norakoa argitzeko, konparazio-ikerpen sakon bat egitea Hérelle-k aipatzen zituen iturri posibleetatik abiatuta —«Notice...»,73-85 orr.—, batez ere Anatole de Montaiglon-en bildumaz, «Anciennes poésies françaises»,T. X, 110-115 orr. non sorburu frantses eta italiarrak azaltzen diren. Espainan idatzitakoa ez ge-nuke alde batera utzi behar, Arciprestea eta 1495eko «Egloga» adibidez. Dena den, «bigarrenmailako» literaturazko ikerketa hau erabat esker gaiztokoa da eta ez dut uste lan honi dagokio-nik.

130


arauak frantsesen antzekoak omen dira (25), berak dioenez, dramatikoare-nak ordea, zeharo desberdinak genituzke. Michel, Vinson eta Léon-en us-teak gaitzesten ditu kontraesankor eta aplikagaitzak direlakoan eta pastora-legileengana jotzen du argibide bila. Hauek, J. Aguer eta J. Héguiaphal, ezdiote arazoa konpontzen. Euskal bersetek araurik jarraitzen ez dutela dioteeta pastoralgileak honako puntu hauetan oinarritzen dira: estrofa bakoi-tzean errimatzen duten hitzak entzulearentzat atsegingarri izan daitezela,berseta erraz konprenitzeko moduan egina izan dadila eta antzeslearentzaterrezitatzeko eroso. Ateratzen duen konklusioa hau da: bertsifikapen dra-matikoa erabat librea dela, baina hitz lauetik desberdintzearren erritmozkobaldintza batzuren pean egon behar duela. Ikerpen zehatzari ekiten dio or-duan. Berseta —«berset»—, frantses hitz bat da, batez ere Provenzako dia-lektoan erabilia, eta XVII. mendera arte «estrofa» izendatzen zuen, gure ar-teko «bertsoa» alegia. Gehienetan lau lerroz dago aurkeztua eta forma honideritzo hobekien, baina testu zaharrenetan lau lerro hauek bi lerro luzetandaude idatzirik. Hauek zesurak moztuak ziratekeen, eta idazkera hau, bi le-rrotakoa, primitiboenetzat jotzen du. Zesuraren eraginak erdibituko zi-tuen, oraingo berset arrunta sortuz. Adema-ren hitz hauen bidez adieraztendu prozesua: «Elle —la césure— y doit marquer une suspension de sens,soumise elle-même à certaines regles plus rigoureuses dans le basque quedans aucune autre langue. C’est comme si les deux parties du vers, coupéepar la césure, constituaient deux vers distincts». Ideia hauek berset dramati-koari zuzenean ez zegozkiolarik ere, pastoralen neurkerari egoki aplika le-kizkiekeela dio Hérellek. Honen frogatzat bi lerrotako pastorala batzuekzesura markatzeko erabiltzen zituzten ikur bereziak aipatzen ditu —«Hélènede Constantinople»-en Urdiñarbeko eskuzkribuan (;) eta «Les Quatre filsd’Aymon»-en Koronel Poymiro-renean (...) Hauek guztiak horrela izanik,eta batez ere Pheredikien doinua kontutan hartuta, pastoraletako beste za-tiak doinu antzerakoan errezitatuta izan arren askoz aztergaitzagoak baitdira finkaturik gabe daudelako edo behintzat ez pheredikienak bezain fin-ko, parekotasun nabarmen bat dagoela dio Erdi Arotik aurrerako berset li-turjikoarekin, hau da Drama Liturjiko deitzen denaren errezitatuekin.Errezitatu mota hau salmoetan agertzen omen da lehenengo aldiz, eta han-dik aurrera garatzen, zenbait aldaketa gorabehera, Europan zehar Erdi Aroaldera eta zenbait kasutan geroago ere ematen diren drametan. Horietakoberset liturjiko baten egitura honako elemendu hauek osatuta izango litzate-ke:1. «Teneur»-ak: Testudun zatiak, errezitatu edo kantatzen direnak, si-

laba zenbaki aldakorraz osatuak baina beti entzuleak ongi konprenitzekomoduan eginak.

(25) Hérelle, G.: «Los Pastorales á sujets tragiques», V. kap., 61 or.: «La versification ly-rique des Basques, fondée sur la rime ou assonance et sur le nombre de syllabes, est soumise,ou peu s’en faut, aux mêmes regles que la versification française». Bere garaian, euskal metri-kazko ikerpenak ia deus ere ez zirela, halako bat botatzeak ez zuen ondorio handirik izango.Orain zenbait estudio baliagarri dago eta P. Altunaren «Versificación de Dechepare» 4. kapitu-luan laburpen bat aurki daiteke. Hala ere, neurkera kontuan silabakako prozedura nagusitzenari dela dirudi, oinkakoa baino, J. M. Lekuonaren ikerketan arauera.

131


2. «Médiante»-ak: Doinuaren zati batzu, hitzik gabekoak. Pastoraleta-ko bersetaren zesurak markatuko zituzketen, lehen eta hirugarren lerroenbukaerak alegia.3 . «Flexe»-ak: « ...inflexions musicales qui annoncent une suspension

de sens correspondant à ce qu’indique graphiquement le point et virgule»,Hérelle-ren hitzetan. Aurrekoen antzeko pausa musikalak. Pastoraletakobersetetan errimadun lehen hitzari jarraitzen zaio horietako bat.4 . «Terminaison»-ak: Beste pausa musikalak, errezitatuen bukaerak

seinalatuko zituzketenak. Pastoraletako berseten bukaerak osatuko zituz-ten, azkeneko hitz errimatua pasata.

Errima kontuan ere zerbait gehiago gaineratzen du Hérelle-k: jatorrieklesiastiko bat izan dezakeela hark ere bai. Eleiz-himno errimatu askoomen zeuden eta errimak bi xede omen zituen, testuaren hobeto belarrira-tzea eta erritmoa sentikorrago bihurtzea entzulearengan. Honela ateratzendu ikertzaile hark, bertsifikazioari eta errezitatuari dagokiela, pastoralenarbasotza liturjikoa (26). Horren garbi ez bada ere, eta artikuluaren xedeaantzerti bretoia eta zuberotarraren doinuari buruzko antzerakotasun batfrogatzea besterik ez izan arren, H. Gavelek bide beretik jotzen du pheredi-kien doinu «gregorianoa» komentatzen duelarik (27). Teatro mota bien doi-nuek, bere ustez, enbor bereko adarrak lirateke, XV. mende aldera Fran-tziako Midi eta Iparraldean erabiltzen zen doinu liturjikoan izanik bereniturburua.

Euskal Herrien eremuetan zehar eman ziren Drama Liturjikoak ordeaez dira asko. Frantzia aldean garapen nabarmen eta garrantzitsua lortu zuenbitartean, Espainian hazte murritza izan zuen, dauzkaten aztarna pobreakkontutan hartzen baditugu. Nafarroako Errege izan zen Antso Handiarengaraietan datatzen da Gaztelerrian errito liturjiko mozarabetik erromata-rrerako aldaketaren hastapena. Hala ere, haren botereaz baliatuz gertatuta-koa, Frantziatik ekarritako elemenduz osatzen da, Catalunya bitartekozela. Beraz, eta testuak edo kodize zaharrak aurkitu diren monastegienarauera, honako bidea egingo zuen Drama Liturjikoak: Cluny —Frantziakohedapenaren eragilea—, Ripoll —Catalunyan— eta hemendik Santiago, Si-los, Toledo etab. (28). Hau dena XI. mendetik aurrera, eta ikusten den be-zala aztarrenik ez Euskal Herrian. Catalunyan ordea Espainian bertan bai-no askoz garapen handiagoa izan zuen Drama Liturjikoak. Bertan, hama-seigarren mendera arte gutxi gora behera, bi ziklo desberdintzen dira: ha-

(26) Hérelle. G.: op. cit., kap. bera. Hor idatzi zuena laburtu dugu hemen. Aipatzen direnbeste autoreen iritziak hauetan ikus litezke: Michel, F: op. cit. 49 or. Vinson, J.: «Eléments my-tologiques...», 141 or. eta «Folklore...» 321 or. Léon, A.: «Une pastorale...», 510-511 orr. Za-lantzatan nago ez ote zituen Hérelle-k azken honen iritziak osoki jaso egiten dion kritikarako.Adema. G.: «Art poétique basque», Eskualduna egunkariaren zenbaki desberdinetan, 1899.(27) «A propos du chant du prolongue...», 534 or.(28) Gaiaz eskueran ditudan liburuen arauera: «Teatro Medieval», Lázaro Carreter-ena,

sarrera baliagarri bezain errealistaz hornituriko bilduma eta «The Liturgical Drama in Medie-val Spain», R. B. Donovan-ena, antzerti mota hari buruzko azterketa gailena.

132


giografikoa alde batetik eta bestetik jai erlijiosoekikoa, hau da, Eguberriz,Apalazioz, Aste Santuz eta Bazkoz antzesten zirenak. Honetaz aparte ezau-garri nabarmen batzu aipa litezke antzeslekuaren antolamenduaz eta berebilakaeraz. Hau erabat sinbolikoa da eta ideologiak eragindakoa. Antzesletalde bakoitzak bere leku berezia du eta, itxura denez, hasiera batean zeruaeta lurra bereizten ziren. Geroago Mallorca aldean hiru goiera desberdinezantolatzen da: paradisua, lurra eta infernua. Azkenik, Valencia eta Elx-ekodrametan infernuaren espazioa desagertzen da eta «no hi ha la rotunda dico-tomia bé-mal, sinó unicament àmbit de cel i àmbit de terra, cosa que com-portara un marcat canvi en la fisonomia de l’espai escènic» (29). Pastorale-tan oso garrantzitsuak dira ziklo hagiografikoari dagozkionak, jai erlijiosoe-kikoak ordea ez hainbeste, Héguiaphalek zituenak gorabehera. Antzeslekukontuan bila litezke zenbait antzerakotasun: dikotomiarena, antzesleen le-kuak etab. Esan genezake, hortaz, Erdi Aroan Frantzia zela Drama Liturji-koaren gune garrantzitsu bat, eta handik, Catalunyan zehar Hego eta Men-debaldera hedatu zela. Influentziarik izango zuen, besteak beste, Zuberoa-ko Antzerti Zaharrean, baina itxura guztiak harrapatzen dizkiot nik, hurahonen sortzaile baino, eragile soila izan zenarena.

Hona ordea, Julio de Urkijo zenak esan zuena (30) egindako zenbaitikerketaren ondorio gisa: «En el país vasco español existió en tiempos anti-guos, como en el resto de la Península Ibérica, un teatro de carácter litúrgicoo religioso que, andando el tiempo, degeneró en profano y fué prohibido porlas autoridades». Albert Lèon-ek esandako batzuren kontra doa, eta ikus-ten denez arrazoi osoz, konklusio hartara ailegatzeko froga nahikorik, nireuste apalean, ematen ez badu ere. «Tiempos antiguos» dioenean 1566an Le-sakan antzesturiko Diego de San Pedro-ren Passion Trobadaz eta Hondarri-bian 1602an emandako Misterio de la Pasión-ez ari da, XVI. mendea gehie-nez. Handik aurrera ugalduko ziren antzespenak Hegoaldean, batzu profa-noago edo herritarrago izanik. Agian hemen sar genezake Barrutiaren Ga-bonetako ikuskizuna, nahiz honek pastoralak emateko moduaz eta berenpertsonaiez antzerakotasun harrigarriak azaldu. Baina Urkijok aipatzen di-tuenak espaineraz eman ziren, auto sakramentalak penintsulan zehar arra-kasta izaten hasten ziren garaietan, eta gutxienez esan liteke Gaztelerrikoinfluentzia izan zutela, han hedaturiko ohituren adar soil bat ez baziren,behinik behin. Barrutiarenak beste zerbait ematen du. Horren isolaturikagertu zen obra batek ez zuen, ene ustez, hainbeste elemendu antzeko izanbehar antzerti ziberotarrarekin. Hauek, satanen jokaldiak, Txarlesen izake-ra, anakronismo kontziente eta ongi antolatua, espainiar teatroren bidezkoeraginez adierazi nahi izan badira ere ez da nahiko. Hor urratu beharreko

(29) Massip, J. F.: «Algunes notes sobre l’evolució de l’espai escènic medieval als PaïsosCatalans». Ikus baita ere, gai berberaz Massot i Muntaner, J.: «Teatre medieval i del Renaixe-ment».(30) Urkijo, J.: «Del teatro litúrgico en el País Vasco», 174 or. Ikus «El Misterio de la Pa-

sión representado en Fuenterrabía» ere bai. Berak ezagutzera emandako beste teatro puxkabatzuren berri Peillen-ek ematen du —op. cit. 836 or.—, hain zuzen Bergaran 1631ean eta Bil-bon 1566an.

133


ikerbide bat legokeela uste dut. Dena dela penintsulako Drama Liturjikoazazkeneko hogeitamar urteotan egin diren ikerketek —eta hauen arteanlehen aipatutako Donovan eta Lázaro-rena— neurri handi batetan aldaerazten dute Urkijoren ustea zenbait kasutan, zehazki aztertzen ari garenteatro moetari dagokiola, nahiko baliogabetuta gelditzen delarik.

Testu eta bertsifikazioaz kanpora, beste zenbait aldetatik bilatu nahiizan da antzerti moeta honen aztarna antzinakorik. Eskuzkribuen hizkun-tza, argitaratu diren apurrak izan ezik, oso gutxi aztertua izan da. Horrenarrazoi bila hasteak ez luke, apika, pena mereziko, baina aipatu beharrekobat badago gutxienez. Mende honetako jakintsu hizkuntzalari eta jende os-petsu zenbaiten iritzian ez zirela pastoralen testuak aztertzeko gauza alegia.Honetarako arrazoiak Urkijok berak laburtzen zituen goian aipatutako bi-garren artikuluaren hasieran. Artikulua «con motivo de la publicación deHélène de Constantinople» egina dago, eta Léon-en lan haren gorespen an-tzekoa zitekeena zeharo goibelduta gelditzen zen hasieran egiten zuen «sal-vedad»-eaz. Hona hemen:«Nunca he comprendido que pudiera aplicarse con propiedad a las pas-

torales suletinas, el calificativo de «teatro verdaderamente vasco» y muchomenos el de «teatro nacional vasco». Si se considera que tales representacio-nes se hallan circunscritas a un pequeñísimo territorio de Euskalerria; queel repertorio del teatro suletino no ofrece originalidad alguna en los argu-mentos de sus piezas; y finalmente, que todas éstas sin excepción, están es-critas en un lenguaje híbrido, casi más abundante en elementos latinos queen elementos genuinamente vascos, a nadie extrañará que tenga reparos enconceder a las pastorales de la Soule, el carácter que repetidamente les atri-buyen los autores que de ellas tratan».

Esaten dituenen arteko bi gauza besterik ez dira, nire iritziz, onarga-rriak: lurralde txiki batean ematen direla eta beren ez orijinaltasuna. Azke-neko honi buruz lehenago mintzatu gara. Antzerti moeta honen kokapenaz,ordea, zerbait gehiago esan dezakegu, hor dago Lafittek argitaratu zuenOihenarteren aipamena, XVI. mendean Donibane Garazin antzestutakoArzain Gorria. Lafittek berak ere aurkitu omen zuen «Gonzalve edo Ostatubetea» entremesa, Napoleon trajeriaren ondoren Donibane Lohitzun-enemana 1890an. Txomin Peillenek Pariseko liburutegian aurkitu zuen testubat ematen digu argitara, lapurteraz dagoen antzerki baten zatia (31). Berak dioenez esan liteke garai batean Iparralde osoan egon zela antzerti bat nahiko zabalduta, erabat galdu dena, «beharbada de Lancre sorginen persegi-tzen hasi zelarik jendeek euskal paperak, eta liburuak erre zituzten, beldu-rrez sorgin bezala erre zetzaten». Lehenago aipatu eta komentatu duguapurtxo bat de Lancre haren lana. Ez da bat ere harritzekoa beraz, Peillenekdioena gertatu izana. Hala eta guztiz ere apurrak, kondarrak dira, eta kon-tutan hartuta Urkijok ez zuela aurkikuntza horien berri izan, konprenitze-koa da gai honetaz, antzerti ziberotarraren kokapen estuaz, esan zuena. Ez

(31) Op. cit., 842-843 orr. Bertan esanak komentatzen ditugu hemen.

134


da ordea hizkuntzari buruz egin zuen irazkina inolaz ere onartu behar. Nikezagutzen ditudan eskuzkribuek behintzat euskara dute hizkuntza nagusibezala. Beste hizkuntzatan, zatiak besterik ez dira agertzen. Euskara horrenkalitatearen kontua ere ekarri izan da, noizpait, pastoralen kritikagarri, bai-na euskara herritarra da ona edo txarra, akatsak eta guzti, entzuleek errazulertuko zuketena, eta antzerti tradizio garrantzitsu baten garraiatzaile. Pei-llenek aipaturiko artikulutxoan ere zerbait esaten du gai honetaz, pastora-len antzinatasuna nolabait luzatu egiten duten zenbait ohar ematen dituela-rik. Askotan errepresentatu diren antzerkien eskuzkribuek aldaera asko di-tuzte. Gutxi batzu, ezin dira ia irakurri ere egin bertan berridatzitakoen ko-puruagatik. Bestetan ordea, forma zaharrak, arkaismoak, azkeneko antzes-taldien hizkuntza arruntaz nahasturik daude. Hauetako bi adibide ematendizkigu Peillenek, Saroïhandy-k argitaraturiko Roland, eta Léon-ek azter-tutako Helena-tik ateratakoak: «neure» eta «ore» —hire— izenorde posesi-boak XVII. mendean erabat desagertuta eta eskuzkribu berriagotan azal-tzen direnak. Errejentek, dudarik gabe, eskuzkribu zaharragoetatik kopia-tuko zituzten. Zoritxarrez aztarna batzu besterik ez dira, eta agian, testuenikerpen sakon baten ondorioz konklusio garbiagoak atera litezke, bainagehiegitan jazotzen den bezala, eginkizun dago lan hori. Peillenek, hala etaguztiz ere, faktore horiek kontutan hartuta, trajerien sailkapen berri batproposatzen du, kronologiaren arauerakoa, eta ez dut uste batere oker dabi-lenik. Artikulu txiki horrek Hérelle-ren lan mardulaz geroztik egin den au-rrerapen bakarrenetakoa suposatzen du nire iritzian.

Ezin genitzake ahantz gai honi buruz Manuel Lekuona abade jakintsuakazaldu zituen ideiak eta planteatu zituen arazoak (32). Zuberoako antzertia-ren teknika da bere esanen oinarria. Alde koreografikoak aipatu eta gero,arte eder dinamikoen sintesia ematen dela dio, bertsoa, dantza eta musika-rena. Azkeneko honen adierazgarria Hérelle-k «errezitatu dramatikoa»deitzen zuena izango litzateke. Harekin adostasun bat nabari zaio salmoenkantatzeko moduaren antzerakoa dela dioenean, bi bertso-lerro luze, zesu-rak erdibituak alegia. Dantzaren erakuskarria, pastoraletako antzesleekkantatu edo errezitatzen dutenean egiten duten mogimendu erritmikoaizango litzateke. Hemistikio bat entzuleen aldera eta bestea bueltan, kanta-tzen hasi den lekura, eszenaren atzeko erdian gelditzen den arte. Itxura de-nez horren antzerako antzespen-modu bakarra Sofokles-en garaiko grekarantzertian ematen zen. Hala ere antzerako errezitatu eta dantza mota ho-riek koroaren eginkizuna ziren antzerti grekar klasikoan. Galdera bat egitendu arazo horren konpongarri: ez ote zegoen Sofokles baino lehenago antzes-le guztiek dantza mota hori egiten zuteneko antzerti-era bat? Baietz supo-satzen du, batez ere publikoak errazago identifikatuko bait zuen mugitzenzen pertsonaia, antzesle guztiak maskaraturik zeuden antzespen haietan.Hortaz, Grekar Antzertiaren strophe —antistrophe, dantza edo mogimen-

(32) Bere bi artikulotan aurki litezke: «Técnica teatral de las Pastorales Suletinas» eta«Paralelo entre la Pastoral suletina y el Teatro Griego». Honen laburpen moldatu bat berrikiatera du «ANTZERTI berezia» aldizkariaren 8. zenbakian.

135


du erritmiko hark kideko bat izango zuen pastoraletan. Alabaina, nola adie-razi elkarrengandik horren hurrun —nahiz denboran nahiz espazioan— egondiren herri hauek adierazpen artistiko zehatz batean pareko suertatzea?Bada, enbor bereko adarrak izan zirela esanez. Artzai Aroko Kultura zate-keen enbor hori, zalantzarik ez bait dago bi herrion aztarna zaharrenak horaurkitzen direla esateko. Lehenago, Lekuonak Ihauteriari buruz dituenideiak azaltzerakoan, adierazpen beretsuak ematen dituela ikusi dugu. Nirealdetik pastoralen sorreraren ikerkuntzan aurrera-pauso bat dela esateabeharrezkoa ikusten dut. Oraingoz erantzunik ez duten galdera mordo baterakartzen ditu ordea, Lekuonaren aurkikuntzak eta, Ihauteriaren kontuanesan dugun bezala, ezinezkoa da beraren ukatzea, zeren eta hipotesia onar-tzeko eman direnez aparteko froga zehatz eta komentzigarririk ez dagoenbezala, alde batera uzteko ere ez.

Azken urte hauetan zuzperraldi nabarmen eta garrantzitsu bat izaten arida Pastorala. Etxahun Iruriz geroztiko beste egile batzu azaltzen ari dira eta,bestalde, Zuberoako herriak gogor eusten dio tradizioari bere urritasunean,ia urtero ematen bait dira Pastoralak eta Maskaradak. Oraingo pastoralgilegarrantzitsuenetako bat ordea, beste guztiekin gertatu ez den bezala, iker-tzaile ere bihurtu zaigu. Beregan, beraz, konfiantza guztia jarri beharko ge-nuke, antzerti mota hori inork baino hobeto ezagutzeaz aparte, bere erroenbila saiatu bait da zenbait aurkikuntzaren emaitza ere eskaini digularik. Ju-nes Casenave «Harigile» abadea dugu, Altzai herriko erretore dena, oker ezbanago (33). Zuberoako elizen eraikuntzek erakusten dituzten irudietanagertzen zaizkigu, berak dioenez, pastoralaren antzinatasunaren froga ar-giak. Lehen irudia fresko bat da, Altzabehetiko elizaren berriztapeneanazaldu zena, XIV. mendekoa. Seguruenik Santa Graziren bizitza adierazikozuen antzespenaren irudi bat da «neskatila lerro bat, argi koroa daukan an-dere baten atzetik ibilki, makila eskuineko eskuan daukatela (oraingo pas-toraletako «Khiristien» gisa) taldean kantari». Santa Grazi herriko elizarenbi harroinburutan daude beste bi irudiak. Batean pastoraletako pertso-naiak, süjeta eta guzti, agertzen dira, soinulariak lagun dituztela, eta bes-tean maskaradetakoak, hartzaren pertsonaia antzestuko zukeen pizti batenirudiaz. Harroinburu edo kapitel hauek eliza eraiki zeneko garai berbera-koak omen dira, hots, XI. mendekoak. Honela adierazten du Casenavekirudi hauen zergatia: «Elizak dio, zuek zuberotarrok zuen jaiak badituzue,zuen ikusgarriak, herri alaia zarete, horrekin oroekin sar zaitezte elizarenmixteriotan! (...) Zuen bestak, zuen bizipideak, zuen kultura gure fedeakonartzen ditu». Kristau sinismenera orduko zuberotar paganoak erakartze-ko eginak beraz. Agustin Chahok ematen zituen datetaraino eramaten du,horrela, antzerti zuberotarraren sorrera. Beste zenbait ideia interesgarriematen digu hala ere. Horien artean antzerti horren barne-batasuna izangolitzateke, nire aldetik, azpimarratzekoa. Lehen azaldu bezala beste batzuekere aipatu zuten batasun hori, baina urrutirago doa Harigile, «Kultura oso-tasun baten barruan» dagoela dioenean. Osagarri berdin batzuek eusten

(33) Op. cit.

136


bait diete antzerti zuberotarraren adierazpen desberdinoi. Bertsotan ema-nak daude guztiak; kanpoko hizkuntzak erabiltzen dira antzesterakoan:bearnera eta espainera pertsonaia barregarriek, frantsesa maskaradetakokauteek eta serioki, latinarekin gertatzen den bezala, pastoraletako eta xari-barietako juezek, pheredikariek etabarrek. «Joko ezkemak» ere antzera-koak dira guztietan, ikuskizunaren aurretiko segizioa, pastoraletan mustra,maskaradetan arribada, xaribarietan desfile antzeko bat, zein baino zeinikusgarri eta antolatuago delarik ere. Musikak eta dantzak ezinbesteko ga-rrantzia dute. Ikuskizunaren amaierako dantza orokorra, soinua eta gonbi-teak ere denetan agertzen dira, azken hauek maskaradetan txorrotxen esku-tik eta pastoraletan pheredikariarenatik. Hiru era horietan «ongiaren etagaizkiaren borroka maniketarra» azaltzen zaigu, garbien Ihauteetako traji-komerietan —Phantzarten lagunak eta Garizumarenak—, pastoraletanmuga erlijioak ezartzen duelarik; maskaradetan bereiztasunaren eragileahorren argi ez izan arren, xaribariek ongi adierazten dute: herria «gaizki-leen» kontra. Pastorala eta maskaradetan agertutako artzaia ere aipagarrilitzateke, bizimodu, kultura baten erakuskarri. Satanak ere hor daude, mas-karadetan agertzen ez badira ere, oso funtzio zehatz eta finkoa dutelarik.Antzerki komiko eta Ihauterizkoetan gehiago lirateke aipagarri: juizioak,ofiziodun pertsonaiak, testamenduak etabar.Atal honen konklusio gisa esan liteke badagoela froga nahiko antzerti

mota honen sorrera Hérelle-k ezartzen dituen mugetatik atzeragokoa delaonartzeko. Ikusten denez jende asko saiatu da arazo honen ikertzen, gehie-nok topiko edo besteren esanetan gelditu garelarik. Zein ote liteke baina,mirari, misterio edo dena delako Erdi Aroa aldekoa baino lehenagoko era-gina, Zuberoako Antzertiaren sortzaile zitekeena? Trajeriei dagokiela eznuke erantzuten jakingo, Lekuona eta besteren iritziaren kontrako ez naize-larik ere, baina Antzerti komikoaz eta zehazki Ihautezko antzertiaz argitxo-ren bat ematen saiatuko naiz hurrengo atalean.

3/ Errealismo groteskoaren irudi:

Antzerti zahar honen iturri ahalbidezkoen ikerpenak zer egoeratan dau-den adierazi eta gero, eman dezagun aurkezpen literario honetan besteurrats bat. Lanaren aztergaia Ihauterizko etekin literarioak izanda, jai horiagertuko zaigu nagusi beherago iraizean azalduko ditugun obretan, berenizanaren funtsezko arrazoia bertan aurkitu beharko delarik. Antzerki motadesberdin hauen nondik norakoak beraz Ihauteria izango du ardatz, horiizango da beren oinarrizko gaia eta horren inguruan emango da antzespena.Pertsonaien izaera, hauen ekintzak, jokaerak eta batez ere esanek, antzer-ki-testuak alegia, Ihauteri jaiaren adierazpen eta islada garbia osatuko dute.Trajikomerien kasuan eta Ihauterizko xaribarienean antzespena egitekomoldea, alde koreografikoak eta abar Trajerienak berberak izango dira,baina testuari, esanari dagokionean erabateko identifikazioan ikusiko ditu-gu Maskarada eta beste zenbait adierazpen herritarrekiko. Ikusten da, bes-talde, antzerti karnabalezko honen arbasoak edo aztarnak Erdi Aroarenhondar aldera galtzen direla aurreko atalean aztertu denez, iritzi batu asko-

137


rik ez izan arren ados agertzen bait zaizkigu zenbait ikerle, kontrako jarreraargirik gabe, arazo hori dela eta. Ihauteriaren bilakaeraz ihardun duguneanazaldu da, nola hala, garai hartako jaiaren adierazpena, hala ere, eta testuongai nagusiaren ulergarritasunaren poderioz, beharrezkoa deritzot bizimoduhark iradokitzen zuen festaren kontzeptua berraztertzeari.

Erdi Aroko azken mendeetan eta, neurri batean behintzat, geroxeagoere erabateko garrantzia du Ihauteri jaiak gizakien bizitzan. Azalduta dau-den bere ezaugarri desberdinek elkarpuntu bat dute: barrea, komizitatea,zeina Ihauteri denboran gailurrean agertzen bada ere, bizimoduaren bestegarai eta ekintzetan egunoroko ogia bait da. Gertaera honek bizi-bikoizta-sun harrigarri bat eragiten du orduko gizartean —Elizak nahiz Estatuak eza-rritako bizimoldea herriaren ikuspegi barregarriari kontrajarrita—, gizakia-ren garapena guztiz baldintzatuko duena, nahiz eta XVI-XVII mendeetan,batez ere Erreforma eta Kontrarreforma direla medio, desagertzen joangoden, gerora beste zenbait eraginek ere horretan lagunduko dutelarik. Gora-go aipatu dugun Errenazimendu garaiko herri zibilizazioak, Europa erdi al-dean batez ere hedatu zena, bazuen bere adierazpen kulturala, kultura he-rritar komikoa alegia, bere osotasunean hain zuzen Ihauterietan azaltzenzelarik. Orduko Ihauteriek bizitzaren kontzepzio guztiz askea eragiten zu-ten eta denborak jarritako muga guztiak -jaiotza eta heriotza bera, ezin-bestekoak izanik ere, barne zirelarik- horren arauera interpretatzen ziren,barreak esistentziaren garapena zeharo gaineztatuz. Adierazpen kulturalakberaz ludikoak ziren, irudi artistiko alai, barregarri eta animatuez osatzenziren eta beren espresiobide orokorrena, maizen ematen zena antzerkiazen. Hasiera batean herria Ihauteriaren eratzaile bakarra izanda ez omenzen jokatzaile-ikusle dikotomia jai haien ospakizunetan ematen, baina gero-ra, herri osoaren parte hartzea ikuskizunen desarroilorako derrigorrezkoabazen ere, espazioak mugatzen hasi ziren, libertimenduak bere gunea per-tsonaia zehatz batzuek jokatzen zuten obran izaten zuela. Dena den orain-dik ere ezin liteke, esate baterako, Maskarada bat eman ikuslego parte har-tzaile dinamikorik gabe, jaia bai jokatzaileek eta bai hauen esanak bertan in-terpretatzen dituzten ikusleek osatzen dutelako.

Beste alde batetik Ihauteriak, herri-bizimoduaren festazko adierazpengailena bezala, irudi sistima aberats bat eta espresiobide edo hizkuntza bere-zi bat eragin zituen. Hauek Errealismo Grotesko deitutakoan laburbiltzendira. Gai honen atalen bat lan honetan zehar aztertu bada ere (34) bere defi-nizio edo deskribapen orokorra derrigorrezkoa iruditzen zait ondoren doa-zen testuen konprenigarritasun osorako giltza garrantzitsu bat bait da, nireuste apalean. Errealismo Groteskoa Erdi Aroko bizimodu herritarrarenkontzepzio estetikoa izango litzateke. Barrea, komikotasuna nagusi da ber-tan eta hori da bere lehen ezaugarri garrantzitsua. Honen bidez herriak no-labaiteko murrizte prozedura batean sartzen ditu bizitzaren elemendu guz-

(34) Ikus, bostgarren kapituluan, gorputzaren irudipen groteskoaz esandakoa eta seiga-rrenean Erdi Aroko kultura herritarren osagarriak. Besteak beste, askotan aipatutako Bajtin-en lanean oinarritzen naiz oraingoan ere: 12, 14, 23-28 orr.

138


tiak —sentimen, asmo, gertaera etab.— eta hauek materializatze orokor ba-tean gauzatzen dira. Bizitzaren alde espirituala edo nahi bada kosmikoa, gi-zarte bera edo gizarteko harremanak eta azkenik gizonaren alde gorputzezkoedo fisikoa osotasun baten barruan azaltzen zaizkigu jai itxuran. Irudi sisti-ma honetan atal guzti horiek barre egiteko arrazoi bihurtzen dira, beren for-mulazioa jende xeheak ederki ulertuko zukeen umorearen bidez ematen ze-larik. Hau normalean giza gorputzaren alde materialari erreferentzi eginazlortzen zen. Baina azpimarratu beharko litzateke oinarri gorpuztiar edo ma-terial honetan bizimoduaren alde guztiak sartzen direla batetik eta berarenbidez iradokitzen den emaitza barregarria erabat positiboa, bizi nahia ema-ten duten horietakoa dela bestetik. Zentzu unibertsal eta orokorra hartzendu barreak hala ematen delarik; ugaritasuna eta gehiegikeria, oinarri mate-rialean gauzatuta, jaiaren eragile bihurtzen dira: «El principio material ycorporal es el principio de la fiesta, del banquete de la alegría, de la «buenacomida» (35). Rabelais-en obran ederki antzeman liteke guztiau eta kulturakomiko herritar haren adierazpen osoena izango litzateke; hala ere Ihaute-ria da bere elemendu gehienen iturria eta gure antzerkian ere gauza berberagertatzen da zeren eta denboraz diferentzia nabarmena bada ere, sorreradela eta antzerako iturritik ageri bait zaigu, ezaugarri grotesko mordo batenjabe delarik. Errealismo Groteskoaren osagai nagusienetako bat beraz de-gradazioa, endekapena izango litzateke. Gorputz atalen izaera murritzakadieraziko ditu, Ihauteriaren festetan, giza bizitzaren elemendurik garran-tzitsuenetakoak ere, eta hain zuzen honela ematen da degradazio hori, edu-ki guzti horiei —mitiko eta erlijiosoak berberak tartean izan arren— trata-mendu guztiz materiala, gorpuztiarra ematen zaienean. Edatea, jatea etahartueman sexualak gizakiaren garapenaren sinbolo izango dira. Gizonarenasmorik gorenak, buruan kokatzen direnek, funtzio arruntenetan izangodute beren adierazpena. Groteskoan degradatze horrek ordea ez zuen esa-nahi ezezkorrik. Gorputzaren funtzio horien helburua, behekaldera joatehorren xedea ez bait zen kultura klasiko-ofizialek ezarritako moldeez inolazere parekagarri. Behekaldea lurraren adierazle eta lurrarekiko lotura beza-la hartzen omen zen eta lurrak beti izan dituen bi eginkizun herritar eta miti-koak gogoratzen bazaizkigu, hobekiago ulertuko dugu Errealismo Grotes-koan gertatzen zen endekapen prozedura hori: lehenengoa hartze, irestea-rena da, esate baterako eskrementuen berziklaketan eta heriotzako orduangorputzaren jabe egiten denean; bigarrena bizi-eragilearena da, fruitu emai-learena. Degradazioak beraz gorputz ataletan murrizte bat suposatzen ba-zuen ere, gorputzaren behekaldeak lurrarekiko harremanetan jartzen zuengizona eta bere bizi-esperientzia bera ere. Honek ondorio bikoitz eta jarraibat zuen: heriotza eta segituan zetorren jaiotza, bizi berri baten hastapena.Hitz hauen bidez adierazten zuen Bajtin-ek prozedura hori: «Degradar sig-nifica entrar en la comunión con la vida de la parte inferior del cuerpo, elvientre y los órganos genitales, y en consecuencia también con los actoscomo el coito, el embarazo, el alumbramiento, la absorción de alimentos y

(35) Bajtin, op. cit. 24 or.

139


la satisfacción de las necesidades naturales. La degradación cava la tumbacorporal para dar lugar a un nuevo nacimiento» (36). Bikoiztasun orokor batazaltzen zen, hortaz, Errealismo Groteskoaren kontzepzio estetikoan, hileta bizitzearen arteko bikoiztasun betierekoa. Kontzepzio horren eredu na-gusi eta adierazpen aberatsena zen Ihauteriak ezin hobeto azaltzen zuen di-kotomia. Denborazko zentzuan urtaroek iradoki dezaketenaz aparte —Ne-gutik Udaberrirako urratsa eta Naturaren berpiztea esate baterako—, baifestetan, bai antzerkien emanaldietan aurki bait dezakegu prozedura bi-koitz horren eredurik: Phantzart edo beste karnabaletako sinbolo batenkondenazioa, Trajikomerietan agertzen den Baküs-en heriotza, beti erebere semearen etorrera aipatzen delarik etabarrak ez dira adibide batzu bes-terik, testuen azalpenean ikusiko denez zerrenda arras luzea da. Eta, ez be-kigu ahantz, hau dena jaiaren testuinguruan zehar emana, barrea nagusidela eta bizitzaren ikuspegi guztiz komikoarenpean. Komikotasun hori,esan dugun bezala, ez zen barregarri jartze huts bat, baizik eta azaldutakodegradazio prozeduraren bidezko jarrera katartiko bat bezala edo adieraziizan da zenbaitetan, bizimoduaren atal guztiekiko jarrera-eredu bat bezala,bizitza eta munduaren garapeneko muga guztiz inportante bat eta horien be-tirako aurrera jotze geldiezina irudikatzen zuena: Ihauteria bera alegia.

Hala ere orain arte esandako gehiena aspaldian gertaturiko pasadizoakdira. Ordutik honerako Errealismo Groteskoaren bilakaerak aldaketa askoizan ditu eta ez dut uste aurreko kapituluetan aztertu den Erdi Aroko Kultu-ra eta Errenazimendu aldeko zibilizazio herritarrez nahiko identifikatzenzela esatea gehiegi denik. Aipatu denez, Ihauteriaren burgesatze prozesua,XVIII.mendetik aurrera nagusitzen dena, bizimoduen arrazionalizatzeare-kin batera doa herri-karnabalaren esistentzia murrizten den bitartean. Guz-ti hauek, eta agian jeneralizazio arriskutsu baten kalteez dinot hau, gertaeraparekoak izango ziren, ondoriotzat herri xehearen protagonismo histori-koaren gutxitze gero eta handiagoa zuketelarik. Errenazimendutik aurreraberaz eten haundi bat eman zen herri ohitura komikoen garapenean, haueneredu oso antzera Rabelais-en obra gelditu zaigularik. Gerora hori izangoda kultura hari buruz egingo diren ikerketen aztergaia eta izan ere askotan,Bajtin-ek dioenez, gaizki baino gaizkiago ulertua. Groteskoaren handik au-rrerako bilakaera aztertzen ere saiatzen da Bajtin, hitz beraren adieraziarenhistoria eginaz (37), baina ikasien esanak, literatura idatzi edo klasikoanizan dituen eraginak etab. aipatzen ditu. Ondorengoek kontzepzio estetikohari buruz zituzten usteak Rabelais-en obrak izan dituen handik honako kri-tika desberdinen bidez jasotzen ditu, barrearen historian hark izan zuen ga-rrantzia argitu nahiz (38), baina berak ere aitortzen duenez ez da aztertu he-rrian bertan Errealismo Groteskoak izan zuen bilakaera orokorra, egile ja-kinengan berak eragindakoak baizik. Cervantes, Shakespeare eta Lope deVega bera ere aipatzen ditu eredutzat, bere hitzak berriro aldatuta: «Fué a

(36) Op. cit. 2.5 or.(37) Op. cit. 34-57 orr.(38) Op. cit. lgo. kap.

140


fines de la Edad Media cuando se inició el proceso de debilitamiento de lasfronteras mutuas que separaban la cultura cómica de la gran literatura» (39);hala ere Rabelais-engan gailurra joko zuen herri-kulturaren hedapen honeksegituan jo zuen, berriro, lurra XVII. mendeko absolutismoaren nagusipeneta arrazionalismoaren zabaltzeaz. Alaitasun herritarra deusezteko saioakhain zuzen (40), gertatuta zeuden helburuak, nolabait esatearren, neurrihandi batetan bete zituztenak.

Errealismo Groteskoak beraz garapen bat izan zuen handikan aurrerabaina aipaturiko autore klasikoengan eragindakoak izan ezik ez da aztertu,herri xehearen adierazpide moduan soilik eman delako. Ikus dezagunzehazkiago nola bilakatu zen Erdi Arotik XVII. mende aldera Frantziakoherri-teatroa ea argiren bat agertzen zaigun Groteskoaren iraunkortasunaadierazteko. Kasik topiko antzera onartzen den baieztapena dugu antzertierromanikoaren —espainola, frantsesa, italianoa batez ere— sorrera ErdiAroko antzespen liturjikoetan kokatzen denekoa. Frantziaren kasuan Mis-terio nahiz Mirariak genituzke. Hauek XIV. mende aldera elizetatik, an-tzesten ziren leku ohizkoetatik atereak izan ziren. Gertakari honen arrazoi-tzat eman direnen arteko bat azpimarratu nahi nuke, eskuartean dugungaiaz zerikusia duena, hain zuzen edifikazio edo hezketa erlijiosoaren hel-burua neurri batean galdua zutela, edo hobeto esanda bigarren maila bateangelditu zela, antzespen xede nagusia herriaren entretenitzea, libertitzeabihurtuz. Eliz-atarietan ematen hasi ziren antzerki haiek zabalkunde handibat izan zuten eta espaziozko muga erlijiosotik aske izanik, gero eta elemen-du herritar gehiago gaineratu zitzaizkien ordurarte antzerti moeta hartanematen zirenei. Honela laburbildu izan da prozesu haren ondorio nagusihori: «Les mystères étaient nés dans l’Eglise. Ils en furent expulsés au XIVe

siècle et la conséquence de cette expulsion fut qu’ils se démocratisèrent. Af-franchis désormais de la tutelle eclésiastique, ils devinrent des espectaclesorganisés par le peuple et pour le peuple, sans auteurs professionnels, sansacteurs professionnels, sans théâtre affecté de façon permanente aux repré-sentations» (41). Garai haietan hain zuzen emango zen, Hérelle-ren teorienarauera, Zuberoako antzertiaren hastapena edo lotuko zen teatro herritartuhura Euskal Herrian egon zitezkeen ikuskizun herrikoei, aipatu ditugun Ca-senave, Peillen edo besteen esanetara makurtzekotan. Hala ere dagokigungaiarekiko interes nabarmenago luke antzerti liturjiko eta herritartu harendesagerpenak. Izan ere XVII. mende aldera emango zen gertaera hura esanliteke ofizial mailan besterik ez zela jazo, ordurako jadanik egina bait ze-goen gizarte klase gorenen aldetik teatro klasikoa eredu bezala hartzeko au-kera. Errenazimenduak eragin zuen klasizismo horrek. eta Erreforma-Kon-trarreforma jazargoak komizitate, alaitasun eta Ihauteriaren adierazi oro-kor hori desagertarazi zuten kultura ofizialetatik. Alabaina herriak jarraitu

(39) Op. cit. 91 or.(40) Ikus «Ihauteriaren bilakaera», 110 oharra.(41) Hérelle, G. : «Les Théâtre Ruraux en France...» lgo or. Antzerti mota honen azterke-

ta zehatza: Cohen, G.: «Histoire de la mise en scène ...». V eta VI, antolamenaz eta egileezmintzo delarik.

1 4 1


zuen bere espresiobide artistikoen gordetzen, eta gizarte mailan, absolutis-moak zirela eta, komunikabide, ohitura eta azken batean bizimodu berdin-tze bat eman bazen ere, antzerti kontuan adibidez badirudi antzinako tradi-zio haiek kontserbatzeaz gain bilakaera berezko bai izan zutela. Horren fro-ga nagusitzat Frantzia aldean hizkuntza eta izakera desberdina zuten komu-nitateetan gordetako antzerti-era jarri izan da. Erdi Aroko teatro herritarraberaz, Hérelle-k mugarri bezala jartzen duen 15482 geroz ere bilakatukozen, baina kultura ezarriaren, ofizial edo klasikoen ohizko komunikabidee-tatik at, ahozko tradizioan erabat murgilduz —eskuzkribuak gordeta ditu-gun arren normalean antzespen konkretuetako moldatzen ziren— eta Zibe-roako teatroari dagokionean orain arte iraunduz, Hérelle-k eta bestek esa-ten zutena esaten zutela (42).

Bilakaera horren berri izatea ordea nekeza gertatzen zaigu. Ez da herritxiki eta, gehienetan, baztertu haien literaturkera, klasikoa haina behinikbehin, aztertu. Honetaz gainera mendeetan zehar eman diren aldakuntzak—colportageko literatura eta Bibliothéque Bleue delakoaren eragina,Frantziaren historiazko gaien erabilpena eta azken urteotan euskal süjetakemateko joera alegia— molde jakin batean eman dira, antzespenaren arra-go betikoan ezarri, antzinako antzeskera gordez eta errespetatuz. Hala etaguztiz ere datu gutxi dugu Errealismo Groteskoaren eboluzio herritarra eus-kal antzerti komikoan nola eman zen jakiteko. Hutsuneak bi aldeetatik da-toz, bai groteskoaren kasuan, bai antzerti horrenean, herri ohiturak, eta ba-tez ere jaiak eta libertimendu Ihauterizkoak, ahoz eta tradizioaren bidetikailegatu zaizkigulako. Agian aurreko ataletan aipatu diren ikerketa demo-grafiko, sozial eta zehazki soziolinguistikoen beharra balegoke. Antzespenabaino lehenagoko prozedura guztia, gastuak, ikuslego kopuruak, gertaeraedo prozesu historikoen eragina emanaldietan etab. Hérelle-k aurreratuzuen honetaz zerbait bere lanetan, baina hemen zabaltzen zaigun ikerketa-eremua azterkizun dago.

Apurtxo bat laburbiltzearren, Errealismo Groteskoaren definizioaeman dugu. Ikusita dago adierazpen artistiko herritarren bilakaera arrasezezaguna dela, batez ere XVII. mendetik hona gutxi gorabehera. Hala etaguztiz ere eskuartean dauzkagun testuen bidez muga genezake kontzepzioestetiko haren eragina gure antzerti komikoan, obra hauetan azaltzen zaizki-gun ezaugarri groteskoak arakatuz, eta orduko kultura herritarraren ele-menduez alderatuz. Ez zaigu baina ahaztu behar groteskoaren kontzepzioestetiko herritarrak bilakaera nabarmena izan duela, gutxi aztertua izanarren, eta honek ere baldintzatuko zuela antzerti horren garapena. Ikus di-

(42) Hérelle, G.: op. cit., 23-24 orr. Honela zion: «Actuellement tous les théâtres rurauxissus des mystères son morts, sauf le théâtre basque, qui d’ailleurs agonise et que ne tardera pas,lui aussi, à mourir. Ce que leur avait permis de survivre au grande théâtre médiéval c’était l’es-prit traditionaliste des populations. Par conséquent, leur destinée était indissolublement liée àcelle de la tradition elle-même, et le jour où la tradition périrait, ils devaient périr avec elle». In-teresgarria da premonizio oker honen azalpena. Kutsu errromantiko bat edo nabari zaiola esanliteke.

142


Mende haserako maskarada, gorriak. (Arg. Antzerti)

tzagun Errealismo Groteskoak, definitu eta gero, adierazpen literario mai-lan azaltzen zizkigun ezaugarri garrantzitsuenak. Zenbait adibide orokoripiniko ditugu jarraian, azkenik, testu desberdinen aurkezpenean jaiarenkontzepzio hura nola ematen den zehazkiago frogatzeko. Zer esanik ezdago ordea, analisi literario honetan alde batera uzten ditugula antzespenenalde koreografiko edo mogimenduzkoak. Antzerti azterketak, horrela,hankamotz gelditzeko arriskua duen arren, ezinbestekoa deritzot testuenarakatzeari kultura zehatz eta jakin baten eredu direlakoan, jokamoldeak,koreografia eta beste elemenduek finko iraun bait dute, besteak beste, orainarte ziberotar teatroan.

Groteskoaren kontzepzio estetikoak azaltzen duen lehenengo ezauga-rria, herri-adierazpen mota gehienetan ematen den berariazko hizkuntzaizango litzateke. Hizkuntza hori, ohizko komunikabide bezala bere eginki-zuna betetzeaz aparte, jaiaren isladapena bihurtzen zaigu. Aurreko ataletanazaldu den bizimoduaren hankazgoratzea da Ihauteriaren izaera definitzenduen elemenduetako bat, bada jai horren inguruan ematen den hizkuntza-mota zeharo identifikaturik ikusten dugu ideia harekin. Ihauteriaren nagu-sitzeak adierazteko modu berezi batzu ekartzen ditu. Bizitzaren erlatibiza-zioa hizkuntzaren bidez ere lortzen da aipaturiko bikoiztasuna erreflejatzendelarik. Errealitate ezarriaren etengabeko buelta zoragarrian oinarritzen dahau eta eginmolde honen atal handia azalpen kontraesankorrek osatzendute. Herri-kultura haren alde izkutua, botere ofizialek inoiz kontutan har-

143


tzen ez dutena, inbertsio, parodia, ateraldi barregarri etabarrez agertzenzaigu. Testuetan, hau dela ta, maizen ikusiko dugun ezaugarria logikaarrunta aldrebesten deneko esamolde eta adierazpideen ugaritasuna da.Hérelle-k berak azaldu zuen gertakari hau bere erara adieraziz, nahiz etagroteskoaren testuinguruan ez kokatu eta beraz, iraizean besterik ez aipatu.Azter ditzagun haren esanak gai honi dagokiola, aurretik bere parrafo bataldatuz. Xaribarien azterketan dabilela eta Hardoi-ren Instrukzionia iraz-kinduz, haien eta trajerien arteko antzerakotasun koreografikoak azpima-rratzen ditu. Diferentzia handi bat badago, ordea: «Toutefois il y avait dansles farces un element realiste qui faisait contraste avec l’appareil tragique.Puisqu’il s’agissait de représenter des faits empruntés à la chronique scanda-leuse du village, de «signer» les vices, les tics et les ridicules des «sujets» ducharivari, il fallait bien qu’au moins á certains moments le jeu des acteurs eûtdu naturel. Or le genre littéraire qui consiste à donner un forme solennelle àdes choses vulgaires, ou inversement, c’est ce qu’on appelle, selon les cas, laparodie ou la caricature. A beaucoup d’égards, les grandes farces charivari-ques étaient des tragedies caricaturées, et, par la, elles s’apparentaient auVirgile Travesti de Scarron et aux tragédies-bouffes d’Offenbach» (43). Az-keneko bi egile horiek aipatzen ditu Bajtin-ek errealismo groteskoak eragin-dako produkzioen artean, hala ere Hérelle-ek parodia edo karikatura hutsbezala definitzen du, noizpait herri-bizimodua zeharo baldintzatu zuenkontzepzio estetikoa baztertuz. Sakondu behar izan zuen gauza arruntei tra-tamendu solemnea ematen zaieneko jenero horretan. Agian bere garaikopentsamenaren eraginez eta berak zituen zertzelada kulturalenaz ezinbeste-ko zitzaion eta aipamen xume horretara mugatu zen. Eskuartean dugunezaugarri hori ordea, beste batean aipatzen du Hérelle-k, orain ere azaletikbesterik aztertzen ez duelarik, Malküs eta Malkülina xaribariaren hasierakozatien itzulpena ematen digunean hain zuzen. Bertako berset bati jarritakoohar esanguratsua da aipamen hori. Berseta —testuen antologian osorikateratzen da xaribari horretan ateratzen den Ihauteriari buruzko zatia—,hau da:

«plaça huntan sarthu dacontre guiltçaq eguiniqeta merkhatia eremanBisquarrian harturiq»

Hérelle-ren oharra aldiz, hau: «Le genre de plaisanterie qui consiste àdire de choses invraisemblables, impossibles, absurdes se recontre assezsouvent dans les pastorales comiques» (44). Errealismo Groteskoak beha-rrezko zuen giro komiko bikoitza lortzeko tresna ezin egokiagoa zen hori or-dea. Ezinezko, absurdo eta egiaztaezin bezala jartzen digu herriak Ihaute-rietan zuen lojika ohizkoaren aldrebesteko joera, bere adierazpideetan ko-katua. Ihauteri jai eta libertimendu herritarraren ikuspegi partziala nabari

(43) Hérelle, G.: «Instruccionia... par J.-B. Hardoy», 324-25 orr.(44) Hérelle, G.: «Notice...», 85 or.

144


zaio Hérelle-ri, bere garaiko baldintza kulturalek eragindakoa agian, horre-la antzerti komikoa estudiatzeko zenbait ahalbide bertan behera utzi zitue-larik.

Hizkera groteskoan, bestalde, funtzio deigarri edo apelatiboaren ugal-pena litzateke azpimarragarri. Medikuntza herritarra praktikatzen zutenbedezi, barbera eta botikarioek batez ere erabiltzen zuten. Maskaradetanere, esamolde barregarriagoz antzerako espresioak botatzen dituzte kauteredo txorrotxek. Herri kultura komikoan hizkera mota honek zeharo gain-ditzen zituen publizidade xinple batek izan zitzakeen xedeak. Esan litekejaiaren giro farregarria lortzeko ezinbestekoa zela, bertan bizimoduarenalde guztiak sartzen zirelarik, sakratu nahiz profanoak, aipatutako murriztematerializatzailearen poderioz. Pertsonaia horiek bestalde beren izakerabera eta beren esanak ere barregarri jartzen zituzten. Barreak beraz, ezzuen kanpo-eustarririk, barre-eragileak eta egileak parrandarako arrazoisistimatikoki bihurtuz. Honen eredutzat trajikomeria edo maskaradetanazaltzen diren zenbait pertsonaiaren saioak ikusi besterik ez dago. Gehiene-tan pheredikariek sartzen diote ziria entzulegoari, latinez botatako zenbaitesaldiren bidez barregarri jartzen dituzte hizkera ofizialaren erabiltzaileak.Garbienik ordea, medezi, barbera eta botikarioen saioetan ikus liteke. Adi-bide argi bat azaltzearren irakur ditzagun Phantzart antzerkiaren 224 eta 225bersetak. Bertan, lehenago barberak egin duen bezala, bere buruaren gorai-pamena egiten du medeziak. Alabantza horrek jendearen barrea du helburueta horretarako pertsonaia bera jartzen da barregarri. Gargantuaren barneabisitatu eta gero hura sendatu zuela dioenean, edo emazte baten sabeleanegonda, bederatzigarren hilabeterako ateratzerakoan zeharo ondo utzi zue-la esaten duenean. Ofizioen aurkezpen hauetan hiperbolea da nagusi: ezinhobeagoak dira denak eta mundu osoa kurritu dute beren esperientzia pare-gabeak eginik. Horrela ez zaigu arraro iruditzen Baküs antzerkian Baküsbera lehen aldiz gaisotzen denean Phintzirtek «Konstantinoplera», barbera-ren bila, joan behar izatea (96. berseta). Ez dakit ez ote duten, agian bai,orain arte anakronismo eta leku-unitatearen haustura deitutako gertaera to-piko horiek ere Errealismo Groteskoan beren sustraia, antzerti komikoarenkasuan behinik behin. Dena dela Ihauterizko testuetan oso gutxitan ematendira horiek eta beste testuen ikerpena beharko litzateke baieztapena eginbaino lehen.

Hizkera komiko honen beste ezaugarri bat zera izango litzateke: errimaerraz eta barregarrien erabilpena. Berez joku inozo, xinple eta errepikape-naren poderioz astun bezala kontsidera litekeena jaiak behar duen giro ko-mikorako derrigorrezko heldu-leku bat da. Beharbada, honetaz trajikome-rietan gutxi bait dago, gehienbat kale-giroan ematen ziren ikuskizunetan,jendearekiko kontaktu handiagoa izanda, erabiliko ziren. Maskaradetaneta sermoi nahiz testamentuetan —Ihautiri Solas josita dago— ugari bainougariagoak dira. Beste horrenbeste iradokizun barregarri bat daramatenizen nagusien erabilpenean. Hérelle-k azpiohar batez komentatzen zuen«Sarhakio» izena, Phantzart antzerkian 309 berseta. Beste asko gainera ge-

145


nezazkioke, obra berean Mus de Zapartadi eta Mus de Urradi —323 eta 707hurrenez hurren— gutxienez agertzen direlarik. Maskarada eta Ihautiri So-las obran topiko bukagaitza da, testuetan irakur daitekeenez, eta izenarenesanahiak eragindako barreari haren fonetismo bitxiak sortutakoa gehitubeharko litzaioke. Aipagarri litzateke hitz «zatarren» erabilkera, lan hone-tan zehar ere aztertu dena. Groteskoak adierazten duen balio-bikoiztasunhori ordea aspaldian galdu zuen erabilkera horrek. Testuetan azaltzen zaiz-kigun hitzok beraz haren aztarna besterik ez lirateke izango, eta errepresen-tazio zehatzetan ematen zaien funtzioez apartekorik ez dutela dirudi.

Aztertzen ari garen kontzepzio estetikoan ere oturuntza sartzen daekintza nagusi bezala, gehiegikerien deskripzio zehatza eta jakien zenbake-ta amaigabea. Bigarren atalean aipatu dugun arren zerbait gehiago esateakomeni liteke. Ihauteriaren jai barruan ematen den oturuntza edo ekintzagastronomikoen tratamenduak erlazio estu bat du azaltzen diren lanbidee-kin. Gizakiaren lanak eragindako asetze bat da beraz, bizitzaren helburuezinbestekoa denboran zehar betea eta mundu osoaren garapenarekin iden-tifikatua, komentatu den lurrarekiko eta natura osoarekiko batasunabaieztatzen duena. Beharrezko elemendua zen oturuntza Ihauteriaren de-sarroilorako eta era berean jai giro alaia, aipatutako alaitasun katartikoarenesanahiaz, lortzeko. Honetarako baliapide nagusia herri literaturan zenba-keta, enumerazioa zen. Adibide mordo bat eman genezake, erakuskarrigisa: Phantzart antzerkiaren hasera, honen «delito» barregarri eta kontrae-sankorrak obraren bukaeran eta Malküs eta Malkülinaren hasieran, Polonieta Venüs-en ardo mordoa edan beharra etab. Gorputzaren irudi grotes-koak osatuko luke beste ezaugarri garrantzitsu bat, hala ere azalduta dagobostgarren atalean eta testuen aurkezpen zehatzetan emango dugu adibideeta adierazpen gehiago. Kontzepzio estetiko groteskoaren atal nagusi etaezinbesteko bat dela azpimarratuko dugu.

Karikatura da oraingoz zehazki aztertuko dugun azkeneko ezaugarri ga-rrantzitsua. Muga dezagun ordea kontzeptua, zeren Errealismo Groteskoanez bait zen ondorio negatibo hutsa adierazten zuen karikatura bidezko ba-rrerik. Gerora sartuko zen hura bere ohizko lagunarekin, satirarekin alegia,beren eginkizuna besteren akatsetan oinarritutako barrearen lorpena zela-rik. Groteskoan komizitate bikoitzaren —jaiotza eta heriotzazkoaren—arauera garatzen ziren irudi desberdinak eta araudi horren menpeko karika-tura zatekeen Rabelais eta orduko herri ohituretan emango zena. Badirudiordea halakorik ez zaigula gelditzen antzerti komikoan. Dena den aztarnakager litezkeenez gero azter ditzagun Ihauterizko teatroari eman zaion hel-buru morala batetik eta pertsonaien karikaturizapena bestetik.

Lehenago aipatu dugu Hérelle-k trajikomeriei ematen zien helburu mo-rala. Xaribariei antzeko zerbait eratxeki zaie, herri-moralaren aurkako ja-rrera edo ekintza zehatz baten erantzun gisa ulertu direlarik. Moraltasunkontu honetan desberdintasun batzu ohartzera ere ailegatu izan da, antzertimota horiek aurkezten dituzten eta «gaitzestuko» lituzketen jarrera txar edohoben horietan oinarrituta. Trajikomerietan herrian arras hedaturik leude-

146


keen okerbideak edo agertuko lirateke eta xaribarietan ordea, azaltzen di-ren bizio horien errudunak zeharo bakoiztuta, indibidualizatuta daudenez,herria ez litzateke inolaz ere bat etorriko pertsonaion jokaerarekin, bekatuabarkatzeko itxurarik txikiena ere egingo ez lukeelarik. Ikertzaile edo an-tzerti moeta hau aztertu dutenen artean uste hori oso zabalduta egon arren,nire aburuz beste faktore batzu ere ikusi beharko lirateke, apika iritzien al-datzera eramango gintuzketen faktoreak hain zuzen. Xaribarien kasuan ezdut uste helburu bakarra okerbide baten zuzentzea izango zenik. Herriareneta batez ere gazteriaren entretenigarri zatekeen ekintza bat burutzea bai-no. Beraz ekintza txar baten zigortzat edo ereduzko helburu bezala beti jarriizan dena jaiaren arrazoi garrantzitsua bihurtzen da. Honetaz landa, kasuaskotan gazteria ez zen ailegatzen xaribaria ematera, errudunek ordaintzenzietelako eskatutakoa, herriaren morala hauste horrek eraginiko oturuntza,festa edo zena zelakoa ospatzen zutela. Jaiaren helburua, barre egiteko etalibertitzeko xedea egongo zen, beraz, aipatu morala zaindu beharraren au-rretik, ene ustetan.

Buelta gaitezen, hala ere, trajikomerietan antzeman den moraltasunaaztertzera. Lehen esan den bezala jokaera txar baten ondorio kaltegarriakerakustean zetzan. Adierazita dago honi buruz Hérelle-k zuen iritzia: laze-demonio edo espartanoen ohitura bat aipatzen du zehazki Erdi AroanFrantzian ematen ziren «Moralités» direlako haien funtzioa adierazteko.Espartanoek beren semeak, mozkorkeriatan ez zitezen has, arrazoi honen-gatik hildako esklabuak ikustera eramaten zituzten. Literaturazko azpijene-ro horrek ere, moralités horiek osatzen zutena alegia, antzerako prozedurazlortuko zuen bere helburua, hau da, jokaera txar edo bizio zenbait berengordintasunean antzestuta herriak haiek arbuiatzea, bizimodu zuzena,araudi erlijiosoak erakutsitakoa, aukeratuz. Alabaina ez dator hau inolazere bat orain arte azaldu dugun Ihauteriaren esanahi osoarekin, are gutxia-go Erdi Aroko kultura herritar komikoak azaltzen zuen kontzepzio esteti-koarekin. Itxura denez Hérelle-k grobianisten joera hartu zuen oinarritzattrajikomerien helburu moral horren adierazteko modua aztertzerakoan(45). Haiek herri ohituren eta jaien interpretapen berezi bat egin omen zu-ten baina orduko pentsamen berriak zeharo baldintzatuta, alegia Alemania-ko XVI. mende azkenaldean zabaldu zen protestantismoak. Haiek, herria-rentzat esanahi unibertsalago bat zuten ekintzak, errealismo groteskoarenirudi estetikoak, hiperboleetan, zenbaketa mugagabeetan eta bizitzarenalde gorputzezkoen handitzean oinarritzen zirenak, zentzu satiriko hutsezulertu zituzten. Ikuspegi ezezkoi eta negatibo honek estali zuen herriak jaieieta zehazki Ihauteriari ematen zien adierazia. Esan genezake orduan eman-go zela errealismo groteskoaren desagerpenarako lehenengoetariko pausobat, bilakapen historikoak eragindakoa hain zuzen, zeren eta Alemaniakogizatalde feudalen ohiturak herriak baztertzea, arbuiatzea bait zen lortunahi zena, pentsamolde eta sistima ekonomiko berrien onerako, hau da,protestantismoaren eta burges edo merkatarien nagusipenerako.

(45) Ikus Bajtin, op. cit., 62-63 orr.

147


Hala eta guztiz ere, estetika herritar horrek erabateko aldakuntzak pai-ratu zituenez gero, ez da haren etekin garbi bat bezala antzerti komiko edoIhauterizkoa hartu behar. Trajikomerietan eta bestetan azaltzen diren ezau-garriak aztarna hutsak besterik ez dira, jai giro barregarria eragiteko antzer-kietan kokatuak baina agian ohituren eta bizimoduaren eboluzioaz, hasierabatean zuten adierazia ia guztiz galduta dutenak. Garizumaren agerpena etabere pertsonalizazioa, Erdi Aroko herri literaturan emana seguru aski,errealismo groteskoak adierazten zuen bizitzaren kontzepzio bikoitza etageldiezina erreflejatzeko eredu egokiak izan ziren. Mitologia klasikotik ate-ratako zenbait elemenduren erabilpenak ere eragin handia izango zuen hel-buru berberarako, agian goian aipatu dugun evhemerizazio ahalbidezkoarenpoderioz. Gerora gizartearen garapenak eta gertaera historikoek ere ederkibaldintzatuko zituzten herri antzerkien emanaldiak, XVIII edo XIX men-deetan agertzen zaizkigun antzespenen eskuzkribuak agertzen diren arte.Konpontzeko dugun arazorik inportanteenetako bat beraz hemen egongolitzateke: herri teatroaren eboluzioan zein urrats eman ziren, nahiko ondodeskribatuta dagoen Erdi Arotik Zuberoako antzerti komikora, jakiteanalegia. Errazago izango litzaiguke orduan teatro mota horren arbasotzaerrealismo groteskoan kokatzea, baina datuak asko eta oso garbiak ez direnarren, bidezko baieztapena dela uste dut.

Interpretazio hori trajikomeriek azalduko zuketen helburu moraletik ezezik zenbait pertsonaiaren jokabideetatik ere atera liteke. Aurreko kapitu-luetan aztertu dugu Phantzart eta Baküs pertsonaiek, Ihauteriaren adieraz-garri nagusi bezala, Gabonetako Olentzerorekin duten antzerakotasuna.Garai horretako herri kantuetan ikus daitekeenez Olentzerok tankera zeha-ro pantagruelikoa azaltzen zuen. Ihauteri zikloaren haserako pertsonai ho-nek beraz zikloaren bukaerakoen izaerarekin nolabait bat egiten du etanoizpait eman zitzaion adierazi erlijiosotik aparte, ederki jateak eta dexenteedateak eragindako alaitasuna izango litzateke bere ezaugarri nabarmene-takoa. Ez gaitu, hortaz, harritu behar Manuel Lekuonak zera dioenean:«Olentzero, hoy, viene a ser un personaje carnavalesco» (46). Ihauteriarenbeste muturrean Phantzart dugu haren antzekoa baina andrakoikeriarenezaugarria gaineratua. Baküs ere antzera, bere kapazitateak ardoan biltzendituelarik. Hala ere, lehen esan den bezala, izateko modu zehatz baten per-tsonalizatzea ez ezik naturaren eta bere denborazko bilakaeraren zenbaitelemendu sinbolizatuta daude horiengan eta hain zuzen ere herri jaiarengiltzarri eta ezinbesteko osagaia den komizitatea edo alaitasun orokorraeragiten dute. Honela, pertsonaia horiek gizaki zehatzak baino, herriarenkontzepzio estetikoaren atalak osatzen dituzte, errealismo groteskoan bereoinarririk funtsezkoenak dituen Ihauteria sortzen dutelarik. Esate baterakoMalküs eta Malkülina xaribariaren hasierako zatian aipatzen den pertso-naia, Phantzart, ez da indibiduo bat, Ihauteriaren garapenerako derrigo-rrezko den jokaera aldrebesa eta kontraesankorren irudi bat baizik. Garbia-

(46) Lehenago aipatu diren arren, ikus bere «La música popular en la Navidad vasca», 175or. eta «Navidad vasca, radio guión», 193 or.

148


go antzeman liteke gertaera hau Baküsengan. (Bere antzerkia arretaz iraku-rri ezkero ez dakigu inoiz zer desberdintasun dagoen pertsonaia eta bere ba-rrikotaren artean. Hasieran satanek ezin dute «triste» gainera igo pisu han-dikoa delako eta hortan ari direla zeharo mozkortzen dira barrikotatik eda-nez. Baküsen heriotzaren orduan ere antzera gertatzen da: barrikotaren zu-loak uzten ditu testamentutzat, beraz gorpua eta barrikota bat direla ateraliteke. Sinbolizatze prozedura hauek, edo hobeto esanda, zenbait elemen-duren pertsonalizatze hauek, Euskal Herriak konkreturako zuen zaletasu-narengatik adierazi zituen Hérelle-k, beste herri batzutako antzerkietan,hau da, «ardoa», «lizunkeria» etab. pertsonaiak bezala erabiltzen zirene-koetan ez bezala jokatzen delako, bizio edo birtute horiek gurean, neurrihandi batean, pertsonifikatzen direlarik. Phetiri Santz edo Sants izango li-tzateke ordea, argien azaltzen den pertsonaia sinbolikoa eta Garizumarekineta Hauster jaunarekin batera Ihauteriaren bukaera markatzen du. Hauekere Phantzart, Baküs eta Olentzero bera bezain topiko dira eta badirudierrealismo groteskoaren balio bikoiztasunaren osagarri ere izan zirela, adie-razpide herritarretan gutxiago agertzen diren arren.

4/ Ihauterizko produkzioaren aurkezpena:

Atal honetan karnabala gai bezala duten euskal ahozko literaturarenemaitzak aurkeztuko ditugu. Esana dago antzerki eran azalduta daudelagehienak, baina ikusiko denez badago baten bat bestela idatzi edo kantatuaizan dena. Bestalde, aurkezpen honek testuen irakurpenerako gida bat ereizan nahi du, nahiz gehienetan obrak aurkitzeko oztopo larriak egon.Emaitza hauen arteko batzu doaz jarraian argitaratuta. Horretarako erabilidudan erizpidea Zuberoako antzerti zaharrari lehentasuna ematean datzaalde batetik eta lan horri derrigorrezko muga bat jarri beharraren arrazoianbestetik.

ESKE KANTUAK

Ihauteri ekintza moduan eskea gorago aztertu izan den arren komeni li-tzateke zenbait ideia azpimarratzea. Denbora muga batek, jai batek eragi-ten du eskea. Jaiaren ospaketarako osagai bat da beraz, eta Ihauteriaren ka-suan, zikloaren haserako zatian kokatu beharko litzateke, hau da, egunero-kotasunaren hausketa gertatzeko aldez aurretik ematen diren ekintzen ar-tean. Honetaz gainera, oso kontutan hartu beharrezkoa da ez dela eskeapostulaketa huts bat, irabazteko helburu soilez egindako zerbait. Eske kan-tu anitzetan azaltzen zaigu beren zergatia: egun horretan ospatzen den jaiakeragiten ditu —«Eguen Zuriko eguna / Jaunak berak egina / eskola mutilakibilteko / limosna on baten hila» edo «...Santibatek igortzen gaitu / txingar-keta gu ere»— eta beste alde batetik, lege zaharrek, ohiturak, usadioak edogazteriak ohitura zaharren ez gordetzearren pairatuko zukeen errepro-txuak— «Ez gabiltza ederrez / ez eta ere beharrez / kostuma zaharren uztez

1 4 9


/ erreprotxa beldurrez» (1). Manuel Lekuonak argiro azaldu zuen eskearenkontzeptua, nahiz eta Gabonetakoetara mugatu, gazteriak herri osoari es-kainitako opari bat zirela esan zuenean (2). Kantuaren oparia jai-egun jakinbatez egina, zeinak bere aldetik beste opari baten ordaina bait du. GabonKanta lehen Gabon Saria zen. Baina nire ustez ekintza honetan jaia emandadin ezinbesteko diren zenbait elemenduren elkarketa dago: musika, kan-tua jai egun horren erakuskarri eta oturuntzarako jaki edo diruen bilketa.Herriak behar duen jai giro alaia horrela lortuko litzateke musikaren etaoturuntzaren bidez. Gorago aztertu den errealismo groteskoak azaltzenduen kontzepzio estetikoaren aztarnak bezala interpreta litezke horiek etaeske kantuetan agertzen diren beste ezaugarri batzu, hala nola ezker gaizto-ko etxekoandre edo jaunen portaera gaitzesten duten koplak: «Etxian ederilhinti / Hamar edo hamabi / Etxe hortako etxekanderiari / Handiena üzkü-ti» (3). Bertan azaltzen diren esmolde gordin horiek jaiaren testuinguruanulertu behar dira, groteskoak adierazten duen balio bikoiztasunaren ba-rruan, hau da, barrea eragiten duen suntsitze nahi inkontziente bat bezala.

Khestü bat Zamaltzain zikiratzen saiatuz. (Ar. Antzerti)

Ihauteriaren zikloan ere sartzen diren zenbait animaliaren irudikatzeaaskotan azaltzen zaigu, beste alde batetik, eske kantuetan. Herri bizimo-duaren eredua izango lirateke eta gizonak naturarekiko izan duen hartue-man estuaren seinale ere bai. Azeria eta otsoa dira gehienbat agertzen dire-

(1) Adibideak erakuskarri gisa besterik ez ditut hartu. Gehiago ere bil litezke. Ikus PeillenTx.: «Eske pertsuen bilduma», 433 eta 435 orr.(2) «La música popular en la Navidad Vasca», 168-170 orr.(3) Peillen, Tx.: op. cit. 429 or. Jarraian ematen ditu beste batzu. Interesgarriak dira, bes-

talde, 62-63 orrialdeetakoak, adibidez «Ora goien goien lañoa, / errekaldean otsoa; / arkaku-soak itoko al dik / etxe ontako atsoa».

150


nak (4). Beste zenbait ezaugarri ere aztertu beharko lirateke eskea eta Ihau-teriaren arteko elkarpuntuez jabetuko bagina baina ez dugu uste lan honidagokion gaia denik. Dena den agerian gelditzen den arazoa eske kantuensailkapenarena da. Esan liteke herri literaturan azpijenero oso bat direla,zaharrenak behinik behin kopla gisa emanak, baina gai desberdinak trata-tzen dituztela egutegiak azaltzen dituen jaien arauerakoak. Txomin Peille-nen bilduma, lan honetan zehar askotan aipatua, abiapuntu oso egoki batizango litzateke eta Manuel Lekuonaren ikerketez baliatuz sistimatizaziolan baliagarri bat ateratzeko posibilitatea badago atera litezkeen osagarriakgaineratuta. Ihauteetako eske kantuen azterketa geroago egin beharko li-tzateke, ene ustez, antzertiaz aparteko beste jenero literarioen erabilpenak,Ihauteri kontuan, bere garrantzia ere agian hartuko lukeelarik.

SERMOI, JUIZIO ETA TESTAMENTUAK. IHAUTIRI SOLAS.

Oro har, festaren bukaera azaltzen duten literaturkiak osatuko lituzkeatal honek. Jaiaren gainbeheran bizimodu arruntera bueltatu behar du jen-deak, egunorokotasunera. Urrats hori adierazten duten testuak dira berazeta neurri handi batean gorago azterturiko zentsura herritarraren arloanegongo lirateke. Hemen hala ere, kontutan hartu beharreko ñabardura batazpimarratuko nuke, juizio edo epaiketetan izan ezik, besteetan —sermoieta testamentuen kasuan alegia— ez bait da zentsura kutsurik antzemateneuskaraz idatzita dauden testuetan, edo hobeto esanda nik irakurri ahal izanditudanetan. Har dezagun adibidez Galizako Cotobad herriko Ihauteri bu-kaerako sermoia (5). Bertan, definizioa honela ematen da: «Sermón del en-troido —Karnabala— es una peroración con dichos burlescos alusivos a lasfiestas que se celebran y a los abusos que en estos días se cometen en todoslos aspectos de la vida». Sermoia irakurriz gero hori egiaztatzen da, emaku-meen eta solteruen jokabidearen gaitzespena, ofizio zenbaiten kritika gogo-rra eta gehiegikerien kalteen azalpena agertzen bait dira. Gauza bera edoneurri handi batean antzerakoa gertatzen da Arabako Zalduendo herrianMarquitos, bertako Ihauteria irudikatzen duen panpinaren erreketa bainolehenago botatzen den sermoian. Euskaraz, egia esan, ez dago antzerki ko-miko Zuberotarren pheredikiez aparteko sermoi aipagarririk (6). Hauetanordea, zentsura kutsurik ez da garbiki azaltzen Baküs antzerkiaren azkenpheredikian ez bada, bertan aipamen moralizante bezala jo litekeen zenbaitesaldi agertzen bait dira. Besteetan, jokaera zehatzen bat gaitzesten badabere alde barregarria nabarmentzearren izaten da, alegia festaren giro alaiamantendu edo zuzpertzeko.

(4) Peillen. Tx.: op. cit. 439-442 orr. Azeri eta Oillakundez.(5) Fraguas, A.: «Máscaras y sermones de Carnaval en Cotobad», 451-457 orr.(6) Garmendia Larrañagaren aipaturiko «El Carnaval en Alava» eta «El Carnaval en Na-

varra» liburuetan sermoi zati bezala kontsidera litezkeen batzu agertzen dira, baina gehienakerdaraz. Zalduendoko Marquitos-en erreketarako sermoiaren zati bat haren «Iñauteria» libu-ruan irakur daiteke, 124 eta 126 orr.

1 5 1


Testamentuetara jotzen badugu argiago ikusten da zentsura gabetasuna.Trajikomerietan Baküs da testamentua egiten duen bakarra eta gorago esanden bezala barrea eragiteko ateraldiez osatzen da. Phantzart antzerkian or-dea, bere seme Koral-i emazteekin ez elkartzeko aholdua ematen dio eta ar-doa, haien ordez, lagun betirako bezala hartzeko esaten, baina ez dut ustehaien portaeraren kritikarik hemen bilatu behar denik, jai giroa mantentze-ko ateraldi topiko eta barregarri bat baizik. Beste testamentuak, Maskara-dan Pitxu-k egiten duena eta Ihautiri Solasean agertzen dena dira. Egia daIhauterietan mozorroaren estalkiaz baliatuta normalean ezin esan daitez-keen egiak, kritikak eta askotan irainak ere bota izan direla, zenbaitetanjaiaren azkena, testamentua emateko orduan, baina gure kasuan, beste he-rri batzutan ez bezala (7) kritika gordin edo nabarmen jartze huts baten hel-buruaz baino jendearen alaitasuna eta algara eragitearren egin dela ematendu. Bertan errealismo groteskoaren ezaugarriak, festa giro barregarriareneustarri direnak askoz argiago azaltzen dira nolabaiteko xede moral edo kri-tikatzailea baino. Ihautiri Solas liburuaren azkeneko zatian azaltzen dates-tamentua. Errima errezaz eta neurri libreez osaturiko poema barregarri ba-tez hasten da zenbait herritako jendearen goitizenak ematen direlarik. Ge-roago Ihauteriaren deskripzio antzeko bat dator, oso ezaguna dena, bertso-tan ere jarria eta zentsura izpirik azaltzen ez duena: «Aurthengo ihautiri, /Dembora de tirreteri, / Bazterretan hanitz eri, etab. Zenbait esaldi barrega-rriren ondoren testamentua bera dator, eta irazkinerako baliagarri dela-koan aldatuko dut:

«...Trago hun bat edan du, -notaria galdegin du, ordeinu hau egin du:

Dienac duUztiac doluEztienac ezduUtziko zien ukhan balu.Deus ez beitut, je donne tout;Deusek ez du egiten beaucoup.Je legue à Betiri Uhartecoa:Ene kofoin sor ohacoa, -bost botoin, -trukes bat, -hirur espartin,-espalakoin arraildu bat, -bi pintaco chahakua.Juan Arculo Bortucoari:Ganibet bat, pintchetac, -arrastelu bi hortzecoa, -bi azieta zopa-co, -piz untzi begidun bat.A mon cousine Juan Ergelari:Gathiaren azken umia.Uzten ditut:Ene haurrac emaztiariEmaztia hazico nahi dienari,Je garantis le bon appétit;

(7) Ikus García de Diego, P.: «Censura Popular», 302 or. eta hurrengoak.

1 5 2


Zartain zahar bat ospitaliari;Aharrosi bat elizari;Azken putza herriari;Eta Frantzia izan ez dadin total,Gaineratecoa à l’emprunt national!» (8).

Zentsura aztarrenik ere ez egonaz gainera garbi dago testu honen bidezentzuleen karkara bildu nahi dela. Ihauteria igarotzean, Garizumaren den-borazko erresuman sartuta ere, barrez bueltatzen da herria eguneroko bizi-modura. Alaitasunaren inguruko jaiaren amaiera ere modu berean ematenda, festa garatu den modu berean. Horretaz aparte groteskoaren kontzepzioestetikoa mugatzen duten zenbait ezaugarri nabarmen gelditzen dira ber-tan: goitizen barregarrien erabilpena, gorputz-funtzioen aipamenak eta ba-tez ere esamolde aldrebesak, jendearen algara eragiten duten espresioak.

Aipagarri da bestalde azkeneko zatiak maskaradaren hondarrean ema-ten den Pitxu-ren testamenduaz duen antzerakotasuna edo hobeto esandaberdintasuna. Pitxu kauteen mithila edo aprendiza da eta hauen arteanbihurri, parranderoena. Bere saioa beste pertsonaiek egiten duten guztiarenhankaz goratzean eta jendearen zirikatzean datza. Bukaeran, buhameak etabeste zenbait pertsonaia gainean jausi zazkiola eta, hiltzen da eta bere testa-mentuaren irakurpena egiten da. Pitxu-k, kauteetan pobreena, pobreagorikbada behintzat, gauzarik baliogabetuenak «ordeinatzen» ditu: parasola,zartagin zaharra, genibeta, azitak, piza untzia, bere zorrak etab. Ordeinuhauen jasotzaileak ere aipatzen dira jendearen barrea eragiteko helburuazeta jeneralean ezagunak diren pertsona edo instituzioak dira, hau da, horieiziria sartu herriaren alaitasunerako; kritika edo zentsura, horretarako bide,eta ez xede, gertatzen delarik.

Juizioak dira hiru modu hauetako ugarienak Ihauterizko herri literatu-ran. Phantzart antzerkian luzeena gertatzen den zatia da, bai Hérelle-k, baiVinson-ek beren obretan komentatua (9). Baküsen, esan dugun bezala, ezdu juizioaren antzerki mota honek hainbeste lekurik, baina bai obraren ga-rapenean zehar jüstizierren jokabideak garrantzi handirik. Biotan antzeraematen da, bi gai-ardatz agertzen direlarik: justizia inguruko lanbidedunenbarregarri jartzea bata eta akusazio, defentsa eta azken batean hitzaldigehienen kontraesankortasuna bestea. Gorago aldatu den Malküs eta Mal-külina xaribariaren bersetak ematen digu azken honen ideia garbia. Phan-tzarten kasuan jokaera barregarri hori nolabait aberastuta azaltzen da xari-bariko pertsonaiek ere parte hartzen dutelako juizioan.

Hauetaz gáin beste bi testu esplizito ezagutzen ditugu: San Pantzar, La-rresoroko gazteek mende honen haseran ematen zuten antzerki puxka eta

(8) Harruguet, S.: «Oraisons funébres de Carnaval-Ihautiri Solas», 113 or. Adierazpenbat behar lukete agian zenbait hitzek: «sor ohaco kofoina», sehaskako kofia izango litzateke;«trukesak», tenailles, tenazas; «pintchetac», pincettes, pinzas, alicates; «arrastelua», sardexka,tenedorea.

(9) Hérelle, G.: «Le Théâtre comique», 86-90 orr. Vinson, J.: «Folklore...», 365-378 orr.

153


Ihautiri Solas-ean azaltzen dena, XV atala zehazki. Malküsen hasierako za-tia, testuen artean argitara damaguna, juizio baten kontakizuna da, ez osoaeta pheredikian agertzen dena; beraz horrekin konpondu behar obraren ga-lera itxuraz behin-betikoa bait da. Larresoroko testuan Ritou abokatuarenaurkezpena eta gero (10), lekukoen saio laburrak ematen dira. Hauek Ihau-teriz gertatutako makurkeria guztiak Pantzarti leporatzen dizkiote, bainaPopuluak ixil arazten ditu «eskandala hutsa» bihurtzen ari bait da auzia.Garbi gelditzen da, hortaz, herria eta Pantzarten arteko identifikazioa.Gehiegikerien ondoriotzat jotzen ditu Prokuradoreak —fiskalak— herrikozenbaiten gaisotasunak gero, Ihauteriz emandakoak hain zuzen. Hala ere,Abokataren ustez gehiegikeria, makurkeria eta okerbide horiek guztiek po-sibilitatzen dute gizartean dauden lanbidedunen bizitza, apaiz, justizier etamedikuena barne. Pernandoren egia hau heriotzaren alde positiboak berakaldarrikatuz bukatzen du herriaren onespenaz. Dena den bestetan bezalaPantzart kondenatzen dute zenbait ateraldi barregarriren artean.

Buhameak. Altza, 1984. (Arg. X. Arrola).

(10) Piarres Lafitte-k, testu horren argitaratzaileak, eman zidan pertsonaia horren berri,83-7-11ean igorritako eskutitzean: «Ager arazi nuen San Pantzarten auzia ez zen antzerki batenzati bat, bainan Larresoro-ko herrian gaztek asteazken haustez eginikako ospakizun laburrarenkopia, gainerako guziak tipustapas egin zituzketen. Ritou abokata aipatzen baitute, EtienneRitou abokata frango ezagutua zen 1901-1910 arte hortan, haren izenaz jabetu ziren». Interes-garria da pertsonaia erreal bat herriak nola hartzen duen bere Ihaute-juizioaren antzespenera-ko.

1 5 4


Ihautiri-Solas Harruguet-enean ere azaltzen da, esan bezala, epaiketa-ren saioa azken aurreko atalean. Orain arte aipatu ditugunen ildo beretikdoa hau ere. Hiru zati ditu: lehenengoan Presidentaren hitzaldia agertzenzaigu eta bertan Ihauteriaren akusazio barregarriaren irakurpenari ekitendio, maskaradetako pertsonaia batzuren esanekin antzerakotasun nabar-men zenbait erraz ikus daitezkeelarik, adibidez kauterenekin, Kabannakbezala liburu handi batez baliatzen eta hauei dagokien tresnen bat ere aipa-tzen bait du. Prokuradorearen saioa dator gero, noizbait Abokatak moztua,eta Ihauteriak egindako bihurrikerien zerrenda luzea egiten du errima, goi-tizen eta esaldi barregarriez hornituta. Harrigarria da hemen ere maskara-darekiko antza: «Haurragno, mariagno, cogno eta recogno» 99 orrialdean,eta abar. Abokataren defentsa ardatz beraren inguruan garatzen da. Aipa-garri ordea, Ihauteriaren jarraikortasunaren iragarpena litzateke: «Badaoraino bazterretan, laborari etche guzietan, Donibanetic à Banca, Carnava-len hazteco luquinca... », 103 or. Epaiketa bera edo jujamentua modu harri-garri batez egiten da, Presidentak balantza baten muturretan jartzen dituxardintzarra alde batean eta puxika —maskuri puztua— bestean. Xardinakgehiago pisatzen bait du, sententzia ematen da: «Mourir ou crever biakigualtsou, emacozic phurditic su» 105 or. Juizioaren ekintza kapellauarensaioaz bukatzen da. Hau ere obra honetan besterik ez da agertzen eta Ihau-teari eskainitako azken hil eresia edo izango litzateke. Besteetan ikusi denzentzu alai eta barregarria azaltzen du eta funtsean, groteskoaren kontzep-zio estetikoa osatzen duten ezaugarrien aztarnak orotan bila litezkeela esangenezake.

Badago liburu horretaz irazkin gehiago egiterik. Laburki emango dituguondoren zenbait ideia, azaldutako ezaugarriak eta Ihauteriaren atal desber-dinak bertan nola isladatzen diren hobeto ulertuko delakoan. Aztertutakokapituluez gain XIVgarrena iruditzen zait aipagarri: «Le Mariage de Carna-val», 81-91 orrialdeetan. Ezkontza gertatu baino lehen juizioa ospatzen da,beraz honen ondorioz Juanes Carnavalek amore eman beharko du eta Gue-china Itzuliphurdirekin zazpi urtetarako lotu, honek salatu bait du. Ijitoenerara egindako ezkontza da: sententzia ematerakoan Presidentak «duphinazintzicatzen» du zazpi zatitan hausten delarik. Beste alde batetik esan liteke,zilegi bada behintzat, ezkongabeen arteko xaribari baten itxura duelasaioak, Guechina haurdun bait dago, agian Juanesek «tronpatua». Neskaeta mutilen portaera libreegi eta alferraren kritika barregarriaz hasten da.Pertsonaia bion galdeketa ere modu berean ematen da. Abokatu desberdi-nen hitzek Larresoroko Ritou-ren saioa edo bertako juiziokoenak gogoraerazten dizkigute. Sententzia eta ezkontza baino lehenago Presidentak ema-ten dituen arrazoi nahastuak groteskoaren ateraldi kontraesankorrez bete-rik daude: «Ongi edo gaizki, —nihis nahas, tous les solas,— gezurrac etaegiac, dans ce duphin ezarriac, debru zaharrac pour qu’il cherche beriac,adarrac eta buztanac, Maria Chantchoren galtzac, ifernuco catichimac, ze-ruco zinkurinac, asto zaharraren haginac,... », 90 or. Beste obretan ere aurkidaiteke ezkontzaren gaia, Baküs trajikomerian bereziki. Hor esplizitoki ai-patzen da Ihauteriko pertsonaien ezkondu beharra beren «arraza» ez dadin

1 5 5


galdu, hots, jaiaren jarraikortasuna, adierazita dagoen denbora kontzepzioherritar ziklikoaren erakuskarria. Ihautiri Solas liburuan horrelako aipa-men garbirik azaltzen ez den arren, zentzu beraz interpreta liteke JuanesCarnavalek egiten duen bere aitaren erreferentzia: «Sa mère l’appelait«Gaichua», ma mère il l’appelait «Xoxua»; les autres on lui disait «GuéchanCarnavalé». Hil beita l’autre printemps, erria para accident». 84 or.

Zamaltzain eta Zuberoako bandera. Altzai, 1984.(Arg. X. Artola)

Liburuaren beste kapituluez ere badago zen esanik. Lehenengo laurekobra osoaren aurkezpena osatuko lukete. Agurrak trajikomeria eta maska-radetan bezala agertzen dira, Ihauteri eta Garizumaren arteko berri emateaere bai, pertsonaien izendapen barregarriak, ohizko lanbideen aurkezpeneta kritika barregarriak, karnabalaren deskripzio hiperbolikoa jaki desber-dinen zerrendapen eta txerriaren aipamen bereziaz, otoitz barregarriak etaabar. Jarraian datozen bederatzi kapituluak, V - XIII, teatro erara daudeemanda, lehenago komentatu ditugun XIV - XVIen antzera eta aurkezpe-neko laurak ez bezala. Bakoitzean ezizen barregarri duten bi pertsonaiarenartean gertatzen da ekintza elkarrizketa moduan. Ihauteriaren ezaugarriorokorrak eta groteskoarenak dira antzerki saio labur hauen ardatza, festa-ren giro alaia alde guztietatik begiratuta nabaritzen delarik.

1 5 6


Zati hau gaingiroki aztertuta, Ihauterizko euskal antzertiaren batasunaerrez ikusten da. Maskaradetan azaltzen diren pertsonaien antzerakoak di-tugu, bertan ematen diren gaiak, trufak eta errima errezak esate baterako,askotan agertzen direlarik. Trajikomerien zenbait elemendu ere ugari diraeta haiek apur bat serioago edo izan arren, badirudi herri ohitura zabal ba-ten emaitzak direla. Trajikomerietako satanen eta beste zenbait pertsonaia-ren esanak berak agertzen dira eta ekintzaren garapenezko antzerakotasu-nak ere aipatu daitezke, Karnabalak, Mixeriaren aurrean suertatzen deneanjoan behar izatea adibidez. Baküs antzerkian eta zenbait herritako maskara-detan bezala, kantuez zipriztinduta dago Ihautiri Solas-en atal hau, bestehorietan baino askoz ugariago direlarik. Beste alde batetik, ugariak ere ba-dira gorputzaren zulo eta funtzioen aipamen irrigarriak bizitzaren materiali-zatze groteskoaren kontestu barruan emanda, andre eta nesken jokaerarenkritika, herriko portaera sexualak barre egiteko arrazoi bihurturik, zenbaitofizio eta batez ere Elizari buruzko aipamen txantxetakoak eta beste antzer-kietan ikusten den publikoaren zirikapena, ia kapitulu guztietan agertzendena. Alabaina badago besteetan inoiz azaltzen ez den elemendu bat —mas-karadetako salbuespenaz, baina hauetan aipamenak saioa ematen denekoegoeraren inguruan ematen dira. Zera da: batzutan kinka historiko edo po-litikoak modu ironikoz edo txantxaren bidez erabiltzen direla, itxuraz jen-dearen entretenigarri edo bere irri-algarak eragiteko qsmoz. Adibiderikgarbiena 50. orrialdean dagoena izango litzateke, mugaz honanzko egoera-ren aipamena Arculo-k egiten duenean: «Samedi ahetz batec ekharri berri,orai dela Espagna gorri. —Egia ahaldea hori?— Jende chehia atsaldatu, eli-zac erre comentier eman su.— Jaun erregia fera foutro, échappé au trot».Alfonso XIII.aren ihesa izango litzateke ene ustez, liburua agertu zenekodata kontutan hartzen badugu. Hitz horiek Chantchoren ondoko irazkin fa-rregarria eragiten dute: «Espagna gorri, Frantzia churi, ez dea ba harrigarri?Beharco diuk bientôt, juan 14 Juillet à Elizondo, danser fandango et chanterà notre aise «La Marseillaise».

Guztiauek esanda galdera bat erantzun beharra dago. Harruguet-ekIhauterietan ematen ziren ospakizunetatik atera zuen obra hau ala kreaziolan bezala, berak sortutzat jo behar dugu? Hasieran egiten duen aurreitz la-burrean ez da garbi gelditzen: Dena den ene ustez, bere aldetik zerbait jarriizan ezkero gutxi izan zatekeen eta materialen moldatze edo liburuari formaemate kontuan bereziki egingo zuen. Lan honetan zehar ikusi den bezala,tradizio eta ohitura oso hedatu bat bait zegoen Ihauteri garaian halako herri-tar antzerkiak edo juizio antzeko emanaldiak prestatu eta jokatzeko.

XARIBARIAK

Lan honetan zehar ikusi denez, xaribariec ematearen eta Ihauteri jaia-ren arteko loturak handiak izan arren, oso gutxi dira elemendu horiek biakbatzen dituzten antzerki saioak. Ihauteriaren aipamen esplizitoz lau antzer-ki izango genituzke: Planta eta Eleonore, Phantzart-en azaltzen dena eta

1 5 7


Pierrot eta Xarrot, Baküs-en; Malküs eta Malkülina, zeinaren hasieran gal-duriko trajikomeriaren aztarnak ditugun eta azkenik Juanik hobe eta Arlai-ta, non sujetetako bati, Juanik-i hain zuzen, «fils du Pansart de l’année der-nière» izendapena egiten zaion (11). Badirudi azkeneko bi hauek, esandakoaipamenez kanpo ez dutela karnabalarekiko beste erlaziorik, jokatu zirendatak alde batera utzita. Beraz, argitara ematen ditugun trajikomerien ba-rruan azaltzen diren biak izango lirateke xaribarien artean Ihauterizko lite-raturan guztiz sartu beharko liratekeenak. Bi horiei buruz ihardungo duguatal honetan.

Xaribariak beste antzerki serioagoekin batera emateko ohitura oso he-datua zegoen eta itxura guztien arauera Erdi Aroko antzertian bertan asko-tan erabiltzen zen. Horren eragile edo arrazoi funtsezkoena astolasterrendebekuetan zetzan. Debeku horiek ordea, errazki gainditzen ziren emanal-dirako baimena eskatzean trajeria edo Ihauteari buruzko obra bat antzestubehar zela aipatuz, gero horrekin batera astolasterra ere agertu arren. Itxu-raz, jendarme edo autoritateek ez ikusiarena egiten zuten antzespena ema-ten zenean, jendeak oso ongi hartzen bait zuen xaribaria, askotan trajeriahutsarekin aspertu egiten zelarik. Beraz ikusleentzako eztena bihurtzen zenemanaldiaren iragarpena: esandako sujeta hutsa ala piperdun beste zerbaitgehiagoz hornitua izango al da? Trajikomeria bien kasua ere antzerakoaizango zen. Gai funtsezkoenaren garapena —Ihauteriaren eta Garizumarenarteko burrukak eta istiluak— jaiaren oinarria izan zatekeen, ohitura batenadierazpena, baina xaribaria emanaldian zehar agertzen zenean publikoakarreta handiagoz segitzeko arrazoi gehiago izango zuen, zerbait erreala, ger-tatutakoa bait zen han azaltzen zena. Dena den, beste xaribari batzuen ka-suan ez bezala (12) ez dugu bi astolaster horiek sortu zituzten egitateen be-rririk.

Bi antzerki mota horien batzea itxura denez hiru jokabide desberdinezegin zitekeen (13). Lehenengoa antzerki nagusiaren moztean zetzan —gehienetan lehen pheredikia esan eta gero edo azken pheredikia baino lehe-nago— eta xaribaria osoa antzesten zen, geroago trajeria jarraitzeko. Biga-rrena xaribaria trajeriaren garapenean zatikatzearena zen. Prozedura hauPierrot eta Xarrot Baküs trajikomeriaren barruan sartzeko eta biak bateraantzesteko erabili zen. Ekintza biok ez dute azaltzen elkarren arteko erla-ziorik, ez gai kontuan, ez pertsonaien artean. Lehen pheredikian bion aipa-mena egiten bada ere, ekintzan barrena atera litekeen erlazio bakarra sata-nek beren eginkizunean, jendea tentatzen eta infemura eramaten saiatzearenfuntzio topikoan egongo litzateke, bai trajikomeriaren pertsonaien aurrean

(11) Ikus Hérelle, G.: «Le Théâtre comique...», XIII cap.(12) Urkizuk argitaratutako Piarres Adame-rena eta «Pepa eta Koakin», Oxalderena,

«Astolasterrak» bilduman. Hérelle-k «Protestanta eta Belle Marie» argitaratu zuen, «Les Cha-rivaris nocturnes...» artikuluan. Berak aipamen asko egiten ditu xaribariak eragin zituzten ger-taerei buruz «Le Théâtre comique...» liburuaren XII. kapitulutik aurrera.

(13) Hérelle-k batze honen gertaera kontutan harturik xaribarifarzen beste sailkapen bateman zuen. Ikus nik prestatutako Phantzart-en lehen argitalpena, sarrerako 20 or. Dena denorain aztertzen denari egokiago deritzot.

158


bai xaribariarenekin hala jokatzen dutelako. Irudi batez argiago adieraz de-zakegu:

BAKÜS ANTZERKIA

OBRA

Baküs trajikomeria,xaribariak zatitua.

Pierrot eta Xarrot xa-ribaria, trajikomerianzatika emana.

PERTSONAIAK

Ihauterizaleak, Gari-zumazaleak. Jüstizie-rrak, Barbera.

S A T A N A K

Pierrot, Xarrot, Jüli-se, Finot, Apatha, Ba-salise.

GAIA

Ihauteri eta Garizuna-ren arteko burruka.

Xarrot bere senarra-rena ez den haur batezerditzen da.

Lotura esplizito bakarra beraz, satanen kokabidearena. Hala ere honek ezdu bi ekintzok beren artean erlazionatzeko inongo aukerarik ematen, esanden bezala zeharo topikoa bait da, bi eginkizun besterik ez dutelarik: jendeaentretenitzea, beren dantza eta ateraldi barregarriez eta ekintzen intentsita-tea areagotzea pertsonaiak tentatuz, baina gehienetan banaka, obra biakondo bereiztuta, egiten dutelarik. Honetaz gainera, antzerkia irakurtzera-koan zenbait gaizki ulertze eman litezke, koreografiazko tresneriaren etamusikaren laguntza falta zaigulako, obra bion bereiztearen kontuan. Nahas-teak ez du koherentzia askirik azaltzen baina aipatu beharra dago ikus-en-tzuleek seguruenik jakingo zutela nortzu ziren xaribaritutako pertsonak etazein jokalarirengan zeuden irudikatuta. Zoritxarrez, ezinbesteko elemenduaberasgarri horren faltan gaudelarik, testu soilaz baliatu behar.

Xaribari honetan Xarrot haurdun gelditzen da eta Pierrotek haurra be-rea ez dela dio. Bion arteko sesioetan Apatha, Pierroten aitaginarrebak etaBasalise bere amak hartzen dute parte, aholkuak ematen dizkiotelarik. Bi-garren maila batean agertuko lirateke Jülise, Pierroten emaztegai ohia, Sa-tanen eraginez bere antzinako amodioa berriro ikusten duelarik eta FinotJüliseren atzetik dabilen Mauletarra. Barbera ere azaltzen da xaribariarenazken aldera ekintzan, Finot mozkortua Jüliseren etxera gidatzeko, baina ezdut uste obra bion arteko lotura ere hemen ikusi behar denik, zeren eta ezbait du behin-behineko helburu bat baizik, beste edozein pertsonaiak erebete zezakeena. Xaribariak ez du bukaera zehatzik eta, hain zuzen ere, ho-rregatik nabaritzen da inkoherentzia apur bat bertan. Hala eta guztiz ere go-goratu beharko litzateke antzerti mota honek duen helburu nagusia: herriannorbaitek egindako makurkeria antzespena barregarriaren bidez gaitzestea,zer soluziobide eman zitzaion garbiki adierazi behar ez delarik.

159


Astolasterra beste obra baten ekintzaren barnean emateko hirugarrenjokabidea fusioa izango zen. Prozedura honek pastoralgilearen aldetik tre-betasun handiagoa eskatzen du zeren eta bi obra baino, bi ekintza nahiko lo-tuta ematen bait dira. Emaitza antzerki huts bat da beraz, bertan bi ekintzadesberdin horiek errez antzeman daitezkeelarik. Hiru eratara gerta zite-keen fusio hori, Hérelle-ren esanen arauera (14). Lehenengoa, xinpleena,trajeriaren pertsonaien ahoetan berset barregarriak jartzean datza, bersethoriek, emanaldiaren zertzeladak nolakoak izango diren publikoari adierazibatetik eta xaribariaren berri eman bestetik egiten dutelarik. Apezpikunahiz Erregeek, ateraldi lizun eta barregarriak izango dituzte, emanaldiarenezaugarri groteskoak horrela areagotzen direlarik. Jokamodu honen bi adi-bide leudeke: Astyage eta Helenaren trajeriak. Bigarren prozedura trajeriaxaribariaren sujetaren arauera aukeratzea izango zen. Malküs eta Malküli-na astolasterran biolatzaile gertatzen dira zenbait pertsonaia, bada «St. JeanGuérin»-en trajeria aukeratzen da, non Richilde sujetak biolatua bait da.Antzera, Saturno eta Venus, Judith eta Holopherne trajeriaz eman zeneanere bai. Trajeriaren sujetan Judithek bere herria askatzeko egiten duena ga-rrantzitsua bada ere, Holophernerekin oheratzearen kontuak bere pisua erebadu, eta hain zuzen horri heltzen dio pastoralgileak xaribaria bertan ema-teko. Honela, bi pertsonari gomendatua agertzen zaigu antzerki osoa: «à laliberatrice de Bèthulie et à la gourgandine de Pagolle», Hérelleren hitzetan.Honek egin zuen pheredikarien berseten itzulpenean ere argi gelditzen daarazoa: «Comme les femmes son malignes! Lorsqu’elles se sont mis quelquechose en tête, il n’est rien dont elles ne puissent venir à bout». Hirugarrenfusio-modua trajeriaren eta xaribariaren pertsonaien identifikatzean datza.Batasun handiago bat lortzen saiatzen da orain pastoralgilea, eta askotan,sujeta, bat gertatzen da bi ekintzetan. Adibide asko omen daude: Alexandreeta Ardéatina, Rekokilart eta Roland; Juanik eta St. Louis eta abar. Hére-lleren ustetan azkeneko jokabide hau hartuko zuen Jakes OhienartekPhantzart trajikomeria eta Planta eta Eleonare xaribaria batutzeko orduan.Pertsonaien identifikazio osorik ematen ez den arren, ekintza biek lokarribat baino gehiago azaltzen dute: «le pastoraher, afin de fondre les deux piè-ces, a imaginé de donner Pansart pour amant à Eléonore; mais il n’a su réali-ser que trés imparfaitement cette tentative de fusion, et, dans la majeurepartie du développement, la tragicomédie et la farce demeurent indépen-dantes». Neurri handi batean arrazoi badu ere, ez du mediku eta barberareneginkizunak suposatzen duten lokarria aipatzen, batez ere medeziak Plantaengainatzen duenean eta jüstizierrek bi ekintzotan betetzen duten funtzioaere ez. Bi obrak beraz nahiko ongi desberdinduak azaltzen zaizkigu, xariba-rituak ezagutuko zituen publikoak aisa konprenitzeko moduan, farza traji-komerian zehar zatika agertzen delarik. Gaia zehazkiago definitua uztea-rren, zera esan genezake: aipatu diren azkeneko bi prozeduren nahasmenagertatzen dela Ihauterizko xaribari honen ematean, hau da, trajikomeriandiseminatuta azaltzen dela baina ekintza biak lotzen direla zenbait pertso-

(14) Op. cit. XIII kap.

160


naiaren antzespen bikoitzaren poderioz. Bi ekintza horien erlazio-irudia ho-nela egin liteke beraz, Phantzart antzerkiaren kasuan:

PHANTZART ANTZERKIA

OBRA

Phantzart trajikome-ria, Xaribariak zati-tuta

Planta eta Eleonorexaribaria, trajikome-rian zatika emana.

PERTSONAIAK

Ihauterizaleak, Gari-zumazaleak. Satanak,

PHANTZART, JUS-TIZIERRAK OFI-

ZIODUNAK,

Eleonore, Planta.

GAIA

Ihauteri eta Garizu-maren arteko burruka.

Eleonore bere senarraez den besteren eragi-nez haurdun.

Lokarriak lehen baino ugariago dira orain eta Phantzart, Jüstizier, Bar-bera eta Medeziaren jokamoldeetan gauzatuta ikusten ditugu. Xaribariarenpertsonaiak, beste alde batetik, askoz gutxiago dira Pierrot eta Xarrot-enbaino eta oso gutxitan azaltzen dira eszenan bakarrik. Antzerkian ematendiren ekintzen artean juizioarena garrantzitsuenetakoa izanik, bere ingu-ruan garatzen da astolasterra. Arazo hau beste lan batean (15) xehekiagoadierazi nuen arren, uste dut garbi asko gelditzen dela horrela. Dena den,interesgarria da antzerti komiko eta trajikoaren arteko lotura edo nahasketahau eta derrigorrezkoa iruditzen zait, beste eskuzkribuak aztertu eta estu-diatzeko orduan, kontutan hartzea.

Horretaz gain, astolaster bi horiek Ihauteri jaiaren barneko garapeneanzehar kokatzen baditugu aztertutako groteskoaren kontzepzio estetikoaazaltzen zaigu. Lehen esan den bezala, xaribarien helburu morala ezin uka-tu den arren, jai-giroko libertimenduaren xedea azaltzen da nagusi, okerbi-de baten gaitzespena, antzespen barregarri batez ematen delarik. Besteezaugarri batzu ere atzera agertzen zaizkigu: senar-emazteen arteko tira-bira eta burruka horiek sexualitatearen herri-interpretazioa adieraztendute, gizartean ezarrita dauden arauak, hala ezkontza nola nesken portaerazuzena, era barregarri batez hankaz gora jartzen direlarik. Neskak edo ho-beto esanda, emazteak egindako ezkontzaz damutu egiten dira zeharo. Se-narrak nazkaturik daude beren emazteen jokaeraz eta haiekin hartutakoerabakia mila aldiz madarikatzen dute. Guzti honen erakuskarri Phantzartantzerkiaren 358-360 bersetak berrirakur daitezke, non ezarritako arau so-zialen gaitzespenik nabarmenetakoena azaltzen den:

(15) Ikus Phantzart-en lehen edizioa, sarrerako «Trajikomeriaren egitura» atala. Bertanantzerki osoan gertatzen diren egitateen zerrendapena dator, zein zer ekintzari (xaribariari alatrajikomeriari) dagokion azpimarratzen dudalarik.

1 6 1


«Neskatila gaztiakzütiet abertitzen:gogoz gaiti ez ezkuntaskaziek zer nahi erran dezen!

So egin ezazieene etsenpliari,eni bezala zeizieheltüren segürki.

Arima eta khorpitzadüzie galdüren.Azkazien kuntre maradizionezgero infernüti ariren.»

Gorputz funtzioen aipamenak ere ugari dira lehen adierazitako bizimodua-ren materializatze zentzuan emanak. Honez gainera hizkera piperdun eta li-zuna, birao edo isekaren erabilpen etengabekoa eta abar azpimarra genitza-ke, guzti horiek jai giroa mantentzea eta jendearen barrea helburu bezaladutelarik. Ohartu beharko dugu, azkenik, aipaturiko groteskoaren aztar-nak beste zenbait xaribaritan ere egon daitezkeela nolabait azalduta, Ihau-terizkoak ez izan arren, eta oso baliagarriak gerta lekizkigukeela antzertikomikoaren batasun trinkoa berriz aldarrikatzeko ez ezik, astolasterreneginmolde eta baliapideak hobeto konprenitzeko ere (16).

MASKARADAK

Maskarada Ihauterizko ikuskizun aberats eta osoena da. Hau esatekoarrazoi bat baino gehiago dago. Aurreko ataletan argi gelditu den bere an-tzinatasuna alde batera utzita ere, ez dago Euskal Herrian beste ekintza kar-nabalezkorik horren aldakor, luze, koloretsu eta harrigarri gertatzen denik.Hala ta guztiz ere, ez dugu atal honetan bere deskribapena egingo munduguztiak onartu eta goraipatuak izan direlako orain arte bestek egindakoak(17) eta batez ere gaiari buruz prestatu den lanik garrantzitsu eta, ene uste-

(16) Adibide gisa ikus Urkizuk prestatutako «Astolasterrak» bilduman «Kabalzar etabere familia» xaribaria, IV eta V bersetak (Baküs-en azaltzen diren izarren eta giza-tankerenantzekoak), XXI eta XXII bersetak (satanen arteko iskanbilak eta lanarengatiko ordain eskegroteskoak), «Pierris eta Katixa» xaribariaren CXXXI eta CXXXII, non juezaren kritika ba-rregarria azaltzen den, eta abar.

(17) Hérelle-rena litzateke kontsejagarriena, op. cit., II-V kapituluetan. Carok harena la-burtzen du, «El Carnaval», 2. partea, III eta IV kapituluetan. Aipatu den Mazéris-ena ere inte-resgarria da, euskaraz eta xiberotar batek egindako osoena delako. Hemen aitortu behar dutezin izan dudala Chaho-ren «Biarritz entre les Pyrénées et l’océan. Itinéraire pittoresque» dela-koa irakurri, itxuraz nahiko garrantzitsua ere dena. Ikus Caro, op. cit. 178-179 orr., ohar biblio-grafikoak.

162


tan, hoberena agertzear bait dago, François Fourqueten eskutik. Honen xa-lotasunari esker bere lanaren zati handi bat aztertu ahal izan nuen, batez erezenbait maskaradetako testuak, pheredikiak eta hain zuzen, hauen irazkinaegitera mugatuko naiz. Halaber, beste testu sailen aurkezpenean egin denmoduan, groteskoaren aztarrenak aipatuko ditugu, maskaradan besteetanbaino ugariago agertuko zaizkigularik eta atzera jabetuko gara Ihauterizko an-tzerti era guztien batasunaz. Ondoren datozen testuen artean pherediki ho-rien erakuskarri bat jarri dugu, Herriz Herri aldizkarian 1982ko otsailarenhamaikean argitaratutakoa, eta txorrotxen kopletako batzu ere bai, Mazérisabadeak Gure Herria aldizkarian, bere artikuluarekin batera jarriak. Halaere, Fourquetek bildutako sorta ederraz emaitza literario desberdinen arte-ko alderaketarako baliatuko naiz, bere lana argitaratzen denean osoki ira-kurtzeko ahalbidea izango dugulakoan.

Pheredikiak dira beraz maskaradetan azaltzen diren testu gehienak —hemen argitaratu duguna, Arbotin 1864an emandako maskaradak BuhameJaunak botatakoa, eta Fourqueten lanean agertzen diren testuen gehien-goa—, zenbait kopla, txorrotxenak, eta kantu ere ematen den arren, esatebaterako, kauteen kanta-saio barregarri eta laburrak. Pheredikiak, predi-kuak edo sermoiak alegia, sermoiei buruzko atalean komentatu gabe utzi di-tugunak. Zergatik hori? Bada, elkarrizketa delako pherediki hauen giltza-rria eta beraz, antzerkiaren bidezko herri adierazpen literarioa direlako.Trajikomerietako lehen edo azken pheredikiak ere ez al dauden antzerkia-ren testuinguruan kokatuta, galdetuko du inork. Bai hala da, baina horietanpheredikaria bakarrik ari da bere saioa botatzen. Eszenan bakarrik dago,musikaren noizean behingo laguntza izan arren, mugimenduak edo dantzakerrezitatuaren erritmoari eusten dion bitartean, baina ikus-entzulegoa etabeste pertsonaiak isilik daude. Ez dute, inola ere, parterik hartzen bakar-saio horretan. Maskaradetako sermoietan aldiz, ezinbestekoa da beste per-tsonaien jokoa bai mugimendu eta koreografiaren arloan, bai hizketaldiare-nean. Ideia hau saio bat ikusi izan ezkero askoz hobeto konprenituko litza-teke. Maskaradariek emankizunerako prestatzen dituzten testuetan pertso-naia nagusi, «gehien»en esanak batez ere azaltzen dira. Arbotiko BuhameJaunaren sermoiaren kasuan, adibidez, badirudi berak ez beste inork ezduela hitz egiten; hala ere, saioa zuzenean ikusten bada edo grabazioren batentzuten, beste pertsonaien esanak, mogimenduak eta abar nabarmenkiazaltzen dira phedikariaren saioaren inguruan, areago publikoak berak ereparte hartzen du neurri handi batean, pertsonaien ateraldien arauera berakere errakzionatzen baitu barre, oihu, garraisi edo dantzaren bidez. Fourquetederki jabetu da arazo honetaz eskuzkribuen hoztasunaz ohartzen digu-nean. Berak transkribitutako maskarada-saioetako batean adibidez —Pa-golan, 1983-ko Martxoaren 3ean emana—, Buhame Jaunak, Arbotikoanazaltzen den sermoi ia berbera botatzen du, baina grabazio bat denez gerobeste pertsonaiek, buhameek bereziki, eta publikoak berak ere parte har-tzen dute. Hortaz, sermoiak dira, bai, baina antzerkiaren testuinguruan ber-tan derrigorrez kokatuak eta bakarka inoiz ez emanak, beste Ihauterizkosermoiak ez bezalakoak.

1 6 3


Maskaradetako testuak ordea, nork osatzen ditu? Itxura guztien araue-ra, pastoraletan errejenta dagoen bezala, maskaradariak eta ikuskizuna no-labait zuzentzen dutenak biltzen dira emanaldia gertatzeko orduan. Hauenartean zaharrak ziren saio osoari lehen errepasoa ematen ziotenak, dantzak,mugimenduak eta esanak behar zen moduan eginda eta emanda ote zeudenepaitzeko. Orain gehienetan koblakari edo maskaradetan askotan aritu denbaten laguntzaz osatzen dira. Testuak, esanak ahoz transmititutakoak diraalde batetik eta urtean urteko gertakari edo herriko arazoen arauerakoakbestetik. Zoritxarrez testu zaharren berririk, nik dakidala behintzat, ezdugu Arbotiko 1864ko Buhamarena izan ezik. Honek ordea, konklusio in-teresgarriren bat ateratzeko bidea ematen digu. Pherediki berbera 1982anPagolan eman zenez, 119 urtetako aldea dago bien artean. Gerta zitekeentestua norbaitek gordetzea eta paper zaharren artetik bateon batek kasuali-tatez atera eta antzespenerako erabiltzea. Dena den tradizio zahar eta handibaten erakuskarria izan Iiteke hori. Aurreratxuago honetaz gehiago esangodugun arren, testu hauek aipaturiko bi zatiez osatzen direla eta lehenengoa,ahoz aho orain arte pasatakoa, tradizio garrantzitsu baten ondorio dela esandezakegu.

Alabaina, maskarada luzea da, egun osoko iraupena izaten du agida-nean, bazkaritarako atsedenaz noski, eta konpreni litekeenez testuak, an-tzerkiaren zati mintzatuak, ez dira, pastoraletan gertatzen den bezala, saiogehienaren osagarri. Itxura denez eta oker ez banago, emanaldiaren zati ja-kin bat osatzen dute. Hérelle-ren azterketa jarraituz (18) zati hauek zituenmaskarada-saioak:

1 . Gudu-ekintza antzerako bat, barrikaden haustea ere deitua. Dantzarenbidez maskarada eman behar den herriaren hartzea irudikatzen da.

2 . Notable edo herrian garrantzitsu diren pertsonei bixita. Alkatearen,kontzejalen eta abarren etxeetara dantzan abiatzen dira, bertan nola-baiteko eskea egiten dutelarik.

3 . Branlia dantza. Oso aberats, luze, konplikatua, Jauna eta Laborariapertsonaien omenezko dantzak, Brauli-jaustia delakoa eta Karakoil-tzia, besteren artean ematen direlarik. Zenbait ekintza parateatral erebadago zati honetan.

4 . Funtzioak. Hauek, Hérelle-ren esanen arauera, eszena komikoak dira,keinuz eta hitzez egindakoak, nahiz inoiz ez idatziak izan, baina baimendez mende herriaren memorian gordeak. Jauna, Anderea, Labora-ria eta Laborarisa antzespenaren buru bezala jartzen dira, eta ez dute,behin edo bitan izan ezik, emanaldian parterik hartzen. Bederatzi fun-tzioren zerrenda eman zuen Hérelle-k:

1 . Hartz, arkume eta artzaiaren artekoa aspaldian galdua.

2. Zamaltzainarena, Godalet dantza ezagunarekin.

(18) op. cit. III eta IV kap.

1 6 4


5 .

3 . Perratzaileena, Txerrero eta Zamaltzaina perratzen dituztela.

4 . Kherestu edo zikiratzaileena. Kantiniersa irentzeko alferrika-ko saio barregarriaren ondotik Zamaltzaina zirikatzen dute,«deux bouchons emblématiques» airera boteaz bukatzeko.

5 . Xorrotxena. Gathusain eta Zamaltzainak gidatuak. Jaunarenezpata zorrozten dute. Antzinan Barbera, Photikaria eta Me-dezia ere azaltzen ziren bertan

6 . Buhameena. Berak bakarrik, zarataka eta istorio «zoro» batkontatuz.

7 . Kauteena. Gathusaina eta Kantiersak gidatuak. Euskaraz gai-neko beste hizkuntzez ere (frantses, bearnesez...) Kaute nagu-si edo gehienaren galderei txantxetan erantzuten die besteek.Satirak eta zikinkeriak. Jaunaren pertzaren konponketa. La-naren ordaina. Honen ondoriozko burruka, Pitxuren heriotza,testamentua eta medeziaren lanari esker, haren berpiztea.

Zortzigarrena, eskaleena, eta bederatzigarrena, Txerrero etaZamaltzain beltzena, aspaldian galduak, azkenekoak izangoziren. Gaurregun kauteen saioaz amaitzen da funtzioen zatia.

Azken dantza. Bi zatitan. Lehenengoan maskaradetako dantza tradi-zionalak ematen ziren eta publikoak ere dantza egin zezakeen bainapertsonaiengandik bereizita. Bigarrenean herri osoak hartzen zuen par-te, edozein gauza dantzatuz, gau aldean saioa guztiz bukatzen zelarik.

Barkoxen 1982ko Otsailean ikusi ahal izan nuenez eta Fourqueten lana-ren arauera, galdutako zatiak kenduta, maskarada ia berdin ematen delaesan liteke. Antzerkia, hitzaren adierazi osoenean, badirudi funtzioei dago-kien zatian ematen dela, zehazkiago 5, 6 eta 7garrenean hau da Xorrotx,Buhame eta Kauteen saioetan. Antzespen topikoak, urtero berdin edo an-tzerakoak eta ofizio zehatz batzuri buruzkoak, baina herri-antzerti tradizio-nalen ezaugarri guztiez. Hala eta guztiz ere, errazki kontura geitezkeenez,pertsonaia jakin batzuek besterik ez dute hitzaren bidea erabiltzen berensaioetan. Jakina denez maskaradetako pertsonaiak bitan banatzen dira: go-rriak —Zamaltzaina, Txerreroa, Jauna, Anderea, Laboraria, Laborarisaetab.—, serio eta itzaltsu azaltzen direnak, dantzari onak... eta beltzak —Xorrotxak, Buhameak, Kauterak, Medezia eta galdutako beste batzu, tar-tean apezpiku barregarri bat—, zeharo aldrebesak, dantzaren bat ere ema-teko ez gauza, trumilka agertzen direnak, sekulakoak botatzen dituztenaketa abar. Gainera, ikuskizun parateatral bezala hartu izan dira inoiz maska-radak (19) eta egia esan, modu horretara garatzen dira aipatutako beltzakazaltzen diren arte, parateatrotik antzerki emanaldi oso batera pasatzen denarte alegia. Interesgarria da, nire ustez, alde beltzeko horiek izatea hitz egi-ten duten bakarrak. Jendeak barre gehien egiten duen uneak dira, bestalde,

(19) Urkizu, P.: «Euskal Teatroaren Historia», 12 or.

165


saio osoa arreta handiz segitzen duen arren. Satanek pastoraletan duten era-ginaren antzerakoa gertatzen da. Hauek emanaldiari arintasun bat ematendiote, batez ere beste pertsonaien jokaldia mugatzen duen zurruntasun edosolemnitate koreografikoa apurtzen dutelako, baina agian adierazpen sako-nago bat bilatu beharko genioke gertakari honi. Satanak «gaizki»-aren or-dezkariak dira, ezarritako bizimoduaren aldrebestatzaileak, eta jokabidehori da, groteskoaren ezaugarrien arauera, festa giro orokorraren eragileimportanteenetakoa. Bada, maskaradetako beltz horiek ere, halako ondo-rioa duen funtzioa beteko lukete. Maskaradaren bipolarizazioan bigarrenmundua adierazten dute, bizitzaren kontzepzio barregarria ikuskizunarierantsiz. Lanbide jakin eta zehatz batzu dituzte, beste alde batetik: buha-meak —zilegi bada hori ofizio bat dela esatea—, kaldereroak eta zorroztai-leak dira. Lehen, hauekin batera barbera, botikarioa eta medikua azaltzenziren, azken aldi honetan medikua ere Pitxu sendatzeko agertzen delarik.Ikusten denez, herri nekazari batean kanpotarrek betetako zereginak an-tzesten dituzte batetik, eta zeregin horietako batzu marjinalak dira, gizar-tearen aldetiko kontsiderazio handirik gabeak bestetik. Gorago aztertudugu antzerti komikoan ofizio hauek duten azaltzeko modua eta pertsonaiahauen karakterizazioa, bertan ez ziren maskaradetako buhame, kaute etazorroztaile edo khestuak sartzen, baina justizierrak bai, maskaradan lekurikez duten arren. Dena den ofizio guzti horiek badute Ihauteriaren adierazpi-de gehienetan azaltzen den funtzio topikoa: ezarritako bizimoduaren desmi-tifikatzea, bere akatsen agerian jartzea eta festa giro barregarria eragitea.

Azter ditzagun orain maskaradak normalki ematen dituen bi testu mo-tak: pheredikiak eta txorrotxen koplak (20). Argitara damagun Arbotikomaskaradako Buhame Jaunaren pheredikia abiapuntu bezala hartuta, ser-moi horietan maizenik ematen den egitura honako hau izango litzateke:agurra eta ofizioa betetzen duten pertsonaien aurkezpena, kasu honetanbuhameenak eta hiztunarena, Baratxugaitz buhame-erregearena (1-9); jau-na edo errege horren bidaien zerrendapena (10-21); bera errege izateko eginden hautaketa barregarriaren kontakizuna (22-40); hautaketa ospatzekoegin den oturuntza bitxia (41-58) eta azkenik, buhameen legearen azalpena(59-68). Kauteen saioa antzerakoa da baina badira bion artean desberdinta-sunak, esate baterako, ez da Kaute gehienaren aukeraketaren kontakizunikegiten, ez eta beren legea zein den ere azaltzen. Beste atalak bai, agertzendira kauteen saioan zehar. Maskarada modernagoetan buhameen saioanahiko berdintsu den arren, eta hain zuzen ere honetan oinarritu gara mas-karadetako emanaldien eustarri den tradizioa aldarrikatzeko, badago besteelemendu bat Arbotikoan azaltzen ez dena eta, beste alde batetik, Kauteensaioarekin zerikusi handia duena: garaiko gertaera historiko nahiz sozialenkontakizun edo kritika barregarria. Aipatzen diren gertakariak emanaldia

(20) Hirugarren testu mota Pitxuren testamentua izango litzateke, gorago aipatu dena.Hala eta guztiz ere, hau behin-behineko eta lan honetarako soilik jarritako sailkapena da. Mas-karadetako testuen azterketa oso eta fidagarriena Fourquet-en lanean azalduko da edo, behi-nik behin, bertatik atera beharko da.

166


egiten deneko herrian jazotakoak dira gehienbat, edo herri horren bizimo-duan eraginik izan dutenak. Herriaren berezitasunak, pertsona sonatuaketa arazoak aipatzen dira, adibidez Larrainen bortiaren jabegoaz pil-pileandagoen auzia, edo Altzaien dantza eta ohitura zaharrak baztertuz mutilekduten rugby zaletasuna. Dena den zati hau gehiago desarroilatzen da kau-teen saioan, egoera politikoaren zertzeladak orokorki eta modu barregarribatez aipatzen direlarik.

Xorrotxen saioak beste egitura bat azaltzen du. Bersetetan dago emana,pastoralen antzera, eta maskarada osoan zehar barreiaturik azaltzen diraberen kantuak. Agurrak, bidaien aipamenak, saioa ematen deneko herria-ren berezitasunak eta, kauteak pertza «konpontzen» dioten bezala, Jauna-ren ezpata zorrozteko esaten dituztenak. Hala ere, aipagarri izango lirateketestuetan azaltzen diren beste bi ekintza: beste ofizioetako pertsonaiei egin-dako kritika eta nagusi-morroien arteko sesioak. Lehenengoa itxuraz xorro-txei besterik ez dagokie, eta ematen du hauek badutela bestengandik bereiz-teko nahia edo. Besteen ofizioen aipamena, baina inongo baloraziorik gabe-koa azken urteotako maskaradetan ez bezala, aita Donqstik argitaratutakoberset batean ikus liteke:

«Frantzia famaturikErkitan dira ofizio nobleak,Aixtorko txorrotzaleeta txeri-oratxaleak» (21).

Bigarrena, ofizio berberako nagusia eta morroiaren arteko burruka topi-ko bat da Ihauterizko antzertian. Kauteengan ederki ematen da Pitxu etaKabannaren artean eta trajikomerietan bertan ere bai, satanak burrukanaritzen bait dira arrazoi beragatik, hau da, nagusiak —Satana— morroiari—Aztarot edo Beltzebüth— ez diolako agindutakoa inoiz ordaintzen. Xo-rrotxen saioan beste emanaldietan ere azaltzen diren gaiak baditugu, esatebaterako, herriko neskatilen alabantzazko aipamenak, afaritarako gonbiteeskeak eta kantuak, gehienak tradizionalak. Erakuskarri gisa Mazérisek ar-gitaratutakoak besterik ez ditugu hemen ekartzen, Fourqueten lanean or-dea azken urteotan eman direnak azalduko dira.

Esandakoa bildurik azpimarra dezagun alde batetik maskaradetan su-matzen den antzerki-testu tradizionala, ahoz aho transmititua nahiz urterozerbait berritua izan, eta bestetik gorago aipatu diren groteskoaren ezauga-rrien aztarnak ere azaltzen direla, Ihauteri jaiaren eustarri nagusi gisa.

(21) «Les Berceuses basques», ed. Gure Herria. Ikus Alford, V.: «Ensayo sobre los oríge-nes de las mascaradas de Zuberoa», 390 or. «Erkitan» agian «erkida» izango da: a medias, entremuchos, Azk. Ikus Peillen, Tx.: «Zuberotar lege hiztegia XVI, mendean», 235 or. «Txeri-orat-xaleak»: txerri zikiratzaileak?

167


TRAJIKOMERIAK

Pastoral komikoak dira, trajerien antzera emanak baina gai komikoaazaltzen dutenak eta hain zuzen horregatik jarri zien Hérelle-k trajikomeriaizena. Eskueran dauzkagun biak argitaratzen ditugu hemen: Phantzart,Bordeleko eskuzkributik aldatua eta Parisekoa nahiz Vinson-en laburpenazosatua, eta Baküs, Bordelen dagoen eskuzkribu bakarretik hartua. Phan-tzart antzerkia 1982an argitaratu nuen, baina proben zuzenketa fotokonpo-sizioan sartu ez zenez, oso gaizki atera zen. Horregatik eta Ihauteri antzer-kiaren bilduma ahalik eta osoena hemen azaldu nahi nuelako, testua hobetueta gero bertan sartzea erabaki dut.

Antzerki bi hauei buruz gehientsuena esan den arren, irazkin literarioaahal den neurrian borobiltzeko zenbait zertzelada aztertu beharra dago.Gaia Ihauteriaren aldeko pertsonaien eta Garizumazaleen arteko burrukandatza. Urtearen muga bat adierazten duen burruka da, herriaren bizimo-duak noizbait izango zuen zedarri garrantzitsuenetakoa markatzen duen bu-rruka betiereko eta amaigabea. Pertsonaiak, Ihauteriaren ospakizunetanohizkoak direnak eta satanak, Xiberuko antzertian baztertu ezinezko joka-lariak, nahiz pentsa bezain zaharrak ez direla iruditu (22). Antzerki saioa,

Pupu Khautera. Altzai, 1984. (Arg. X. Artola).

(22) «Soizu, ezarriak izan zizun satanak pastoralen politzeko,...». Marzelin Heguiaphalerrejent eta pastoralgilearen hitzak dira, ANTZERTI aldizkaria, 65 zenb., 9 or.

168


egitura apur bat nahastuan jarritako zenbait ekintzek osatzen dute. Haueklirateke: aurkezpenak eta agurrak, pertsonaien arteko sesioak, oturuntzaknon jate eta edate kontuan ematen diren gehiegikeriak oso ugari diren, bu-rrukak edo batailak, juizio antzekoak, Ihauteriaren jarraikortasuna adiera-ziko luketen parekatze edo ezkontzak, pertsonaiaren baten heriotza, per-tsonaia lanbidedunen aurkezpen eta funtzioak, Ihauteriaren ingurukoenihesa hurrengo urtean atzera etortzeko eta, bukatzeko, azken pheredikietanazaltzen diren esker emate, kontseju eta gonbite eskeak.

Ekintza horiek azaltzeko Ihauteri jaiaren giro barregarria eragiteko ai-patu diren ezaugarriak bihurtzen dira baliapide, errealismo groteskoarenkontzepzio estetikoa osatzen zuten ezaugarri haien aztarnak hain zuzen: hi-perboleak, zerrendapen luzeak, munduaren materializatze orokorra gor-putz funtzioetan gauzatua, esamolde aldrebes eta kontraesankorrak eta az-kenik, herri hizkera barregarri eta arrunta, giroa pizteko eta jendearen irrialortzeko eran moldatua. Beste ezaugarriei buruz luze mintzatu naizenezgero, aipaturiko azkena gehiago zehaztuko dut. Hizkera bizia azaltzen dutetrajikomeriek, Ihauteri jaiari eta honen inguruan ematen diren gertakarieidagokien hizkera alegia, baina noizean behin antzertiz kanpoko beste herri-literaturazko jeneroetatik hartua dirudiena. Phantzart-en, esaterako, Labo-rariak, jüstizierren aurrera aurkezten denean (472 eta 473 bers.) azken aldihonetan Euskal Herrian asko entzun den Baigorriko kanta tradizional bate-kiko antza oso handia duena errezitatzen du:

«Etxenko jaun nüzü,bena etxerik ez.Aberats ere bai,bena diharürik ez.Adiskide frango baditbena kreditik ez,ezkuntiagati amurusneskatila eijerrer.»

Baküs-en herriko errefrau ohizko zenbait agertzen zaizkigu, Phantzart-enbezala, eta garbiki ikus litekeenez oso modu egokian sartzen dira pastorale-tako lau lerrozko bersetaren egituran:

«Sonü phakatiak sekülaz gerozdantza xarra ohi dizü,gure erremediuak nuizkonposatüren dütüzü?»(671 berseta), eta gauza bera 827 garrenean:

«Baküs hilik zelaothien ehiena sinhesten?Ari hiz mando hilariüzküti olho emaiten!»

169


Hizkera horren ezugarrien artean ere herriak oso ongi konprenitzeko mo-duan azalduta dauden gai lizunak aurkezteko era anbiguoa egongo litzate-ke. Adibidez, Baküs antzerkiaren 305-314 bersetetan hitz joku polit batematen da, Bertan Phantzart eta Phintzirtek beren emazte berriak, Paskali-na eta Sebadina, ezagutarazi behar dizkiote Baküsi. Honek lehen «phüntze-lajia» haiekin galdu zuela dio eta konpreni daitekeen bezala, zeharo hase-rretzen dira neskak, bere «phüntzelajia» edan dutela Baküs-i leporatzendiotelarik. Edan ala galdu? Zeren Baküs barrikota bait da... Sebadinakkonpontzen du auzia egunoro «frekantatzen» dutela esanez:

«Eman ezadak edateraberdin zitat agerian,deüsere eztiagu hirriskatzenhola fama juan denian».

Fama bikoitza beraz, izkutatu behar ez dena, publikoak txalotuko zuenmodu anbiguo eta barregarriaz azaldua. Aipagarria da, bestalde, gai haudela ta satanek ez dutela ezer izkutatzen, behar direnak beren gordintasu-nean esaten baizik. Honen eredu Baküs antzerkiko 641 («hauts bagenezapegarra»), 643 («behar diñagü higitü / zankharteko belharra), 645, 937 etaabar.

Beste gauza bitxiren artean, obra biotan baina batez ere Baküsen azal-tzen diren herri-mitologiazko erreferentziak izango lirateke aipagarri. Ba-küs, 228 bersetatik aurrera astearen egun bakoitzari dagokion izarraren ize-nak botatzen ditu. Igande eta astelehenekoa euskal izenez hornitzen ditu,Ekhia eta Argizagia hurrenez hurren, besteenak latinetik hartutakoez non-bratzen dituen bitartean: Martxua, Merküra, Jüpiter, Venüs eta Satürna.Geroago, 276. bersetatik aurrera, Venüsek astearen egun desberdinetanjaiotako neskatilen izateko modua esplikatzen du, lehenago Baküs-ek eginduen zerrendari erreferentzia zuzena eginaz. Ihauterian bai denborak, baiastrologiak izango zuketen eraginaz gorago mintzatu gara. Ikus daitekeenbezala, eragina gabe, erlazio hori esplizitoki azaltzen zaigu trajikomerian.

Honetaz gainera, esan nahi da aipatu eta agertu diren bi obretako ele-mendu antzekoez aparte, badaude zenbait zati, zentzuengatik antzeko bai-no gehiago direla atera bait genezake. Lehenago aztertu ditugu horietakobi: Phantzart antzerkiaren 77-81 eta 177 bersetak non Poloniren ezinbestekoedan beharra azaltzen den eta Baküs antzerkiaren 946-949 bersetak, Venü-sen ardo premiaz alde batetik, eta bestetik Phantzarten hasierako bersetak,zeintzu Baküs antzerkiaren bukaerako zenbaiten (8-12) berdin berdinak di-ren. Bada ordea beste berdintasun aipagarri bat, Phantzart antzerkiko Bar-ber Mithilaren saioa (524-528 bers.) eta Baküs-eko azken pheredikariarena-ren artean (20-23), azken hau Barbera bait da, espreski dioenez. Berdinta-sun hauek agian azterketa konparatibo zehatz eta luze baten ondoren askougari litezke, baina ene ustez konklusioren bat ateratzeko aski dira aipaturi-ko hirurak. Eta hau da: antzerki bi horiek iturri berbera dutela, egile bakar

170


batek moldatuak ez izatekotan behintzat. Gaia horren konkretu eta antzer-kiak emateko moldea, Xiberuko antzerti osoaren koreografia finkoan ale-gia, berbera izanik ez gintuzke horrek harritu behar. Zera da zihurki esandezakeguna, Ihauterizko antzerkiok jaiaren elemendu topiko berdinez osa-tuta daudela, antzerako egituraz moldatuak eta, besteak beste, kontakizunberdina edo oso antzerakoa ematen digutela. Diferentziak ordea, egon erebadaude, bai pertsonaiengan, bai ekintzetan, bai barruan azaltzen diren xa-ribarietan. Eta, hain zuzen ere, horiek asko direlako eta bi obra zeharoaparteko bezala antzestu direlako —Baküsen errepresentazioaren berririkez dugu, Lehen Pheredikiko 7. bersetan esaten denaz aparte, Phantzart or-dea, bost bat aldiz eman omen zen (23)—, ez naiz oraingoan arazo honetansakontzen ausartuko, zeren eta datu fidagarri gehiago beharko bait genukeHérelle-ren esanak puntu horretaraino baliogabetzeko. Hala ere, aipaga-rria da Phantzart trajikomeriak bere garaian izan zuen hedadura, esandakobost antzespenez gainera 1802an bearnerara izan bait zen itzulia (24). Badi-rudi ordea gertakari horri ez zaiola garrantzi handirik eman, euskarazkoobra bat beste hizkuntza batera itzulia den lehenengoetariko aldia izanarren.

Txorrotxak kantari. Altzai, 1984. (Arg. X. Artola)

(23) Ikus Hérelle, G.: «Notice...», 76, 80 eta 81 orr. Phantzarten lehen edizioan aztertunuen antzespenen eta egilearen arazoa, 6-9 orr.

(24) Ikus Phantzarten lehen edizioa 6 eta 27 or. Bearnerazko itzulpen hori, Cazaurang-ekegina, L. Peyregne-k argitaratu zuen: «Mardy Gras», Pau 1978, baina ezin izan dut lortu.

171


Beste alde batetik, trajikomerien elemenduak Ihauteriaren ospakizune-tan oso modu egokian sartzen direla garbiki ikusten den arren, badago ira-dokizun interesgarririk emango ligukeen zertzelada edo ñabardura bat. Ba-küs antzerkiaren 138 folioan, 577 bersetaren inguruan nahiz testuaz erlazio-rik ez duen akotazioa itxuraz izan, «gorriak eta beltzak» ohar misteriotsuairakur daiteke. Garizumazaleen eta Ihauteri aldekoen arteko lehenengo ba-taila da, satanen sarrera eta segituan jarrita dago oharra. Satanak izan dirabeti trajerietan gorriz azaltzen zirenak, turkak edo pertsonaia gaiztoak erebatzutan kolore berberaz jantzita egon arren. Honen arauera, Phantzart etaPhintzirt ere gorriak izango ziren eta Hauste eta Goixüma beltzak? AlaMaskaradan azaltzen den gorri-beltz jazargo hori hemen ere aplikatu behar-ko genuke, Ihauterizko ekintzak biak direlako? Dena den, akotazioez apar-te —«infidelaq ezkapa», «satanaq jelquj» etab.— antzespena egiteko mo-duari buruz ematen zaigun datu bakarra noizean behin agertzen den jokala-riak eszena gainean kokatzeko eskema xinplea da, jantziei buruz ezer ere ai-patzen ez delarik; beraz ez dakigu nola agertuko ziren jantzita Garizumaza-leak. Ez dirudi, trajerietako khiristiak bezala, urdina ederki doakionik Phe-tiri Sants bati adibidez. Aukera hori baztertuko nuke eta, beste datu balia-garririk azaltzen ez den bitartean, maskaradekiko beste antzerakotasun na-barmen baterako ahalbidea azpimarratu.

Buelta gaitezen, honez gero bukatuz, izenak adierazten duena zerbaitgehiago zehaztera. Komeriak, antzerkizko zentzuan, dira hauek sujeta,pertsonaiak eta, orokorki, gaia barre egitekoak direlako, baina trajeriak erebadira ez Hérelle-k aipatu zuen arrazoiarengatik soilik, trajerien modu ber-berean ematen zirelako alegia, baizik eta «trajeria» hitzak Brechtez geroztikhartu zuen esanahiarengatik ere bai. Honek ikusleen zentzu kritikoaren piz-garri eta haien bizimoduaren berplanteatzeko gauza izango zen antzerti eraaldarrikatu zuen, jakina denez, urruntzearen teknikan oinarritua eta ikus-leen aldetiko identifikazio posibilitate guztiak baztertuz. Badira zenbaiturte B. Atxaga horretaz ohartu zela (25) Xiberuko pastoralen ezaugarri oro-kor bat bezala aztertzen zuelarik. Trajikomerien kasuan ordea, aurrerago jobeharko litzateke ene ustez. Emanaldiaren nondik norakoa denek ezagunada, Ihauteriaren tradizio aspaldikoan oinarritzen delako eta, bestalde, zi-kloaren urteroko jarraikortasun betierekoaz herria jabetzen delako. Bainapertsonaiek berek ere hartzen dute parte urruntzearen teknika hori nolabaitherritartuz. Adibidez, Baküs antzerkiaren 243-249 bersetetan BeltzebütekSatani bere lanaren hitzarmenerako baldintzak jartzen dizkio. Honek eska-tutakoa onartzen dio, tratua honela bukatzen dutelarik:

«Horiek ükhenen dütükbena emak guardia,nula egin dianheben hire akordia».

(25) Ikus «Euskal Theatro Berriaren bila» 1 eta 2. ANAITASUNA aldizkaria, 268 eta 269zenbakietan.

1 7 2


Hau entzunda publikoak badaki Beltzebüt-i ustela aterako zaiola, hala eremomentua datorrenean ez du barre gutxiago egingo Satan-en ordain grotes-koaren aurrean. Beste alde batetik, antzerti herritarraren oinarria —bizi-moduaren irudikatze barregarria Ihauteriaren kasuan— ederki antzematenda Phantzart antzerkiko azken pheredikiaren 2. bersetan:

«Izanik ere fabülaeztü deüs egiten,zaren hanitxek feitekegiak üdüri dien».

Herriak ezagutzen zuen ixtorioa ikusi bait du eta bertan bere bizitzaren zati-txo bat irudikatu delarik ere, badaki irudi horiek bere errealitatean dutelaoinarria. Lan honetan zehar azaldu den batasun trinkoaren eredu dira, be-raz, obra hauek: bizitzaren, jaia edo Ihauteriaren eta artea edo antzerkiarenarteko loturarena.

Buhameak, Altzai, 1984. (Arg. X. Artola).

1 7 3


Miel Otxin, Lantz 1984.

1 7 4

IHAUTERIZKO TESTUAK

SAN PANTZAR. LARRESORO, 1910.

Jujea: Pantzar, hemen zira zure krima guziez kondu errendatzeko. Jan-edane-tan etsenplu gaixtoak eman dituzu, eta zu zirela kausa izan dira gutartean deso-dre infamiak. Baduzuia abokatik?Pantzar: Ba, jaun jujea. Musde Ritou mintzatuko da ene alde.Jujea: Musde Ritou, eman zite horren eskuinean. Prestatu bide duzu Pantzartendefentsa?Ritou: Ba jauna. Jaz ere abokata nintzen okasione berean.Jujea: Bueno! Orai usaian bezala, adi ditzagun zonbait lekuko. Ea, Mari-Anto-ni, hurbil hunat. Zin egizu, eskua altxatuz, egia erranen duzula, egia osoa, etaegia hutsa, deus emendiorik gabe.Mari-Antoni: Zin egiten dut! Horra!Jujea: Zer pasatu da Ihauteria huntan?Mari-Antoni: Izan dela jate, edate, hizkatze, panpatze, moxkor, konkor, etaminkor, makil-ukaldi, mihi-ukaldi, ukumil-ukaldi.Jujea: Ta, ta, ta, ta, ta... Horiek oro... orotakoak dira... Xehetasunak behar di-tugu: nork nun noiz zer egin duen.Populua: Bai xehetasunak, xehetasunak!Mari-Antoni: Xehetasunak nahi baditutzue huna: Zubiburuko Mattin igande-aratsean ikur-mahurka heldu zen, bere mintzo, boneta galdurik: bere etxea ezdu ezagutu, hain zen edana; eta Madrillenean sartu da Mariluixa besarkatunahiz, ustez-eta bere emaztea zuen...Populua: Ho! Mihi gaixtoa! Salatari-malatari! Ez dun hire afera! Jaun jujea, ixil-araz zazu zalamandrana hori!Jujea: Bueno! Mari-Antoni, baduzu aski erranik. Joanes Bordatoren aldi!...Bordato, egizu usaiako zina!Bordato: Zin egiten dut. Horra!Jujea: Zuk zer jakin duzu Ihauteria huntako aferez?Bordato: Soberazko jan-edanik. Xixon-ek bildu du tripako min bat izagarria;Popol-ek gau bat pasatu arroila batean, uria, izan balitz ur zorta baten edatekoirriskuan; igande aratsean Mari-Antoni, zaiak buru-gainerat bildurik zabilan gi-bel-aldea freskatu beharrez.

1 7 7


Mari-Antoni: Gezurra! Bordatok zer nahi pentsatuko du bertzen fama zikindubeharrez.Populua: Egiak behar du bere bidea. Egia guztiak ez dira erraitekoak. Eskanda-la hutsa da auzi hau!Jujea: Oixtion denak xehetasun galdez, orai xehetasunen beldur! Lekukotasu-nak utz ditzagun, eta mintza bedi prokuradorea.Prokuradorea: Jaun-andereak, gauza den bezala erran behar dut. Eginbidez etaofizioz Pantzar trixte hau kondena-raztekoa dut, nahiz lekukoek ez duten hitzikerran haren kontra. Funtserat-eta ez du biziki inporta...Pantzar: Enetzat biziki inporta du... Ez nuke hil nahi!Jujea: Zaude ixilik, Pantzar, utz-azu jaun prokuradorea bere lanari...Prokuradorea: Erraiten nuen bada Pantzar hemen dugula, mozkor eta deboxaguzien petzero eta aitzineko. Harek pekatuko ditu Ihauteria huntan guzian izandiren makur guziak. Ai gormandizaren ondorio ikaragarriak... Mariunek bildu dubeheitikoa, Josepak, goitikoa, Jakes-ek gibeleko zirrosa, Agostinek estomaka-ko zauri bizia, Pedro-Marik itoia, Ixidrok albumina, Erramunek diabeta. Erita-sunez bertzalde, tripa dela kausa, zonbat mokoka ez da sortu, zonbat lizunkeria,zonbat moltsa ez da tturindu, zonbat etxe erori... Gaitz horiek guziak Pantzarhunek behar ditu bere biziaz pagatu...Jujea: Abokata mintza bedi.Abokata: Bonus, Bona, Bonum... Gaitzak badu bere abantaila, ifrentzuak berealdea bezala. Pantzar triparen aitzinekoa balin bada, exkerrak merezi ditu eta ezlaidoak eta akusamenduak. Tripa da jende guziak bizi-arazten dituen mekanikabaliosa. Zer bilaka litazke ostatuak ez balitz jalerik ez edalerik? Arnoak ez balumentarik zertako ginituzke mahasti-zainak? Arrainkiak ez balu arrakestarik,zertako arraintza? Xerrikiak, zikirokiak, idikiak ez balute tirarik, zertako gini-tuzke urdezain, artzain eta azinda-gorri altxatzaileak? Gisa berean jalerik ez ba-litz, ez ginuke baratze-zain beharrik. Ken ofizio horiek, suntsi litazke bertze gehienak: ahotz, ehaile, dendari, marexal, eta denak.Jujeak: Jaun abokata, iduri du espres ahanzten ditutzula oixtian aipatu izan di-ren gaitzak!Abokata: Ez zaizkit batere ahanzten, jaun jujea! Eritasunik ez baginu, lanikgabe litazke mediku eta botikarioak; ez baginu bekaturik apezak deusetako ezginituzke; eta ez balitz behin ere deus makurrik gertatzen sobera gintazke mun-du huntan abokat, prokuradore eta jujeak, salbu eta zure errespetua...Populua: Egia handia!Prokuradorea: Jaun abokata, ba ahal dakizu mahainak gerlak baino jendegehiago hiltzen duela. Gauza horrek ez zitu poxi bat artegatzen?Abokata: Artegatzen? Ez den mendrenik! Heriotzerik ez balitz, zer egin lezake-te hil-hobi egilek eta hil-kutxa egilek? Bainan hau litake txarrena: haurrak sor-tzearen bortxaz ez ginakikela mundu huntan nun koka, huts lagozkelarik zeruaeta... infernua.

Jujea: Gauzak ontsa pizaturik, Pantzar, hiltzerat kondenatzen dugu.Pantzar: Oh!Jujea: Abokatak erakutsi baitauzku zure merezimenduak, deliberatu dugu egi-nen dautzugula fagore handi bat...

1 7 8

IHAUTERIZKO TESTUAK

Abokatu: Esker mila, jaun jujea, Pantzar-en izenean.Jujea: Ez da zeren... Beraz, Pantzar, zuhauk hauta, ala nahi duzun kordaz urka-tua izan, ala armaz fusillatua. Bertzalde hil-eta nahiago ote duzu plazan erre zi-tzagun ala zubitik urerat bota?Pantzar: Azken pundu huntaz erranen dautzut, jaun jujea, ez dudala behin ereura biziki laket izan, ikuzteko baizik. Aldiz, hiltzeko maneraz, behar nuke, hau-tatzeko, epe poxi bat. Lepoa biziki kilika dut eta banago ez ote dudan korda la-tzegi kausituko. Aldiz beharriak izigarri minbera ditut; ez dakit buruko minikgabe jasaiten ahal dutanez armen arrabotsa.Jujea: Hala beharrez, kotoin-kanika batzu emanen dauzkitzugu beharrietan...

1 7 9

MALKÜS ETA MALKÜLINA(eskuzkribuaren haserako zatiak)

4gn. folioa:«ikhoussiren duçie erealbiten biçitçia (1)noula içan çen jaun hurajustiçiaz tratatia»

5gn. folioa:«egun ikhusiren duçiejaun hura condenatçeneta çembat crima suertezaqusatia içan çen

aqusatçen die jaun hura hurez hordituriq

eta Borda huxetariqahariaq ebaxiriq

nesquatilaq içorraturiqfraiden comentianeta presunera libraturiqherrj huntaco gastelian

mendi horietaco duhuriaqoro ebaxj dugure eliçetaco graneriaq ereoro Bihiz gabetu

plaça huntan sarthu daçontre guiltçaq equiniqeta merkhatia eremanBisquarrian harturiq

ikhusiren duçieene populu maitia».

6gn. folioa:«çembat gosta içan çenphançarten atçemaitia

1 8 0

IHAUTERIZKO TESTUAK

lan içigarririqiçanen da justiçianJenthe hunaq egunJaun haren condenatçian

Ikhusiren duçie egunBeste espediençia bat erehartaz ere enauquebi hitz erran gabe»

(Hamazazpi bat berset gehiago doaz atzetik xaribariaren adierazpenarekin. 9gn. folioan honelajartzen du: «Fin de la prolongue 89 vers». Gero «premier prologue» bat hasten da hamabost batbersetekoa, bertan, 11gn. folioan, pheredikariak alde egiten du eta beste bat mintzo da:)

jaun huneq eztu nahjBere buria fatigatuseren auher laquet beitaoraj nahj du phausatu

Bena niq nahj deiçietistoria continatuorano jaun haur ezpeitaerdiez ere minçatu

(phaseia)Jenthe hunaq ikhusj duçieespliquatçen sujet batBena orano badugu Bestemanifeqtura eder bat

permetj eçadaçie arrenBi hitçen espliquatçiaegun jokhatuco dugunpheçaren beste phartia

iraguan hauste goiçianeçarrj ukhen gunianoguen handiriq gabephantçart presunteguian

gueroz errepor hanitchiçan da haren cuntreeta crima suerte orozaqusatçen diçie

gormant dela leheniqeta guero putanerhanitch afrountu eguilenesquatila gaster»

(jaux çola çalara)

(Hemendik aurrera xaribaria hasten da).

(1) «albiten» delako horren adierazpenik ez dut aurkitu.

181


MASKARADAK

BUHAMEJAUNAREN PHEREDIKIA (1864)

1 .2.3.4.5.6 .7.8.9 .

10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.

Agur, agur kunpaina guzia!Agur herri huntako jentiak!Huna nun giran heltiak,Pantzart, Jantzelart, Txilintxau buhamiak;Bere andre eta emazte guziak,Adixkide eta askaziak,Eta ni haien erregia,Mundu orotan errespetatia:Baratxugaitz buhame handia!Kurritu dut mundu guzia:Inglaterra, Espainia eta Italia,Xina, Koxinxina eta Australia,Alemania, Autrixa eta Tunizia;Bazter hanitx kurritiagaiza hanitx ikusiaapur ikasia,bena hanitx ebatsia.Uken dut auherkeriako eta asekako medaila,ohoinguako eta andrekako kurutxia;Ni niz horien erregiaBaratxugaitz buhamia!Errege nula nundien izendatunahi deiziet kuntatu.Buhamiak gira juntatu:Bankako herria haitatu,eta han orok botatu.Han gira agitu:Oxat, Garbat, Bernat eta Kurrat;Artus, Pertus, Tut eta Foutut;Kurnero, Morpionade, Zorridoi, Kukusberri;

182

31.32.33.34.35.36.37.38.39.40.41.42.43.44.45.46.47.48.49.50.51.52.53.54.55.56.57.58.59.60.61.62.63.64.65.66.67.68.

IHAUTERIZKO TESTUAK

Etxart, Uhart, Kakahar eta Ukulargizon bezala......Emazteki bezala bagunian:Anina, Mañiña, Garinbandiña,eta Graxi, Zaputiña,Mai Pourke, Madalena Lahe,Aña Kokale eta Mai Toupet,Tio, Flinga, Kokots eta Mardots...Emazte orok eni botatueta ni errege izendatu.Ordian nutian kumitatu.Ostatian ginen sartu,eskotian gomendatu:etxeko anderiak ekarri zeikun:ahuntz-adar zopan,ardi babaka saltsan,gatia dobetan,eta erraki bohor buztan.Edati, bohor esne territxan.Jan eta onduangaltatzen dot: «zunbat da zure kuntia?»Erraiten deit: «erreal baten erdia!».Eztu balio pil baten erdia!Ostiko batez jauz arazten dut ostatiabai eta ere zangoko ehia.Eta uzker batez ikar araztenBidarraiko herriaeta Elizondo guzuaArrunt emaiten det lege berria,buhame orok ikasia:Libre dugu iseiatziaborda hutsetan deusen ez hartzia;Lanian eskien ez tehutzia;Atzamanen oroen harrapatzia;Presuntegian denboraren erdiasosa dugunian asetzia;Eztugunian zor uztia...Holaz dugu uneski bizia!

43. Eskotian: écot, Lh.46. Babaka: cagarruta de cabra, Azk.47. Dobetan: doba, sauce au vin, Lh.53. Pil: sou, argent, Lh.63. Tehützia: zikintzea.

1 8 3

XORROTXAK (Mazéris)

1 . «Chorrotchak erran dizü egia handiaNekez bizi dela laborariaBai eta nekezago chorrotcheriaEztiez irabazten puntuaren saria»

(Zorroztera doazela)

2 . «Orai ene mithila aigü lanilaZorroztü behar diagü jaunaren ezpataZorrozten balin badügü behar den bezalaharek emanen deikük guri soldata»

(«Herritaren bihotzaren gillikatzeko...»)

3 . «Herriz herri baguatza aspaldi handianihunere orano ez gük ezkünianedien mündün huntan holako herri batjente chehia untsa kaesatzen zin bat»

(Azkenik afari-gonbite eskea)

4 . «Orai jente maitiak beha zitadieaihaitara zihaurek khümit ziradiegü saristatü nahi bagütützienurk ziren etcherat har gitzatzie»

184

IHAUTERIZKO TESTUAK

TRAJIKOMERIAK

TESTUEN ORTOGRAFIAZ

Lan honetan sartu ditudan Ihauteriari buruzko testu literarioak ez daude,irakurlea lehen begiratuan konturatuko denez, modu berean transkribatuta.Maskaradetako biak eta Larresoroko «San Pantzar» ez ditut ikutu, argitaratu zi-reneko bertsioak zeuden zeudenean uztearren. Argi dagoenez, Arbotiko Buha-me Jaunarenean zenbait akats antzeman daitezke, baina ez dut uste berorien zu-zentzen saiatzea nire lana denik, Malküs eta Malkülina xaribaritik ateratako za-tia eskuzkribuan agertzen zen grafia berberaz aldatu dut, obra osoaren argital-pen kritikoa egiten denean izango bait da garai egokia baturanzko ortografiaztranskribatzeko. Bestalde, Xiberoko antzerkiaren eskuzkribuak ezagutzen ezdituztenei baliagarri gerta lekieke, lehengo pastoralgileen idazkeraz, neurri ba-tean behintzat, jabetzeko.

Trajikomerietako testuen kasuan ordea, bestelakoa izan da ene jokabidea.Zubereraren zenbait ezaugarri propio errespetatzen saiatu baldin banaiz ere,baturantza jo dut haiek eskuzkribuetatik aldatzerakoan. Bi zio edo arrazoi des-berdinek bultzatu naute horretara: euskal irakurlego arruntarentzat eskuragarriizan daitezela eta hizkuntzalaritzan seguru aski oso jakitun izango ez diren eus-kal literaturazko ikasleek konpreni ahal izatea. Arrisku handiak erakartzen ditubaina jokaera horrek, zeren eta nire bertsioak, izan ditzakeen eta dituen akatsezgainera, ez bait du zertan ona izan behar. Tamalez bakarra da, lan mota hauekingehienetan gertatzen den bezala, eta ezin daiteke beste bertsiorekin, adibidez,alderatu. Ni ordea ez naiz fonetista, arlo horretan testuok ateratzeko orduanahal dudana saiatu naizelarik ere, eta emaitza literario bezala kontsideratzen di-tut eskuzkribuak, beren balio fonetiko-historikoan, ukatzen ez badut ere, sar-.tzen ez naizelarik.

Gai hori dela eta, azken aldi honetan eman diren bi jokaera konkretu kontra-jar genitzake, Xiberuko Antzerti Zaharraren eskuzkribuak argitaratzeko bimodu: mutur batean Beñat Oyarçabal-ena egongo litzateke —«La PastoraleSouletine. Edition critique de Charlemagne»—. Bertan antzerki berberaren es-kuzkribu diferentez bertsio osatu bat lortzen du, aldakiak ere aipatuz, lan ho-rren bigarren tomoan doan «Commentaire Grammatical» mardulak testuakplanteia dezakeen ia edozein arazo konpontzen duelarik. Testuaren ortografiaordea ez du aldatzen, pastoralgileek erabili zutena jarriz, behar diren edozeineratako irazkinez, baina hura bera. Prozedura honek, fidagarritasun zientifiko-rik osoena garantizatzen digun arren, ikaskuntzen goi-mailetara, jende edo arlo

zehatzetara mugatzen du, ene ustez, antzerkiaren irakurpena. Ikerketa lan osoonuragarria euskalki baten eta euskararen azterketan aurreratzeko, baina ira-kurlego arruntarentzat nahiko eskuragaitza. Kontrajartze horren beste alde edo

1 8 5


muturrean Patri Urkizuk argitaratutako «Astolasterrak» bilduma egongo litza-teke. Bertan oso zahar ez diren testuak ere sartzen dituen arren, xaribari zaha-rren eskuzkribuak «baturatuegiak» daude. Zubereraren zenbait zertzeladaerrespetatzeak, esate baterako /ü/ fonema, /o/ -aren itxidura (huntan, hunak)etab., ez du inongo lanik ematen ulertzeko orduan. Testu zaharren baturatzekontua irakurlego arruntaren aldetiko konprenigarritasunera mugatu beharkohtzateke, nire uste apalean, euskalkietako berezitasunak ahalik eta gehienaerrespetatuz. Saiatu beharko ginateke, gainera, aldaketak ortografia arlokoakbesterik ez litezen izan, testuak ahozko literaturazkoak bait dira eta, honetan,ez dut uste herri literaturak klasikoari zor handirik dionik. Beste alde batetik, ezda ikusten bilduma horretan inongo ohar adierazgarriren izpirik ere. Hiztegikontuan zubereraren berezitasuna nabarmen samarra dela uste dut, xaribarienhizkeran zehar azaltzen diren anbiguitateak, neurri batean behintzat, beste eus-kalki bat menderatzen duen irakurleari nolabait esplikatu behar zaizkiolarik. Ezda soluziobide salomoniko bat bilatzearren, baina azaldutako bi prozedura ho-rien arteko bat bilatu beharko litzateke. Eskuzkribu hauen biltze eta argitalpe-nerako bideak, bateon baten esanen arauera, zabaltzen ari zaizkigun momentuhonetan erizpideak argitu eta batzea oso komenigarria izango litzatekeela ustedut.

Nire oraingo jokabidea, Phantzarten lehen edizioan egin nuen bezala bainohobeto, ortografia besterik ez moldatzean datza, beharrezko iruditu zaidaneanazpiko oharrak jarriz. Ohar horietan hitzen esanahiak eta aditz-forma batzurenaere, ulergaitzak gerta zitezkeenean jarri ditut. Hala ta guztiz ere, badira hamai-ka gauza niri ulergaitz gertatu zaizkidanak eta, saiatu naizen arren, inon kon-pondu ezin izan ditudanak. Galdera ikur batez hornituta agertzen dira azpi-oha-rretan. Phantzart antzerkiaren lehen edizioa egin nuenean, ailegatu zitzaizkidankritika apurren arteko gehienak orijinala falta zela ta izan ziren. Ongi egongo li-tzateke beraz, ahal izan ezkero, testuen orijinalen faksimilak, lanaren eraskingisa edo, argitaratzea.

Liburu eta artikulu zenbait erabili dut trajikomerien aldatzean azaltzen zi-tzaizkidan arazoak gainditzeko. Besteak beste, H. Gavel-en lan batzu, batez ere«Réponses souletines» eta «Revendication en faveur du souletin», bizkaierarenauzia berplanteatzen den garaiotan zubereraren bazterketaz zer pentsa ematendiguna; Peillen-ek argitaratutako Bela-ko zaldunaren XVIII. mendeko hiztegi-txoa; Lafitte-ren «Deux billets d’amoureux souletins»; Haritxelharren «L’oeu-vre poètique de Pierre Topet-Etchaun» (Har.); Saroïhandy-ren «La Pastorale deRoland», (Sar.); Larrasquet-en «Le Basque Souletin Nord-Oriental», Intxaus-pe-ren lanarekin batera aditz-forma zenbait argitzeko eta «Le Basque de la Bas-se-Soule Orientale», hiztegi labur baina oso baliagarriaz hornitua (Larr.); Mi-txelenaren «Fonética Histórica»; Txillardegiren «Euskal Fonologia» eta azke-nik, Azkue (Azk.) eta Lhanderen (Lh.) hiztegiak.

Ikus dezagun orain nola egin dudan trajikomerietako testu hauen baturan-tzako transkribaketa. Bokaleetan, /e/ fonemaren agerpen bitxia behin gertatzenda: «ezena», «izena» esateko. Gauza bera «onkara», «inkara» esateko. Horiezgain ezaguna da ziberotarrez bokale sudurkariak daudela, baina ez ditut bereizi.Gure /u/ fonema, «ou» bezala dator transkribituta eskuzkribuetan: «ountsa»,«hounaq». Xibererazko /ü/ sabaikaria izan da bokaleen arlo honetan buruauste

186

IHAUTERIZKO TESTUAK

gehien eman didana. Jakina denez, bere ahoskera, azentua gorabehera desber-dina dirudien arren, frantsesezko «eu»-aren antzerakoa da eta «u» batez datoreskuzkribuetan adierazia: «Luçe», «çutiet», «Uropa», «bonura», «monseig-nur». Nik, ohitura denez, «ü» jarri dut. Baina zenbait alternantziaz aparte («khi-mitatü-khümitatü», «bazintie-bazüntie») niretzat arazo konpongaitza den «ui»horrekin egin dut topo. Itxuraz ez da diptongo bat, fonema hutsa baizik, oraingohizkeran froga daitekeenez: «hüllan», «püñal», «ürgüllü». Baina eskuzkribuanhalakoak ugari daude: «huillen», «huillent», «puignal», «urguillu», «mirakui-llu» eta abar. Batzutan badirudi «u» hori ez dela sabaikaria: «builta», «suitan»,«destruitu», nahiz, oker ez banago, «destrouitu» bezala behin besterik ez ager-tu, etab. Nahaste hori ezin konpondurik, bertan behera uztea erabaki dut, «ui»horrek, nahiz fonema hutsa izan, agian /u/-aren palatalizaziorako erdibide batadieraz bait lezake alde batetik eta lana erraztearren bestetik. «relijius», «ka-lomnius», «ambiçius» eta halakoen kasuan badirudi ez dela bustidurarik gerta-tzen.

Leherkariei dagokiela, aspiratuak izango lirateke aipagarri: «aphal», «Apa-tha», «Khario». Baina hemen arazo eta hanka sartzeak ere izan ditut, aldekoa-ren aurreko belareekin bereziki: «alkhar», «jelkhj». Testuetan leherkari ozena-ren aldeko neutralizazioa soma bazitekeen ere (algar, jelgi), alternantzia kon-pontzeko «alkhar» transkribatu dut, «jelgui» zegoen moduan uzten nuelarik:«jelgi». Gero, Larrasquet eta Oyarçabal-en lanak aztertuta eta Txillardegirekinegonda, oker nengoela konturatu naiz zeren eta Pettarrako zubererak, itxurazeuskalki horretan bait daude testuok: «souletin nord-oriental», hor ozena ahos-katzen baitu. Akatsaren konpontzeak testu bion berrazterketa suposatzen zue-nez gero, dagoen bezala uztea erabaki dut, ohar honen bidez irakurlea jakinarengainean jartzen dudalarik.

Frikarien kontuan, /h/ aspiratuaren mententzea aipatuko nuke: «hume»,«teihu», «diharu». Zubereraz hori beste zenbait fonemekin batera ere agertzenda: «alhaba», «mounhoua», «orhitu». /f/ gutxitan agertzen da. Txistukariak etatxetxekariak direla eta, aberastasun handi samarra azaltzen du zubererak. Jaki-na denez, horiek beren kide ozenak dituzte, afrikatuek salbu, onomatopeietanez bada behintzat. Eskuzkribuaren ortografian eta nire baturantzako bertsioannola azaltzen diren hobeto ulertzeko, beren ahoskerarekin batera, irudi batenbidez adieraziko ditugu:

EZKUZKRIBUETAKOIDAZKERA AHOSKERA

«s»: «gisala», «qurius»«ss»: «nahassj», «assjla»«z»/«ç»: «therriça», «azquen»«z»: «aizina», «plazer»«ch»/«çh»: «chankhotj», «çhahuqui»«j»: «errejent», «jenatu»«tx»/«x»: «ounxa», «otxo»«tçh»/«tch»: «hanitçh», «dutchulia»«tç»/«ç»: «phançart», «mintça»

ENE BERTSIOA

[z ] s[s] s[s] z[z] z[š] x[z] j[ c ] t s[c] t x[c] t z

187


Ikusten denez, eskuzkribuan ez da jarraitzen idazkera finko bat. Zalantzannago «prinçe» edo «minça» afrikatuak ote diren, adibidez. «j»-ren transkripzioaere oso ilun dago, hitz barruan eta bukaeran «i»-arekin nahasten bait da: «aiej»interjekzioan, esate baterako. Oro har, baturantzako idazkeran ozenen bereiz-tasuna galtzen da. Henri Gavel-ek, bere «Revendication...»-ean, zertzeladahauek adierazteko ikur batzuren erabilpena proposatzen zuen arren, ez da, nikdakidala, kontutan hartu eta beraz, beste bide egokirik ez zait bururatu. Eskuz-kribuek azaltzen duten nahasmena ahalik eta hoberen interpretatzen saiatunaiz, batzutan azpi oharretan zalantzen berri ematen dudalarik. Zenbait kasubitxi gertatu dira, adibidez «Phetiri Sants». Orain arte «Santz» irakurri ohi dugu,baina dirudienez pastoralgileak idazten zuen bezala da.

Alboko eta sudurkariekin ez dut arazorik izan (-gn-=ñ). Dardarkarien ka-suan ordea, ezaguna den /r/ bikoitzaren ahulmena («eçarj», «sarj», «saritan»)eta /r/ xinplearen desagerketa («iailliriq») gertatzen dira. Dauden bezala uztensaiatu naiz eta oharretan adierazten.

Beste alde batetik ez eskuzkribuetan, ez ene bertsioan ez da azaltzen azen-tuaren aztarrenik ere. Zuberoako euskalkian garrantzi handia duen arren eznaiz ausartu, ez jakinaren poderioz, ezein modutan markatzera. Espero deza-gun gai horretaz Txillardegik argitaratuko duen lanak konponbiderik eskain de-zala. Berriz esango dut, azkenik, ez naizela fonetikazalea. Disziplina hori Hiz-kuntzalaritzan daudenetariko astunenetakoa iruditzen zait. Dena den, literatu-razko azterketak behartuta sartu naiz buruauste honetan, hamaika akats egongodirela pentsatzen badut ere. Noizpait eskuzkribu zahar hauen argitarazio sisti-matizatua antolatuko balitz, balegoke hemen gainditu beharrezko oztopo larria.

1 8 8

IHAUTERIZKO TESTUAK

PHANTZART

JOKALARIAK

Pheredikaria

Phantzart (Mardi Gras)Phantzartina (Femme)Flori

SüstitütGrefierraProküradoriaJüjiaBerlamein (Abokatia)Lucien (Abokatia)

BaküsPoloniKoral

PrebostaFabianMadian

MedeziaPotikariaBarberaBarbiere (Barber mithila)

EleonoraPlanta (Laboraria)

SatanAztarot

189

LEHEN PHEREDIKIA

1 Sahitatzen zütiet ümilkikunpaiña haundi eta ederra,ahal banü eman nitzirozieorori arrosta bedera.

2 Inkablerik huna nizzien aitziniala,untsa egin ziniekekhümita benentzazie bazkaitara.

3 «Soyez le bien arrivégrande compagnie et plein d’honneur.Je voudrez vous donner satisfactionsi j’avois le bonheur».

4 Aiei, bena eztütadeja egin hüts haundia,beste pheredikarien gisalatiz hasi gabia?

5 Bena hüts haundi horinahi düt arraparatüeta ene kapazitatiazier komünikatü.

6 «Esterqus canus in ore vestroet lepus meus in ore meo»,St. Fouren lehen kapitülianageri dira hitz horik oro.

(paseia)

7 Ari zenian hitz ederrezhorien izkiribatzen,sei ehün üzker zienzientako egin ükhen.

8 Ale zirien bezalakotrüfaler althia,premis zaizieia enihula erri egitia?

9 Oloruen harrarte.Mendikotan khapar arte.Ala mila baitable, leher artiobazentie erriz ase!

1 0 Eniz ez ni huna jinzien erriz aserazi nahizbena ene pheredikiaren mediozzien konberti erazi nahiz.

1. Zütiet: zaituet. Nitzirozie: niezazkizueke. Arrosta: sopa de vino caliente, Azk. Bedera:bana, 2 . Inkable: ez gauza. Untsa: ondo. Zinieke: zenukete. Benentzazie: baninduzue, 2 eta 3 Pari-seko esk.4. Deja: jadanik.8. Trüfaler althia: bromazale mordoa. Premis zaizieia eni/ hula erri egitia: bidezko al zaizuenik/ honela barre egitea? (sic).9 . Pariseko esk. Harrarte: harri tarte. Khapar arte: sasitarte. Ala mila beitable, leher artio/bazentie erriz ase!: Hara mila deabru, lehertu arte/ bazintuzte (bazüntie) barrez ase!

190

1 1

1 2

13

14

15

16

1 7

IHAUTERIZKO TESTUAK

Nahi bada enizan diñe 1 8 Aita ama miserabliakegünko pheredikari baniz etxetan desolatürik,arren, ixil egon zitie legarraren phakatzekoeta ez ari hula erriz. ezpeitie diharürik.

Partikülazki neskatila gaztiak 19 Bira erhita bilho borontetankarkaza egile haundiak, gizun gazten illüsitzeko,heben begiak argiak jesto gaixto horietzazeta gentillitatez bethiak; bera ganat inganatzeko.

etxen aldiz, beltz eta 2 0 Ezteia othien haundiüsü imur gaisto, neskatillen afrunteria?gaiak muruneki beilla Defendatzeko deret pünizionetakoeta biharamenian lo gero. sei urthe huntan ez ezkuntzia.

Orai, hasiz geroz, haboro 2 1 Mesia Jaun Phantzartere erran behar düt, sarri zeikü agertüren,ezi ofensatürik diela, hantxe eta pertola bezain fierzunbait ezagützen dütüt. bere büria erakutsiren.

Jenthe zaharrek beharragorik, 22 Emazte ezkundien adiskidia,ogiak dütie etxetan gordatzen, hori feit itxusia beita,eta gizun gazteki holako andrekari bat othiengero taharnan jaten. herrian sofri daitia?

Kotak gibeleti plegatürik 2 3 Mus de Baküs ere jinen daerran nahi beita üzkiala, ardua bezain ordi,zankhuak arribotez estekatürik Jaun Phantzart eta huraüdüri dire españulika bedera. dirate adiskide haundi.

Erhiak, beharriak eta 2 4 Ikhusiren düzie arribotaklephuak ürhez betherik, nula dütien eginen,Lüziferen xederrak dira eta banketetara dieoro ürguillü horik. alkhar khümitatüren.

11. Nahi bada enizan diñe/ egünko pheredikari bahiz: nahi baduzue, hortarako gai ez izanarren,/ gaurko predikaria banaiz. 12-20: Pariseko esk.12. Karkaza egile: barre egile.13. Üsü imur gaisto: maiz umore txarrez. Gaiak muruneki beilla: gauak mutilekin pasa.14. Haboro: gehiago. Ezi: zeren, kausala.15. Beharragorik: behar gehiago izanik.16 . Kotak gibeleti plegatürik: gonak atzekaldetik tolestatuta. üzkiala: ipurdi aldera. Arribo-tez estekatürik: xingolez loturik. Españulika: birigarro.17. Erhiak: behatzak. Xederrak: eginkizunak.18. Legarra: zerga.19. Bira erhita bilho borontetan: kopetako ilea pintzaz bueltaturik?20. Ezteia othien...?: Ez al da beraz...? Afrunteria: ausardia. Defendatzeko deret pünizione-tako: (emango) diet zigortzat galerazteko.21. Zeikü: zaigu. Pertola: eperra?.22. Feit: eginkizun. Andrekari: andrakoi. Daitia?: al daiteke?.23. Dirate: izango dira.24. Arribotak egin: lagun egin? Dütien: dituzten. Die: dute.

191


25

2 6

27

2 8

29

30

31

3 2

Alternatibuki ibiliren dirabatian han, bestian hebeneta deüs hunik diadianakoro, janen eta edanen.

Bena Baküsen emaztia etaPhantzartena dirate gaisto,beste hanitx emazte bezalatrakeseria phentsatzeko.

Inkomoditate hurabertan die pribatüko,eta gaiza hunak begiratüoro berek jateko.

Baküsen emaztiak senharraridero sinhets eraginen,Phantzartek bortxatü nahi zialahala izan balitz ezpeitzion erranen.

Baküs eta Phantzartarmez dira alkharri jarrirenbena odolik ixüri gabehalere separatüren.

Suitan, Baküs, emaztiakdizü phozuatüren,zeren eta arduan hurabeitero nahas emanen.

Hura arduaren phozua delajenthe hunak jakin ezazieziek taharnariek partikülazkiohart ükhen ezazie.

Gero jar gitien berrizJuan Phantzartez mintzatzen,ikhusiren düzie zer gisanemaztiak ditien bortxatzen.

33

3 4

35

3 6

3 7

3 8

3 9

4 0

Partikülazki laborari miserabliaribere begien aitzinian,zerbait erran nahi derolakozerho nahi dü istantian.

Ezteia hori othienkrima insuportablia?Gizun misilabotakoemaztiak bestek karesatzia?

Gizun ezkuntiak oroarren intresant ziradie,Phantzart bugre hurakasatü behar düzie.

Bestela emaztiak deitzieorori bortxatüren,eta sordeis beitatezihauriek zaflatüren.

Gormant haundi ere dasarri düt esplikatüren,nik ja halako süjet batenüke nahi etxen.

Hobe da, hobe arren,jaun haren akazatziaeta Mus de Hauste-rensuberano ezagützia.

Mus de Hauste jinen daxardin gorriz betherik,ezpeitü xerkhatüren emazterokasione gaistorik.

Ene abiser jarraikitzen bazideetzaizie gaizki juanen,ezi orai artino ere düt hanitxkunberti erazi ükhen.

25.26.28 .29 .30 .32 .33 .34 .35 .36.

Pariseko esk. Deüs hunik diadianak/ oro: ezer onik dutenak/ oro?.Trakeseria: alferkeria, maltzurkeria.Dero: dio.Pariseko esk.Phozuatü: pozoindu.Gitien: gaitezen.Pariseko esk. Erho: hil.Misilabotako: miserableetako. Karesatzia: laztantzea, maitatzea.Bugre: bougre, bribón. Kasatü: bota, ohiltü, uxatu, Lh.Sordeis: okerrago, Pariseko esk. Beitate: izanen bait da.

37. Gormant: gourmand, tripazai. Süjet: pertsonaia. Beste testuinguru batzutan gai, asuntu38. Akazatzia: harrapatzea.40-44, Pariseko esk. 40. Bazide: bazarete.

1 9 2

IHAUTERIZKO TESTUAK

41

42

43

44

45

46

47

4 8

Izan niz Gamen, Zihiguan,Berrogaiñen eta Arrokiagan,hanko nazione suertiak orokunbertirazi nütian.O, bena ezta estonagarri!Badakit elokanki mintzatzen,hala nula eiherako astuakbeitaki orgeiña egiten.

Ene doktrina eta pheredikiazhurak erakharri dütüt,ahüntzak khapar pian bezalaoro belharika erazi dütüt.

«Numdia veracondiairribera condian fecit».Jaun Phantzart gormandizansobera laket dela entzün düt.«In opus potentemimitare perit».

Phantzarten gormandizaarras ikharagarri da,behar dütü apairianhamar bertza zopa.

Hirü idi, laur aretxe,hamazazpi ahari,berrogei ollo, ehün ollaskobarrika bat ardureki.

Arren eztüzü posiblehareki bizitzia,behar da arren xerkhatüharen kuntre jüstizia.Kausa haren süstengatzekolaur jakile dire erosiko,khostarik ere bostna sosezpeitirate khario.

49

5 0

5 1

5 2

5 3

5 4

5 5

5 6

Jüstiziala die arren,jaun hura presentatüren,jendarmek bataillaz goithürikbeitire presentatüren.

Eta Grefierak kausabertan dü ezagütüren,garrote batez phakiabeitü meresitüren.

Lucien eta Berlameinbertan die pleiteiatüren,diharü franko dien bergorati mintzatüren.

Proküradore abokatü haiekkausa flakü bat ere,diharü hanitx dien berazkarki süstengatüren die.

Ofizier haien kontzentziakabantzü hain argi dütüzünula bertzaren üzkia,hori sinhesten ahal düzü.Jinen da Jüjiaeta Erregeren Proküradoria,bi jaun diela üdüri baitükeeta bi asto haundi beitira.

Jinen da Barber xar bat ereespedientziaz betherik,gure etxean beita asto bathanitx abillagorik.

Medezi, Photikaire,oro abil uste segürki,eriak beitükie zapartaraztenezin haboro prunki.

42. Estonagarri: harrigarri. Orgeiña: ?.43 . Hurak: haiek. Belharika: belauniko.46-47, Pariseko esk. 46. Aretxe: txekor.48 . Jakile: lekuko. Khario: garesti.51. Diharü franko dien ber: (beren lanaren ordain) diru asko (irabaziko) dutela emanda.53. Abantzü: ia kasik.55. Espedientziaz: esperientziaz.5 6 . Eriak beitükie zapartarazten/ ezin haboro prunki: ezin aguroago gaisoak leher erazikobait dituzte.

193


5 7

5 8

5 9

6 0

6 1

62

Beha hunat popüliaerran düt egia haundirik,bena erranen düt bigahorik beno klaragorik.

Alle erho saldua!Eni beha etzide debeiatzen,hobeki zinateke etxetanaberen errekeitatzen.

6 3

6 4

Eta ziek partikülazkiematzar üzkü aphalak,etziradeia orhitzen etxetanmurrakaz direla haurrak?Orai presentianzunbat etxetako andere,eztira jin süiak hüntüriketxe zaiñik ützi gabe.

Etxera ziradenian geroah! Zer plazera!Süia hilik balin bada,behar juan xerkhara.

Zunbaitek thipiña bederaazaz eta aragiz betherik,uste düt izanen dienhurak untsa herakitürik.

65

6 6

6 7

Zieki behar banü nikegün barazkaltü,nahiago ükhenen beiniano ene fedia, nihaurk adelatü.

O ene popülü fidela!Zien atentzione ederraikhusten düt zühür benoerho haboro badela.

Eni behara, bazkari hunbedera merexi zünuke,jigot bedera errerik banügogo hunez eman neizkezie.

(erdian)

Ene lagüner so aldizaiharia merexitüren düzie,bena ez debeia batereagian khümitatüren zütie.

Haien xerkhara banuazien permisionareki,untsa libertitzia deiziet,desiratzen orai gogoti.

(erretira)

58. Erho saldua: zoro mordoa. Etzide debeiatzen: ez zarete aspertzen. Errekeitatzen: zain-tzen.60. Hüntü: couvrir le feu de cendres Lh.62. Thipiña: tupina.63. Adelatü: gertatu, maneiatu.65. Neizkezie: nizkizueke.66. Aiharia: afaria.

194

IHAUTERIZKO TESTUAK

KOMANSEMENT (Commencement de la tragédie)

MARDI, FEME, FLORI.

Mardi

1 Hek, hik, hek, hik! 8Mustüra da millok!Ekhardazie ehün lükhainkaeta bi ehün tripot.

2 Idi baten barnian denaragia oro egosirik,prepara ezadazie

9

mahañiala bertarik.

3 Aretxe bat gresillan,bestia gerrenian;berrogeita hamar puraillahaiekila istantian.

4 Huak oro bertanbehar dira preparatüeta Baküs nahi ditbaskaitera khümitatü.

5 Muien harez girade10

untsa libertitüren,aragi hunik janeneta untsa edanen.

6 Jenthe hunak ziek ere güri 11düzie so eginen,gure jaten ikhustiakdeizie gosia idokiren.

7 Presta bedi mahaiña 1 2orai arren berhalaeta juan hadi FloriMus de Baküsen xerkhara.

(jelgiten dira)

Erranezok bereemazte eta semekimementian baskaiterajin dakidan hireki.

Flori Osaba banuazü berhala.Dilijentzia dit egineneta Mus de Baküs hunabertan erkharriren.

(Flori paseia bestiak erretira)(jelgiten dira bestiak)

BAKÜS, POLONI,KORAL, FLORI.

Flori Salütatzen zütütlikürraren printzia,zützaz düzü agradakasi mündü güzia.

Mesira jaun Phantzartek,Ihautiriko Printziak,enekila dereitzüigorten goraintziak.

Uhuria egin dezozünzütielarik othoiztenbazkari haundi bat beitühartala jin zitien.

1 .3 .

Mustüra da millok: ?. agian arto-ogia, taloa eta milota, artoa, Azk. Lh. Tripot: odolki.Gresilla: parrilla, Azk. Gerrena: erretegi. Puraila: cebellina, Azk.

5 . Muien: moyen? 9. Pariseko esk.

11. Dereitzü: dizkizu.

195


13

1 4

1 5

16

17

18

19

20

Baküs«Voila qui et vieuje vous atcepte de bon coeurde manger et de boiresi je le bonheur»

Hunki jin zirelaene jaun maitia,eta untsa ekharten deiazure osaba nublia?

21

22

Flori Bai, salbü aphur batapetitia galdürik düzü.Aharretarik hemezortzibeizik ezin jaten dizü.

Haieki hogei liberaidiki aprüspres,bena orai imurrahüntüren ziozü ene ustez.

Hura dela khasü erekhimitatzen zütügü.Zureki batian haboroxeheltü bada, janen dizü

BaküsBehar dizügü hartüzerbeit esperantxa,agien apetitiaarra jinen zerola.

Ekharriren dit nik ereene plat pharteko,barrika bat ardukunpañian edateko

Harentako behexükibarrika erdi bat haboro.Ene ustez apetitiajinen zaio gero.

23

24

25

Behar düzü zük ereorai trago bat xesteeta gero mementianphartitüren girade.

(edan orok,Baküsek bereti)

BaküsGuazen arren oraiMus de Phantzarten edireitera,bai eta harekilauntsa libertitzera.

(paseia, bestiakjelgi)

FEME, MARDI, FLORI,KORAL, POLONI, BAKÜS.

Baküs«Je vous salue, Mardi Gras,mon trés cher ami;avec ma suite chez vous,tout nos somes ici».

Ma rd i«Soyez le bien arrivé,Baküs prince et desiré,je vois que vous etezassez bien disposé».

Ziauri! Hots emazümementian jartera,guazen alkharrekioro baskaitera.

(oro jar mahaiñan)

14. Untsa ekharten deia: ?. ondo al dakar, ondo al dago.15. Aharreta: ? ahartara, mokadu Azk.16. Aprüspres: a peux près. Hüntü: hobetu. Imurra: imutu, gaznate, Azk. Ziozü: zaio zuka.Heltü bada: agian.18. Arra jinen zerola: atzera etorriko zaiola.19. Ene plat pharteko: ?, nere aldetik edo.20. Behexüki: bereziki, Lh.21. Xeste: dasta. Azk.25 . Ziauri! Hots emazü: zatoz! goazemazu!

196

IHAUTERIZKO TESTUAK

2 6

2 7

2 8

2 9

3 0

31

3 2

Mardi Gras«Buenom carnem habemushabemus et edemus.

BaküsBuenom vinomet carnom habemusdetom habemusedemus et potemus».

(satanak jelgi)Satan

Ha, ha, ha, ha, ha,!Zer plazer haundiahalako famili batenheben edireitia!Koraje Mardi Gras,untsa jan eta edanezaketa bizitze irus batmündü huntan eremak.

Hik ere Baküs orobat,azkarki edanezaketa beste gaizaorotarik janezak.

Aztarot emanezokorori edatera.Behar tiagü zerbütxatümerexi dien bezala.

AztarotBai sira, merexi diziehoriek zerbütxatzia.Tho Baküs lehenik,hik harrezak edatera.

(eman)

Tho orai Mardi Grasedan nahia hiz ingoiti,ezi badük iretxirikhamar libera aragi.

(eman orori eta mintza)

3 3

3 4

35

3 6

3 7

3 8

3 9

Alo jaunak! oraibehar dügü libertitü.Sonü egiliak aire bat!Behar düzie dantzatü.

(dantza oro etaerretira zuin bere ganithi,jelgi Phantzartina)

FEME

PhantzartinaPhantzart ene senharraala gizun astua!Ordien khimitatzalia,ezteia gizun erhua?

Hala badü egiten,Baküs haboro khimitatzen,berarentako zer janhaboro eztü ükhen.

(jelgi satanak).

Arriskatzen düket nik eregosiak erho nezan,jatekuak badütüenplegatzen gisa hortan.

Bena emazte adret batekbehar dü zerbait phentsatüokasionian denianbehar da ükhen izpiritü,

Phantzart eta Baküsbehar tit bilhaskeraziizan eztitien adiskidehaboro alkharreki.

Ale mila debria!«Sous tout» holako urheki,gisa hortako bi gormanteztira untsa alkharreki.

31. Tho: Pariseko esk.33 . Zuin bere ganithi: zein bere aldetik, Har. 178, 213.37. Adret: azkar.38. Bilhaskerazi: tirarse de los pelos, Azk. Burruka egin erazi.39. Urheki: ?

197


40

41 50

4 2

SatanArrazuin dün Phantzartina,huak bi gormant dütün.Haien galeraztekozerbait phentsatü behar dün.

Hire senharra düngizun bandit haundiaeta Baküs aldizkasi haundiagua.

Iragan aspaldianezin sofritzen tiñat.Nik ere haien kuntrelagüntza eginen deiñat.

51

43Aztarot

Behadi hunat Phantzartina,abis bat eman nahi deiñat.Hire senharrari zer eginorai erran nahi deiñat.

5244 Erron malerus izan dela

Baküsen khimitatzia,hobe izan zatekielasekula ez phentsatzia. 5 3

45 Aragi jatera sobera,hareki biziatürik,hartü ükhen dielaphentsamenthü gaistorik.

4 6 Haren khimitatziaren khausazkhostaren zaiola bizia,zeren egin nahi dianarrabaje haundia.

54

47

4 8

Odre eman dielabere soldado ororikabale suertiak orobola ditzen hebenti.

5 5

Hura egiten badünula zidien biziren,isuki bat aragiihun eztiela ükhenen?

56

45. Aragi jatera sobera: aragi gehiegi jaten badu.46. Arrabaje: ravage, sarraski.47. Odre: agindu. Bola ditzen: lapur ditzaten, voler?.48. Isuki: mordisco, Azk.

49 Ordian hire senharra dünkoleran jarrireneta Baküsen kuntrebertan armatüren.

SatanBenedikatü izpiritia!Hik untsa dük phentsatü,abis hori elükendeüsez ere phakhatü.

Phantzartina behar dünabis honi jarreikieta gormant pare hurahalaxe bilhaska erazi.

(erretira satanak,Mardi jelgi sonez)

MARDI, FEME

PhantzartinaAh ene senhar maitia!Doloria dit bihotzian.Ah eztüta berri gaistozuretako entzün othian?

Eta eztakit nulaxenizan ausartatüreneta berri gaisto hurazuri esplikatüren.

PhantzartZer nahi beita den,ene emazte maitia,ez enekila düdaklarki mintzatzia.

Badakizü gaisto bada,orobat jakinen diteta hori dela khausa,lehen beno lehen nahi dit.

PhantzartinaAh mesira jaun Phantzart,Ihautiriko Printzia,gaizki egin düzü zükBaküsen khimitatzia.

198

5 7

58

59

6 0

61

62

63

64

65

IHAUTERIZKO TESTUAK

Aragi jaten sobera,zureki biziatürik,hartü ükhen dizüphensamenthü gaistorik.

Haren khimitatzia dela khausa,khostaren zeizü bizia,zeren egin nahi beitüarrabaje haundia.

Odre eman dizübere soldado orori,kabale suertiak orobola ditzen hebenti.

Hura egiten balin badü,nula gira biziren?Aragi isuki bat ihuneztizügü ükhenen.

Heben izan denianaragia hun üdüritürik,phentsamenthü hura dizühartü untsa gaistorik.

PhantzartAiei, ala berri gaistua!Zer behar düt phentsatü?Desesperatü gabe, nulabehar düt nik pazentziatü?

Arrest terrible horrenorai ebitatzeko,zer behar düt phentsatüfripun harentako?

PhantzartinaJauna, ni sinhetsinahi balin banaizüzerbeit erremedio huniknik erakuts nitzirozü..

MardiMintza zite bertaneta dereizüt jüratzen,zer nahi beita denzütüdala sinhetsiren.

62. Pazentziatü: Pariseko esk.63. Arrest: eraso. Fripun: fripon, bribón.66. Malür: zoritxar.68. Zitzo: zatzaizkio?69. Bortxa: nekez, difficilement, Larr.73. Largo: zabal, large, ample, Larr.

66

67

68

69

70

71

7 2

73

1 9 9

FemeJauna aski düzükoraje ükheitiaeta ebitatüren düzümalür hura güzia.

Untsa bizitzen beitzirazük badüzü indar franko,eta kapable ziradehari kunparitzeko.

Jauna behar zitzojuan makhila bat hartürik,eta büria jauzeraziheltü bezain bertarik.

Ene gain zük huraaise düzü goithüren,ordi beitate eta xütibortxa beita egonen.

Eta zuri bühürtzekoezpeitate estatutan,aise erhoren düzühura hel bezain bertan.

Mardi«Voila qui et vieu».Hori abis huna düzü,gero gizun adret batenere iraganen nüzü.

Zure abisari nüzüsegurki jarreikiren,bai eta ahal badezatBaküs fripua erhoren.

(sonez erretira biok,Poloni jelgi)

POLONI

PoloniJenthe hunak ala beitaene senharra prodigua,eta eztia othien hareklargo bere gogua?

7 4

7 5

7 6

7 7

7 8

7 9

80

81

82


Phantzart gormant hariarduak dütü edan erazten,sarri hürrüpa bakoitz bateztü berak ükhenen.

8 3

Bena badüt arragretorano haundiagorik ere,bera arduz jabetzen badaeztateke enerik ere.

8 4

Harena beno eniasegurki orhitago düt.Ardua ürhentzen badasarri hil behar düt

8 5

Ezi goizanko arrostabalin bazeit mankatzen,jenthe hunak, ene bihotzaarras zeit flakatzen.

8 6

Arrostaren ondotiezpadüt pinterdia,ah!. Ene bihotza jarten daosoki faillitia.

8 7

Sei phitxer ezpadütgero askaiteko,osoki ethentzen zeitzbihotzeko khordak oro

Eta baskaitian ezpanüaments beste hainbeste,jenthe hunak egarrizarauez hil behar nüke.

Eta zortzi phitxer phürübehar nüke aihaiteko,gaiaren untsa loohian iragaiteko.

Hartakoz behar dütarren zerbeit phentsatü,bortxa ezpadü Phantzartekbehar dü untsa pünitü.

8 8

89

90

75. Arragret: pena, regret.76. Orhitago: gogorago. Ürhentzen: bukatzen

Gaizki ezarri behar dütene senharrareki,bai eta kokin hurabertan erho erazi.

SatanArrazuin dün Polonikoleratü izaiteko.Phantzart ezpada hileraztenarduak edanen zitin oro

Hortan gaiñen abis batnik dereiñat emanen,Baküs hire senharrakoleran beita jarriren.

Erron bere likür arraruaknula dütian destruitzen.Gormant eli bat dielabethi ase erazten.

«Sous tout» Phantzart gormanttripot haundi haren,esker guti derolasegurki kharreiatzen.

Eta balaki oranoharek zer dien phentsatzenharen galerazitiadiela xerkhatzen,

muien horrez dünordian koleratüren,eta Phantzarten kuntrebertan gero jarriren.

AztarotErran izon armada batbildürik badiela,eta arduak orobolatü nahi dütiela.

77. Goizanko: goizeko, ala goizoko, goizerako?. Mankatzen: faltatzen.78. Faillitia: akaturik.79. Zeitz: zaizkit.80. Aments: au moins, gutxienez, Har. 344, 542. Arauez: dirudienez, apparemment, Lh.81. Phürü: gutxienez, au moins Lh.83. Kokin: coquin, pikaro, Har. 299. 86. Eli bat: mordo bat.

200

IHAUTERIZKO TESTUAK

91

9 2

93

94

95

9 6

97

98

99

Gero juan datekielaoro zien izatia,ezpadü galeraztenPhantzarteko printzia.

Ordian ikhusirenBaküs koleratürik,bai eta ere Phantzartigerla deklaratürik.

Nahiago diken galdü biziaezi ez arduaren tritia,eta hik ere bethisüstenga ezan haren legia.

(erretira satanak sonez,bestia paseia Baküs jelgi)

BAKÜS, POLONI.

PoloniAh! Baküs printzia,eta zer duzü phentsatzen?Mündü güzia errizdüzü ase erazten.

Züre likür arraruak,nula dütüzün destruitzen!Gormant eli baten ziraari ase erazten.

«Sous tout» Phantzart, gormantfripun haundi haren;esker guti beiteizüsegürki harek emanen.

Bazenaki zer dianzuretako phentsatzeneta zure galeraztianula dian xerkhatzen!

Hamar mila soldadobildürik badizü,eta arduak oro zurinahi deitzü bolatü.

Hura badeizü egiten.zer düzü arren phentsatüren?Sekülakotz biziadeizü galeraziren.

102. Ezadazüt: iezadazu.103. Pandart: pandour, zatar?104. Ziflet: zaplasteko, beharondoko, Lh.

100

101

102

103

104

105

106

107

108

201

Adio juan düzüoro gure izaitia,gallerazten ezpadüzüIhautiriko Printzia.

Ausarta ahal banendihaboro erran nirozü,bena etzakit behar düdanezgüzia oro esplikatü.

BaküsEne emazte maitiaesplika ezadazüt güzia.Ororen jakin nahiznüzü inpazientatia.

PoloniPhantzart pandart hareknahi ükhen zütü desuhuratü.Phentsa, berritako aldiannahi ükhen nizü bortxatü;

bena emazte galant bezaladefendatü izan nüzu,bai eta ere ziflet bathaundirik thiratü,

bere puiñala bilaizirik,erho nahi ükhen nizü;bena laisterra hartürikezkapi izan nitzozü.

BaküsAh ene emazte maitiaeta fidelitatez bethia!Ene bihotza, othien,zük hori egin düzia?

Ala, nik beiteizütobligazione haundia!Pot bat, othoi, emadazütene bihotz maitia.

(pot egin, Baküs mintza)

Zük kuntserbatü düzügure bien uhuria.Trago bat behar düzü edanhartakotz, ene fedia.

(eman, Poloni mintza)

´


109

110

111

112

113

114

115

116

Baküs, ene senharra,zure osagarriari;eta Phantzart behar dizügü«au diable» igorri.

(edan, Baküs mintza)

Nihaurk ere behar ditedan korajatzeko,indarra emenda dakidanPhantzarten erhaiteko.

(edan, Poloni mintza)

Orai untsa zirade,arras azkartürik,eta Phantzart erho ezazüzure sabria hartürik.

Aise düzü erhoren,asiak beita entsopitürik,eta bera aldiz thorpe,gizenez sorthatürik.

Lehen beno lehen,arren, abia zite.Gero untsa gütükezüpartidarik ihur gabe.

Ardu güziak orodütüzketzü guretako,eta haren aragiak erebatikezügü jateko.

Baküs«Sacre blu nour lanque»errabiatü gabe,Phantzart eztüt ützirenphantzoilla ürratü gabe.

Poloni, banuazüOrai nüzü abiatüren.Lehen kolpian dit niksegürki Phantzart erhoren.

(sonez biak erretira,Phantzart jelgi)

117

118

119

120

121

122

123

124

PHANTZART

PhantzartJelgi adi, jelgi Baküs,ordizeneko erregia!Orai ene eskütigaldu behar dük bizia!

Nahi deriat erakutsiene besuaren airia!Eztük, ez, aski ükhenenanbizius izatia!

Abtsalon bezain anbiziushiz, malerusa, akitü,bena haren zorthe berabehar dük thiratü!

Harria harriaren gañenezdiat heben ütziren!Eta hiaur zamariezlaurdenka eraziren!

Hiri eman tripotakuntsa zitiat enplegatü!Iratiko hartzekbahündie degoillatü!

Lüzifer bezain anbizius hiz!Urde bürü nahasia!Finitüren zeik enekilükhainken jatia!

Eztük, arauez, entzünterrible düdala besua,eta Santsonena üdüriene aztapar ondua?

Jigantik ez besterikeztük ene parerik!Ago! Hire bizkar lüziakphakatüren tik bertarik!

110. Emenda: gehi.112.rian.

Asiak: aseak, betekadak. Entsopitürik: assoupi, lomozkortuta. Sorthatürik: leher zo-

113. Partida: etsai.115. Phantzoilla: sabela, Har 306, 317.117. Ordizeneko: esk. ordiceneco, ordi zeneko?120. Zamariez: zaldiez.121. zitiat: dizkiat.

2 0 2

IHAUTERIZKO TESTUAK

125

126

127

128

129

130

131

132

Ezpalin bahiz agertzen,palaziuala nitzeik sartzeneta hire xatua orodesodretan ezarten!

Lotsaz hizala gordatzenorai diat phentsatzen,bena, «sacre diabolis»!Bortha deriat bortxatzen!

(jelgi Baküs sonez)

BAKÜS, MARDI

MardiAle koki fripua,traidore madarikatia,nahi heitana galeraziene bizipidia!

BaküsAle izan bezelakobugre eskülia!Hik nahi heitana bolatüene ehai arrarua!

Gezurra erranen dük; kokia!Behar tük maradikatübai eta ere mündü haurorai bertan kitatü!

PhantzartAle izan bezelakoordi büru nahasia!Ene esküti behar dükorai galdü bizia!

Dolütüren zeik enekuntre agitzia!Puiñal hunez deriatidoki nahi bizia!

BaküsAle izan bezalakogormant aprobatia!Hire erhaiteko badiatuntsa propirik sabria!

127. Heitana: hidana.128. Eskülia: lapur, Azk. Ehai: ?, xai: cave, Lh.131. Agitzia: agir, jokatzea, aritzea.133. Hüllen: hurbil.138. Mardailleria: calumnia, embuste, Azk.

133

134

135

136

137

138

139

Aigü! Hüllen adikorajerik balin badük!Ezi ene esküti orai,hik hil behar dük!

(batailla eta bara,jelgi Flori eta Koral)

FLORI, KORAL, BAKÜS,MARDI

KoralAiei Flori, soizü!Zure osaba eta ene aitahantxe algarrekibataillan ari beitira!

Ziauri! Behar tizügübertan separatü,ezi haien beharra gükorano badizügü.

FloriArrazuia düzü Koral.Batek badizü aragieta bestiak ardi,eta hun hunak guri!

(huillent haietara)

FloriAiei osaba! Etazer phentsatzen düzü?adiskideki eztüzü zükheben behar bilhaskatü.

Hots ziauri enekieta bego bilhaskatzia.Nurbeitek gaizki ezarri zütieerranik zerbeit mardailleria.

KoralAiei ziauri aita!Etxerat adi eneki,etzitiela bilhaskagisa hortan Phantzarteki.

(har bederak eta ereman,berriz biak jelgi sonez)

203


140

141

142

143

144

145

146

147

FLORI, KORAL

KoralAiei eztügia gükegin hunki haundia,bi printze haundiarenbizien kuntserbatzia?

Ah zelia! Baküs,ene aita maitiahil bazina, behar zitazünahatze ardu edatia.

Nurk ezarri othe dütühuak gaizki algarreki?Jokha niro zerbeit atrefiziodela ene amaren aldeti;

ezi eztük mündian emazteizpiritü gaistuagorik.Haboro phentsa dironik eztükinfernian debrürik.

Nula dolü beiteroaitak ematen dien arduari,zerbeit gezür derokhari sinhets erazi.

Jokha nirok biziauntsa düdala phentsatzen,bai eta ene amarenrüsa ere ezagützen.

FloriPhantzarten emaztiak erebadik bai thira ahala.Eztik nahi besterikjaten ikhusi seküla.

Berak aldiz jan lirokotso errabiatia errerik;mündian eztük arauezhain emazte gormandarik.

1 4 8

149

150

151

152

153

154

Areta ataki diat egün;uste ezpadü ere,ebatsi ditzuat laur jigoteta zazpi antzera ere.

KoralAreta nik ere ene fedia,ene ama atzeman diat,ezi berrogei eta hamarpinta ardu ebatsi ditzuat.

Dütügün arren orobiek destrui algarreki.Hots etxe batetaraeta bertan presterazi;

neskatilla bat badiatnik untsa adiskide,bai eta bere phartidarenthiratzeko kapable.

Harek deizkük bertanoro adelatüren

FloriBai eta nik ere beste batharen lagün ekharriren;

janen eta edanen beitügük biek bezainbat.Oh! Sobrerik batereeztük ez eginen hanbat.

Hots arren, guazenuntsa asetzera.Gero ützüliren gütükaphür bat libertitzera.

(erretira biak sonez,Satanak jelgi)

141. Ahatze ardu: ardo mindua, ozpiña, Lh.142. Jokha niro: joka nezake.145. Rüsa: ruse maltzurkeria.146. Thira ahala: asko jateko ahalmena.148. Areta: hortaz, beraz, Larr.151. Phartidaren thiratzeko kapable: lit., etsaiari aurre egiteko gauza.153. Hanbat: guère, oso gutxi, ia, Larr. (esk. Hambat).

204

IHAUTERIZKO TESTUAK

155

156

157

158

159

160

161

162

AZTAROT, SATAN

SatanOtso errabiatiak biakjan balin bazüntie,hunat haboro jin gabezaparta bazintie!

Ziek ziriela khasübi printze huak galdü beitütügü,erroi mila debriakbazüntie bolatü!

Ikhusi düka, Aztarot,nula dütien separatü?Bata edo biakheben zütükia baratü!

«Parle sacre diable»!Huillen nük errabiatüustez kautüra ükhen etagabe beiniz baratü!

Bena orano uste diatdütüdala bildüren,solamente pazentziaahal badüt hartzen.

AztarotJauna nik ere ene büriaezin dit kunprenitzen.Desplazeraren haundizhuillen niz desesperatzen

Bena ez «sacre garni blu»!Behar dügü korajatü,eta haien galerazitzekoorano zerbeit phentsatü.

Kolpü baten edatera,hots gitian erretira.Fida nüzu zerbeitphentsatüren dügüla.

(sonez erretira, Baküsjelgi sonez)

157. Zütükia: ziratekeen, Larr.158. Kautüra: ardura.164. Irusagorik: zoriontsuagorik.165. Lizate: izanen litzateke.166. Gühegi: gehiegi.168. Egoisten ait: egozten, botatzen haut

163

164

165

166

167

168

169

BAKÜS

BaküsHaur da haur plazera,bai eta etselentzia!Ah! Ene likür huna!Haur da haur alegrantzia!

Monarkharik othe dani beno irusagorik,nik bezala bere denboraalegrantzietan dienik?

Orai hil banendieta hunak emaztiari zedi,jenthe hunak, lizatehura bethi ordi.

Ardu gühegi, jaunak,edaten düt aspaldian;hura dela khausa, min gaitz batbadüt züntzürrian.

eta beldür niz emaztiakhaborua deitan edaten,eta hura dela khausanik egarria sofritzen.

(jelgi Poloni eta edan,jar senharrari üzküz sonez)

POLONI, BAKÜS.

BaküsInpertinent gormanda!Eman bertan edateraedo eta egoisten aitpaso batez lurrila!

PoloniGizun gaisto, animalaurde thorpe, aberia!Eztüka beste lanikbeizik kolpü eskeintzia?

205


170

171

172

173

174

175

176

To, to, edanezak!Bena ez has jokha,bestela eginen diagülan hori aldizka.

(eman eta edan berak)

BaküsAla beita ene emaztiapresuna gormanda ordia!Seküla desorditü gabeeremaiten dü bere bizia.

PoloniAla beita dolügarriothien ene sorthia,zeren senharraz beinizegun oroz trüfatia!

Gai eta egün oroz daardua bezain ordi;erradazie jenthe hunak,zer egin behar zaio hari?

Arduaren hatsa erenik aldiz ezin sofri.Ah, phuzun edan balezaheben hürrüpareki!

(berak edan, Baküs jeikieta mintza)

Ale ahalke gabia!Ardu edaten hiza ari,solamente eskeintü gabeure senhar jaunari!

(jo Poloni Baküsek eta jar)Poloni

Behin ikhusi naielakotzbeire baten edaten,uste düzieia eman zaiolahas dakidan zaflatzen?

177

178

179

180

181

182

183

184

Ahuaren idorrezezin ürüten beinian,beiria «solamente»ezin atxik ezpaiñian;

txortañi haregatigero hainbeste kohat.Egiteko hori eztütütziren gibelialat.

Orduz edo berantnitzaio mendekatüren;ene ariman anhartinoeztüt phausürik ükhenen.

Ardua hurarekiderot nahasiren,zenbat nahi bilhaskadeitan gero jaukiren,

ordarik eztiot emanensotsaz haboro ükhen;bena erran düdan gisanitzo agitüren.

BaküsPoloni, elhiak ützirik,huillen adi hunat.Egarriak ithotzen nin.Emanizadan drago bat.

Hire senharraz eztünkhüntü haundirik egiten.Beldür nün has dazkigünpaperak nahasten.

Idoki ezan phitxerrakolpü batez edan dezadan;eztün propi egoitiaedan gabe gisa huntan.

(Poloni ezar arduari hureta huillent senharrari)

174. Phuzun: pozoin, Hürrüpareki: zurrutarekin175. Ure, beste batzutan ore: hire.177. üruten: irauten.178. Txortañi: tragotxo, Azk. kohat: belarrondoko, Azk.180. Jauki: eraso, Azk.181. Ordarik: ? ordainik, Azk. Sotsa: ?. apur, Azk. Gisa: gisa(l)a? Nitzo: natzaio.182. Elhiak: hitzak

206

IHAUTERIZKO TESTUAK

185

186

187

188

189

190

191

192

PoloniEdan ezazü drago batardu hun huntarik.Segür nüzü eztüzüla edanaspaldian hulakorik.

(edan, Baküs mintza)

193

194

Ardu drago hunekditan khorpitza oro hoztü,eta sabeleko mingaisto bat zitan lothü.

PoloniArdu xüri huntarikitziki bat edan ezazü,solejatüren zütielasegür bezainbat nüzü. 195

(eman hur edatera, Baküsekemaztia urhuki)

BaküsAiei! Zer da haur! 1 9 6Kharrointatü dü ene sabela!Oh, zapartatü bahintznik ikhusi gabe seküla!

«Vino de carnela» 197erreka hortan hartürik,atzeman ahal bahentzatezar hindirot erhaustürik!

«Infame vilene que tu estla plus grande ivroigne,tu as enposone ton marisoursiere de carroigne»!

Ah! Ase zitie, aseene erxetako xixariak!Borogatzen düt jan huillendiztadatziela erdiak!

198

199

Ardu pür edaten nieno enekietzünien egitekorik!Xerkhatzen zünien, bai,ordian beste ostatürik!

200

Ai! Eniza othien nioi, malerus gerthatü,zeren emazte gaisto horriizan nintzan fidatü?

Galdü ziradie arauezmedezi eta barberak,hil ahal ziradiebai eta potikairiak!

(sonez Baküs etzan,Barbera jelgi)

BARBERA

BarberaJenthe hunak, huna niztur de Frantzia eginik,hanitx ospitale eta eri bisitatürik.

Bordelen sarthü nintzanaprendizajiaren egiten,eta aprobatü izan nintzanhanti sarri Xartasen.

Han hasi nintzanoperazione ederrik egiten,denbora llabürretan barnensarthü nintzan Parisen.

Han sarthü nintzan bertan,errepütazione handitan,president jaunaz mementiangalthatia izan nintzan.

Ükhen nien apointamenthüpare bat biga güti,eta othoitü nündienegoitez beti hareki.

Erremestiatü nianbai eta hanti phartitü.Hongriako erresumanizan nintzan sarthü.

187. Itziki: gorgée, trago, Lh. Solejatü: solegitu, kontsolatu, Azk. Urhuki: urthuki, jaurtiki?188. Kharrointatü: izoztu.189. Bahentzat: bahindut. Ezar hindirot: ezar hintzaket.191. Erxe: heste?. Zitie: zaitezte.192. Zünien: zenuten.199. Apointamenthü: alokairu, soldata. Biga: bigantxa ala bi? Othoitü nündien: erregutu nin-duen?

207


201

202

203

204

205

206

207

208

202.203.205.207.211.212.215.

Prüsia eta Irüsiabai eta Anglaterraeta Turkia üngüratürik,heltü izan niz etxera.

209

Orano errege jaunakükhen nai uhuratü,eta bere potantezaznahi ükhen nahi probetitü.

210

Fabulaz mintzo nizalaeztezaziela phentsa;ezi soizie nun düdanerregeren kaxeta.

211

Balin bada ihur erekurius izan nahi den bat,huillen bedi mementianidekiren dot hagin bat.

«Monsieur vous etez menacezdune veritable paralesie,ou vien du moinsune prompte aploploxie».

Medezi bat behar düzüxerkha erazi mementian,Nesesari haundian ziraorai ene üdürian.

Hiri huntara bat heltü düzüabantzü ni bezain abilik.Eztik eskurik phausatzenezpazira harez bisitatürik.

Baküs212

Eztüziela beldürrikemaiteko phakiaren,lehen operazioniadohainik düt eginen.

Ardu drago baten edatiapermeti ezadazüt;plazer badüzü jaun huragero erakharriren dizügü.

Barbera213

BaküsEztüzünaz geroz jaunaphakürik galthatzen,huillen zite ene ganapratika deizüt emanen.

«Tous le sorte de maladiele vein et tout le contraire,et si vous buvez goutevous ne vivers pas guere».

214

BarberaNunti pleñitzen ziraene adiskide maitia?Disimülatü gabetarikerradazü egia.

«Tout le medecin et chirurginqui dit que le vein fait du mal,je vous dire franchement,que se sont des barbouillants».

(erretira Barbera sonez,jelgi Poloni)

BAKÜS, POLONIBaküs

Ikhara ekhüru batek,iragan aspaldian,atakatzen nizüsegürki khorphitzian.

(bisita eta mintza)

215Poloni

Ene senhar jaunanula zira edireiten?Intseiurik eztüziaothien galthegiten?

Potanteza: ahalmena. Probetitü: hornitu.Kaxeta: zigilua.Phakiaren: pagua, ordaina.Pleñitu: Kexatu?.Eztik: ez du / duk. hika? Horrela esk.Ezadazüt: iezadazu. Aditzaren osagarri datiboa bitan azaltzen da.Intseiu: nourriture, Lh.

Barbera

Baküs

208

216

217

218

219

220

221

222

223

216. Asia: ase, satieté, Larr.218. Xera: txera, acogida, Azk.?.222. Daudian: dauden egon daitezen?227. Espedizionik: esperientziak.231. Gisandia: mehaka, cadera, Van Eys (J. Oregik adierazia).

BaküsEmazte gaisto hizana,hik asia balin badünmündü huntako gosiarendanjerik batere eztün!

Malerusa galerazi dünhik ene osagarria!Bai! Hik galerazi dünene alegrantzia!

Hil behar düdalaniagon etsitürik.Bena ene hunetarikeztün eginen xerarik!

(Poloni paseiuz, mintza)

Ene deseiña eztütaothien reüsitü untsa?Orai ene senhar jaunakbehar dü egin zaparta!

Kohat eta zifletbai eta makhilata;iruski üsü beinintzaneskapatzen bortxaka.

Hura beno hoberikükhenen düt senhar bat,ezkontü nahi beiniziragan gabe urthe bat.

Hilak hilik daudian,anhartio gitien untsa bizi.Edanen düt drago batzien osagarriari.

(edan eta erretira.Jelgi Medezia sonez)

IHAUTERIZKO TESTUAK

224

2 2 5

2 2 6

227

228

229

230

MEDEZIA

Medezia«Voici le maitre Jean,le grand medecin du roy.Et si vous ne me croiez pasjai le tritez ma foi».

231

Beste ordüz izan nintzanGargantüren medezi;haren barnia bisitatüeta hura sendo erazi.

Bederatzü hilabethe ereizan emazte baten sabelian,eta hura sendo erazihanti jelgi nintzanian.

Eta hanti hunat ereükhen düt üstüdiatü.Ezta mirakuillü haundi batabil baniz gerthatü.

Espedizionik berak,ene entzüle maitiak,eman behar dereiztaesesari diren jakitatiak.

Ezta khorphitzaren barnenpharte hain xipirik,zuin zer gisaz daudiennik untsa eztakidanik.

Baküs«Ah sacre garni blu»!zü zirade ene gizuna!Ordü eta oren hunianjin zirade huna.

(Medezia huillent,mintza)

MedeziaJauna arren zer düzü?Nunti pleñitzen zirade?Ezagütüren dit zure gaitzabarnialat sarthü gabe.

(bisita eta mintza)

Gibel erraiak dütüzülothürik bizkar ezürrarieta phantzoilla aldiz,ber gisan gisandiari.

209


2 3 2

233

234

235

236

237

238

Mas bat eginik izan düzüzure khorphitzaren barnian. 239Barber bat behar düzüseiñatzeko mementian.

(erretira, Barberareki jelgi)

BAKÜS, BARBERA, MEDEZIA 240

MedeziaJauna erakharri zütügüzure ministeriua den bezala.Prepara zite berhalajaun horren seiñatzera.

24 libera odolidek ezozü besotieta aski ezpada,beste hanbeste zankhoti.

BaküsJaunak ardu edatiaezteitadazieia ordenatzen?Xixariek jaten naielaeztüzieia phentsatzen?

Hamar phitxer ardunahiago nüke segürki,eziez eta untza bat odolidoki ene khorphitzeti.

MedeziaArdua defendatzen dereizüt,o, bena biziaren penan.Ardu xorta batek oraiezar zintiro thonban.

241

242

243

244

BarberaPresta ezazü besua.Behar düzü seiñatu.Odoleti ezagütüren ditbehar düzünez zapartatü.

245

BaküsPreparü hoiek oroksino xarrik dizie.Ardua defenda eta dobleidoki nahi deitazie.

(seiña, Baküs mintza)Baküs

Aiei! Aiei! Bihotzaengojatzera nua!Emadazie drago batürhentü ezpada ardua!

MedeziaJauna lehenengotisana edan ezazü,ezi zure eritarzünarenardua kuntre düzü.

BaküsMedezia, barbereta potikairiak,jauz dazkitzielasabeleko erxiak!

Eni hura ordena,zihauriek ardu edan.Eder zaikezie erriajaunak daigün egünetan!

(hunki foltsia Barberak)

BarberaJaun hunek oranobadü fiebra haundi bat.Barnia theütürik dizü,behar dizü pürga bat.

(Medezia mintza,Barberak izkiriba)

MedeziaZuaza potikairiaganabertan drogen xerkhara.Izkiribüz har itzazüeta juan lasterka.

232. Mas: masa, ore? Seiñatü: soigner, odolustu233. Bezala: ? Ilun eskuzkribuan.237. Zintiro: zintzake.243. Zaikezie: izango zaizue. Erria: irrifarra?. Daigün: hurrengo. foltsia: foltsü, pouls, Larr.244. Theütürik: zikinduta.

210

IHAUTERIZKO TESTUAK

246

247

248

249

250

251

252

253

Senakasa hobenetik,Rubarba eta Agorik,Eskamonea, Aloe,Polipoda eta Turbik.

Hermodate Mexoakameta Xalap harekila,behar düzü orotarikaments libera bedera.

Zeren eta eri hunekkhorphitz haundia beitü,drogak ere hala halaarrazuable behar dü.

BarberaBanua mementianzeren eta lehia den,ezi ene ustez eri haursarri da zapartatüren.

(erretira, jelgi Potikairia)

POTIKAIRIA.

PotikariaEne entzüle maitiak,jiten niz zien komünikatzera,eta ene büriaren zierezagüt eraztera.

Hiri huntako seme niz.Izan beiniz hürruneta hunki jin nizalazeren beiniz heben egün.

Armenian izan nizbai eta Italian.Gaiza ederrik eta kiriusikikhusi düt haietan.

Droga etselentezhuna niz kargatürik.Han ediren ahalbezain arraruetarik.

2 5 4

2 5 5

256

257

258

259

260

261

262

Hanitx presuna abil da,partikülarzki kanpaiñetan,eritarzüna etxian etaerremediua potikairian.

Zer agradamentü arreneztateke orai heben!Zer nahi droga düzieedirenen ene etxen.

Eta bestalde, hanitxpresuna dira abüsatzen.ematxar eli batekbeiterie kristel emaiten.

Bena haien labamenthiazertzaz date konposatürik.Uthür hur eta nafar gatzalkharreki herakitürik.

Bestalde, eztie heltzenlabamenthia aski aitzina,zeren eta ezpeitiebehar bezala maxina.

Nik ekharri düt bat,zilharrez, Indietarik;segür beiniz eztelahiri huntan hulakorik.

Barneko partidak direniansü haundi batek hartürik,edo eta bestelakuindütak zerratürik;

arren labamenthiadatekenian prestatü,imajina huntarabehar date hüstü.

Hüstü ondun behar dahaur üzkü xiloti sarthü,eta sarthü onduanholaxetho phusatü.

(hüts jenther)

246. Droga guzti hauen berri izateko, ikus Hager. «Tratado de Farmacia práctica» ed. Labor.Senakasa; Senna Cassi angustifolia, purgante. Rubarba: ruibarbo, evacuante. Agor: agar, afec-ciones gastrointestinales. Eskamonea, Aloe, Polipoda (Polypodium vulgare), Turbik (Turbitblanco), Xalap (Salep), aipatutako efektu berdintsuen eragileak. Hermodactes mechoacam:Hager-en liburuan ez da agertzen. Ik. Vison 353. Vino de Carnela, 189. bersetan, sustancia me-dicinal y digestiva.256. Kristel: clystêre, labamenthia egitekoa, Har. 426, 433.258. Maxina:? esk. machina.261. Imajina: xiringa edo.262. Hüts: bota?.

211


263270

264

Lürren gaiñen ereezta behar phausatürik,ezi bestela eztüeginen operazionerik.

Haur düziela batneskatilen hun beita,nuiz eta hilabethenmentsian beitira.

271

265 Beharra düzienian arrenjin zitie ene etxera.Iseiatüren niz segürkisatifazione emaitera.

(paseia, Barbera jelgi)

POTIKARIA, BARBERA.

266

267

BarberaJauna salütatzen zütützure beharrian nüzüJaun medeziak rezetahaur igorten dereizü.

(har eta so egin)

PotikariaJauna mementianhasten niz trabaillatzen.Ene drogak bezain hunikihun eztizü edirenen.

(presta khantüz eta hüstülatzez)

268Potikaria

Goraintzi eran izozüothoi jaun doktorrari,bethi ekharria nizatialaplazer egitera hari.

(eman drogak, erretira bedera alde,jelgi Medezia, Barbera ere erditi)

269Barbera

Goraintzi igortzen deizüjaun Potikairiak,bai eta ere zükgalthatü droga güziak

264. Mentsian: garaian, Azk. Hilerokoari buruz ari?267. Hüstüla: eztula.

272

273

274

275

276

2 1 2

MedeziaEkharzü pinta bat hureta ezar herakitera,eta drogak orohüts bertan hara.

BaküsPintu bat ardutanezartzie droga horik,eta herakitü gabeemadazie hotzik.

MedeziaZer phentsatzen düzü?Eztüzü behar ardurik,nahi ezpazira izanmementian lehertürik!

(eman edatera)

BaküsAla edateko kharatsa!Zer infame ezarri düzie?Ahoti khaka egitensarri ikhusiren naizie!

(Poloni jelgi sonez)

MEDEZIA, BARBERA,BAKÜS, POLONI.

PoloniJaunak plazer badüziemahañan jar zitie.Kolazione sinple bategin behar düzie.

(jareta jan)

Ene senhar jaunazzer üdüri zeizie?Disimülatü gabeegia erradazie.

MedeziaPürga bat hartürik düzühedatürik ohian.Beldür nüzü hilik datianoren baten bürian.

IHAUTERIZKO TESTUAK

277

278

279

280

281

282

283

280.281.282.286.287.288.290.

PoloniAla berri tristiamaite den presunaren!Aiei! Arauez enüzüseküla kontsolatüren!

MedeziaHots eriaren ikhusterazuin beita agonian.Orai aski jan dügü,guazen mementian

(juan oro)

MedeziaNula edireiten ziraene jaun maitia?Pürga hartüz gerozjelkhi ziradia?

BaküsHebenti jelgitzekosobera eiñherik nüzü.Trüfa horik ene aisazük egiten dütüzü!

BarberaJaun hunen galthuaeztütü zük enthelegatürik.Erran nahi zizün eiaegin zünienez khakarik.

BaküsAh! Bai jauna, zure zerbütxüezamiñi bat egin dit.Gure mestüren therrizakezarri tit betherik.

MedeziaMementian behar düzüerakharri potikairiajaun horri eman dakionistantian labamenthia.

(Barberak ekhar sonez)

284

285

286

287

288

289

290

POLONI, BAKÜS, MEDEZIA,BARBERA, POTIKARIA.

PotikariaJauna haur naizülazure odriala jinik,zer plazer düzüorai ene ganik?

Medezia«Avec vous portela machine de cu?»Potikairia«Aperement monsieur»hura heben dügü.

MedeziaJaun huni behar ziozüeman ajüta bat,marlüz hur, behi phixaeta nafar gatz gathilü bat.

Mus de Baküs ezpadeiziehoriek hunik egiten,hasten ahal ziradepaketaren plegatzen.

PotikairiaMus de Maküs soiñi zite,kita ezazü ohia.Ziauri! Behar düzühartü labamenthia.

(jeiki eta eman)

BaküsAiei! Aiei! Aiei!Zilhatü dereit üzkia!Lepua hautsi bahühuna gabe potikairia!Ala maxina gaistuabeiteit othien sarthü!Huna heltü gabeailiz izan zapartatü!

Eiñherik: fatigué, Lh.Galthua: galdera.Amiñi: apurtxo. Therriza: bareño tosco que se utiliza para la preparación del maíz, Azk.Marluz: bakailau, morue, Lh.Paketaren plegatzen: hiltzeko prestatzen?.Soiñi: soigner?Ailiz izan zapartatü: lehertuko al zen!

213


291

292

293

294

295

296

297

298

299

292. Rejetatzeko: ondasunak uzteko.296. Mentsik: faltarik, Azk.297. Thornia: viaje, Azk.305. Garnitü: hornitu.306. Eiherako: errotako, Pariseko esk.

Medezi, barber, poitikaireeta emaztia kontzort,huak dirate alkharreki,daigün egünetan, akort

Behar düt kitatü mündia.Juan eta jakin norat!Eta ene hunen rejetatzekobehar düt egin ordeiñ bat!

Ah ene seme maitia!Nun othe hiz aspaldian?Hi bezain aitaren fidelikeztük izan mündian.

(jelgi Koral)

BAKÜS, KORAL.

BaküsHunki jin hizalaene seme maitia!Hik kharreiatzen dükaitaren begitartia.

Beste hanitx haurüzten diat mündian,bena hi bezain fidelikez ene üdürian.

Hartakotz egiten aitprintze ene hun ororen.Zerbeit balin badükeztük mentsik ükhenen.

Mündü huntako thorniauntsa ezagütürik,phartitü behar diatuntsa heraberik.

Dolü egiten dieiatardu zehar huner,bena ez, ene fedia,batere emazter.

Batek trunpatü nik,zuin hire ama beita.Nik ikhusi gabe egin balüleher eta zaparta!

300

301

302

303

304

305

306

214

Ardu pür edan ezaketa ez fida emazter.Bethi ohart izan hadiene azken erraner.

Printze egiten aitkanpo zabaleko;untsa edanik bahizbadükek ohe frango.

Hil behar düdala,orai etsi diat.Alegeraki phartitzekoemanizadak drago bat.

(edan eta hil sonez,Poloni jelgi)

«BAKÜS», KORAL, POLONI.

PoloniZiaurizte ene lagünak,dügün alegerak khanta!Alegera niz ezinagoene zaflazalia hil beita!

(satanak jelgi)

AZTAROT, «BAKÜS», SATAN.

SatanHo, hu, Baküs gaizua!Othien hil hiza?Badik aspaldi haundidesiratzen hündüdala!

Soik! Soik Aztarot!Zer alimala dügün heben!Ifernia ederkihunek dik garnituren!

AztarotAh zer alimala dügün!Üdüri dizü eiherako urdia!Bai, haur izan düzüsegürki untsa hazia.

307 Ah Baküs, Baküs!Arduaren aita nublia! 311Biga bost xorta züntzürrianiragan dük ene fedia!

308 Alo Satan! Behar dizügühebenti errekitatü 312eta iferniaren erdianmustro haundi haur plazatü.

(erretira sonez, jelgijüstizierrak)

313

SÜSTITÜT, BERLAMEINABOKATIA, LUCIEN ABOKATIA,PROKÜRADORIA, JÜJIA,GREFIERRA.

Grefierra309 Barantaillaren 18. gerrenian

1852en urthian,Mus de Napoleon gurepresidentaren kontseillian,jüge zibil etakriminelaren aitzinan,Mus de Krabiala JuanSarhakioren eta Mus deHerküraren artian, zuinazken hau beita defendantpresenta zalerik gabian.

Jüjia310 Partida defendatüren da

zortzi gerrenian,edo defautez bestelakondenatüren da ordian.

314

315

316

317

SüstitütJaunak, Erregek emanükhen dereit bere eskia;gaizki egilen gaztigatzekoheben beiniz obligatia.

Orai edireiten nizhanitz enbrasatia,güti sarritan beiniroützi neure kargia.

Bena nik ützi banezabeste batek har liro,eta ene irabazia untsapheretxa beiliro.«Nimici veracoundiain vera comdom fuit».

Ahalke sobera ükhenez ditblesatü ene uhuria;eta segürki ez behar bezalaegin neure eginbidia.

Erregek ordenatzen deiküharen proküradore süstitüterharen phartez giten helnesesitatian direner;

haren phartez sustengadezagün jenthe praubia,eta aberatxer bezala,errenda jüstizia.

Ene borondate ororen kuntre,jaunak, behar düt ajitü;bai eta ere jüstiziadebatiari errendatü

IHAUTERIZKO TESTUAK

307. Biga bost xorta: makina bat tanta308. Errekitatü: atera, eraman?.309. Dataren eguna Pariseko eskuzkribukoa da, Bordelekoan ez da egunik azaltzen: «Baran-taillaren guerrenian», 35 fol. Ikus 323. Barantailla: otsaila. Presenta zale: représentant, Vins.Defendant: défaillant, Vins.310. Agian zortzigarren eguna azaldu beharko zukeen Bordelekoan. Partida: concours, dis-frute, Larr. Defautez: a falta de, Harits, 94.312. Enbrasatia: enbrazu, obstacle, Lh.313. Pheretxa: apreciar, estimar, Azk.314. Deikü: digu.316. Errenda: rendre.

215


318

319

320

321

322

323

324

322. Pleinta: ?, akusazio edo.

Adio erran niro gogotimündü korronpitü huni,eta ene büria sakrifikarelijius komentü bati;

mündian izatia benoeztenian difizilagorik,«japi othom docemvult imitare serit».

Mesira Jaun Phantzartenzerbütxian izan beikirade,orai behar düt mintzatüharen beraren kuntre.

Krima haundirik jaunakkometitü ükhen dü,eta jüsto den bezalakorrejitü behar dü.

Beste egitekuak oro, jaunak,ützi behar dütüzie,eta ene pleinta deithüplazer badüzie.

GrefierraBarantaillaren 18. gerrenian1852gerren urthianMus de Hatikura erregerenkontseillier, jüje zibil etakriminelaren aitzinian,Mus de Zapartadi erregereneta prokuradoriaren artian,ajitzen delarik PhantzartIhautiriko Erregerenkuntre eta metre Lucienaldiz, presentatüSüstitütaren althe.

Lucien«Qui preciom meritisabimprobis desirat bis pecatpremiom coniam eindignesabire de inde qui jam nom potestat»

325

326

327

3 2 8

329

330

331

332

3 3 3

334

Gaistuen asesti zaliak,berak kupable beitira fondatzen,dobleska zerbeit phaküren esperantzbalin badie egiten.

Ene eginbidia da jaunakez ene plazeraren khausaz,adiskide baten kuntre beititmintzatü behar bortxaz.

Erregeren Proküradoriaedireiten da inkietatia,hanitz presunaz ereezinago desolatia.

Hanintz tormentü segürkisüfritü dü orai artio,bena inposible zaioorai iraitia haboro.

«Omniom mandaciom malispredudicio habemusjudicias males».

Ezpeita eman beharentradarik gaistuer,berek hartüren dielibertate den ber.Jaun Phantzarten kuntrekhausa beita mintzatüren,behar düzie jakin arrenzertzan dien aküsatüren.

Hainbeste dela huratemerari gormandizan,berrogei gizunek hainbataragia behar diela jan.

Aragia diela harekhanbat khario eraziten,diharü trükü buxiriksarri ezpeitügü ükhenen;

eta Baküs hilez gerozhartü diela haren plaza,eta arduak dütielaedanen azken xortala.

325. Asesti: hartarse, Azk. Fondatzen: fonder, Lh.331. Esk.: çerçan dienaqusaturen: ?. zertan den aküsaturen?.333. Diharü: diru. Buxi: pedazo, poquito, Azk.

216

IHAUTERIZKO TESTUAK

335

336

337

338

339

340

341

342

343

335.338.339.341.

Bestalde, emaztiak orodütiela desboxatzen.Nula ahal dügü arren,haboro heben sofritzen?

Behar da, arren, so eginprintze haren gaizkier,bai eta atzeman erazimementian jendarmer.

Atzeman onduan da hebenkhasua jüstifikatüren,eta behar den bezalajüjamenthia emanen.

Engontzione bat behar daPrebosta handiarentako,jendarmeki bera duenprintze haren atzemaiteko.

Bentüraz defenda belaitebere soldadueki,ahal bezainbat behar daprekozione harrerazi.

Nula untsa bizi beitiraezta behar fidatüezi jenthe sendo denakkoraje bethi badü.

ProküradoriaErrekeritzen dütJaun Erregerentako,atjüjera ditzazienLucienen erranak oro.

JüjiaEntzün onduan Lucienkhausaren planteiatzen,eta Erregeren jenthen kontseilliakjüstizia errendatzen,

aprobatia da bertan,ba eta ordenatia,Mesira Jaun Phantzartizan dadin arrestatia.

Desboxatü: débaucher, seducir.Engontzione: gomendio, encomienda? Duen: dezan?.Belaite: baliteke?Atjüjeratü: adjuger, acordar, conceder, Harits. 428.433

3 4 4

345

346

347

348

349

350

351

Ordentzen dügü Prebostabera juanen dela,printze haren atzemaiterabere jenthe ororekila;

eta atzeman onduanekharriko diela,hilik edo bizirik,gure aitziniala.

(sonez oro erretira oro,Eleonora jelgi sonez)

ELEONORA

EleonoraJaunak huna nizdolorez beztitürik,zeren gizatxar batekibeiniz ezkontürik.

Ni nintzan etxe distingatü,nuble, haundi batetako;enintzana othien soberalaborari batentako?

Ene askaziek nündienbortxaz ezkunterazi.Zapartatü izan balirani sorthü bezain sarri!

Hun haundi bat zielaene senharraren etxian,han ezarri nündienlaborarisa kalitatian.

Untsa dolü nielarikjaun gazte pulliter,ene gazte florianükhen adiskider;

partikülazki etxen mithil batükhen nien maithatü,eta hura zela khausa etxekuekbertan ni gidatü.

217

352 Ene senhar txarrahanitxetan zeit jelostü.Uste dia amorio zaharranik nahi düdala kitatü?

360

353 Senharra düt bortxazden bezalako asma,zuin maite beitüthala nula heriua.

Arima eta khorphitzadüzie galdüren.Askazien kuntre maradizionezgero infernüti ariren.

(erretira sonez,Prebosta jelgi)

PREBOSTA

354 Azkenaz beste burrant batnizala dit erraiten,eta miliun debrien deniknik aldiz ez egiten.

361

355 362

356

Arren eztia merexithira detzan adarrakjeloskor den geroerran ditzan egiak?

Phantzart printzeareki,derot hitzemaiten,zapartatzen ezpaniznizala adiskidetüren.

363

PrebostaNi niz Prebosta haundia,terrible da ene kargia.Bailisek oro benohaundiago dit photeria.

Lehen plazak ene dirajürisditzione orotan.eztüta uhure haundiaizatia grado huntan?

Marexausia orotanni niz bürüzagia,haren manhatzeko askiharen hitzaren erdia.

357 Hura da kalitatezkoeta harek badü gano;eta ene senharra flakegiene zerbütxatzeko.

364

358 Neskatila gaztiakzütiet abertitzen:gogoz gaiti ez ezkunt,askaziek zer nahi erran dezen!

Ahuntzak otsuaren bezainoro ene lotsa dira,eta ezin haboro segürkiarrazuan beitira.

(paseia, jelgi Grefierra)

PREBOSTA, GREFIERRA.

365359 So egin ezazie

ene etsenpliari,eni bezala zeizieheltüren segürki.

GrefierraMonseiñür, jüjamenthü batzuri sinifikatzera nüzü,zer den so egin ezazüplazer balin badüzü.

(eman eta irakur)

354. Burrant: bourreau, derrochador ala burhan, maldito. Lh.?355. Detzan: dezazkiodan.357. Gano: ganora, entrain pour le travail, Larr.361. Bailisek: bailli, magistrado,363 Azkeneko bi lerroak eta 364 osoa Pariseko esk. Bordelekoan sei lerrotako berset luze batdager, era berean ilun samar gertatzen delarik: «mareçhausia orotan/ ny niz buruçaguia/ ahunt-çaq otxouaren beçain/ oro ene lotxa dira/ ez oute gabez segurqui/ ezpeitirade fida».


218

366

367

368

369

370

371

372

373

PrebostaKhausa huntako nündükezün 3 7 4ni jüje konpetent,hori düzü segürkiezinago ebident.

Formalisatüren nüzü 375zien jüjiaren kuntre,jüjatzen ari beitaene prebelejiuen kuntre.

Aldi huntan parkatüren derot 376khausa delakotz presatü,bena daigün okasioniari,gogua emaiten ahal dizü.

Konformatüren nüzü 377eta ene eginbidia eginen,bai eta ere Jaun Phantzartbertan arrastatüren.

(Grefierra bera erretira)(jelgi jendarmak)

378

FABIAN, MADIAN, PREBOSTA.

PrebostaJaunak behar dügu 379

kaptüra bat egin bertan,eta zieki nahi niz jinnihaur ere presunan.

Eia eztenez arren 380lana kontsekuentziako,zotükatü behar düdaniannik zien lagüntzeko.

Behar dügü arrastatü 381Ihautiriko Printzia,bena hortako behar da,jaunak, koraje haundia.

Fida ziradienez eia 382behar ditazie esplikatü,bestela lagün haborobehar dügü xerkhatü.

IHAUTERIZKO TESTUAK

MadianBataillatü nüzü angleseneta moruen kuntre,eia gero Phantzartenantsia düdanez batere.

Marrokeko hirianni izan nintzanianarrabaje haundirikegin nizün ordian.

Algerien guziak ereezarri nütien ikharatiak.Monseiñür, segürkiikhusi nütien güziak.

Moro eni so egitenzeitadan güziak,mementian zütüzünoro ikharatiak.

Hanti landan Portügalenenizün antsia haundirik,ikhusi gerreriak oroezarri nütien lotsatürik.

Londreseko hirian ere sekülaeztizie ükhen halako ikhararik;lotsaz itxasuan etzienaski untzi azkarrik.

Kontsideratia nintzanizan nintzanian Turkian.Eni soz ari ziradianKonstantinopleko hirian.

Turk Handiaren etxiaoro zen ikharatia,danjera uste bezainhaundi beitzen, ene fedia!

Sarrailla deitzen beitaharen etxe haundi hura,eniz nahi sekülahobororik juan hara.

366. Pariseko esk. Bordelekoan: «hausa hountaco mundu guiçoun/ ni yuje compentent/ horyduçu segurqui/ eçinago erj dent».368. Derot: Pariseko esk. Bordelekoan ulergaitz.370. Kaptüra: Pariseko esk. Bordelekoan: «cautura».371. Zotükatü: se remuer, removerse, Azk. Sar 295.

219


383

384

385

386

387

388

389

390

Bena bai lagünik gabePhantzarten atzemaitera,haren soldado ororenfrikazeiatzera.

FabianJauna izan nüzüni ere hanitx lekhütan:Barkoxen, Ospitalian,Berrogañen eta Arrokiagan,

eta hasten banizni bataillatzen,eskü kolpü batez orozitit erhaustüren.

Ihesi juailer aldizenüzü hanitx jarreikiren,zeren lotsatü dütüdalaorok beitie erranen.

Danjerik düdanian aldiz,otsuak beno haborobide egin nirozühari ezkapatzeko.

Phentsa egizü eztüdanezordian balentria eginen,ene etsaiek eztiziebonür haundirik ükhenen.

PrebostaHi putruin haundi bat hizhola hizanian mintzo,erreformatü behar aitbeste baten hartzeko.

FabianMonseiñür egüriozüfeita izan artino,zer lagün düzün zükeztakikezü anhartino.

391

392

393

394

395

396

397

Phantzart gizen beitaaise dügü atzemanen.Nurk daki eztüdanezhura lotsa eraziren?

PrebostaArrazuin dük ene fedia!Gitien bertan abia,bai eta ere arrastaIhautiriko Printzia!

(juan zamaritara,satanak jelgi)

AZTAROT, SATAN.

SatanAztarot, gerla haundi batorai dük abiatzen.Prebosta bere armadekikuntre Mesira Phantzarten.

Printze nuble huranahi die galerazi,eta Hauste jaunaharen plazan ezarri.

AztarotGerla hortan agienzenbeit hilen düzü,Phantzart alimalabildü behar ginikezü.

Baküsen khantiangero ezar ginirozü;ifernia ederkigarnitürik lükezü.

Bena huak jin artinogitien erretira,sarri gero arzaraützüliren beikira.

(jendarmak jinzamariz)

383. Frikazeiatzera: fricasser, prejitu.388. Bonür: bonheur, zorion.389. Putruin: potrodun?.390. Egüriozü: itxadon ezazu. Feita: ekintza.395. Agien: agian.396.397.

Khantian: khante, proximité, Lh., Harits, 624, 622.Arzara: eskuzkribuan hatxerik gabe. Atzera, berriro, Har. 142, 184.

220

398

399

400

401

402

403

404

405

IHAUTERIZKO TESTUAK

FABIAN, MADIAN, PREBOSTA.

Prebosta 406

Nun hiz Mesia Phantzart,Ihautiriko Printzia?Etxen barnen hizaegoiten zerratia?

Asetzen ari ahal hizore mahai haundianzenbeit lagün gormanteki?Edo orditürik ohian?

Zer nahi beita denager hadi istantian,eta borthak idokigüri orori mementian!

Bestela, ene fedia,egotxiren diagü etxia,eta bühürtzen balin bahizgaldüren dük bizia!

Behar dük ikhasihik sarri sobretzen,Hauste Jaun Erregekhala deik igorten!

Bi egün huntan barnenezpahiz guri zeditzen,estekatürik aigübortxaz eruanen.

407

408

409

410

MadianJaunak dügün mementianüngüra haren etxia,eta alde orotariklehenik hiri güzia.

Amorekati etaihunti eztadin ezkapa,aisa atzemanen dügüagertzen bada bistala.

411

412

FabianAlo, Phantzart ager adieta errenda bertan guri,bestela ostikotaz jauzerazten deitzataragi janak ahoti.

Gureki bataillatziaeztük andreka üdüri,eta laketago ahal hintzanhiriko tripotak jaten ari.

Bena gormant atsülütahuak oro behar dük ützi!Emazten errekontria erebai beste hanitxeki!

(juan triatü gibelera,Phantzart jelgi laguneki)

KORAL, FLORI, MARDI.

Mardi GrasZer herots entzün dütnik üngürüne horietan?üdüri mila zamaribadabiltzala galopan!

FloriAh ene osaba maitia,ala beita berri tristia!Zure kuntre heben düzüjaun Prebosta haundia,

armadürik berelagün ororeki.Entzün dit badirelahirur mil alkharreki.

Balira ere hamar milaenikezü heien antsia;hartakotz koraja ziteene osaba maitia.

399. Ore: hire.401. Egotxiren: egotzi, «egotçhiren» eskuzkribuan.402. Sobretzen: sobrio, jangartsu izaten.403. Estekatürik: loturik.405. Amorekati eta: afin que, Larr.406. Deitzat: Pariseko esk. Bordelekoan ilun.407. Andreka: andreekin ala nesketan ibiltzea? Azkeneko bi lerroak Pariseko esk. Bordele-koan: «laqutago hintçan areta/ hirico tripoten jaten arj».408. Atsülüta: atsolütoki, à tout prix. Hutsa.

2 2 1


413

414

415

416

417

418

419

420

421

Seküla eztüzü izanene bürüzagirik,ni goithü naienikeztüzü izan bakhoitxik.

Behar dizügü arrenmementian bühürtü,eta bere lagünekiPrebost haundia destruitü.

PhantzartAiei, zer da haur!Bena eniz estatütanarmada hari bühürtzekojaunak, nizano gisa huntan!

Ene gantzak sorthatürikezin niz zotükatzen,bena jaunak, badeiabarber abil bat heben?

Ene gantzaren erdiahari iradoki niro,bataillatzeko ajileta arhint beinindiro.

KoralBai bena monseiñür,eztizügü denborarik,bühürtü behar dizügüahal bezain bertarik!

Solamente puiñalaetxeki ezazü eskian,bai eta ere plazaedüki bethi gurte artian.

Jeneral haundi batekegiten dien bezala,solamente kontent gütüzübalin badügü itzala,

eta segürki gük aldizeginen dizügü arrabaje,Prebost haundia erhoreneta haren lagünak ere.

422

423

424

425

426

427

PhantzartJaunak, arren hots,guazen preparatzera,areta nahiago nündükekhamar tripoten jatera.

(erretira oro etahuillent bestiak)

FABIAN, MADIAN,PREBOSTA.

PrebostaAlo! Ager hadi Phantzartorai mementian,edo bestela ezartendeiagü süia etxian!

Txispiltüren behaihire jenthe ororeki,eztüka nahi arrenguri zeditü ingoiti?

Agien hala badükekzenbeit lagünen bizia,hun dük hainbeste eredenboraren ükheitia.

(sar triatian, sonez paseia)

MadianAger adi! Ager gormanta!Ez egon gorderik!Orobat edirenen aigü ezpahizkotape hoietan sarthürik!

(jelgi Phantzart lagüneki)

FABIAN, MADIAN,PREBOSTA, SATAN,AZTAROT, KORAL,FLORI, MARDI.

PhantzartZer diok infamia?Zer egitera hiz huna jiten?Printze bati hiza hihola mintzatzera ausartatzen?

413. Azkeneko lerroa Pariseko esk. Bordelekoan: «ez tuçu içan bihi(r)iq».424. Txispiltüren behai: kiskalduko bait hau.426. Kotape: gonape. Har. 506-511.

222

IHAUTERIZKO TESTUAK

428

429

430

431

432

433

434

435

Dolütüren zeik aretasarri temeritatia!Hamar mila phezetanikhusiren dük ore büria

juaiten ezpalinbahizistantian hebenti,zamari galopaz bertanheure lagün ororeki!

PrebostaErrege handiago bat dükhi beno, behar dük sinhetsi,eta jüstizia dela aldizororen bürüzagi.

Hori dela khausajin behar dük gureki,eta zühür balin bahizbertan errenda hadi!

FloriAle izan bezelakoinpertinent kokia!Hik behar düka atakatügure printze haundia?

Salduetan eman dereikarratseko aiharia,orai holaxe dük hikesker gaistoz phakia!

Aigü arren, huillent adi!Ezpahiz inkautatia,plaza huntan behar dükorai galdü bizia!

FabianAigü, aigü hi ere!Eztiagü ez antsia.Gük estimatzen diagüzien erresistantzia.

436

437

438

439

440

441

442

SatanKoraje Phantzart,ni ere heben nük hire fabori,soik ene armadanun düdan eneki.

(batailla eta bara)

AztarotAlo jaunak! Berrizbehar dügü bataillatü.Prebostari nahi derotmarda beltz hori ürratü!

(batailla, Flori blesa)

F l o r i Orano eniz lotsatüizanagatik blesatü,aldi huntan behar düziekokiak, untsa phakatü!

Huillent zitaie, huillent!Dolütüren zeizie!Eni eman kolpiarenordari ükhenen düzie!

(batailla, Fabian blesa)

FabianKoraje ene lagünak!Kolpü hunek nai iratzarri!Orai bengatü nahi nizene etsai orori!

Orobat ezin dirotbatere egin ihesirik.Hori dela khausa dütemanen kolpü haundirik!

Huillent zazkidate arrenbalin badüzie korajerik,ezi behar düzie phakatüjüratzen dit orai nik!

(batailla, Phantzartatzeman, beste biakezkapa sonez)

428. Phezetan: piéce, Lh.433. Salduetan: askotan.436. Pariseko esk. Bordelekoan: «Coraye phantçart/ ny ere heben nuq fabory/ noundudanenequi».437. Marda: panza, Azk.

223


443

444

445

446

447

448

449

450

451

PhantzartJaunak, othoi, nitzazpietate ükhezie.Ezteiziet egin ogenik,othoi, ützi nezazie.

Untsa zütiet bazkatürenezpeitzeizie dolütüren,eta kargü haundi bederadeiziet gero emanen

Emanen deiziet ehün idieta berrehün aretxe,bi mila ahari etahirur ehün urde ere;

bi mila tripothirur mila lükhainkareki,eta bost ehün puraillajan ditzazien alkharreki.

PrebostaEzkütük nahi izantraidore gure erregeren,eta hain güti aldizdesobedient jüstiziaren.

Gük ützirik ereHauste Jaun Erregiaz,hizateke bortizkiatakirik gerlaz.

Hi ützi bahentzagügalerazi gintzakek,ez, guri othoi egitezprofeitürik eztükek.

PhantzartJaunak, othoi, halereükhezie konpasione.Eman ezadaziezerbeit erremisione.

Danjerik eztükezieladeiziet hitzemaiten,Orhirat juanen nizeta han untsa gorderen.

452 Hauste Erregek hanezpenai edirenen,eta jiten bada haraene askaziek die erhoren.

Prebosta453 Krima kriman gainthi

nahi ükia kometitü?Alo, jaunak behar dümementian estekatü!

454 Ez egin khüntürikgüsart hunen erraner,ez eta ere hunenafruntü petrester.

455 Huak gure diratehunek eman gabe,hartzeko pena beizikeztükegü deüsere.

(gerren haundi bateki jelgiPhantzartina, mintza)

FABIAN, MADIAN,PREBOSTA, PHANTZART,PHANTZARTINA.

Phantzartina456 Ale debrü maradikatiak!

Bego ene senharra bertan,bestela gerren haundi haursarthüren deiziet tripetan!

457 Laidogarri, itxusiak!Koki, fripon haundiak!Zer ogen egin deizieIhautiriko Printziak?

458 Jiteko uhuin bati bezalaarmatürik borthara,aise atzeman düzie bai,miserable asto zarra!

(Prebostari sartzera egin)

454. Güsart: Güs. gueux, indigent. Larr., Gizatxar? Afruntü: affront. Petrester: petreska,chose méprisable, Lh.455. Pena: horrela eskuzkribuan, (rarement) fatigue physique. Larr.458. Uhuin: ohoin, lapur.

2 2 4

IHAUTERIZKO TESTUAK

459

460

461

462

Prebosta 4 6 6Bugresa gogua emanezpalin bahiz gibeltzen,hamar ostikota deiñanüzkün gaiñen emaiten!

(Prebostak idoki garrena) 467

Jaunak bugresa haurbehar dügü arrastatü,nahi ezpadü bertanhebenti erretiratü.

PhantzartinaAdio ene senhar maitia!Etzütüt ikhusiren seküla!Arrajua sar dakizielafripun jendarma alhia!

FabianAle izan bezelako püta!Maradizionez hiza ari?Bugresa nahi aigüpresuntegian ezarri!(abia atzemaitera, bestia ezkapa,sonez oro erretira)

(jüstizierrak jelgi, Laboraria ere sonez)

BERLAMEIN, LUCIEN, SÜSTITÜT,GREFIERRA, JÜJIA, LABORARIA.

Laboraria463 Jinkuak deiziela bakia

bai eta egün hun,eta eni ere osagarrianun ezpeitüt hanbat hun

464 Jiten niz zien ganaemazte anderiaren ixilik,

bena ikharatzen naizien presentzia haundik.

465 Laborari miserable bat nizikhusten naizien bezala,bena othoizten zütietenazazien trufa.

468

469

470

471

472

473

474

Presentatü nahi neikezieene mulde gaitzkerian,zer süjetez nizanegün zien aitzinian

Mesia Jaun Phantzartekükhen dü temeritatia.Puiñal kolpü bat dereit thiratübelarraren erdiala.

Balin banü muienegia erraiteko,ene ideia lizatehari proses emaiteko.

Bena emazte anderiakbegiratzen deizt oro,eztereit emaiten ardit batbanü ere beharrago.

JüjiaNur zira zü adiskidia,edo nula zira deitzen?Zuin herritarik ziradearren hun jiten?

LaborariaJauna gure herrianNudigat deitzen nizie,Mus de Kornüda ere baiemaztia düdalakotz pütaxe.

Etxenko jaun hun nüzü,bena etxerik ez.Aberats ere bai,bena diharürik ez.

Adiskide frango baditbena kreditik ez,ezkuntiagati amurusneskatila eijerrer.

JüjiaNun egin düzü errekontrüMesia Jaun Phantzarteki?Kolpü hori eman badereizüerrazü zer süjetagati.

459. Bugresa: ? Ikus 128 eta 460 birao gogorra behar du.

2 2 5


475

476

477

478

479

480

481

482

483

LaborariaJinkuak ordenatü zianbere eternitatian,gizun ezkuntzen zirenerifernüko penak lürrian,

eta beste mündianuntsa irus dütüzkezü,eta ni ere segürkihaietarik bat nükezü.

Gizun bat emazte batekiezkuntzen denian,khüntatzen ahal dizüsartzen dela ifernian.

Soizü, deja danikdüzü lan haundia,berak nahi ezpadüemaztiaren begiratzia.

Pheredikari bati elizanbehin entzün ükhen dit,San Agustik zielaerraiten egia haundirik.

Otso, tigre ez süge,ez lehun errabiatürik,eztela emazte gaistuarikonpari daitenik.

Nik balin banü eremila begi beno haboro,enitzake enthelega ahalemaztiaren ützüliak oro.

Emaztia gaistokerialabehin eroriz geroz,debriak eliro enthelegabere photere oroz.

Ezi ene emaztia beramithiriz bolatzen düzü,eta bestimenthetan ereürguillü haundia dizü.

484

485

486

487

488

489

490

491

492

Kota indiane farboilla güziaketa tur de gorja baditizü,hortxeko ahalke gabesaldo hori üdüri dizü.

Horiek eztüzü deüseresalbü Satanen xedera eli bat,halakuak oro beititübildüren bere ganat.

Gizun gazte miserabliakdütie untsa ülüsitzen,denborareki gero adarederrik kharreia eraziten.

Bena elhestan egoitezene blesüra eztaite sendo,eta erran nahi deizütsüjeta zer den oro.

Iragan ostegünian garitxigoraphur bat ginizün baskaiteko,bena emazte anderiakjan zereiztan oro.

Ezin janez, ützi zian plataorano gizen gizena,müstüra hotz buji batekieman zitazün uistiatzera.

Egin nizün bertanharek manhatü bezala,bestela segür beiniangarrotiaz egor ahala.

Hurak jan nütienetiaphür baten bürian,senditü nizün min gaitz batestomakaren barnian.

Juan nünduzün aphur batohen gañen phausatzera,agien min gaitz hurairaganen zeitadala.

484. Farboilla: farfaila, vestidos en desorden, Azk. Tur de gorja: gorguera?485. Eli bat: Pariseko esk. Bordelekoan ilergaitz. Xedera: lacet, Larr.488. Garitxigor: ?489. Uistiatzera: ustiatu, rebañar,

226

IHAUTERIZKO TESTUAK

493

494

495

496

497

498

499

500

501

502

493.494.500.502.510.

Emaztiak uste ziennunbeit sorhuan nintala,zenbeit sathorren guaitaüsatzen nian bezala.Oheti entzün nizünzüzuillia karraskaz,eta segürtatü nündüzün ordükoemaztiaren lanaz.Jeiki nündüzün emekiherotsik egin gabe,nahiz nur zen ezagütühaiek ikhusi gabe.

Ikhusi nizün Phantzartemaztiaren gaiñen,eta ahalke erraiterahan zer ari ziren.

Jauna erran nirozünetzela hura untsa egina,legiak diela defendatzenbesteren emaztia.

So izigarri bategiten zitadazün;jauna ordian huillentengojatü nündüzün.

Urdantegian sarthü nündüzünlaisterka ahalaz juanik,eta enindizien edirengorotzpian beinintzan gorderik.

Goizan izan nüzü Ahargonasto xar baten xerkhatzen,eta errenkontratü dit Phantzartari beitzen ihizen.

Puiñala bilaizirikerraiten ditazü berhala,eztela kuestionia,erho nahi naiala.

Lehen kolpia deitanekoeman belarraren erdiala,ikhusi dizü erbi bathorak eraiki derola.

Guaita: espiando, Azk.züzuillia: jergón, Azk.Ahargo: Barkoxe aldeko mendia.

503

504

505

506

507

508

509

510

Belarraren: horrela eskuzkribuan, belarriaren.Bera: horrela eskuzkribuan, behera ala bera?

2 2 7

Ni ützirik haren ondunjuan izan züzün berhala,bai ni ere ezkapi bertanene kolpiarekila.

ProküradoriaZuaza adiskidiahantxeko barber harengana,errozü sendo eraz zitzan,nik phakatüren düdala.

Prebosta igorri dizügüJaun Phantzarten atzemaitera,huna denian jin zitezure arrazuen süstengatzera.

LaborariaJauna jinen nüzü nitzazuntsa bada juaiten,emazte anderiaren ixilikahal baniz ezkapatzen.

(jüstizierrak erretira,bestia paseia Barbera jelgi)

BARBERA, LABORARIA.

LaborariaJinkuak egün hun deizülaene jaun maitia,eta emaztia badüzüeni beno fortüna hobia.

Plaga bat bürian baditzure gana nüzu jiten,sendo nezazün othoizteraphakatürik zerade izanen.

BarberaHunki jin ziradielaene adiskide maitia,nurbeitez izan ziraarauez gaizki tratatia.

Ala! Bera jinikdüzü zure kolpia,othoi, erradazüadiskide maitia.


5 1 1

512

5 1 3

514

515

516

517

LaborariaEz, ez jaun Barberaeztit bera jinikbena puiñal kolpügaisto bat hartü dit.

(so egin eta mintza Barbera)

BarberaUntsa kolpü gaistuenadüzü ene adiskidia,hunen zuri emailiakmerexi likezü ürkhatzia.

(herts eta mintza)

Orai untsa ezinagohertsirik beitüzü,ene pena eta drogenhamar luis indatzü.

LaborariaZer ezi hamar luishamar diner ere nik eztit!Bena phakatüren zütüErregeren Proküradorik.

BarberaErregeren Proküradorikhitzeman badeizüeta zihaurek ez diharürikbortxaz fidaten nüzü.

Sarritho jin zitegero faltarik gabe,ordian ere herts dezagünaments sühartü gabe.

(erretira biak sonez,jelgi Barber Mithila)

MITHILA

BabiereJaunak jarri izan nizbarber mithil orano berri,ofiziua ikhasi dütezin haboro hobeki.

518

519

5 2 0

521

522

523

524

5 2 5

526

Nik ikhasten dütsegürki ofizio hura,bai eta eriak sendotzenezinago untsa.

Dakizien bezalahebengaintiko gizuner,bizarretara behar deret eginbürüzagiaren parropianter.

Haginak idokitzen dütütnihaur mankhatü gabe,eni behin idokizaliaknahi düke berriz ere.

Hoietan gainthi hanitzeri bisitatü behar düt,zuin bakhotxaren bisitarenhamarna sos ezpeitüt.

Bena gaitzetan behar dütütsolejatü bethi ere,mentüraz seiñadüra batenmentsian eri beitirade.

Beste hanitx ere kulikakzapartatzen dütü,kristel baten mentsiansüfritzen hanitx thürmentü.

(xinga har)

Imur gaistuen sendotzekoinstrümenta haur düziela,etxetan behar zünükieorok holako bedera.

Bena ezta askiinstrümentaren ükheitia,orano behar da jakinzerbütxatzeko maneria.

Lehenik behar da jenthe hunak,labamenthia prestatü,eta prestatü denian,bürü huntarik sarthü.

512. Herts: hers, mettre un bandage, Larr.519. Parropianter: bezeroei.520. Mankhatü: mindu?.522. Solejatü: soulager, Lh.524. Imur: humor.

228

IHAUTERIZKO TESTUAK

527

528

529

530

531

532

533

534

Hüstü denian gero 535hulaxetho ezarri,eta xiringa sarthügero gibel aldeti.

Üzkü xiloti sarthü onduan 536hulaxetho phusatü,ene gain bere egin bidiahunek egiten ezpadü.

(sonez erretira, jelgi jüstizierrak 537Prebosta ere lagüneki)

BERLAMEIN, LUCIEN,SÜSTITÜT, GREFIERRA,JÜJIA, FABIAN, MADIAN,PHANTZART, PREBOSTA.

538

PrebostaJaunak, korthe huntakoapointamenthü baten bertütez,zuin nahi izan beitaprebalitü bere autoritatez.

Jaun Phantzart arrastatü ditene lagünekila,eta presentian ekharten dügüzien aitziniala.

539

540

Egin dit dilijentziaezin haboro haundia,bena arrastatü nükianizan baliz ere debria. 541

Phantzart paillart hori,ah gizun gaistua!Merexi dü izan dadinsegür untsa pünitia.

Xuardanseko portialadinojuan behar ükhen dügü,eta emazte batekihan atzeman dügü.

Bere puiñalarekilanahi izan zeikü defendatü,bena azkenekotzerrenda erazi dügü.

542

5 4 3

529. Prebalitü: prévaloir, Vin. 532.540. Desboxatü: debauché, libertino.

Hain gizun korajorikezpagina izan,ützülerazi güntiengibelerat mementian.

Atzeman onduan gerojuanik bortün gaña,atzeman ükhen dütHauste Errege Jauna.

Erran derot ükhen dügülaatzeman haren etsaia,eta erran dot astezkenianeraits dadin behera.

Eztü suita haundi baterraiteko azkarki,berrogei soldado dütüzazpi ofizierreki.

Seiñor Suberein Mus deHauste behar dügü,ezi süjet zühür batenmarkak oro badütü.

Aldiz desboxatü hunekgalerazi behar dü,astezkenian goizikjaun harek jin behar beitü.

JüjiaUtzi ezazie jaunakegitekua nitara,ezi nik nahi dit jüjatüjüsto den bezala.

ProküradoriaJauna khortiak dizühartü ükhen eskia,hari düzü arrenhorren jüjatzia,

ezi printze bat düzüsobera odol handitakorik,Prebostak ezpeitio ezagütharen egitekorik.

229


544

545

546

547

548

549

550

551

PrebostaJaun izanik ere horiprintzen odoleti,derrogatü ükhen dizübere kalitatiari.

JüjiaBere kalitatiariegiala derrogatü dizü,hartakotz ere behar düizan untsa pünitü.Bena horren askaziez eta adiskidek,desuhure hori eztizie beharogenik gabe berek.Begira ezazie untsaaments eztadin ezkapa,bestela ezarria izanen zirazihaur horren plazala.

Jaunak egünko huntanegizie plazer düziena,bürüzagitü ziradiebena nihaurek dit ogena,

Oposatzen niz eztadinjüjamenthürik izan,ordena daitekienoerregeren khortian.

Labürzki jakinen düthanko zerbeit berri,nulaxe juanen denegiteko hori.

(Phantzartina jelgi lagüneki)

SÜSTITÜT, GREFIERRA, JÜJIA,FABIAN, MADIAN, PREBOSTA,PHANTZART, PHANTZARTINA,KORAL, FLORI.

552

553

554

555

556

557

558

FloriMarblü zuin zirie eneosabaren arrasta zaliak!Orai nahi dütüt bangatühori egin desuhuriak!

559

544. Derrogatü: derogar, uko egin?.551. Horri: esk. hory.555. Ulergaitz gertatzen da, horrela eskuzkribuan.

230

Orai nahi düt erakutsihorren eta ene kalitatia,eia printze baten kuntrehola denez ajitzia.

Deja danik aspaldianuntsa tratatü zütie,lükheinka eta tripot hunikjan erazi deizie.

Huak jan dütüzieniangalerazi nahi düzie,bena lehenik enekielhestatü behar düzie.

Etzizedan oro destripagüti litake artia,hura beilizateene eginbidia.

Libra dezadazienbertan ene osaba maitia,edo bestela eginen dütarrabajez debria!

(biek ezpatak idok)

KoralPrebosta koki horigalerazi ezazie,jendarmek ere hortanetsenplü hartüren die.

FloriBai, zeren ene osabataneskia phausatü dian,horen ondokuak ereuntsa abisa ditian.

(jendarmek ezpatak idok)

Prebosta«Sacre non par le chien»!Nurk liro pazentziasofritzeko orai hebenhain injüria haundia?

IHAUTERIZKO TESTUAK

560

561

562

563

564

5 6 5

566

567

Ah koki, infama,zelerat haundia!nahi düka nik erakutszer den ene eginbidia?

(onkara)

Hizan bezelakobarbalot nahasia!Güti saritan oraimutz nirok hire büria!

568

569

SüstitütAlo, alo, jaunak!Zer düzie phentsatzen?Has zitie zien ezpatenfurrenetan ezarten!

570

Kolpürik mendrerenabalin badüzie laxatzen,Bastilla haundian zütietsekülakotz zerratzen!

571

JüjiaJaun Prebosta zuazapresuneraren kundüsitzera, 5 7 2Mesira Jaun Phantzartuntsa begiratzera.

(erretira kantuala sonez)

JüjiaZük aldiz, jauna,

573

eztüzü arrazurikzure osabaren altheheben erreboltatzekorik.

FloriJauna ni enaukeetzaizüla estranje,zerbeit erran gabenatüraren konforme.

574

Othoizten zütüt ezpereosaba libra ezadazü,nahi düzün dihariaükhenen beitüzü.

5 7 5

560.561.562.563.566.567.573.575.

JüjiaOthoizten zütüt, jauna,ez diharürik aipha.Nahiago nikezü libra dadineziez eta mila luisa!

Legen grado gükjüjatü behar dizügü,ogenik ezpadü segürkilibratüren dizügu.

Abokatü bat zure osabarenpresentaerazi behar düzü,arrazuaren süstengatzekoizan eztadin kondenatü.

(jelgi Berlamein sonez)

FloriMus de Berlamein, ene osabarenbehar düzü presentatü,eta ahal bezain untsaharen khausa planteiatü.

Jüstiziak eskiagañen phausatü diozü,bena arrazuik gabe,horrez ni segür nüzü.

Ihur ere besterienüzü nahi fidatü,bere aireti beste horikgizun gaistuak dütüzü.

Ene osabaren phartiasüstenga izadazü,zü eta ni geroakordatüren gütüzü.

PhantzartinaBai jauna, untsaphakatüren zütügü,ükhenen düzü oso osuabukanastra bat diharü.

Zelerat: scélérat, anker, gaizto. Onkara: mehatxu, zemai egin,Barbalot: pendenciero, Azk. Saritan: horrela eskuzkribuan, sarritan?Furrenetan: fourreau, vaina, forro.Mendrerena: txikiena, ahulena.Enauke: ez nagoke, je ne tiens pas en place, Larr. Estranje: étrange, arraro.Ezpere: siquiera, Azk.Aireti: itxura(ga)tik?Ükenen: Pariseko esk. Bordekoan, «ukhen». Bukanastra: ?, mouchoir, Lh.

231

5 7 6

577

5 7 8

5 7 9

580

5 8 1

582

583

584

576.579.


St. Kanpoko jauregiadereizüt jauna emanen,zuintan legarrik bat ereezpeitüzü phakatüren.

Emanen deizüt oranoetxe aitzineko sorhua,erdian üthürria beitügogo hunez hura.

Beste aldiz, jauna,zihaur ere intresant zirade,bestela Hauste Jaunabertan heben dateke.

585

586

587

Gaistuago ükhenik erephentsatüren dit xizana,gure partidek eztizieene kuntre zer inkara.

Harek zer dü ekharrirenbeizik zenbeit ihar hunka?Huak gibel aitzinetarabertan ibiliren beitira.

PhantzartinaJauna untsa düzü,zütan nüzü fidatzen,gai baten iragaitera ene ganatahal zerade jiten.

Senharra atzemanez gerozbeiniz lagün gabe,hartakotz alkharrekilibertitüren girade.

(erretira Phantzartina,Koral, Flori)(Lucien jelgi eta jar)

Emanen deizüt laur milaurdai azpi haundirik,eta sei ehün gasna ezpeitükiehirotzeko danjerik.

Huak aski ezpadiraemanen deizüt haboro,libratzen bada ükhenen tüzügalthatiak oro.

BerlameinJenthe hunak jakinen düteia zertzaz den aküsatia,eta eginen khausarenuntsa defendatzia.

588

589

590

SüstitütMus de Lucien khausabertan pleinteia ezazü,ezi jaun horik ingoitidebeiatü dütüzü.

Lucien«Inproborum inprobasobo les inproborum»

Mesia Jaun Phantzarthorren aita zena,iragan urthian hiltzerakondenatü izan etzena,

Ez izan arrenkhüranik aberti artino,eztükezie danjerikbatere anhartino.

Mesia Jaun Phantzartnahi dit librerazi,bardin arrazuetanenüzü ihuren beldür ni.

591

592

bere gaistokerienpünimenthutako,eta bere ondokuenetsenplü zerbütxatzeko.

Bena harek eztüegiten batere khüntürik,akontrari bai kometitükrima gaisto beretarik.

Legarrik: inpôt, zerga, LhIhar hunka: esk. ihar hounka,?, unka: barraskilo, Lh.; Barraskilo ihar?. Ulergaitz ger-

tatzen zait berset osoa.580. Hirotzeko: hiot, pourrir, Larr.584. Bardin: également, Larr,585. Xizana: zerga, Azk.588. Debeiatü: aspertu, ennuyer, Azk.

232

IHAUTERIZKO TESTUAK

593

594

595

596

5 9 7

598

599

600

601

602

«Vindite capidus subimalum arcelerat».

Mesia Jaun Phantzartkriminel aküsatia beita,borogatzen düt herri huntakogizun gaisto bat dela.

Horren kuntre, jaunak,borogantxa hundirik düt,zuintan gañen jüjamenthüsebero bat esperantxa beitüt.

Nurk daki zenbat gizuneztien erho Ihautiri huntan?Ageri behar baitira izanjakilen disposizionetan.

Horren gormandiza haundiakellirazte erraiteko,ezi zopatan bazüntiejan zintzazkie oro.

Gormandiza badakiziezuin den bizio itxusia,eta nula merexi diangarrazki pünitzia.

Orano aküsatia daezinago paillart dela;Ziberuan emazte habororekiadiskidantzan dela.

Gizun ezkuntiekzer eginen ahal die,ala emaztiak Phantzartekisofritüren dütie?

Jaunak arren, Phantzartadülteriuan kupable da,gizunaren eta emaztiaren aldetikometitzen ahal da.

«Adulterium et alimorumnunteiarum antalim choviolacioquei christina relijioadulterium vetroquesexu pari ratcionecondanamt».

603

604

605

606

607

608

609

610

611

612

Gizon ezkuntü berriekbestalde jakiten badieezi emaztiak dütielaPhantzarteki adiskide,

orok erri eginen dereie,bai eta ere trüfatüren;bilhaka hanitxen bidiabeitie bentüraz izanen.

Bena neskatilen khüntiakditzagün ützi oro,eta erranen deiziet zertzazaküsatia den orano.

Aküsatia da gizunabarizius bat dela,eta jenthe prauben khostüzuntsa bizitzen dela.

Azkenaz beste etxetakoahüntzak oro jan dütiela,haien ahüña bentüraere galerazi diela.

Mintza nadin klarki, arren,galerazi behar dü,bestela izanen damündia oro trublatü.

Nahi ezpadüzie egin dezanarrabajez debria,ezi haren etsai datesarri mündü güzia.

Berlamein«Vera gloria fretamabsecurat».

Jaunak mintzatzera nuaMesia Juan Phantzarten,Ihautiriko Printze,gure adiskide haundiaren.

Ene konsültzioniak diraizan dadin errelasatia,eta partida ehün miladomais intres kondenatia.

596. Jakile: lekuko, Har. 162.607. Ahüña: antxume.612. Partida: etsaiak, akusatzailek, Vin. Errelasatia: libratua, Vin. Domais: dommages, Vin.

2 3 3


613

614

615

616

617

618

619

Imajinazionez dübeterik bere büria,arauez sarri galdüren düdian zentzü xipia.

Gure asto zaharrakbaldin balaki mintzatzen,hobeki balakikekhausaren enthelegatzen.

«Frofraude laude inmortalisolem et prejudiciodum instant errorissuis et penitentumrebus manifestua agi».

Mus de Lucieni bere gaitzaeztakiola falta,Monseiñür Jaun Phantzartlibratzen ahal bada.

628

620 629

«Qui preciom meritisadinpra isdemderatbes pecat premiumquoniam indigat jubes».

Jaunak nahi ezpadüziehel dakizien ber gaiza,egin behar düziebi gaizetarik bata.

Jaun Süstitüta etaLucien haren abokatia,dirade biak inozentedo oro gaistokeria.

Inozent badütüzie jüjatzenbehar die interditü;gaisto jüjatzen badütüziealdiz, untsa pünitu.

Phantzarten desgrazian bestelajarriko ziradie,zertzaz kito ziratekiensegürki ezpeitakizie.

Orai berian Prebostariodre eman izozie,libra dezan Jaun Phantzartlüzamentürik gabe.

M. M. Lucien eta Süstitütazzerbeit odre emaziepresuntegian bürduiñetanezar eraz itzazie.

Ürkhatüren ezpadira eregalerak behar dütie,zeren jaun hura gezürrezgalerazi nahi beitie.

621 630Süstitüt

Jaunak entzüten düzieianula nizan intsultatiaeta abokatü xar bateznulaxe mesperetxatia?

614. Berset honen azkeneko bi lerro ulergaitzak honela itzultzen ditu Vinson-ek (367 or.): «ilsn’auraient pas de repos qu’ils / ne l’aient envoyé quérir».616. Enthelegatzen da ala du? Ilun eskuzkribuan.617. Autorrer: lekukoei.626. Kito ziratekien: gabetuko zareten.

Mus de Lucien jaunaharen kuntre beita mintzatü,gizun abil bat delaberak uste ahal dü.

Kontseillüko abokatiak balakiehorren jakitatiaren berri,erue pazentzia benaigor lirue xerkhai.

Sorbonako doktorak erejar litezke mobimentütan,haien protetor ükheitekobere kolejiuan;

ezi egitekuetan untsa enthelegatzen dahula astua latinianerrana den bezala.

Autorrer dejaentzün düzie mintzatzen,düda beitüt badakienezorano lateriatzen.

6 2 2

623

624

625

626

627

234

IHAUTERIZKO TESTUAK

631

632

633

634

635

636

637

638

Ene kargiak deitadanegin bidia akitatiagati,hoinbeste afruntü eta injüriobehar düta sofritü nik?.

Lucienen eta ene galeraztiahonek phentsatzen dü,bena horren autenitzekobizar ondua flakegi dü.

Inpretatü nahi nitzaioErradiko khortian,nahi bada erre baziuahorrek adiskide dian.

LucienEntzün düzieia jaunak orokBerlameinen pleinteinta,Mus de Plazonen eta ene kuntreorai eman diena?

Eniro ützi egitekointsültant hori pünitü gabebanü ere ene adiskidiamaitenaren althe!

Holako kanailla batikhusi düt lehen ere,ene bizarra ezpeitieikhara erazi batere.

Badakizieia, jaunak zertzazden orai kuestione heben?Plazer badüzie zerbeitjüjamenthü emazie!

(Barbera jelgi sonez)

SüstitütAdesako gizun hura,jauna, hertsi düzia?Erradazü aments plagaharek inkürable dian.

639

6 4 0

641

642

643

644

6 4 5

646

BarberaJauna, kolpü gaisto batdizü harek osoki,bena sendo eraziren ditihurek beno hobeki.

Ezarri balü büriazenbeit barber txarren eskian,bere kolpia sühartürikhil zükezün aspaldian.

Bena ene jakitatiakestizü ihun parerik,ezi sendo erazten dithanitx min inkürablerik.

Badit erremedio hunikeritarzün ororentako,eta düda dit enükienezhilen phitzerazteko.

Eta plazer badüzü oraiharrezazü pena,eni phakatzekojüsto den züzena.

SüstitütJauna orai ezinizaiten zira phakatu,bena daigün astelehenianerrezita ekhar ezazü.

BarberaJauna gaizki jiten zitazüanhartino egoitia,zeren bihar goizanesperantxa dit drogistia.

Hari behar derot emansegürki soma haundi bateta bestela segür ditükheitia esplet bat.

631. Akitatü: acquitter632. «Autenitçeco», Parisko eskuzkribuan «obtenitçeco».633. Inpretatü: aurre eman. «erre baçiua» ala «erre baçina»,? ulergaitz eskuzkribuan.638. Adesako: adesa, il y aun moment, Larr. Dian: Pariseko esk. Bordelekoan «dia».640. Zükezün: zatekeen, zuka.646. Esplet: ?

235


647

648

649

650

651

652

653

654

655

Bena egün bat edo bigegatiezin arrafüsatzen zütüt,biharko ez egin faltarik,jauna, othoizten zütut.

BerlameinJauna üdüritzen zeit ziekplazerekila ziriela abüsatzen,bena khausa ezpada jüjatzenni eniz haboro egonen.

Jaunak, Phantzart miserabliahortxe da estekatürik,hanitxez nahiago beinükeikhusi libratürik.

LucienEmazie zerbeit odreuntsa den bezala,orobat Jaun Phantzartlibre jüsto bada.

SüstitütJaunak arhinzkiegipresuna baten jüjatziahura da ezinagogaiza izigarria.

Erregegati düt,jaunak, errekeritzen,ezi Jaun Phantzart delapresuan zerratüren.

Jendarmek diela har,untsa begiratüren,bestela haren plazanberak direla ezarriren.

JüjiaEntzünik plenteiatzenbi abokatiak,eta ikhusirik Erregerenjenthen konsültzioniak,

apointatzen düt,bai eta ordenatzen,Jaun Phantzart Printziapresuan ezar dezen.

656 Legiaren konformeburdiñak zeizkola ezarriren,ezkapa eztadin jendarmekuntsa begiratüren.

657 Mr. Lucien aldiz,jakile hitzemanak,produisitüren dütüdeposa ditzen bere egiak.

(sonez oro erretira)(Laboraria emazteareki jelgi)

ELEONORA, LABORARIA.

Laboraria658 Ale ahalke gabia!

Zer airia hori!Ezkontü eta 4 hilabetherenbürüko haurra dün ekharri!

659 Bena zer iragaiten denhobeki nün üstruitüren,eta nik hitzemaiten deiñatbai hi ere arranjatüren.

Eleonora660 Ah, nire ganako arrasüsak

holako ditiat ükhenen!Zer plazerak dütiaore emazte eriaren?

661 Nahiago nündükek hileziez hireki bizi,othoizten ait, khen akitarren, bertan khantüti!

(Eleonora erretira sonez,bestia paseia Medezia jelgi)

MEDEZIA, LABORARIA.

Laboraria662 Jaun dotorra zure mithil

desiratzen deizüt osagarri,eta emazteareki plazernik düdan beno hobeki.

658. Zer airia hori!: Zer itxura da hori!.661. Khantüti: aldamenetik.

236

IHAUTERIZKO TESTUAK

663

664

665

666

667

668

669

6 7 0

671

MedeziaHunki jin zirelaene jaun maitia,emaztia gaisto düzü arrenzük ere bestek bezala.

(emaztia beha)

LaborariaJauna bai, segürkixangritürik nüzü,eta feit batez zure ganikabis bat nahi nikezü.

Eta segretiaz, jaunaothoi hitzeman behar ditazü,ezi bestela segürkiezin ausartatzen nüzü.

MedeziaAdiskidia segretianeztit nik parerik,feit horregatiizpiritü franko badit.

Mintza zite prunkieta esplika eni,mirakuillü dükezü ezpadeizütsatifazione emaiten zuri.

LaborariaJauna, iragan Barantaillarenhogei eta harrian,espusatü nündüzünemazte düdanarekilan.

Ezkontü nintzanetilaur hilabetheren bürian,emaztiak haur batsorthü ditazü etxian.

Nula emaztia anhartinoezpeinian hautatzen,nahi nikezü jakin haurraenia ahal denez izaiten.

MedeziaAdiskidia horren jakitekodifizil düzü izanen,nun eta eztüdanlübrü hanitx irakurtzen.

672

673

674

675

676

677

678

679

680

668. Hogei eta harrian: hogeitamarrean?.677. Bardin: baldin?.678. Fornitzen: fornitü, fournir, Larr. hornitu, eman

237

Bena mirakuillü dükezüezpadeizüt satifazione emaiten,ezi ni beno abillagoriketzündien edirenen.

Hebenti bi orenen bürianarzara ützüli behar düzü,hamar luis ekhar itzazüeta ordian jakinen düzü.

LaborariaJauna untsa düzüarren erretiratzen nüzü,eta feit presant hortanzure gomendian nüzü.(Laboraria erretira, bestia paseia)

(Eleonora, jelgi sonez)

MEDEZIA, ELEONORA.

EleonoraZure neskato, jauna,jiten nüzü zuregana,jakin beitüt izan delaene senhar zarra.

Edo egia erraitekohortxeti nüzü behatü,entzün ükhen beitütnula zeizün mintzatü.

Bena lan hori, jauna,zük arranjatzen ahal düzü,bardin eta halaplazer balin badüzü.

Sinhets eraz izozü probidentziakzer nahi diela fornitzen,eta natüra dela orobathanitxetan desarranjatzen;

ezi egiteko inportant hortanezpanaizü lagüntzen,ikhusten düzü zihaureksekülakotz nizala galtzen.

Senharrak ez askaziekenikezie ikhusi nahi,bestela behar dit desesperatüedo juan herriti.


681

682

683

6 8 4

685

6 8 6

687

688

Eta hori badüzü egitennik deizüt hitzemaiten,ene hunez eta khorphitzazzütüdala zerbütxatüren.

MedeziaAnderia zure senharraknahi badü arrazuin dien,gezür bat haundirik diothari sinhets eraziren.

Erranen dot gizunarenmenbriak behar duela khausatü,haurra harena delaeztiela behar düdatü.

EleonoraJauna zü zira ene gizunaeta badüzü izpiritü,uste behar dügun alkharrekiorano libertitü.

(eman diharü eta erretira)(Medezi paseia, gizuna jelgi)

LABORARIA, MEDEZIA.

MedeziaEne gizuna zenbeit lübürüükhen dit irakurtü,eta hanitx feit difizilezere bai üstruitü.

Partikülazki zük galthatiaphüru agitzen ahal düzü,orai artino ere hanitxkhasü peril beita gerthatü.

Mus de Kornüda eta Madama Koketariere hala ziezün agitü,nuiz eta beitzirenalkharreki ezkontü.

LaborariaJauna erretiratzen nüzüothoi segretia begira izadazü,bestela hortxeko trüfaler horikerriz aseren ziztatzü.

(eman diharia eta erretira biak)(satanak jelgi sonez)

689

690

691

692

693

694

695

696

697

AZTAROT, SATAN.

SatanBehadi hunat Aztarotgaiza bat erran nahi deriat,orai artinoko hire zerbütxiazkuntentamenthü badeiat.

Hartakotz arren, kargü bateman nahi deriat.«Printze delan fer»hizate heben harat.

Hiri huntako pribatiak erekuriuski dütüt xahütüren,preferatüki hiri diatkargü hori begiratzen.

Eta horrez oranoezpahiz kuntentatzen,zerbeit holako besterikderiat ükheneraziren.

Kargü uhurezko horikhire ditiat haitatü,esperantzakila fidelkiizanen hizala akitatü.

AztarotPardie Satan! Horikdütüzü kargü uhurezkuak,khakeria jauz dakizülaedo leher kulikak!

Uste düzia pribatüxatzenari nahi nizala?zure debrü kargiarekiastuak jo zitzala!

SatanHiriko kaka funeroguaezteitek mesperetxa,othien hura ükhenen dükez hadila khexa!

AztarotEnüzü ez ni ari nahihiriko khaken biltzen,lehenago zütie erroierrabiatiek bolatüren!

688. Ziztatzü: zaizkit, zuka.696. «caca» ala «cala»?. Funerogua:?

238

IHAUTERIZKO TESTUAK

698

699

700

701

702

703

704

SatanAztarot ez hadilagisa hortan kolera,usten nia kargü horiezuhuratzen hündüdala.

AztarotEztit nik kargü horietatikbatere beharrik,ükheitekotz nahi ditzerbeit hobiagorik.

SatanEzarten ait arrenkuküsuen gobernadore,uste diat kuntent izanarauez orai bedere.

AztarotSatan ikhusten ditnitzaz trüfatzen zirela,bena sarri deizütjauzerazten belarra.

SatanEmekitho Aztarotez eni hola mintza,eztakika hik nibürüzagia nizala?

AztarotIzaiten ahal ziraeztit batere antsia,nahiz eta ziradianifernüko erregia.

SatanEzpalinbadük nahiheben kargütan sarthü,«tour de Frantzia» biekegin behar diagü.

(sonez erretira)(jüstizierrak jelgi)

BERKAMEIN, LUCIEN, SÜSTITÜT, JÜJIA, GREFIERRA.

705

706

707

708

709

GrefieraBarantaillaren gerrenian1853gerren urthian,Mus de FondebülaErregeren kontseillian,jüje zibil eta kriminelarenaitzinian, Mus de Krabiala«dit» Juan de Sarhakiorenaitzinian, Mus de Filümetbaruaren kuntre zuin beitaabsent presenta zalerik gabe.

JüjiaPartida defendatüren dazortzi gerrenian,defautez kondenatürenbestela ordian.

GrefierraBarantaillaren gerrenian,1853gerren urthian,Mus de Frondabürü kontseilliera,jüje zibil eta kriminelarenaitzinan, Mus de Ürradirenkuntre, zuin Mus de Bandixabeita presentatzen haren althe.

Jüjia«Defaut faute de comparoris».

GrefierraBarantaillaren gerrenian,1853 den urthian,Mus de FrondabürüErregeren kontseillian,jüje zibil eta kriminelarenaitzinian, Mus de PlazunErregeren Süstitütaren artian,ajitzen delarik ErregerenMesia Jaun PhantzartIhautiriko Printziaren kuntre.

700. Kuküsüen: esk. «coucusuen», arkakusoen705. Eskuzkribuan egunik ez, seguru aski Ihauteri azkena. Gauza bera 707 eta 709. Sarhakio:sar hakio.

2 3 9


710

711

712

713

714

715

716

717

718

711. Façon: Pariseko esk. Bordelekoan ulergaitz726. Neisken egünian: neskenegün, zapatu.

Jüjia«Mesieurs ilia una oposisiona çet instançeforme par le sieur Prebostala premier ordonançe».

Süstitüt«Il et vrai mesieursque le Preboste forme oposicionmais voici larret du conseiqui le de bonte deboute façon.»

Jüjia«Lises Greffiers l’arretdont inmediatement,atendu que tout justiceque nous somes present».

Grefierra«Arret du conseil du roi:vu l’opossision forme parle sieur Prebot la requetepremier par le premier,je du roi la dite oposicion.

le Prebost demure deboutede son oposicion avec depuisordonne qu’il sera procedeau jujement de la cause

d’entre Mesire Phantzartpar le premier jujementle février 1853.»

Jüjia «Plaider mesieurs».

Lucien«Mala publika in pledendesidu laborant ubidecidus».

Jaunak Mesia Jaun Phantzartekmalür ezinago haundirik,khausatü ükhen beitü hasirikIhautiri hatsarretik.

Zenbat nahi haundi etzien üztenjenthe praubia trüfatü gabe!Bena hala egin dübai eta ediren ere.

719

720

721

722

723

7 2 4

725

726

727

728

Jenthe komün güziatrublatürik edüki dü,eta krima itxusirikere bai kometitü.

Monseiñür Haustek nulajin behar beitü,haren errezebitzekogalerazi behar dügü.

Jakilen produisitziahitzeman beinian,erakharriren dütüt oromemento baten bürian.

Haien interrogatzekozer den kuestione,plazer badüzieorai entzün ezazie.

Jaun Phantzartek hirurgizun erho ahal zütian,Setemeren lehen egünianIratiko oihan haundian.

Iragan Abentü azkenianbost martxant erho zütian,hortxe ber ber berianOrdenetxeko zübü gañian.

Abentiaren sei denianlaur xardinkari arrastatü zütian,Hauste Jaunari bizipidiagalerazi beitzian.

Iragan neisken egünianOrhiko portian,bost españoli oliuakoro idoki zütian.

Hamar urthetarik eta berrogeiurthetarako neskatilak gero,desboxatü dütübirjina etzirenak oro.

Ziberua herri plasent huntan,zer süjet dügü hura? Arren,galerazi behar dügüzer nahi den khostaren;

2 4 0

IHAUTERIZKO TESTUAK

729

730

731

732

733

734

735

736

737

eta Mus de Hauste Jaunaharen plazan ezarri,gizun galant dela beitütentzütia sekülaz gerozti.

Harek eztü kontsetitürengaizkirik egin dezagün,eta segürki halakuakarraro dira egün.

BerlameinHain süjet haundia deiazük diozün Hauste hori,nun eta behar dianhainbeste lekhia haundi?

Güti khasü eginen dütnik haren ordenantzer,aphür enplege ere bai harekekharriko tien xardiner.

Hurak eta ziek oro ferafutreigorriren zütügü.Monseiñür Jaun Phantzartbethi heben behar dügü.

LucienJaunak, ez, ezta hurahain gizun haundianun elizatian Ziberuanhaien bien lekhia;

bena gormant harek jaten dü20en haskürria beno haboro,apairü batez behar lütüzkegük orok beno haboro.

Aragia faltatü onduanmarlüza eta oliuaororenak berak jan liro.Gal bedi eta bihua!

Hauste jauna aldiz,sobreki da iraganen,zuintan aragia batereezpeitü khario eraziren.

(erretira oro salbü Berlamein)

738

7 3 9

740

741

742

743

744

745

BerlameinJenthe hunak ikhsi düzieLucién nula den defendatü,printze baten uhuriaren gaiñennula den mintzatü.

Neure konstritüantaribehar derot reportatü,behin beizik ezpeitütnik orano mintzatü.

(jelgi Flori, Phantzartina)

PHANTZARTINA, FLORI,BERLAMEIN.

BerlameinJaun Lucien borthizkimintzo düzü Phantzarten kuntre.Beldür nüzü Jüjia eresolizitatia den haren althe.

Untsala bost edo seijakile faltsü behar züntüke,huak beha züntükebina ardit emanen badüzü ere.

Hortxe diren gizunhorietarik harritzazü,merkexago erebentüraz ükhenen düzü.

Eta nik aldiz, oraidiharü behar dit,zeren eta ezinagopresa haundian beiniz.

FloriJauna jakile ükhen nahizlehen ere iseiatü dit,hanitx khostatüz beizikbatere ezin ükhen dit.

Eta diharürik eztithamar luis beizik,mithila ere orlatianportamantia hareki dit.

732. Aphür enplege: erabilpen gutxi.735. Haskürria: hazkurri, bizipide.739. «Constrituanta»: aurkako, «reportatu»: abisatu.745. Orlatian: ostatuan?. Portamantia: portemanteau.

241


Phantzartina 754746 Bai jauna, bena segür,

libratü denian,nahi düzüna oroükhenen düzü ordian. 755

747 Ükhen eraziren deizütbi mila libera arranda,eta audela kanpo zabalekojauregi eder hura. 7 5 6

748 Izanen zira Erregerenlehen barun izentatüeta ordian zükdeüsere mentsik eztükezü.

Flori 757749 Othoi ezkizazüla trunpa,

untsa abisa zite,eta gaiza gaisto orotarikbegira bethiere. 758

Berlamein750 Jauna eztezazüla

kolpürik batere laxa,bena nik nur giradienerakutsiren dit berhala.

(paseia, jüstizierrak jelgi) 759

LUCIEN, SÜSTITUT, GREFIERRA,JÜJIA, FLORI, PHANTZARTINA,

BERLAMEIN.760

Berlamein7 5 1 Jaunak, metre Lucien

gizun gaisto bat da,zeren beita berehunki egilen partida. 761

752 Bere mihi gaistuazprintze baten uhuria,egün ezarri ükhen düezinago blesatia.

753 Petresta faltsü eli batez 762

Phantzart galerazi nahi dü,bena haren plazan berakuntsa pünitu behar dü.

747. Arranda: errenta, Azk.761. Martxan: merkatari.

Zeren den hain ingratbere printziaren kuntre,Süstitüta eta horigillotina bite.

Zeren diren hainkalomnius haundiak,eta borogantxarik gabefaltsüki aküsazaliak.

Monseiñür Phantzart aldizgizun galanta da,ordu hun deno arrenlibrezazie berhala.

SüstitütJaunak eztit antsiahareki bake beharrez,eta nahi niz akitatüneure egin bidez.Lucienen jakiliakerantzün itzazie,ezpere plazer düzienagero eginen düzie.

(laur jakiliak jelgi)

LucienJaunak horiek dütüzielagük dütügün jakiliak,orok beitira segürkigizun pherestiak.

JüjiaEgia deia jaunak,erradazie mementian,Phantzartek hirur gizun erho dütielaIratiko oihanian?

(jakilek «bai jauna»)

Egia deia Abentü azkenianlaur martxan erho zütiela,hortxe ber berian,Ordenetxeko zübü khantian?

(«bai jauna»)

Abentiaren sei denianxardinkariak nula arrastatü zütian,Hausteri bizipidiaidoki nahi beitzian?

(«bai jauna»)

242

IHAUTERIZKO TESTUAK

763

764

765

766

7 6 7

768

769

770

771

771.773.778.

Iragan nesken egünian,egia deia Orhiko portian,bost españoli oliuaknula idoki zütian?

(«bai jauna»)

Egia deia jaunak,bestalde erradazie bertan,etxetako ahüntzak oroPhantzartek dütiela jan?

(«bai jauna»)

Besuak goiti itzazieegia düziela erranen,eta damnazioaren pianez gezürrez mintzatüren.

(goiti besuak)

PhantzartinaAle fripun zelerat aldia!Zien besuen goititzeko airiahainbeste estimatzen nulaastuak altxatzen beitü üzkia!

Jüjia (khexü)Ene haurra, ixil zite,eztüzü heben behar mintzatü,zeren zure abokatiakbehar dena erranen beitü.

BerlameinJaunak, abokatü niziragan 20 urthian,ene parerik ezpeitaaments Frantzia güzian.

Instruitü ükhen düt hanitxegiteko difizilik,konsültatzera jiten zeiztParisa beno huillenagorik.

Ikhusi ere badüthanitx jakile faltsürik,bena horiek bezain ezhain gizun itxusirik.

Jakile faltsiak diradiharü türkü edirenik,eta eztütie egin erreglanbere deklarazionik.

Türkü: truke.Kasable: casación, anulación de sentencia.Barbuillant: barbüllant, bullanguero, Azk.

772

773

774

775

776

7 7 7

778

779

780

Jakilek behar lükiebedera bedera interrogatü,egiteko kriminelan ezta premishola diren errezebitü.

Ordenantzaren konformeprozedüra oro da kasable,anülatü behar dü izanoro arren, «au diable»!

Kontseillatzen düt prozedüraarren, kasa dadin istantian,eta Mesia Jaun Phantzartlibra dadin mementian.

Eta jakile horik oroaldiz arrasta ditian,eta Süstitütarekiezar presuntegian.

Bürduiñaz kargatürikmerexi dien bezala,etzaizie untsa juanengogua jaunak, bestela.

Mündü hunetan pünizionerikezpadüzie ere ükheiten,hil onduan zütie orodebriek eremanen.

LucienJaunak, barbuillant horriez egin khasürik,gaizki egilen pünitzialegiaz da ordenatürik.

SüstitütJaunak soizie ageri denezgizun blesati hura,ageri bada erroziebertan jin dadin huna.

(jelgi Laboraria)

JüjiaZiauri huna adiskidianihaurek zütüt ikhusten,jaun horiek nahi zütieorai mintzatü heben.

2 4 3


7 8 1

7 8 2

783

784

785

786

7 8 7

788

785.

LaborariaJaunak haur naizielanahi bada inkapablerik,plazer badüzie erradaziezer nahi düzien eneganik.

SüstitütZure bürüko blesüranula dua adiskidia?Esperantxa düzia sendo?Erran ezadazü egia.

LaborariaJauna esperantxa ditorai zeitala iraganen,ardu hunik eta hanitxbalin badüt edaten.

SüstitütBeritable arauez,hori egia düzü;ezi hatsa ja oraiuntsa hunik düzü.

Barberari errozü jin dadinplagen estatiareki,jaun horiek falta gabenahi diela ikhusi.

LaborariaHei, hu, Barbera!Errazü nun zira,ziauri orai phakatürikizanen ahal zira.

(Barbera jelgi)

Barbera«Voila qui et bien»adiskidia untsa düzü.Zerbeit ükhen nezanuntsa ordü likezü.

SüstitütErradazü oraijauna, ekharten düziagizun horren plagahaundiaren estatia?

Plagen estatiareki: zaurien informearekin?

Barbera789 Bai jaun, bai.

Estatia heben düzü,plazer badüzü ikhusiene xakolan düzü.

790 Bena eztit emanenhura phakia gabe,zeren eta hanitx jenthe gaistoktrunpatü ükhen benaie.

Jüjia791 Grefierraren eskietan

jauna, erremeti ezazü,eta zer jüsto datiangero ikhusiren dizügü.

(eman, Grefierra mintza)

792 Soizie arren jaunak,eginen düt leitürabena Barbera phakiarenezinago da arrankhüra.

793 «Lan 1853 et le du moi deFevrier je certiffie que jevistte du Sieur Noudigasen la quelle je trouve une

blesure large de quatre pouceset dis de long et trois endedans sur la partie coronelledu servant que paroit avoirete faut par quelque sabreou couteau laquelle blesurejei pense suivant les reglesde mon art qui a ete fautdit il para Jaun Phantzartet je dois avoir trente pistolespour mes soin medicaments»eta ezpada osatzen Phantzartdebriak zütie eremanen.

Süstitüt794 Jauna hogei eta hamar

eztüzü arauez ükhenen,bena merexi düzünaoro deizüt nik emanen.

244

IHAUTERIZKO TESTUAK

795

796

7 9 7

798

799

800

801

802

803

795.800.804.807.810.

Jaun Jüjiak dezanordena jüsto dena berak,gero nik emanen deizütletera sanja bat.

804

BarberaHitzak eder dütüzie,ikhusten düt berhala;ene phakiaren esperantxakonbertitzen da paperetara.

Nik eztit beharene marxandizaren jüjerik,zerk zer balio diannik nihaurek bazakit.

Süstitüt«Homini novanti dependeriq».Kontseillatzen düt Jaun Phantzartarrobatüko dela,eta arrobatü onduanerrerik izanen dela.

805 Haren hun güziakizanen direla konfiskatü,eta Errege Jaunaizan dadin enparatü.

(Florik ebas Phantzartjendarmer)

Eztüzie ziek phentsatzendrogak khario direla?Ingüntü haur berakhosterik dit ehün libera;

806

eta eskolen egitiaMonpleriako Unibersailletan,milla libera zitadazünkhostatzen urthian.

807

Butiga ere badiautazüthamar mila libera,eta bibliotikakontant berrogei pistola.

808

JüjiaEntzünik heben bipartiden abokatiak,bai eta harekiSüstitüaren konsültzioniak,

jüjatzen dügü,bai eta ordenatzen,Jaun Phantzart füsil kolpüzastinken goizian dela erhoren,

eta jendarmek lehenikdiela thiratüren;erho onduan geroerrerik dela izanen.

Süstitüt 809Jauna jüsto denazzü izanen zira phakatü,ene etxera jin ziteizanen zira satifatü.

810Jüjia

Erregeren jenthekkonsültzionik eman bite,jüja dezagün prosesabatere lüzatü gabe.

Grefierra

811

«Isilence barau»

Bena untsa kunprenitzendelarik Bazko artio,hanti eta aitzinaez hargati haboro.

Hanti harat Bedasiajaun haundia dateke,Uda jin artinobürüzagi bethiere.

Hartarik landa Mus deBaküsen semia jinen düzü,bere likür agradabliakprobetitüren beitütü.

Letera sanja: pagaré, sinaturiko letra?Butiga: botika. «Badiautaçut»: ik. 212Arrobatu: ?. dérober, voler, Lh.Astinken: Pariseko esk. Bordelekoan ulergaitz, agian «hauste»Bedasia: Udaberria.

2 4 5


812

813

814

815

816

8 1 7

818

819

820

SüstitütJendarmek die ütziPhantzart galtzera,bena orai berakrespunsable izanen dira!

Bizia pena Prebostaeztela zotükatüko,ordena ezazie, Phantzartjendarmek ekharri artino.

Haren phartez, aldiz,Prebostak kaxotia gozatüren,zeren eta neglijentziazbeitü ützi ükhen.

PrebostaInozentak jüsto deiaphaka dezan kupabliagati?Erradaziet, jaunak,orai pharka mentüreki.

Ezta jüsto ez, nik phakadezadan zor eztüdana.Jendarmer ordena ezaziealdiz plazer düziena.

Ezi auher huak orodesbojin direlarik,bere emazte gaisto harekezkaperazi dü ixilik.

JüjiaSoldado detaxamentü batbertan desperitüko da,eta ekharriko dielehen jendarma atzemana.

Oren erdi baten bürükoezpadie Phantzart ekharten,besten etsenplü düthaietarik bat gillotinaeraziren

Eta Phantzart aldizen kas ezpada atzemaiten,asteharte gaiherdi barna daeffijietara errerik izanen.

821

822

823

824

825

826

827

8 2 8

Erran nahi da haren muldiadela füsilatü izanen,eta sü haundi batiangero erreraziren.

Jendarme horik aldizoro arrasta itzazie,eta bürduiñaz kargatürikpresuan ezar ezazie.

(sonez erretira oro,jelgi senhar emaztiak)

PHANTZARTINA,PHANTZART.

PhantzartAiei! Eniza irusothien ni gerthatü,fripun haiek nahibeinündien füsillatu?

Ezteret egin ogenikdakidala seküla,eta tripot haundirikbai jan erazi ardüra.

Behar düt jenthe hunakhebenti deskanpatü,eta ene espus maitiarekiOrtzemeko hirian sarthü.

Han asila bat nikbadüt segür ükhenen,areta heben ere zenbeitekene legia die etxekiren.

Hauste xar harezbeitirade trüfatüren,eta haren legiarenez khasürik eginen.

Iragan bi hilabethetanzütiet liberti erazi,eta orai «au diable»nahi naizie hilerazi.

814. Kaxotia: cachot, calabozo.817. «Desbojin direlarik»: parrandan direlarik, (Haritxelharrek adierazia).819. Azkeneko bi lerroak Pariseko esk. Bordelekoan: «besten exemplu haieta / dut guilloti-naeraçiren».825. Ortzemeko: Orthez-eko

246

IHAUTERIZKO TESTUAK

829

830

831

832

PhantzartinaMesia Jaun Phantzarthiri haur eztüzü ezagützen,ezi jenthe mardaillagorikeztikezü mündian ediren.

Medisent kalomnius dütüzübai eta ere gezürti,hasi hain hain maithagarribroia xakolan üdüri.

Besteren txatxer sozerriz dira ari,eta berak xahü tützüollateiko hagüa üdüri.

Bena dügün ützielhe ünütil erraitia,eta daigün urthialadinokita Ziberua herria.

(jelgi Eleonora)

PHANTZARTINA, PHANTZART,

833Eleonora

Jaun Phantzart halereuntsa irus zira,fripun haien artetiezkapi izan beitzira.

Heben gaintiko emaztiakgüntüzün segürki tristerik,zeren gure karesa zaliabeikünien zerratürik.

843

8 3 4

Bestiak manha itzakeabantailla bahü ükheiten,jauna, pot bat emadazüdespit andere horren.

(inkara pot egitera, Phantzartinalot bilhuetarik satanak jelgi)

835 Ezi zenbanahi den gizunapherestü eta trabaillari,ezpalin bada paillarteztate adiskide emazteki.

AZTAROT, SATAN, PHANTZARTINA,EI EONORA, PHANTZART.

836 Hartakotz ene senhar zarranik ere nahi dut ützi,bai eta Orthezeratjin orai zureki.

P h a n t z a r t 844 Ale bugresa paria!

Etzirie lothüren eneki!Jendarmek atzeman enezenezkapi nahi niz hebenti.

(juan zürübier behera)

829. Mardaillagorik: mardailler, médisant, détracteur.830. Broia: conjunto de cosas inútiles. Azk. Xakolan: sakelean.831. Txatxer: zikinkeriei? xatxu: sale, Lh.843. Despit: dépit, despecho.

ELEONORA.

837

839

840

841

842

PhantzartinaAle bugresa püta!Hi jinen hizala gureki?Ez, nik begiratüren aithiltzen ezpaniz segürki.

Khen adi hebenti,ene begien aitzineti,ezi bestela goguaez fida ene pazentziari!

Ezi lotzen banitzeinehiz laket izanen,zuintan bürian bilhorikezpeiteiñat ütziren.

Pandarda abandonatiakuntent adi heure senharrareki,eta besteren gizonakplazer badün, ützi.

EleonoraJaun Phantzartek nahi badüeztinat hire antsiarik,ixilik egoiten ezpahizikhusiren dün ahua ürratürik.

247

845

846

847

848


SatanKoraje Phantzartina,idoki itzon bilhuak,etzitiela zedigal artino biziak.

AztarotEleonora eman izonpandarda horri musa,eta ezarrezan oraiürratürik alia.

(jelgi jendarmeria)(satanak erretira)

PHANTZARTINA, ELEONORA,PREBOSTA, FABIAN, MADIAN.

MadianAle bugresa paria!Gogua orai guri,legiaren phartez presunerbehar zütiegü ezarri!

PhantzartinaJauna konsidera ezazüemaztiak girela,nahi bada giradiangaistokeriala.

849

850

851

852

853

Ni phürü othoi,jaunak, ützi nezazie,eta beste hunez aldizplazer düzüena egizie.

ElkonoraJaunak ogen gabe niz,segürki sinhets nezazie,ezi püta hori beralothü zeit hebetxe.

Ezterot egin ogenikdakidala seküla,bena hain emazte gaistorikmündü hunetan ez ahal da.

Hartakotz, arren jaunak,behar dü estekatüeta bürduiñez kargatürikpresuntegian zerratü.

PrebostaAlo jaunak! Bertanesteka itzazie,eta presuntegialakondüsitu behar die.

(sonez oro erretira)

846. Alia: alua.

248

AZKEN PHEREDIKIA

1 Jenthe hunak zien atentzionizoro zütiegü erremestiatzenzeren fabüla hunibeitüzie so egin ükhen.

2 Izanik ere fabülaeztü deüs egiten,zeren hanitxek feitekegiak üdüri dien.

3 Hartakotz gut zerbeitmateriak emaiten lüke,bena gü errepresentatzekoinkapable izan girade.

4 Ezpazütiegü satifatügük dügü ogena,zeren eta haboruakmulde gaitz beikira.

5 Bagünükian borondatianurk nahi bezain untsa;othoizten zütiegü arren,ezkitzaziela desfaura.

6

7

8

9

1 0

Materia libertisant hunekürhentzia galthatzen dü,neskatile gaztiak ziekinahi ginate dantzatü.

Khümitatzen zütiettriatü gain huntara,mementian guresoniak hasiren dira.

Dezagün santifkaIhautiri azkena,bethi libertitzekobeita haren kostüma.

Gure aitzineko zaharrekegin die beren denboran,gitien arren libertigü ere gure aldian.

Konjit hartzen deizietene popülü maitia,bai eta desiratzenorori gai hun bedera.

FAIT PAR MOI, JACQUESOIHENART, LE 20 JANVIER 1852

5. Desfaura: gaizki hartu?10. Konjit: congé, baimena.

249

FRANTSES ETA LATINEZKO ZATIEN ADIERAZPENA

13 «Voilà qui est bien,je vous accepte de bon coeur;de manger et de boiresi j’ai le bonheur». Ik. Vinson 346. or.

2 3 «Je vous salue Mardi Grasmon très-cher ami;que vous vous portez bienje remarque avec plaisir». Vinson 347. or. Ikusten denez, Vinsonek zueneskuzkribuan aldaki bat zegoen.

24 «Soyez le bien arrivé,beau prince et dèsiré;je vois que vous êtesassez bien disposé.» Vinson 347. or. Beste aldaki bat.

26 «Bonam carnem habemus,habemus et edemus.Bonum vinumet carnem (sic) habemus,detom habemusedemus et potemus.»«Detom» horrek ez dakigu zer esan nahi duen. Ik. Vinson 347. or.

115 «Sacre blu nour lanque»: Bearnerazko «blu» frantsesaren «bleu»-ren ki-dekoa dugu. Aurrerago ikusiko denez «bleu» Jainkoa adierazteko mo-duan erabiltzen da eufemismo bezala. «... nour lanque» horrek ez dakitzer esan nahi duen. Ik. Sar. «Les mots d’origine romaine».

126 «Sacre diabolis»: Deabrua aipatzen duen biraoren bat. Antzera, 158 bers.

161 «Sacre garni blu»: frantsesezko birao ohia. «garni blu» «je renie bleu»,Haritxelhar jaunaren oharra. Ik. 115.

190 «Infâme vilaine que tu esla plus grande des ivroignes;tu as empoisonné ton mari;sorcière, carogne!». Ikus Vinson 351. or.

250

IHAUTERIZKO TESTUAK

209

213

214

223

229285

319

324

329

551

559

589

6 0 2

610

620

«Monsieur, vous êtes menacéd’une véritable paralisie,ou bien du moinsun prompte apoplexie». Vinson, 352 or.

«Pour les sortes de maladiele vin est tout le contraireet si vous buvez gouttevous vivrez pas guère.» Vinson 352, or. Ez da testu bera.

«Tous les médecins et chirurgiensqui disent que le vin fait du mal,je vous dirai franchementque ce sont des barbouillans». Vinson 352. or.

«Voici le maître Jean,le grand médecin du roy,et si vous ne me croyez pas,j’ai les titres, ma foy,». Vinson 352.

«Ah sacre garni blu». Ikus 161 eta 115.

«Avec-vous portéla machine du cu?«Apparemment, Monsieur...» Vinson 354. Ikus Sar.«Les mots...» ere bai«...japipotum doçemvult imitare perit (sic)». Vinson 356. or. Grafia aldatzen da.

«Qui precium meritis ab improbis desirat bis peccat; premium quoniamindignes abire deinde quia jam non potestat (sic)». Vinson 357. or.

«Omnium mendacium malis predudicio habemus insides malis (sic)».Vinson 357. or.«morbleu» Vinson 366. or. Ik. 229

«Nom d’un chien». Vinson 366 or. Aldaturik hemen ere.

«Improborum improba soboles improborum, vinditecupidus subi, malum arcilet, adulteriom et alimarunnuptiarum aut alimi violatio, qui christina religioadulteriom in ultraque sexu pari ratione condemant (sic)».Gure eskuzkribuan 589, 593, eta 602 bersetetan dago latinezko saio haunahasturik. Vinsonenean dena batera azaltzen da 366-367 orr. Fiskalareneuskarazko mintzoaren sarrera bezala jarrita omen dago.Ez du Vinson-ek berset honen aztarrenik ekartzen,dagoen dagoenean al-datzen dut.

«Vera glotia fretam absequrat». Vinson 367. or.

«Pro fraude labe inmortalisolent et prejudiciodum instant errorissuis et penitendumrebus manifestua agi (sic)». Vinson 368. or.

251


622 «Qui pretium meritisad impra isdem deratbes pecat premiumquoniam indigat atjubes (sic)». Vinson 368. or.

707 «Défaut faut de comparoir». Vinson 370. or.

710 «Le JugeMessieurs, il y a une oppositionà cette instanceformée par le sieur Prèvotà la dernière audiance (sic).

711 Le SubstitutIl est vraie, Messieurs,que le Prèvôt a formé oppositionmais voici l’arret du conseilqui le déboute de bonne façon.

712 Le JugeLisez, greffier, l’arrêtdont inmédiatementattendue que toute justice,que nous sommes présents (sic).

713 Le GreffierArrêt du conseil du roy: Vu l’opposition formée par le sieur Prèvot, la re-quete présentée para le Procureur Général du Roy sur la ditte opposition,le Prèvôt demeure débouté de son opposition avec dépens; ordonne qu’ilsera procédé au jugement de la cause d’entre messire Pançart par le pre-mier juge. Donné á néant, le... février 1839.Le JugePlaidez, Messieurs!» Garbi degoenez, Vinson-en eskuzkribua gurea bainozaharragoa zen, eta beste errepresentazio batetarako erabilia seguruasko. Vinson 370 eta 371 orr.

716 «Mala publica in plebem desidus laborant ubi decidus». Vinson 371 or.

733 «ferafoutre»: pikutara!

787 «Voilà qui est bien»!

793 «L’an 1819, et le... du mois du février, je certiffie que j’ai visité la tête dusieur Noudigas en laquelle je trouvé une blessure large de quatre pouceset six de longs et trois en dedans, sur la partie coronelle du cerveau, qui pa-roit avoir été faite par quelque sabre ou couteau, laquelle blessure j’aipensé suivant les regles de mon ar qui a été faitte dit-il para Jean Pançartje dois avoir trente pistolles pour mes soins et médicamens (sic).» Vinson373 eta 374 orr.

803 «Silence, Barreau!». Vinson 374 or.

804 «Hominis norandi dependent». Vinson 374. or.

252

IHAUTERIZKO TESTUAK

B A K Ü S

JOKALARIAK

Pheredikaria (Barbera)

PhantzartPhintzirtBaküsVenüsPaskalinaSebad ina

Barbera

HausteGoixümaPhetiri Sants

PresidentaAbokatiaJ ü j i aSarjanta

PierrotXarrotApathaBasaliseJüliseFinot

SatanBeltzebüt

253

ESKUZKRIBUAREN HASERA: 1-5 folioak.

1 Ah Baküs giza gaizua!Hil hiza othian?Eztüka bada ardurikorai barrikotian?Gazte hintzanian,lürrianasianegon hiz,phausiandenbora güzian.

2 Orai behar dik berotühire ano untziak!Ifernüko debriekeginen tie jauziakikhustiarekigureki,xankhotiherrestalürreti,phantz haundi horreki!

3 Iferniak segürkiterraie huna dik,balükek ardu frangobalin baliz aihenik.Bena eztük perilik,ardurik,ez hurik.Egonenhiz segürezpañak idorrik.

1 . Asian: ase, satiété, Larr. Phausian: atsedenean.2. Ano: arno, ardo. Herresta: arrastaka. Phantz: sabel.3. Terraie: reflets de soleil. Lh. Aihen: sarmiento. Azk.5. Urin: koipe.8 . Sükhibela: grosse bûche, enbor handi, Lh. Sotükatü: bestetan zotükatü, mogitu.

Beltzebüt4 Sira ezkireia

othian libertitüren,iferniaren erdialaBaküsen eremaiten?

(har zankhoti)

Sa tan5 Ah zer kostilla!

Haur dük haur jigota!Hunek badik urinhaundi bezain phezü bada!

6 Soik soik Beltzebützer thitiko zerria!Eztük haur orai artiogezürrez hazia!

7 Lot hakio hortiarhintüren dügünez,eia jakin dezagünhaundi phezü denez.

(lot eta ezin arhint)Satan

8 Aiei mila debria!Haur dük haur sükhibela!Uste düka guregatisotükatüren dela?

9 Ez segürki, enük beldürbagina ere azkarrago,ez eta jinik ereifernüko debriak oro!

2 5 4

IHAUTERIZKO TESTUAK

10

11

12

13

14

15

16

10.12.14.17.19.20.23.

Khorda batez behar diagüzankhuetarik estekatü,pitrallia bezala therrestagero eremanen diagü.

BeltzebütSira arren banuazümementian soken xerkha,deüsek hunki eztezonbegira ezazü untsa.

(esteka eta thira)

SatanThira ezak Beltzebütbortia bezain phezü dük,edo bestela hebenzaiñak eginik dük.

Hots, hots thira ezak!Higitzen diagü halere!Bertan ereman dezagünphausatzera ützi gabe.

(eremaitian)

SatanArri, arri diable!Beltzebüt egik laster!Debrien karraska egiten dikenük hanbat fier!

(erretira sonez)(Satan jelgi, mintza)

SatanJenthe hunak jiten nizbetherik banitatez,eta nahi niz minzatüorai ene jakitatez.

«Aportet mendezem ase memorem»Jaunak hori erran nahi da,gezürrak bethi erezaiñak Ilabür dütiela.

17

18

19

2 0

2 1

2 2

2 3

2 4

Hartakotz nahi nizegia pürrez mintzatü,eta platik hoberenanihauren kountserbatü.

«Esterqus canus in ore vestroet lepus in ore meomeus fidelis popula».

Arren erbi bat ederradesiratzen düt nihauren,eta ene popülü fidelahoraren khaka zien.

Beste lati hiz baterran nahi deiziet,zuiña hura beita«asinus te forniçet».

Horren esplikazioniaeginen düt berhala,jaun anderiak erran nahi daastuak jo zizatela.

«Cailla oste populosieno quieras entendela berda,ami parreçe que vos estin can bon ba».

Izil zitie popülianahi ezpadüzie entzün egia,zien aho zabal eta begi haundiaküdüri zeiz phüpiñüsiak.

«Rei de Phantzart, rei de Hauste,rei de Baküs, lu barrikot tuntun,imas todos las señoras»,jinkuak deiziela gai hun.

(sonez erretira)

Estekatü: lotu. Pitrallia: poutrelle, haga, Lh. Therresta: herresta.Bortia: bortü, montagne, Larr. Zaiñak: esk. «çaigaq», zainak egin, enraciner, Lh.Karraska: bruit particulier d’un craquement prolongé, Larr. Fier: hautain, harro, Larr.Pür: pur, Larr.Hora: zakur.Lati hiz: horrela esk., latinezko hitz.Izil: horrela esk., ixil. Phüpiñütsiak, itsulapikoak edo xaribarietan erabilitako kalderu

zaharrak, tupin hautsiak.

255

LEHEN PHEREDIKIA

1 Jinkuak deiziela egün hun, 8popülü uhuragarria,eta eman dezagülabere benedizione seinthia.

2 Ezinago uhure haundia 9egün deiküzie egitenzeren gure ikhusterahuna jin ziradien.

3 Horren gaje jaun anderiak 10trajeria bat dügü,süjet eder baten gañenberriki konposatü.

4 Eta orai jenthe hunakinkapablerik huna niz, 11

süjetaren sentzia laburzkizier esplikatü nahiz.

5 Hori düziela jaun anderiakene intenzionia, 1 2plazer badüzie hartübehatzeko atenzionia.

6 Bena jenthe hunaklana beitüt hanitx lüze, 1 3kolpü bat edan dezadanothoi permeti ezadazie.

(edan eta paseia)

7 Popülia girenez geroz 14orai Ihautirian,minzoren niz lehenikPhantzart haundiaren gañian.

1. Seinthia: santua.3 . Gaje: esk. «gaye», gaia?.6. Hanitx: «anitçh» eskuzkribuan.8 . Abisez: esk. «avisez», ustez.

13. Do: dio.14. Üsü: maiz.

Jenerusitate haundi batükhen deikü proposatü,eta ene abisezbehar dügü atzetatü.

Nahi dizü Goixümaeta Hauste destruitü,eta hortako dütü lagunBaküs eta Phintzirt hartü.

Hauste hanitx begietan düPhantzartek arrazueki,zeren hanitx urthezbeitero su eratxiki.

Bai eta ere hain untsaGoixüma jin denian,ezpeita hala uhuratianula Ihautirian.

Horra arren Phantzartekegün zer ideia dien,bena gero zer jinen denzütiet abertitüren.

Phantzartek Goixümarideklaratüren do gerla,eta haren lürretansarthüren da berhala.

Eta gero Baküsjinen zeio sokhorri,bena hura ükhenen düüsü bere galgarri.

256

IHAUTERIZKO TESTUAK

15

16

17

18

19

20

21

2 2

23

16. Komüzki: jeneralean.17. Arribatzen: heltzen. Triatü: teatro, antzoki.18. Plazatü: jarri.20. Espantü: beldur, ikara,23. Agitü: esk. «aguituren». agir.2 4 .27.

Alkharreki: esk. «alguarrequi».Lothürik: esk. «lothutirik».

29. Ondo gabia: hondo gabea?

2 5 7

Jenthe hunak Baküs zer denezpalin badakizie,hura dela arduajakin ezazie.

Eta ardua komüzkigizunaren galgarri da,eta Phantzarten erehala izanen da.

Ikhusiren düzie Baküsarribatzen trionfan,zenbat khostaren zeionsartzia triatü huntan.

Bena Phantzarten mediozsarthüren da azkenian,bai eta plazatürenbarrikotaren gañian.

Bena Goixüma freskorik,halere korajia azkarrik,kunparitüren zeioHauste lagün hartürik.

Eginen dü espantüPhantzarten alderdiak,bena hüts eginenbethi kolpen erdiak.

Phantzartek beitükehanitx adiskide,eta haieki batianeginen dü prekozione.

Eta hura erregetzekopopüliak hitz emaiten dü,uste bezala Goixümadestruitzen balin badü.

Akort agitüren dirahuak eta jüstizia,eta gero formatürensenbladako kontseillia.

2 4

2 5

2 6

2 7

2 8

29

30

31

3 2

Eta gero alkharrekiükhen zien hitzartü,behar ziela Baküseketa Phantzartek ezkontü.

Amorekati haien arrazaizan zadin popülatü,Phintzirt eta beste biakizanen dira ezkontü.

Bena beraien artianbethi dirate bataillan,arduz ase etaalkhar ezin kunprenitian.

Emaztiak eta gizunakbilhuetarik lothürik,ikhusiren düzieistoria propirik.

Gizunak eta emaztiakoro dirate blesatürik,Barberak badikezüordian pratika haundirik.

Arzara gure jaun jüjiakikhusiz haien konfusionia,Baküsek diela khausahaien gibel ondo gabia,

nahiko dü mementianBaküs arrastatüeta tribünalialabertan zedulatzen dü.

Hanitx kolerarekiphartitüren da Sarjanta,haren atzemaitiabeitzien esperantza.

Bena Baküsek Sarjantaordierazten dü ederki,eta zenbeit egünezetxekitzen bereki.

3 3

3 4

3 5

3 6

3 7

38

3 9

4 0

4 1

4 2


Goixüma eta Haustedirade armatüren,eta Phantzarten kuntreberhala phartitüren.

Desafio haundirik diealkharri eginen,eta Phantzart gaizuaordian lotsatüren.

Igorriren do Baküsijin dakion sokhorri,ihula ere den gisazeztirola erreüsi.

Baküs elkhiren zeiobakharrik Goixümari,eta batailla haundirikemanen die alkharri.

Ihautiriko prinzekeztirue irain haboro.Baküsek edanik dütüzkekartierreko arduak oro.Phantzartek aldiz arzara,kartierreko aragiak,zezen, idi, behi, xahal, ahüntz,ardi eta ahariak.

Muien harez haboroeztirue erreüsi,eta bataillaren erdialajiten zeie Phetiri.

Baküs giza gaizuaordian da agortüren,bai eta Phetiri SantsekPhantzart presuner hartüren.

Jaun Jüjiaren palaziualaoro dira agertüren,eta jüstizierrak orodira ikharatüren.

Phantzarten pünitziaPhetirik dü xerkhatzen,eta Mus de Goixümagero errezebi dezen.

4 3

4 4

4 5

4 6

4 7

4 8

4 9

5 0

5 1

5 2

Bestela Üropa güzianahi diela hartü,eta eztükeko tronuankhorua bürian plazatü

Jüstiziako menbriak oroharritürik dirate ordian,eta Phetiri Sants aldiz,dantzan hasteko phüntian.

Jaun Jüjiak emanen doHausteri photeria,füsillatürik erra dezenPhantzart bürü haundia.

Errezebitüren die Goixüma,ez segürki bihotzeti,bena Phetiri Santsenigortiagati bistati.

Barantaillaren hogeieta bostgerrenian,Hauste eta Goixümasarthüren dira Frantzian.Goixüma jinen daberrogei soldadoreki,eta zazpi ofizierbadütüzke bereki.Hartarik landako erregiadate Mus de Bedasia,hartarik landa üda jauna,gero, Baküs zenaren semia.

Eta jeneral haundi bat badügü,sasoin orotakua,eta hura deitzen daPierrot giza gaizua.

Erresüma güzia oroharek dü komandatüren,bere emaztia beizik eztübürüzagirik ükhenen.

Bere emaztia dükegerriersarik xipiena,bena harek eginen dübalentriarik haundiena,

34. Gaizua: esk. «gaiçoua».35. Erreüsi: réussir, lortu. garaitu.37. Prinzek: esk. «prinçek», ik. 7. bers. «minzoren niz». Kartier: auzo.43. Eztüke-ko: txantxetako izena, «ez du izango-ko»?45. Erra: erre.

258

IHAUTERIZKO TESTUAK

53

5 4

55

56

5 7

5 8

59

6 0

61

zuintan bere jeneralabeitü zaflatüren,den gütien arrazunaezpeitero pharkatüren.

Haien lehen debatagisa huntan da jinen:senharrak uste beno lehenhüme bat dero sorthüren.

Nuiz ere jinen beitaerditzeko tenoria,oheti jeiki nahizhasiren da emaztia.

Senharrak aldiz, eztieladenbora orano bethia,edo eta haurraeztükiela beria.

Badakikiela tenorianuiztsu jin datian,eta ixil ixilaegon dadin ohian.

Haiek ükhenik ereaharra eta bürfüdia,agertüren zeiebertan haurraren büria.

Xarrot deitzen dügüjeneral haren emaztia;haboro senharrareki etzatekoezpeitü ükhenen uhuria.

Lotsaz eta haurrik egin,behex dirade egonen,eta jeneral haundiakhütxaren gañen etzanen.

Gero denborarekihasiren dira nahasten,bena Pierrot haundiabethi ükhürü egonen.

6 2

63

64

6 5

6 6

6 7

6 8

6 9

Emazte miserabliakaise dü hanitx sofritzen,Pierrotek, heltü bada,kanpo horietan xerkhatzen.

Emaztiaren pazentziaezpeita urthia bezain lüzeahalkia oro ützirikhasiren zeio galde.Pierrotek fermükinahiz hitza atxeki,emaztiak ostiko batez düoheti kanpo urhuki.

Beste ostiko bat bazienorano ükhen berria,bai eta hartarikestropiatürik azpia.

Eta soizie oraiharen fortüna tristia:bigarren ostikuazhuillen muzten do bestia.

(erdian)

Iragaitzez beizikeniz ahal mintzatzen,zeren eta denborakezpeiteit permetitzen.

Phentsatzen düt jaun anderiakdebeiatü ziradiela,zien pázentziaren entertenitzekoinkapable nizala.

Zien antenzione ederrazzütiet erremestiatzen,eta zien liberti erazitekolagünen xerkha juaiten.

Fin

54. Hüme: horrela esk., ezabaturik «seme».57. Badakikiela: badakikeela. Nuiztsu: gutxi gorabehera noiz.58. Aharra: ahakár, dispute, sesio, Lh. Bürfüdia: bürfada, purrustada, Azk.60. Haurrik egin: haurra eginik? Behex: berezirik, separaturik.61. Ükhürü: ekhürü, geldirik, Larr.62. Heltü bada: agian; kanpoan beste andrerik bilatzen ote duen, alegia.63. Ahalkia: lotsa. 64. Urhuki: urthuki, jaurtiki.66. Huillen: ia, kasik. Beste testuinguru batzuetan hurbil, gertu.68. Debeiatü: aspertu.69. Erremestiatü: remercier, eskertu, Lh.

259


KOMANSEMENT

PHINTZIRT, PHANTZART.

Phantzart1 Hola! Hei! Nun ziradie

Hauste eta Goixüma?Egün hartü diagüzien erresuma!

2 Errejüjantza eta ohorebadiagü lekhü orotan,gü maite ezkütienikeztük ihur mündü huntan.

3 Ni deitzen nük Phantzarteta Phintzirt ene lagüna.Gureganat jiten dük bethiuntsa izan nahi dena.

4 Jelgi adi Goixüma,nahi aigü destruitü.Mündü orok hitzazegiten dik erreprotxü.

5 Hik eztük deüs besterikbeizik zenbeit xardina.Phetiri Sants dük hiripratika emanen diena.

Phintzirt6 Hi eta Phetiri Sants,

bai eta ere Hauste,destruitüren zütiegüezpadük ere uste.

7 Phantzart nahi dik ezarrimündü orok errege.eta ni haren lehen prinziadüdarik batere gabe.

(Phintzirt eta Phantzart jin zamariz)

8

9

10

11

12

13

14

Eztük ez ükhenenihun lür hunik Frantzian,ezpahaie errezibitzenPhetiri Santsen etxian.

Alo Phantzart jauna!Gitien abantza.Goixümak gure aldianmehe dizü gantza.

Eztizü korajerikguri kunparitzeko.Eskü batez urthuki nirozüodeiak beno gorago.

PhantzartAlo ene lagüna!Heda ezak mahaña.Behar diagü eginhik eta nik bona xera.

(igan eta paseia sonez)

PhantzartEztügia atzemanenjaun mehe hura engotiketa gero ezarrirentripa xarra ürratürik?

Behar diagü kasatü harenizana eta ezena,eta mehekuak ützirikbethi egin gizena.

Phintzirt Hots emazü Phantzart,atzeman ditzagün biak,eta gero ezarkharbatürik nula liak.

(erretira sonez)(Satan jin zamariz)

2. Errejüjantza: esk. «errejujantça», rejouissance?11. Bona xera: bonne chère, parranda, oturuntza.12. Engotik: engoitik.13. Ezena: izena.14. Kharbatü: rastrillar el lino, Azk. Liak: lihoak.

2 6 0

IHAUTERIZKO TESTUAK

15

1 6

SATAN 2 3

SatanJenthe hunak jiten nizkolera haunditan,entzünik desodre hanitxbadela herri huntan.

Eta orano bestalde.berri hanitx badabilabaizik eta GarizumaHaustereki heben dela.

1 7 Hori entzünik ifernütibolatü niz huna,jaun mehe hura atzema (...)nahiz egin fortüna.

18 Egün badüket hebennik lanez orriblia,bena bai hala halafortüna pare gabia.

19 Balin banü mithil batpherestü eta gaztia,emanen badot erefortünaren erdia,

2 0 nik ere ordian aisaxagolanak egin nitxake,zeren eta lana ezpeitütBaküs bezain maite.

21 Bena Baküseki batianemanen düt bürü,areta lan izigarrikgisala heben badügü.

2 2 Xarrabot eta Pierrotdirade hunat jinik,Pierrot gaizua aldiz,Xarrabotek olhatürik.

2 4

25

2 6

2 7

2 8

2 9

Artho bürütxa bezain xipidielarik emaztia,gaizo harek ützi düolhatzera bere büria.

Ala beitira horikberri hunak enetakoene bihotza jarten dadena oro bozkario.

Plazerraren haundizzamariti jauzten niz,alegrantziazko aire batiandantza baten eman nahiz.

Sonü egiliak eztüzieiaaire bat sonatü nahi?Eman netzakezie mila luisestrüment khorda sari.

Eta aize heguaren erdiaxürülaren buhatzeko,eta Baküsen makhilaestrümentaren joiteko.

(sonez igan triatiala)(Beltzebüt jin zamariz)

SATAN, BELTZEBÜT.

SatanNun habila hi hebenkabalier deskarota?Ene aitziniala jitekobadüka pasaporta?

BeltzebütJauna ene pasaportabehar badüzü irakurtü,zuk merexi beno haborobehar diket jenatü.

16. Garizuma: horrela esk. Bestetan Goixüma.17. Bolatü: hemen hegan egin. Bestetan voler, lapurtu. Atzema (...): ulergaitz esk. Atzemai-ten?20. Nitxake: esk. «nitçhaque», nitzake.21. Areta: cependent, or donc, Larr. Gisala: itxura denez, Lh.22. Xarrabot: Xarrot. Olhatürik: egurra emanda, jipoitua.27. Buhatü: souffler, Lh.28. Deskarota: mal façonné. Larr.29. Jenatü: soigner, garbitu, Lh.

261


30

3 1

3 2

33

3 4

35

3 6

3 7

SatanEmanizadak pasaportajenatürik edo gabe,zeren eta ni beinizifernüko errege.

BeltzebütSira pazentzia ezazülaxa dezadan külota,zeren eta üzkü zilhuanbeitüt haren bortha.

3 8

39

Satan 4 0

Ale fripun debria!Badakika hainbesteerrespetüz mintzatzenbai eta jakitate? 41

Erranizadak bertannun izan hizan sorthü,eta zuin errexentekihire eskola hartü.

Beltzebüt 42Sira motza bizar artenizan nüzü sorthü,eta haren lehen aizuanene eskola hartü.

43Satan

Motza bizar artekzuin du lehen aizua?Han ikhasi dian eskolaez ahal dük gaistoua?

Beltzebüt44

Sira üskaldün orokharen lehen aizua,Basanabarren, Laphurdin eta Ziberuandeitzen dizie üzkü zilua.

Satan 45Eta lekhü uhuratü hartan(...)ene gizuna erradaknurat hizan abiatürik.

33. Errexenteki: errejent, maisu.34. Motza: partie sexuelle de la femme, Lh. Aizua: aizo, voisin, Lh.36. Üzkü zilua: ipurtzuloa.37. 2gn. lerroa irakurgaitza eskuzkribuan, 40 fol.38. Adrezia mentsik: abilidade faltarik.41. Engajatzera: engajatü, engager.42. Evien: et bien.

BeltzebütEta nurat nahi juaitekoarauez aski bazakit,eta nihaurek ereeztit adrezia mentsik.

Mündü huntako atrefiziosuertiak oro ikhasirik,eta kantoin orotanespedientiak eginik.

Ihun ere enüzüseküla izan trunpatü,eta ifernü bat badelaberriki dit jakintü.

Eta hara banuazüLüziferri engajatzera,eta hango atrefizioororen ikhastera.

Satan«Evien» ene gizunaeta ni nük hala deitzen,mithil baten ükheitiauntsa beitüt desiratzen.

Aigü hunat mementianhire zaldia ützirik,ta behar diagü jakinbadakianez dantzarik.

BeltzebütNik eztakidan dantzariksira ihun eztüzü,eta soniak has ditianbertan manhaitzazü.

SatanAlo sonü egiliakerna itzazie begiak,eia zer aire behar dügünnik eta ene mithilak.

(sonez igan eta dantza)

262

46

4 7

4 8

4 9

50

51

5 2

53

5 4

47.49.50.52.54.62.

IHAUTERIZKO TESTUAK

SatanAlo ene mithilabehar diagü trabaillatü,eta khiristi arraza orobethi azkarki tentatü.

5 5 Hire zerbütxia nahi diagügük bethi egin dohañik,eta aise biziko gütükhire arrastetarik.

Eztük seküla ükhenenhik zerbütxari hoberik,aigü Baküs gaizuaekharrak eskia bertarik.

Hura beita gureadiskiderik hobena, 57eztiagü ützi beharhebenti deskanpatzera.

(Baküs jin zamariz sonez)

Baküs Asa jaunak nun düzie 5 8ene zimitria,kuillera, furxet eta zopajateko therriza haundia?

Ene mahañaren gañenari zirieia jauzka? 5 9

Nun ezarri düzie eneardu edateko kopa?

Ala aments hüstü deitazieene barrikota!Asa jaunak guardia! 60Enezaziela trunpa!

Ene makhila haundiazlarraiña xahatüren düt,ene mahaiko gaizetarikdeüs ments edireiten badüt.

61Satan

Ah Baküs giza gaizuagure adiskide haundia,heben diagü bai osorikhire mahaiko zerbütxia. 62Soik nun dia hire kopaeta kazerola zopa,kuillera eta furxetabai eta ere barrikota.

BaküsEkhürü jaunak lehenikkolpü bat edan dezadan,eztezadan korajia galhorrat iragaitian.

BeltzebütLotsa bahiz korajia gal,Baküs, huna iragaitian,eta gük gal baginezahire goiti thiratzian,

Eta lehenik hantxe hunat5 6

jiten beita Baküs,hura goiti behar diagüfinki thiratü bi esküz.

Hunat: esk. «hounaq».Asa: interj. para caballerías, Azk. Zimitria:? Therriza: ontziaJauzka: saltoka, dantzari.Larraiña: lande, plateau, Lh.Arrastetarik: arasta, reste, Lh.Etzitaien: ez zaitezten.

behar diagü bai gük ere edanhire azkarki thiratzeko,bestela kapable gütüküzkiaren gaña üzteko.

SatanDügün ezar barrikotaheben zürübien khantian,orok edanen diagüflakatzen girenian.

BaküsAlo jaunak finka zitieeta ükhen koraje,azkarki thira nezazieerortera ützi gabe.

Harrezazie lehenikene barrikota,eta edan biek zinezaments etzitaien lotsa.

(orok edan, sonez lot)

´

263


63Beltzebüt

Aiei mila debria!Haur gizunaren phezia!Ez ahal dük hain phezanteiherako urdia!

64

6 5

6 6

67

6 8

Barrikotian beno haboroardu hik badük tripan.Nahi badük thira hezagün,behar diagü berriz edan.

BaküsJaunak edan ezazieeta eman eni ereOrdian enfort haundi bateginen diat nik ere.

SatanEz Baküs, ez segürki,Aski phezü hiz orai ere.Beharko dük iraganhaboro edan gabe.

Nik eta ene mithilakedanen diagü zinez,ordian iganen aigübalentzaren muianez.

(edan, biek thira)

BaküsJaunak auher dügünik ere ezpadüt edaten.Ziek biek enaizieaski zinez thiratüren.

6 9

7 0

BeltzebütSira Baküs gaizuakarrazuin dizü gisala.Entzütia düt edatiarekizaiñak phizten direla.

SatanEdan dezagün arrengure ahal oroz.Gero thiratüren diagüzinkhaz eta orrokoz.

(edan eta thira, ützi erort...)

63. Phezia: phezü, pisu, peso.

7 1

7 2

7 3

74

7 5

7 6

77

BeltzebütSira aldi huntan azkarkiizan düzü finkatü,bena hegiala denekoeni zankhua lerratü.

Nik eztirot haboro egin,xahüki nüzü orditü.Igan bedi nahi bada,lotzera banuazü.

SatanAreta Beltzebüt nik ereezpalin badüt lagünik,batere intseiatü gabehain hun diat egonik.

(biak erretira)(Baküs eroririk mintza)

BaküsAle jaun futre paria!Juan zirieia ihesi?Areta heben berian ni erelothüren nük segürki.

Brigant saldo debriak!Ene barrika hüstürikjuan ziradie nitzazegin gabe khasürik!

(sonez Baküs lo)

(Phintzirt eta Phantzartjelgi eta jar)

PHANTZART, PHINTZIRT.

PhantzartAh Phintzirt ene lagüna!Ez ginatia gü irusheben balin bagünüorai Mus de Baküs?

Garizüma eta Hausteizan dütük harritü,gure kuntre jiteraezpeitira bentüratü.

64. Thira hezagün: altxatzen lagun hazagun.61. Muianez: moyen, bidez.70. Zinkha: ohiu, irrintzi. Orroko: rugissement, Lh. Erort...: esk. irakurgaitz.71. Lerratü: labandu, txirristatu.72. Xahüki: nettement, Lh. Lotzera: lotara.74. Ihesi: esk. «ihexj». Lothüren: lo geldituko.

264

IHAUTERIZKO TESTUAK

7 8 Orai gük heben eztiagüihuren ere lotsarik,ez eta deüsere mentsBaküs beizik besterik.

Phintzirt79 Phantzart gure erreben (...)

ihun eztüzü parerik.Eztüzü ihun lejionerikgü maite ezkütien.

80 Gure famaren parerikeztüzü mündian,eta partikülazkiorai Ihautirian.

81 Bena Garizuma huraurthe oroz zeikü jiten,eta berrogei egünezazkarki partidatzen.

8 2 Bena aphezen jenerusitatiadüzü pare gabia,ordian ere beitügügure bizipidia.

83 Bena lege zaharrianpartikülazki Frantzian,huillen finitzen güntüzünGoixüma jin zenian.

84 Bena orai orotanhasi dizie hastiatzeneta Baküs eta gühaboruek preferatzen.

Phantzart8 5 Ah Baküs! Nun hiz

gure adiskidia?aigü bertan ene ganazüntzürria diat idortia!

79. Erreben (...): ?, esk. irakurgaitz.81. Partidatzen: kontra egiten83. Bena: «lehen» ezabatua.84. Hastiatü: détester. Larr.86. Doat: zioat, jotsat.88. Odolian: odolaren.90. Friko: fricot, haragizko janari maneiatua,92. Jaunak: esk. «jaunan». Trenpia: dispositllir, Larr.

Lh.ion de santé du moment, trenpü gaxtotü: défai-

8 6

87

8 8

8 9

9 0

91

92

9 3

Eztiat ükhenen axolikhi balin bahait fabori.Gerla emanen doat bethiGoixüma mehe hari.

Sarri hura jinen dükHauste hartürik aitzinian.Ezkütük deüsere hi gabesartzeko konbatian.

(Baküs jeiki, mintza)

BaküsHo Phantzart haundia!Ene odolian hazia!Aigü emadak eskiaeta ükhenen dük asia.

Eta hi ere Phintzirt,Phantzarten bezpera,emanezadak othoi enebarrikotia esküra.

Hik bethi preparatzen dükhanitx friko Phantzarteko,bena igorrezak Haustehilabethe haratago.

Bestela ene odolazitak altharatüren,ezpanaie üsü señatzenmementian beiniz hilen.

Jaunak thira nezazietrenpia hanitx gaisto düt,eta Barbera erakhar,bestela hil behar düt.

(igan triatiala)

PhantzartAh Baküs gaizua!Igaren zeiküa? Oranonik eztikeat plazerrikhi sendotü artino.

93. Igaren: iragan, ik. 94, ala igatu: se consumer de maladie, Lh.

2 6 5


94Baküs

Bai, bai. Triatialaizan zitadak iragan.Ahal ükhen banüütziko nia lürrian.

102Phantzart

Baküs badüka koraje?Etzaik kurritzen odolik.Noiz artino behar dügü egonheben egarririk?

9 5

9 6

97

Bertan ezar, ezar nezazieohe baten gañean,eta ene barrikotaahatzi gabe zankhartian.

Eta erakhar othoi,mementian Barbera.Othoi Phintzirt igorrakKonstantinoplera.

Entzüten balin badüBaküs eri dela,pinpalet haundiak hartürikjinen zitak señatzera.

(ezar etzanik sonez)

103Baküs

Odolak itho nahi niketa etzitak kurritzen,haur zer erran nahi denezin diat kunprenitzen.

104 Bi xinkain gorrik adesaegoski azkarki,bena biak orditüriklasterka ziztak ezkapi.

105

9 8Phantzart

Phintzirt ene lagünajar adi zamarian,eta Barberaren xerkhapharti mementian.

Errok Baküs haundiahanitx eri dela,bere lantzetak hartürikjin dadin berhala.

Odolaren kurridaizan zerola baratü.Ahalik lasterrenabehar diela sündatü.

Hunat ezin iganez,zola hartan nük lothü.Düda gabe ordianodolak gida galdü.

106

99

Lehen ere izan nükBarberak señaturik.Gero nihaurek idekitzen niaharek egin xilhotik.

107

100

Bena orai xilho hartariketzitak juaiten odolik.Beharko diat izanxilhatü aphalagorik.

101Phintzirt

Jauna phartitzen nüzügalopa haunditan.Baküs koraja ezazüni ützül arte huntan.

(juan zamariz)

108Phantzart

Baküs ükhek korajeeta alegera izan.Barbera orai jiten dükhantxe gainthi galopan.

(Phintzirt eta Barberajin zamariz sonez)

97. Pinpalet: tarière, tara tulu, Lh.98. Zamarian: «mementian» ezabaturik99. Lantzeta: lancette, aiguillon, Lh.

100. Sündatü: horrela esk., sondatu.104. Xinkain: xinka, étincelle, Lh. Deabruez ari. Adesa: arestian. Egoski: téter, sucer, Lh.

266

IHAUTERIZKO TESTUAK

109

110

111

112

113

114

1 1 5

116

117

110. Zehe: mesure populaire, esku ahurra. Larr.113. Etzaiziela: esk. «etaiçiela».114. Ano: var. de arno, ardo, Lh.

PHINTZIRT, BARBERA

BarberaAh Baküs giza gaizua!Eri hiza othian?Behar hündiana ikhusihain tristeki ohian!

Nik egin xilhuan arrenfaltatü zeika odola?Zehe bat beheragoriknik xilhatüren ait berhala.

Hanti ekharriren beitükabondantki odola,bai eta muien harezlaxatüren bihotza.

Salütatzen zütietjaun anderiak ziek ere,desiratzen deizietmila benedizione.

Etzaiziela gaitzi lehenikBaküsez baniz mintzatü,egün ziek eta nikharen beharra badügü.

Baküs gizuna ezpalizodolez hain sano,plaza huntan elizateden bezainbat ano.

Permeti ezadazie othoi,iragan nadin triatiala,ezar ahal dezadan Baküsosagarri huniala.

Gero haren odolaphartitüren düt orori,behexguarik batereegin gabe ihuri.

Phintzirt eta Phantzartegün heben dütügü.Baküs sendotzen balin badabeste beharrik eztügü.

118

119

120

121

122

123

124

125

PhintzirtAlo! Othoi jaun Barbera,sobera egoiten girade,behar günüke hitzemanaments Baküs hil gabe.

Banuazü aitzinianeta emanen deizüt eskia.Komeni da segürkiBaküsen sendotzia.

(igan eta juan Baküsgana)

Barbera«Bonjour Monsieur le Mardi Grasevien coman sa va?»Ala zure osagarria ereBaküsena bezala da?

PhantzartAh jaun Barbera!Erdi hilik nüzü,Baküs ezpada sendotzenene bizia juan düzü.

Badizü aments bi orenBaküs mütü dela,eia hatsik badienezikherrazü berhala.

(Barberak so egin)

BarberaGiza gaizua untsahatsa Khexü dizü.Alo Phintzirt! Bertantherriza bat ekharzü.

Behar dizü seiñatüeta ikhusiren dügüegonen denez bethiorai bezala mütü.

(ekhar eta xilha barrikota)Baküs

Aiei, aiei bihotza!Ala eritarzün borthitza!Düründa batek beialajo dü ene khorphitza!

267


126

1 2 7

128

129

130

131

1 3 2

133

130.131.139.

BarberaAlo Baküs haundia!Harrezak koraje orano!Ehai odolak atakirengure artian hizano.

Jaunak edan dezagünBaküsen odoleti,eta dügün har koraje,sendo date oraikoti.

(edan Baküsez bestek)Phantzart

Biba Baküs bethi ereeta hunen odola!hunen izena eta izanamündian paregabe da!

BaküsJaunak emazie edateraeni ere ingoiti!Ezteitazie gero idokirensartzen ezpadüt ahoti!

Barrikaren munhuadeitzen da ene ahuaeta peko tutuiñaaldiz, üzkü zilhua.

PhintzirtBaküs orai sendotü da,eztit batere düdarik;zeren eta adesaetzien arrailleriarik.

BarberaBaküs haundiaren uhuretandügün berset bi khanta,zeren hunen sendotziagure bonürra beita..

(khanta paseiz)

Biba Baküs eta hire odolaeztadiela ments seküla.Alegaratzen dük gizuna.Biba Baküs, biba Baküs,alegeratzen dük gizuna,biba Baküs, biba Baküs jauna

Munhu: fonde de la barrique, Lh.

134

135

136

137

138

139

140

Arrailleria: mozkorra? Arail: gros paresseux, ivre, Lh.Azazatü: uxatu?

Hik bere xangrin orotarikkontsolatzen dük gizuna.Ahatzerazten haren pena.Biba Baküs, biba Baküs,ahatzerazten haren pena,biba Baküs, biba Baküs jauna.

Phintzirt eta Phantzart,heldü da gure egüna,bai eta gure lagüna.Biba Baküs, biba Baküs,bai eta gure lagüna,biba Baküs, biba Baküs jauna.

Gure ondotik dabilanahaur düziela Barbera,sendotzez eritzen eztena.Biba Baküs, biba Baküs,bizitzez hiltzen eztena,biba Baküs, biba Baküs jauna

PhintzirtAlo jaunak! Oraigitien erretira,Phantzart eta Baküstügün santifika.

(eretira oso sonez)(Hauste eta Goixüma jelgi)

HAUSTE, GOIXÜMA.

HausteAh ene lagüna!Phantzart eta Baküsbadabiltzak heben gainthigü azkarki mehatxatüz.

Nahi gütie destruitüeta hebenti azazatü,eta gü fripun haiekizer eginen dügü?

Badie tropa haundiriketa lagün azkarrikMündüko gormantak orohaieki dütük bildürik.

´

268

IHAUTERIZKO TESTUAK

141

142

143

144

145

146

147

148

149

Orok hüguin gitiegü eta bijilia,bai eta etxekitzenPhantzarten alderdia.

Orai hortan gañenbehar diagü kontseillatü,haier defendatzekobertan preparatü.

Bestela segürkidestruitüren gütü,zeren hanitx adiskideharek bereki beitü.

GoixümaAgo ixilik Hauste,eztiala hula uste.Nik badikeat bethi ereharek bezainbat adiskide.

Eztie haren adiskidekhanitx denbora iraiñen,zeren hanitx denborazezpeitie fornitüren.

Beharko die bortxazene pentsionian iragan,edo ikhusi bestelaPhetiri Sants etxian.

Beste urthez ere harekegiten zia espantü,bena adiskidek bortxazükhen die abandonatü.

Behar ükhen beitiebortxaz eni behatübai eta ere ene( . . . )

Eztezala korajia gal.Egon trankil arraphausian.Bethi ere jin adiüsatü dian egünian.

150

151

152

153

154

155

156

Ni ere gero jinen nükarzara biharamünian,eta Phantzart astuakonfüs izanen ordian.

(satanak jelgi)

BELTZEBÜT, SATAN,HAUSTE, GOIXÜMA.

SatanGezürra erraiten dük!Eztük konfüs izanen.Gük eta gure adiskidendiagü preferatüren.

Baküs ere gurekibethi egonen dük,eta hire patruin propiaaldiz, Phetiri Sants dük.

Harekilan dütük hikhire aferak eginen.Gureganik ja eztükpratikarik ükhenen.

HausteJaunak eztügü zienpratika mentsik batere.Batiagü behar tügünak,ezkütük zien mehe.

Batiagü gure jenthiakorobat osorik parropiak,mehe egiten beitütiehirur egünetarik biak.

Beltzebüt Gük aldiz hiriak osorik,gizen beitie egiten;eta herrietan erepartikülar dien ber.

145. Iraiñen: iraungo. Fornitü: hornitu.148. Azkeneko lerroa irakuzgaitz.151. Adiskiden: horrela esk.154. Mehe: dénué, pauvre, Lh. 155 bers. barau; kontrakoa, gizen egitea litzateke.

269


157

158

159

160

161

162

163

164

Hauste,Bere gizen egiten diebena mehe biskandier,bai eta hain aitzinapeon langile güzier.

SatanBeltzebüt gitien erretira.Zer nahi dük horietarik?Horiek eztie deüserexardina baizik besterik!

(oro erretira sonez)(Pierrot jelgi sonez)

PIERROT

PierrotAh Phantzart ! Hire irusaeta hire lagünena!Eztük segürki berdinororen sortzeko orena.

Hi bezala ezkuntzekobalin banitz ni ere,imita ahal hindirotzenbeit aldiz bedere.

Ezkuntzeko nintzanianbeste gisaz nündian.Ihuren arrenkhürarik ezeta zenbeit sos sakolan.

Halere üdüri zitadaenintzala untsa orano,bena egün hala banintzenirok desira haboro.

Orai badiat familiaeta ükheiteko bidia,etxian nihaur, laur gerreneta emaztia izorra lodia.

Ezpeitü auherretanhanitx denbora galdü,eta mirakuillü datelehenagokua ezpadü.

165

166

167

168

169

170

171

172

Bena deüs balio badüene atentzioniak,harek uste beno hobekieginen tit khuntiak.

Ezpalin bada eniaezterot pharkatüren.Segürki kartier hontaneniz hanitx zahartüren.

Ah ezkuntiak abis hunikziek düzie emaiten,bena ezkuntzeko denakmaleruski ez sinhesten.

Ezkuntzeko denariüdüri zaio bethi,emazte bateki beizieztitekela bizi.

Ordian direla hastengizunaren plazerak,bai preseski salduetanharen ürkha bülhürrak.

Adio jenthe hunaksobera erran niroke,eta eztit prefeitürikbeizik konfüsione.

(erretira sonez)(Phantzart jelgi lagüneki)

BAKÜS, PHANTZART,PHINTZIRT.

PhantzartJaunak giradien gerooro alegrantzian,eztezagün sartzera ütziGoixüma Frantzian.

PhintzirtGoixümak, bizi deno,eztü hütsik eginen,hanitz etxetan düzühura lojatüren.

157. Berset hau ulergaitz gertatzen zait, biskandier:?169. Ürkha bülhürra: urkatzeko korapilo edo soga.172. Lojatü: loger.

270

173

174

1 7 5

176

1 7 7

178

179

180

181

Hanitx jenthe badabilaPhetiri Santsen ihesi,eta haier egiten düGoixümak fabori.

Goixümaren kolpiak eztüjenthia hanitx mankhatzen,bena Phetiri Santseksalduetan erhaiten.

Jaunak Goixümagatilibertitüren girade,ütziten ahal dügünahi den lekhian libre.

BaküsMündü orok nahi dikPhantzart erregetako,eta behar die izanhunen zerbütxüko.

PhintzirtPhantzarten erregetziauntsa dük ezinago,bena eztik ikhusirenjenthia bere esküko.

Edo behar dik jarrihaboruer fornizale,edo eta ikhusiGoixümaren althe.

Ezpadie ükheitenGoixüma fabori,behar dikie errendatübortxaz Phetiri Santsi.

Eta harek puiñal kolpüzoro zitik erhoren,ezpeitere bati eregraziarik eginen.

PhantzartJaunak behar dügüGoixüma atzeman,eta gero ezarrijüstiziaren eskian.

IHAUTERIZKO TESTUAK

182

183

184

185

1 8 6

187

188

185. Hatzemaiten: hatxez esk186. Ziengana: «çienga» esk. Ornamenthia: «Ormanthia» esk.

Heltü bada Jüjiakhiltzera kondena dezakezeren Baküs eta nibeikütü hanitx maite.

Aldiz, ordian naieerrege khoruatüren,bai eta mündü orokhanitx plazer hartüren.

PhintzirtJaunak behar dügüorano hobeki jauki.Dügün galtha abis batlehenik jüstiziari.

Hatzemaiten balin badügüeia pünitüren dienez,bestela eztügü profeitürik‘lan auherrik eginez.

PhantzartBaküs hik jin behar dükmementian gureki,libertitüren beikiraoro alkharreki.

(sonez paseia)(jüstizierrak jelgi)

PHINTZIRT, PHANTZART,BAKÜS, ABOKATIA,PRESIDENTA, JÜJIA,SARJANTA.

PhantzartSalütatzen zütiegükhorte ilüsüstria,Abokatü, President,bai eta ere Jüjia.

Huna gira zienganaIhautiriko ornamenthia,Phintzirt eta Phantzartbai eta Baküs haundia.

271


189

190

191

192

193

194

195

196

197

197.204.

Hirurek elkharrekiükhen dügü hitzartü,behar dügüla Goixümaeta Hauste destruitü.

Zien kontseillia halaedireiten badügü,bethi ziekilaegon nahi gira.

Haur düziela Baküssano beita ezinago,sakrifikatzen beitübere odola oro.

AbokatiaBena Goixümak eztüihun gaizkirik egiten,akuntrere Phetiri Santsharek dü ebitatzen.

PhintzirtJauna ikhusazüarrazua zuin haundi den.Phantzartetik eta Hausterazer diferentzia haundia den.

Zopa: esk. «Copa». Ehiez: erhiez, behatzez,Bijian, horrela esk. bijilian.

Phantzartek dizü gizunagaiza hunez asetzen,eta gero Baküsekarzara alegeratzen.

Gero ikhusten düzüHauste jiten denian,gizuna hain begia tristebethi Phantzart goguan.

BaküsMündiaren botzen araujaunak Phantzart errege da,eta hunen tronuaene barrikota.

Ene xapel haundianjanen dizü zopa,eta bere bost ehiezeginen fürxeta.

198

199

200

201

202

203

204

205

Eta Phintzirtek derozüborthan guardia eginen,eta kanoin kolpü haundiriküzkiaz thiratüren.

PresidentaBaküs eztakikabeste gisaz mintzatzen?Zihauriek üdüriplanak dütüzie egiten.

Afera hortan behar diagügihaurek kontseillatü.Memento baten bürianükhenen düzie errephostü.

JüjiaSar zitie barnialatgihaur elhesta gitian,gero jinen ziradiekontseillatü girenian.

(hirurak erretira erditi)

Jüjia«Evien» zien kontseillianula edireiten da?Nahi düzieia Phantzartala Goixüma?

AbokatiaJauna, eniaz erraitera,Phantzart düt desiratzen,zeren eta bijiliakezpeitit hun egiten.

PresidentaZer nahi düzü jaunaerran dezagün besterik?Zük ere eztüzü bijiansinheste haundirik.

JüjiaBena gero badeikiehoriek mankha egiten,ordian Phetiri Santsekdütü atzemanen.

272

IHAUTERIZKO TESTUAK

2 0 6

207

208

209

210

211

212

213

214

Ordian dükegü ordianistoria propia gure artian,desira beikiniroGoixüma herrian.

PresidentaPhetiri Sants gure ganamaleruski jin baladi,bestetan ere elükezüberri hunik segürki.

Behar derogü finkihitzeman erazi,falta gabe gurekiegoiteko bethi.

Eta sekülakotz Goixümadestruitzen balin badü,izanen dela Frantzianerrege khoruatü.

SarjantaJaunak gogua emazieZiek gogua hun dizie,zeren irabazbidiahaundi beitüzie.

Gük eztügü egiten ahalerreprotxürik Goixümaz,ezpeigira hanitx fidafornitzera gizenaz.

JüjiaSarjanta abilua!Eztük gizena khario.Hi beno malerusagorikzenbeit badükek orano.

Erran izok Phantzartihiruak huna jin ditian,kontseillatü girelahaien aferen gañian.

SarjantaJaunak ni juanen niz,eztüzie zeren düda;bena zien intrepesa damündian den konfüsena.

(Sarjanta erretira,jin bestek)

223. Phüntzela: dontzeila.

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

JüjiaPhantzart hitzeman ezaketa ezar besuak bürian:egonen hizalabethi gure artian.

Eta destruitüren dialasekülakotz Goixüma,hartzen dialarikhareki Hauste egüna.

Eta Phetiri Santsen büriaekharriren dük hunaxe,ordian khoruatüren aigüFrantziako errege.

Eta orai presentianbehar dük ezkontü,amorekati eztadinhire arraza finitü.

Hartüren emazteandere Paskalina,bai eta Phintzirtekaldiz Sebadina.

Eta Baküsek erebehar dik ezkontü.Haur hil onduan, zertan giraondokorik ezpadü?

Huni nur emanen dügünpresentian emazte,jaunak orai ziek erekontseilla zitie.

BaküsJaunak nik eztit zien beharrikemazte xerkhatzeko.Badit ondoti ibiltzalemila beno haboro.

Emazte ezkontü neskatila,zerbütxant eta phüntzela,beitiote mündü huntanena parerik eztela.

Ezkontiak direnak,beren gizunen ixilik,ene gana jin gabeezpei t ie phausür ik .

2 7 3


225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

Hanitx neskatila ere,egün erremarkatietan,astelehen, astezken,bai eta ostiraletan.

Beste gai horietanmithil gazteki beitira,lotsaz ene hatsa haiek senthiarte haietan jiten dira.

Horiek hola direlabadüt begistatürik,mündü huntan ezpeitahalako ardu edalerik,

amorus ororen erregiñabai eta ere patroiña,zuin deitzen beita Venüsostiraleko izarra.

Igandeko izarradeitzen da Ekhia,eta astelehenekuaaldiz Argizagia.

Astehartekua Marxua,Merküra astezkenekua,ostegunekua Jüpitereta Venüs ostiralekua.

Nesken egunekuaorai dit erraiteko:Satürna deitzen dagizun zahar baten figürako.

Bena Venüs deitzen denada diferent orotan.Hura bezain amurusikezpeita bestetan.

Hura da odol beroeta konplasentzia harzale,eta oroz gañeti Baküspare gabe maite.

PresidentaArren behar dük Baküsharekila ezkontü,amorekati hire arrazaizan dadin popülatü.

235

236

237

238

239

2 4 0

241

242

Eta hik zer diok Phantzart?Fida hiza egotekojaun Jüjiak erranagero erregetzeko?

Bestela ihaur agüpresouner hartüren,eta sü haundi batiangero erreraziren.

PhantzartJaunak hitzemaiten dütdestruitzeko Goixüma,eta ekharteko Phetiri Santsenbüria eta khorphitzia.

AbokatiaAlo jaunak arrengitien erretira,hirur jaun horienezteien zelebratzera.

(sonez erretira oro)(Beltzebüt, Satan jelgi)

BELTZEBÜT, SATAN.

SatanOrai, orai Beltzebütgük behar libertitü!Goixüma mementianizanen dük destruitü.

Gero Phantzart eta Baküsgük zitiagü destruitüren,eta gero Phetiri Santserrege khoruatüren.

Hareki gütük geroplaza huntan dantzatüren,eta Baküs eta Phantzartifernian erreren.

Phetiri Santsek geroeginen dik buxeria,eta gük haren mediozbetheren ifernia.

236. Ihaur agü: horrela esk.242. Buxeria: sarraskia.

2 7 4

IHAUTERIZKO TESTUAK

243

244

245

246

247

248

249

250

251 Güstü: ala jüstü? Esk. 78 fol.255. Eztükezü: ez da izango, zuka.

BeltzebütSira, bai, horik oroegia haundiak dütüzü,bena nik ere zerbeit irabaziorai behar nikezü.

Ene zilhar galuakari ari dütüzü higatzen,sarri gabe nükezüezpadütüt berritzen.

SatanBeltzebüt erran ezadak,zilhar galuak nik forni,eta zenbat behar dükhaboro irabazi?

Enia uste irabazirikpretenditüren hiala,badakik ene ganataprendiz jin hizala.

BeltzebütBehar dit mila liberaBaküsi emaiteko,zeren arduz asetzen beinizhura dela medio.

cta laur phüntzela gaztenihauren zerbütxüko,eta behar düdan denborahaien lanen egiteko.

SatanHoriek ükhenen dütükbena emak guardia,nula egin dianheben hire akordia.

(sonez erretira)(Pierrot juan ohialat)(Xarrot jelgi eta paseia)

XARROT

XarrotJenthe hunak ala beinizestatü tristian!Eta kontsolazale hunikez aldiz etxian!

251

252

253

254

255

256

257

258

259

Arauez nihaurek ereene ogenak badütüt,bena enizate untsagüstü huntan behar badüt.

Ezta aise bunet batezbi bürüren kukutzia,hori da gure etxekokonparantza güzia.

(juan ohialat sonez)

XarrotAiei, aiei Pierrot!Hanitx gaisto dit trenpia!Inposiblezki gaursorthü behar dit hümia!

Othoi, jeiki ziteeta sü haundi bat egin,hartan berotzerani ere jeiki nadin.

PierrotZük eztüzü oranobetherik tenoria,edo bestela haurraeztükezü enia.

Gure lanian hastiakbazakit zenbat dien,bai eta haurrak jitekozenbat denbora behar dien.

XarrotZer erraiten düzünaments badakizia?Ene eretzian arrenphentsamenthü hori düzia?

Eztit ez nik hartü sekülazureki beizik pharterik.Ene haurrak eztizüzü beizik beste aitarik.

PierrotArren egon ziteohi bezala ohianNik badakit tenorianoiztsü jin datian.

2 7 5


260

261

262

263

264

265

266

267

Aphata 268Gizuna, zer mintzo zirade?ützazü jeikitzera.Eztüzü beste baten berdinoraiko horren afera. 269Tenorian edo gabesarthiak behar dü elkhi.Aments libro ützezazünahi bada jeiki.

270Zuria den bezalaegiozü serkus,norat nahi düzü oraiükhen dezan errekurs?

(Xarrot jeiki eta erretira) 271(Pierrot jeiki eta paseia)(Basalise jelgi)

PIERROT, BASALISE.

BasaliseNun abila muthikuaorai tenore huntan?Ala zerbeit berriagobadük aments etxian?

Ala aments emaztiajarri da haur minetan?Bestela ehintzan jinenhuna tenore huntan!

PierrotBai arauz, bai gisalaintzire frango badizü,bena segürki enegatiberak haziren dizü.

Denboraren konformehaurra eztüzü enia,eta hartakotz enüzübatere obligatia.

BasaliseHaurra, zer phentsatzen dük?Hala baliz ere hori,eztezala holakorikerran ihun irrigarri.

262. Serkus: secours.275. Estropü: hasard, accident, Lh.

272

273

274

275

2 7 6

276

Desuhuratzen dük emaztiabai eta hire büria,bai eta hain aitzinaekharten dien fruitia.

Hura bizitzen balin badaeztikek uhurerik,eta hik ere aldiz ezerri beizik jenthetarik.

Emaztiaren desuhuriazhik eztükek plazerrik,hartakotz arren hobe dükegoitia ixilik.

Eta holakorik ezpadaihun ere deskubritzen,mündiaz berdin estimatüziradie izanen.

Aigü, hots emak enekieta ütz phentsamenthü hori.Holakorik ez errandesuhuragarri.

PierrotBena ama haur horisegür eztüzü enia!

BasiliseEztela haurra hiriaeztezala har bürian!Emaztek berdin sortzen tiezazpi hilabethetan,

zerbeit estropü dela khausaedo Jinkuaren nahiz.Holakorik ez phentsagizuna balin bahiz!

(sonez biak erretira)(Venüs jelgi sonez)

VENÜS

VenüsHaur naiziela neskatilak,ni ere zien üdüriko,enetako hun denabesten ezpeitüt ütziko.

IHAUTERIZKO TESTUAK

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

Ni naizela patruazien haboruen,eta partikülazkiostiralez sorthien.

Ni ere ostiraliarekiizan nintzan sorthü,eta plegüra hunez bestiakgaztethorik hartü.

Ene izarrak markhatzen zienamurus izaitia,bena erremarkaizan da konplitia.

Egün orotako izarrakBaküsek deitzi esplikatü,eta heien karaterezni ere nahi niz mintzatü.

Predizione ororen esplikatzekoenüke aski denbora,bena huna niz sentsü prinzipalazier esplikatzera.

Neskatilak gizunak benohanitx küriusago beigira,haien karateraren bi hitzezbanua esplikatzera.

Astelehenian sortzen direnakmemorioz flakü dirate,inkonstant bai eta lohieta hareki bariable.Astehartekuak aldizoro dirade koleros,inganius eta gezürtibihotza malezius bethi.

Aztezkenekuak aldizelhestari abil dütüzü,haien gogoko berri jakitiauntsa difizil dükezü.

Ostegünekuak diradekontseillü hun emaile,diskretzione haundirekipromes emanen konplizale.

287

288

289

290

291

292

293

294

295

Ostiralien sorthiakjeneralki amoros,bena xühür denakhaietarik ez beza eros.

Huak dirade odol beroeta konplasentzia harzale,huak gizun gaztekifamilier dirade.

Plaza huntako haboruakostiralian sorthiak dira.Gogo hunez engaja leiztebalin balie thira.

Ber gisan nesken egünekuakmalenkonian dirade,haiek eztükie ihurekigonbersarik batere.

Igandetan sortzen direnakorotarik diferent dirade,familier eta alegerabena andere haundi ere.

Ni eniz andere haundi.Ni kunten niz Baküsez,zeren ezpeitüt profeitürikagradatürik bestez.

(sonez paseia, Baküs jelgi)

BAKÜS, VENÜS.

BaküsAh Venüs ene maitiaeta adiskidia!Edan edan ezan nahi diana!Soin nun düdan dütxülia!Hik eta nik behar diñagüarraza süstengatü,bestela Baküs gaizuaizanen dün agortü.

Phintzirt eta Phantzart ereizan dütün ezkontü,Goixüma eta Haustealdiz donado baratü.

278. Plegüra: plegü, habitude, Lh,281. Sentsü: zentzu?293. Nahi diana: horrela esk. Dütxülia: tout orifice ou trou percé en un récipient pour l’écou-lement du liquid qu’il contient, Lh.295. Donado: ezkongabe.

277

296

297

298

299

300

301

302

303

298.300.301.302.


Aigü, edan ezan enedütxülati bi drago,dügün egin seme batgero ene ondoko.

VenüsAh Baküs maitiaeta ene edaria!Eginen diagü bertanalhaba edo semia.

Segür beiniz eztielaaita hastio ükhenen,kolpü hunik beitüamak bezala edanen.

(sonez edan biek)

VenüsAsa gero Baküs!Ni hartzekotz emazte,ützi beharko dütükbestiak oro debalde!

BaküsAgo ixilik astaiñani ütz nezan emazteki,untsa nahi badün izaneta trankil bizi!

Emaztek ekharten ditanepresentez orriblia,artho, ogi, xinkhor, lihoeta behar düdan haria.

Eta linja egiten ere batereehadila jena,ene gati saldüko dinehaiek soñeko mantharra.

VenüsBaküs eman ezadakedateko ingoitiNik ere bazekiathalako baten berri.

3 0 4

305

306

307

308

309

310

Dügün egin paseiu batbiek alkharri atxika,ezpeigira xüti egonenbederazka hain aisa.

(sonez paseia biak)(Phantzart jelgi lagüneki)

SEBADINA, PHINTZIRT,PASKALINA, PHANTZART,BAKÜS, VENÜS.

PhantzartBaküs heltü gütükhire salütatzera,eta gure emazte anderekihire bisitatzera.

Amorekati hoiek ereezagützak egin ditzen hireki,eta bihotzak alegeraaphür bat edatiareki.

BaküsAh giza gaizua hoiekezagützen nie aspaldian!Lehen phüntzelajia erehoriekin galdü nian.

PaskalinaBadakika zer erraiten dianahasi bürü haundia?Ez ahal diagü gük edanhire phüntzelajia?

Gü bezalako bi anderenhi zerbeit dük agradagarri,salduetan elkhitzen beihizgizunaren ahoti.

BaküsHire ahoti ereelkhi izan nün berrisko,bena ez, huillenik ere,sarthü nizana oro.

Kolpü: trago.Ni: horrela esk.Presentez orriblia: opari mordoa. Xinkhor: lard, Lh. Urdai?Linja: linge, Lh. Jena: jenatu, gêner, Lh. Mantharra: chemise de femme, Lh

2 7 8

IHAUTERIZKO TESTUAK

311

312

313

314

315

316

317

318

319

SebadinaZer hobe dün Paskalinadisimülarik ez egin,orobat urde hunekberak salhatzen din.

Ezpagineza imitahainbeste ardüra,hunek elizon baterekhasürik egin seküla.

Bena egün orozdiñagü frekantatzen,eta gero holaxesobera familiertzen.

Eman ezadak edateraberdin zitat agerian,deüsere eztiagü hirriskatzenhola fama juan denian.

(Sebadina edan, bestia abia)

PhantzartHik eztün edanenbugresa debria!Zeren eztün erranharek bezala egia.

Emaztiak hola ziriediskret arrazuetik,eta gero edatengizuqen gibe1 ondoti.

PaskalinaEnezala khexerazi,badiat aski afruntü hartürik!Bestela ezarten aitsüdürra doblatürik!

BaküsAigü Phantzart gaizuahik edanezqk lehenik,hire ondoti edatezpünitü behar dik.

Zeren üsatürik beitalehenik edaten,eneki zer egiten zienetxian etzia erraiten.

321. Gaintitia: gainditua.323. Mithiria: impertinent, Larr.326. Etxekon: atxik iezaion.

Paskalina320 Gezürra erranen düzie

bai hik eta horrek ere,lehen lehenik edaten badütnahi diat orai ere.

Phantzart321 Ez ahal dün erri eginen

bugresa gaintitia?Baia hik hartü nahigizunari aitzinia?

(Phantzart abia, Paskalinakjo Phantzart, Phintzirt artinsar eta mintza)

Phintzirt322 Ale ahalke gabia!

Üzten düna Phantzart?Alo hortxe egon zitiealkharretarik apart!

Sebadina323 Ale koki mithiria!

Üzten düka Paskalina?Ago bertan! Galdüren dükberriz lotzeko mina!

(Sebadinak jo Phintzirt)(bi emaztek edan)

Venüs324 Alo Baküs aberia!

Hori düka autenitzen,eta heure emaztiaz bestiakgisa hortan preferatzen?

325 Behar tük hik oraiolhuak ükhen hek bezala,egin dezan beste aldiangero nik errana!

(Venüsek jo Baküs)(bi anderiak artin sar)

Paskalina326 Alo Venüs arranja adi

eta ez jo Baküs gaizua!Sebadina lot hakio!Aigü, etxekon besua!

(hirur emaztiak lot)(gizunek edan Baküseki)(satanak jelgi sonez)

2 7 9


327

328

329

330

331

332

333

327. Egotx: ?, vomir, Lh.328. Hati: haatik?334. Hazikatü ala pazikatü: ?335. Estonatzen: harritzen.339. Aizinarik: aizina, loisir, Lh.340. Porrokirik: porrokaturik?

280

PHINTZIRT, BAKÜS,PHANTZART, SEBADINA 334VENÜS, PASKALINA,BELTZEBÜT, SATAN.

SatanAiei, aiei Beltzebüt!Haur dük gerla zibila!Abilua, bertz bat hur 335

ekharrezak berhala!(ekhar hura, emaztek, alkharegotz, satanek hur eman)

Venüs (peti) 336

Ale urde ahardiak!Phixa düzieia egiten?Hati hortara zirienianhasi zirie flakatzen.

Oillua bezala phixazoro naizie busti.Nahi nün zien artetiBaküseganat ezkapi.

(pharti, orai, Satan-mintza)

337

338

SatanAh Phantzart haundia!Zer agitü zeizie?Zien bürien joitera arrenemaztiak ützi dütüzie.

Lot zazkiote oraifatigatürik beitira.Bürüzagitzen bazütiegü ere lothüren gira.

BaküsEz jaunak, ez. Behar dügüberriz adiskidetü,kolpü bedera edan etaorok libertitü.

BeltzebütArrazuin dük Baküsedatez bahiz mintzatü,eni ere huillenzitadak züntzürra idortü.

339

340

341

SatanBaküs gützaz bestekedan beitie lehen ere,orai gük edan artinohazikatüren die.

(sonez orok edan)

SatanVenüs hitzaz untsasegürki estonatzen nün,emazte hoiek Baküsekizeren sofritzen dütün.

Miserablia egün orozükheiten dütün adarrak,eta bestalde ditiñeedaten hik beharrak.

BaküsAsa jaunak geroez phentsa heben dispütik,nahi badüzie edanene dütxülatik!

Dügün eman dantza batorok libertitzekoeta lo bedera eginikhobe dükegü gero.

BeltzebütZiek lothüren ziriegük eztiagü aizinarik,auher egoitez beikirahanitx presatürik.

(sonez oro dantza)

PhintzirtJaunak inposible zeiteztirot egin dantzarik,bizkarra eta menbriak orojoka ditit phorrokirik.(satanak paseia, erretira bestiak)

SatanBeltzebüt, Pierrot haundiahortxe hunat heldü beita,gure ahal orozdügün hura tenta.

IHAUTERIZKO TESTUAK

342

343

344

345

346

347

348

349

346. Hadi: hatxez esk.352. Eztezonala: esk. «ezteconala»359. Laxuagorik: laxü, làche, Lh.

BeltzebütZertarik behar dügüorai Pierrot tentatü?Hura hunat jin gabebehar dizügü hitzartü.

SatanEztiela behar batereemaztiareki etzan,gero zertan datiansartzen bada familian.

Behar badü kanpo horietanükhenen diela merkiago,leheneko maite xahar harekemanen deola orano.

Hobe diela etxianhaurrik batere ez eginiketa emaztiarenoheti kanpo egonik.

Abilua behar ditzok horikbihotzian ezarri,atrefizioz jokha hadigure bonürra beita hori.

BeltzebütHarreraziren ditzot nikphentsamenthü horik,eia zük hor badükezünezihur bürü flakorik.

(Beltzebüt erretira)(Jülise jelgi)

SATAN, JÜLISE.

SatanAdio aspaldikoandere ederra,hiri baniña aspaldianabis bat eman beharra.

Pierrot hire senhargeiaezkontü izan delakotz,erregret haundi bat beitünbihotzian hartakotz.

350

351

352

353

354

355

356

357

358

359

281

Bentüraz emaztia hilikhura alhargüntüren dün,eta gero ordianhireki ezkontüren dün.

Hireki ezkontü gabezharek ere dolü din,eta ikhustera erejinen zein nuizian behin.

Eztezonala eginkaresa gaistorik,hobe dün lehen bezalaorano errezebitürik.Ezpeitakin oranozeren hizatian behar,heltü bada oranohura ükhenen dün senhar.,

JüliseEman ezadak bakiaizpiritü gaistua!.Khen akit aitzinetiinpertinent aphua!

Ezagützen diat bai nikorai hire malezia,jakin nahiz ari hizene gogoko berria.

Nik ükhen diat hurasenhargei maleruski,bena gerozko berririkeztakik iruski.

SatanZerentako erraiten dünsenhargei maleruski?Ala ezkontü delakotzhura beste bateki?

Ehiz ez oranodolügarri batere,hire fortüna zenbeitekestima liroñe.

Bihotza laxuagorikbeha leizten gizuner,phentsamenthükatü gabezer jinen ahal den.


360

361

JüliseAle debrü satana!Hik sobera erranen dük,egon hadi nahi bahiznihaur erretiratüren nük.

(sonez Jülise erretira)Satan

Ikhusi düzie jenthe hunaknahi nündiela akazatü,soizie bera nula juan deneztüdalarik manhatü.

362

363

Halako zenbeit egiabanakike zien ere,bena hura bezalaplazati juanen zirie.

Eztüt nahi emanihuri ere afrüntürik,izan etzitaien amentsdolütürik hunat jinik.

(erretira sonez)(Xarrot juan ohialat)(Pierrot jelgi)

PIERROT

364

365

P i e r r o t Ala beiniz othienni memento tristian!Ezpeiniz segürki halerehula üsatü gaztian.

Beste gisaz ene denboraphasatü dit segürki,ala lanian ala plazanala neskatileki.

366

367

Neskatilaz ereenien miseriarik,halere ez orai bezalafamiliaren perilik.

Ahal banien ükhen,ezin banien phasa,bethi ere libro nintzanpatheleta tinka eta.

373. Builta: élan, Larr.376. Theütürik: zikinduta. Theiü: sale, Lh.

368

369

370

371

372

373

374

375

376

Orai aldiz nahi badütegin konplasentzia,hain segür düt haur batnula lehen kolpia.

Zer behar düt nik egin?Haur da ezin bestia!ükhürü egon behar düt edohaurrez bethe etxia?

Gisa batila edo bestilaezin falta penatzia,ah ezteia haur arrentristeki bizitzia?

(paseia sonez)

Orai determinatü düt,hain hun düt pairatzia,eziez familia ezin hazizpeko erreka joitia.

Behar dit apart egonemaztiaren oheti,eginen badüt erezenbeit aldi lo güti.

Jiten bazeit builtaezin egonezko bat,juanen nüzü ene adiskidezahar haiterat.

Jenthiak suitaz behar düzenbeit aldiz ohartü,nahi ezpada miseriarikgaitzenian sarthü.

(jar Xarroten ohe khantian)(sonez Xarrot mintza)

XarrotZer phentsatzen düzü arrengizun zentzü gabia?Eztügia bientakoaski haundi ohia?

Ziauri hunat ohialatkaidera hortarik,eztüzü ez zurelekhia theütürik.

282

IHAUTERIZKO TESTUAK

377

378

379

380

381

382

383

384

385

PierrotEnüzü ez arrenkhüratheiü hala garbi den,bena halarik ere zurekienüzü etzanen.

XarrotZer sino düzü arrenbürian sarthürik,ala dolütan ziraeneki ezkontürik?

PierrotEzpeitüt sarthü nahibet betan familian,hartakotz nahi dit lo eginkaideraren gañian.

Ber denboran eztizügüdebatik ükhenen,ez eta ere ihurenkapa estalgi izanen.

XarrotEztüzü zer düdan egonustez besterik jinen den,eta zihaur jinik erenik etzütüt bortxatüren.

Zihaur egoiten bazirani aise egonen nüzü,horrengati trankillo egiten ahal düzü.

Apatha (tapiz gañeti)Zer phentsatzen düzü Pierrot?Hor ezpazirade lothü nahi,nik badit ohian lekhü.Ene ganat ziauri.

Eta bestalde badüzüohe bat hütsik gure etxian,lotzen ahal beitziradeberoki hartan barnian.

Untsa estonatzen nüzümaneria horrez egiazki,holakorik enizünseküla orano ikhusi.

378. Sino: pratique ridicule, manie, Lh.

386

387

388

389

390

391

392

393

283

Enüzü seküla egonemaztiaren ihesi,eta bai jin zeizkün haurrakgogo hunez hazi.

Jiteko bezain segürkiaise dütüzü juaiteko,eztüzü ez familiajin gabe khuntatzeko.

PierrotBatere enüzü egonengaiaz etxe huntan,egünaz lanak eginen titeta lothüren bestetan.

Etxerat juanen nüzügaiaz etzatzea,eta egünaz jinenlanian aritzera.

(Apatha aphal)(satanak jelgi)

BELTZEBÜT, SATAN,XARROT, PIERROT.

SatanHo Pierrot gaizua!Eztüka mobimentürik?Emaztia ütziten dükbera ohian bakharrik.

Beltzebüt eta nietzan giniztek hareki,hireki beno hobe likekorano gütarik bateki.

BeltzebütAh Xarrot miserablia!Zenbeit barur dün eginen,ezpalin badün ikhastensenharraren trunpatzen!

Zer behar dün arren egin?Thapatüren zein zilhua,ezpalin bazein ernatzenPierrot giza gaizua.


Satan394 Xerkhatüren doat nik

Pierroti beste bat,ezpadü haurrik nahiükhenen dik manjo bat.

395 Eta Xarrotentako hikzerbeit phentsatüren dük,gaitz ororen erremediamündü huntan badük.

396 Dügün eman dantza batamiñi bat berotzeko,denbora hunek badikfresk aire bat orano.

397 Gero behar diagüMus de Baküs ikhusi,odolak eztezan amentslehen bezala ataki.

(sonez dantza, bestiak erretira)(Baküs jelgi lagüneki)

BAKÜS, PHINTZIRT, PHANTZART,BELTZEBÜT, SATAN.

Phintzirt398 Jaunak zertan girade?

Nik eniaz erraitera,oro odol gurizbetherik düt bizkarra.

399 Emazte malerus haiekporroki gütie joka,ezpadügü erremediorikgure bizia juan da.

Phantzart400 Areta Phintzirt ni ere

enitekek zotüka,gortürik jarri nükkholte bat bezala.

401 Behar diagü Baküsiorai ere adrezatü.Agien horren muianezizanen gütük sendotü.

394. Manjo: mando?396. Amiñi: apur, piska.

402

403

404

405

406

407

408

409

410

PhintzirtBaküsek eztik gurehun den errediorik.Gure kolpien sühartzekobeizik deüs besterik.

Okasione huntan Baküsbehar diagü ebitatü,nahi bagira izangure gaitzeti sendotü.

BaküsJaunak ni eniz hunihuren sendotzeko,beharrago nüke ükhenerremedio nihauntako.

Emazte debrü harekeman deiztan kolpiak,ükhen ezpanü faboriizanen ziren mortalak.

Zien bien emaztekükhen nie begiratü,berriz ere huakizanen tük perferatü.

PhintzirtAhal dütük perferatzeneta üzkü zilhoti sartzen,khakeriak lasterka ditzennik diziat desiratzen.

SatanJaunak gü ere eri girabena ez emaztek jorik.Gure minek eztiesühartzeko perilik.

Baguatzak Baküs ganahura dük gure barbera,harek dik gure gaitzarenerremedio bakharra.

Sependent pena ditakzien eritarzünak,bena xerkhatüren tiagüsendotzeko muienak.

400. Zotüka: mugi. Gortürik: gogorturik. Kholte: zurkaitz, échalas, Lh.402. Errediorik: erremediorik.

284

411

412

4 1 3

414

415

416

417

417.419.420.425.

Futitü: barre egin, se ficher, Lh.Gure biek: horrela esk.Estaküria propi: aitzakia egokia.Herexak: herexa, arrasto, trace, Larr.

426. Aperentziaz: aparentzia!, allons donc, Lh., Larr,; klarki?

Kolpü bat edan etaigorriren diat mithila,zien sendotziagatiBarberaren xerkhara.

(satanak erretira edan eta)(Barbera jelgi)

BAKÜS, PHANTZART,PHINTZIRT, BARBERA.

BarberaAh ene adiskidiak!Eta zer entzün düt?Berria jakin düdanianhanitx pena hartü düt.

Eta orai ikhustiakhirurak eri batetan,ene bihotza jarri daenbrasü haundi batetan

PhantzartAigü othoi bertanützi itzak elhiak!Gütan ikhusiren tükorrible diren kolpiak.

(Barbera jar artin eta bisita)

BarberaAi malerusak ziekizan zirie orditü,eta harri arte horietanzien büriak larrütü.

PhintzirtJüstiziaren manüzizan gütuk ezkontü,eta emazte gaisto batzüzeizkük gero agitü.

Hiruak Baküsekiezinago dütük familier,futitzen dütük bestezazhura bereki dien ber.

IHAUTERIZKO TESTUAK

418

419

420

421

422

423

Hasi gütük haiererreprotxü egiten,bena huak dütükaise gützaz futitzen.

Hiruak gütie phorrokierremisione gabe,halere Baküs guren biekbegiratü die.

BarberaXerkhatzen zünükie baiestaküria propi,bena giza gaizuaeztiat sinhesten hori.

Orditü zirie nunbeitedo Goixümak atzeman,eta gero phorrokiharekila bataillan.

BaküsGizun mila debria,.sinhets ezak ingorti!Hi ere ehiz egündeüsere elhe beizi!

424

425

426

BarberaBaküs orai sinhesten diatbena zitak harrigarri,behar zünienez hirurekemazten peko jarri.

Zer erremedio behar dütkonposatü zientako?Zer othe da komeniemazten kolpentako?

Oro jarriak ziradiebat eginik kolpüz,erhien herexak ereorano ezin sendotüz.

Baküs hik behar dükaperentziaz señatü,zeren eta borthizkiizan beihiz lotsatü.

285


427

428

4 2 9

430

431

432

433

434

Jaunak zien aldizahal lizate komeni,ene uste orotanajüta bedera üzküti.

Bakü s s e i ñ a d e zagünPhintzirt abilua lasterka,ekharrezadak hunatadesako therriza.

(Phintzirtek ekhar laster)

PhantzartPhintzirt eri izan etalaster düka egiten?Jaun Barberak berriz ereezkitik sinhetsiren.

PhintzirtPhantzart hala dük segürkiahatze zitada egiaz,kunten beinintzan Baküsenseiñatziaren üntzütiaz.

BarberaErremedio bat gaitzarinuiz ere beita ordenatzen,soizie gero mement berianhasten da hun egiten.

(Baküs seiña eta edan)

BarberaAlo Phantzart gaizuaphara ezak üzkü zilhua,ezarriren deriat geroxiringaren mokua.

(emaitiareki)

Badik güstü bat segürkihiri ajütaren emaitiak,üzkü zilhua largo dükhala nula behiak.

(orai eman Phintzirti)

Jenthe orok ihes egin dieustez lehertzen zen Phantzart,bena orai eginen düziekhakaz bakotxak bertz bat.

433. Largo: zabal.436. Hadi: esk. «hadaj».439. Erreberriuak: eíeberi, délire, rêverie, Lh.441. Ahin: arin, léger, Larr.

435

436

437

438

439

440

441

442

Orai gibel horietalajuan zitie berhala,eta abisa ixuriajin eztadin plazala.

Baküs hi ere juan hadilo baten egitera,mementian jiten nükhire edireitera.

(Barbera paseia sonez)(beste hirurak erretira)

BarberaJenthe hunak ikhusi düzieene operazionia,nula hizatü deodanPhantzart jaunari bizia.

Berriz eritzen denianbeharko dü pürgeraziosagarria amiñi batlüza eraztiagati.

Bizkitartian gazterikhilen dira hirurak,hala markatzen lükehoien erreberriuak.

Phetiri Sants debrü huraseküla ezpeita eritzen,harekila Barberakdeus eztü irabazten.

Ala gizun xotilabai eta ere ahina,bethi ere haren lotsaizan bedi gizuna.

Banua orai haren kuntrearmen preparatzera,gosetzen hasi beiniztriparen asetzera.

(sonez erretira)(Sarjanta jelgi eta paseia)(Apatha ere daillia bizkarrian)

286

IHAUTERIZKO TESTUAK

443

444

445

446

447

448

449

450

451

SARJANTA, APATHA.Sarjanta

Nurat zuaza Apathazure daillia bizkarrian?Lagünik gabe berdinlaket zireia otharrian?

Nun düzü othien sühia?Ala ezta jeiki?Ene uste orotan huralaket düzü emazteki.

Behar zünüke zurekijarreik erazi sühia,lehen ere üzten zünienbethi etxen semia.

Akuntrari behar likeziezaharrek egon etxian,bethi ere gazte bathobe düzü othe saillian.

ApathaLaketago dük bai gure sühiaoillo habiaren etxian,eziez eta ephaitendailliareki oihanian.

Emazte haien gobernianetxenko menajian,haregati ari dük baihan ere lanian.

Ni hain laket nük oraiene tosian ephaiten,zeren eta bizikithohasi beiniz zahartzen.

(sonez Apatha erretira ezker)

SarjantaJenthe huna jiten nizzien abertitzera,bai eta ber denboranpratika galthatzera.

Badü hirur hilabethesarjant nizala tribünalian,gure jaun Jüjiarenari nizala lanian.

452

453

454

455

456

457

458

459

460

Behartzen baziradielanik eginerazi,jaunak zien zerbütxukonizateke bethi.

Adio jenthe hunakbadakikezie,othoi zien gomendianbehartzen baziradie.

(sonez erretira)(Xarrot jelgi)

XarrotAh ezteia haur othientristeki bizitzia?Maradikatüren ahal dütnik ja ezkuntzia!

Ezkontürik niz etasenharra aldiz etxian,eta halarik erelagünik eztit ohian.

Ene izaitiaren parerikezta ihun besterik,ezkuntzeko balin banintzorano enüke axolik.

Nurk kunprea dezakegure misteriua?Senharra ükhen eta lagünik ez,haur da istoriua!

Ükhen düt nik denboraezpeinien senharrik,bena ez seküla plegitüükhen gabez lagünik.

Ükhen dit lagün frangohitz bat eztit erraiteko,bena ene anbizionia zennahi beinien bethiko.

Faxus beitzen segretianbethi ebatsiz denbora,eta gure aita bethi ernehala nula pholbora.

443. 449.

Daillia: sega, faux, Lh. Otharria: lande couvert d’ajoncs, Lh.; argomal, Azk.

458. Tosian: alorrean? Thoxa: choza, Ask.Plegitü: abattre, soumettre, Lh.

460. Faxus: fâcheux, importuno.

287


461

462

463

464

465

466

467

468

469

Nahi ükhen dit ezkontütrankil izaiteko,libroki gizunarekigustian egoiteko.

Othien ene prekoziekhori ziena merexi,zamariti artoraizan beiniz erori.

470

Eta orano haboroastoti lürrera,solamente etzeit jitengaiaz ere ohera.

Egin nahiz düpha bateztit egin barrika ere,ene doloriak diraorrible pare gabe.

Bena salda laster gütiükhenen dü ene gati,beharrago lütüzkeolhuak bizkarreti.

471

472

Adio jenthe hunakpharka ene ausartzia, 473halere üntzütia hobe daeziez eta sofritzia.

(sonez erretira)(Pierrot jelgi korreak bizkarrian)

474Pierrot

Ah zer laborari etxenkogibel ondo propia!Gure xahalek eztieuhuraturen barrükia. 475Sabelak hain herdi etaaldiz gaisto bilhua,gure etxen edaten diehoriek behar esnia.

4 7 6Areta entzünen dieezpadie ere sinhetsiren,amiñi bat eztitnik ere etsitüren.

(sonez paseia, Xarrot jelgi)

PIERROT, XARROT.

PierrotNun ekazi düzügaurko behien esnia,behar düzieia ziek xahalersofri erazi gosia?

(jun kaminetiala)

Haur düzieia maneriazirien bezalakuak,untziak esnez betheriketa goserik xahalak.

Haiek eztizie edanenbena ez ziek ere,beste aldian hobekikhasü eginen düzie.

(ixur oro eta erretira) Xarrot

Ale abere salbaja!Maradikatü etsaia!Ahalkerik eztianzikhiro bisaia!

Hi huna gabe erehazi tiagü xahalak,hastiel mila debriaegiten tük ahalak!

Aments balin banühire khorphitzaren erdia,ezar nitzirok berotürikbizkar mila debria.

Bena nizan xipirikorano eztük erranik,eztiala ükhenenkolpü zenbeit idorrik.

(sonez erretira)(Goixüma bera jelgi)

467. Barrükia: étable, Lh.468. Herdi: horrela esk. Erdi: vint, mettre bas, Larr.470. Ekazi: esk. «ecaçj», ?. Ilun gertatzen zait berseta.474. Hastiel: odieux, Lh.

288

477

478

479

480

481

482

483

484

485

483.485.486.487.488.

IHAUTERIZKO TESTUAK

GOIXÜMA.

GoixümaJenthe hunak jiten nizzien abertitzera,Phantzart bürü nahasi harietzitaiela fida.

486

487

Oro espantüz betherik dabilaBaküs lagün hartürik,bena jenthe hunakez har batere ürguillürik.

Balin badüzie ere gütiirain erazi hari,ikus eztezaziensükhaltin dantzan Phetiri.

488

Zenbat nahi probesionejenthiak egiten ahal dü,bena huak oro ükhenegatiene beharra badü.

Gütien ustian sübitokiPhantzart hilen düzü,bena Phetiri Santsekosagarri huna dizü.

Phantzartek ükhen dü denborabeitzien mila jauregi,bena haboruak deizkosaldü Pethiri Santsi.

Zenbat partikülar beren ustezerrege beitie urdain,eta zenbeit urheren bürükoPhetiri Sants etxe zain.

489

490

491

Phantzart eta Baküsüsü diren lekhian,Phetiri Sants bürüzagisartzen da azkenian.

Eta eneki denabethi hein batez egoiten,beria kontserbatüzakisak dütü egiten.

492

493

Urdain: gros boudin, Lh. Urhe: monnaie, Lh.Hein: neurri. Akisak: acquis, irabaziak,Hirotü: usteldu.Anua: anhoa, nourriture, Lh. Agoillatü: nahastu.Haitia: hautua, aukera.

289

Ene aragia eztahirotzen seküla,bethi apetisant düzüNegü ala üda.

Ene anua berdin hunberrian ala zaharrian,eta agoillatzeko badaphasta frango khantian.

Adio jenthe hunakhaitia imita gitazie,bena nik erranaagitüren zeizie.

(sonez erretira)(jüstizierrak jelgi)

ABOKATIA, PRESIDENTA,JÜJIA, SARJANTA.

JüjiaJauna gure intrepesabeldür niz faltsü den,Phantzartek eztü oranoGoixüma atzemaiten.

Eta bera aldizbethi nunbeit dabila,eztüt seküla ikhusi nikgizun bat hain fazila.

Ezpadütü nahi oraibere hitzak atxiki,ene abisez behar düpresuntegian ezarri.

PresidentaJaun Jüjia aithor ditfazil dela ezinago,bana badizü lagün batbera beno konfüsago.

Baküsek galtzen dütübethi beitira ordi,sobera jan eta edan onduanaldiz salduetan eri.


494

495

4 9 6

497

498

499

500

501

500.

Baküs bereki dienoeztira zotükatüren,eta Goixümak bere egünianeztü hütsik eginen.

AbokatiaJaunak komeni lizateBaküsen atzemaitia,bestela Goixümakhartüren dü Frantzia.

JüjiaSarjanta behar dükBaküs zedülatü,bihar zortzi orenetakogure aitziniala deithü.

Badügüla erreportharen kuntre ükhenik,audientziala jitiazeztezan egin mankarik.

SarjantaJaun untsa gogo hunezmementian phartitzen niz,errabian nintzan nunbeitizedüla bat eman nahiz.

PresidentaAigü izkiriba ezakmahain huntan zedüla,eta Baküsen ganapharti gero berhala.

(izkiriba eta paseia)(bestiak erretira sonez)(gero Baküs jelgi)

BAKÜS, SARJANTA.

SarjantaAh Baküs haundia!juan dük hire uhuria!Defaut haundienetanizan hiz eroria.

Phantzart eta Phintzirthik ükhen dütük abüsatü,ezpeitie Goixümaorano ükhen destruitü.

Defaut: akats.

502

503

504

5 0 5

506

507

508

509

510

Hire faltsükeriakorai behar tük pürgatü,zeren dian lan hortanPhantzart abüsatü.

Bihar zortzi orenetakozedülatürik hizate,jin behar dük audientzialafaltarik egin gabe.

Gure jaun Jüjiariemaiteko errephortü,eta orai behar dükzedüla hori hartü.

(eman papera)

BaküsAigü Sarjant fripua,ixil hadi ingoiti!Edanezak kolpü batorai ene dütxülati.

Jinen nük bai audientzialaeztiat eginen mankarik,bena bi ardu kolpü hikedanitzak lehenik.

Gero hartüren diatpapera harat jiteko,khaka egiletüren beinizhan üzkiaren xahützeko.

(Sarjantak edaneta mintza)

SarjantaAh Baküs giza gaizua!Eztük hire parerik!Eztiat ez nik ihun ükhenedatera ardurik.

Zedülareki juaitianbeizik esker gaistua,eta hik karesatzen naikBaküs giza gaizua!

Zenbeit aldiz ükhen nie,bestetan harrikatü,eta debriek ereman nindezenuntsa desiratü.

290

IHAUTERIZKO TESTUAK

511

512

513

514

515

516

5 1 7

518

519

Bena hik nahi naikgogo hunez karesatüedan behar diagüeta gero libertitü.

(biek edan)

SarjantaBaküs eztük posibleni etxerat juan nadin,orai hebentxe berian,behar diat lo bat egin.

Gaur eztük posibleene etxerat juaitia,areta koleran dükekgure jaun Jüjia.

Aigü ene gizunagitian sar barnialat,daigün egünetanjuanen gütük audientzialat.

(sonez erretira)(Goixüma, Hauste jelgi)(Jülise ere jelgi)

HAUSTE, GOIXÜMA, JÜLISE.

JüliseJaunak jiten nitzaiziepratika emaitera,behar dit hartü marlüz batedo zenbeit xardina.

Phantzart gana erejuan nintzatien egia erraiteko,bena gü bezalakuakmuiena dü xipisko.

Gizun bat esperantza ditbeste baten bidera,eta nahi neikezü emanmarlüz buji bedera.

Batek bestia ganani nizie ararteko,bildotxak ere beitütübazkan ezarteko.

GoixümaAnderia ori marlüza,zer behar düzu besterik?Dozena bat xardinadüda gabetarik.

520

521

522

523

524

525

526

527

JüliseOlio amiñi bat erebehar dit bai horieki,plat xurian ezartekopherrexilareki.

(har eta mintza)Alo jaunak banuaziebehar ditazie pharkatü,behar beitüt oranophiper beltxa xehatü.

(Jülise erretira)Goixüma

Ikhusten dük Haustezenbat pratika dügün?Phantzart eztük ageribadik zenbeit egün.

HausteAgeri düzü segürkiharen espantia dela,ezkitizü ez harekdestruitüren berhala.

(biak erretira)(Jülise jelgi)(Pierrot jelgi)

JÜLISE, PIERROT.

PierrotZien etxen izanikjiten nüzü berriz huna,phentsa beinien aprüpesheben zinatiala.

JüliseNi ere huna jin nüzüustez heben zinen,jinen zinela labürzkiphentsatzen beinien.

PierrotBildots huak nuiz jinen zirenbanizün arrenkhüra,eta jin nüzü zerbeitberriren jakitera.

Jü l i seIlhinti bat har etaberhala jiten nüzü,eta gero biakmintzatüren gütüzü.

(har ilhintia eta paseia)

291


528

529

530

531

532

533

534

JüliseÜkhürü egon ziteilhintia hiltzen zitazü,gero etxera onduansürik gabe gütüzketzü.

(erretira biak sonez)(Phintzirt, Phantzart jelgi)

PHINTZIRT, PHANTZART.

PhantzartPhintzirt behar diagümementian hartü kanpaña,bai eta arrastatüHauste eta Goixüma.

Baküs haundia izan dükzedülatürik jüstiziak,hatzeman nahi gitiehura eta gü biak.

PhintzirtAlo arren bertanpharti gitien zamariz,errabiatürik beiniz nunbeitjaun huak atzeman nahiz.

(juan zamaritara)(Sebadina, Paskalina jelgi)

SEBADINA, PASKALINA.

SebadinaPaskalina juan dütüngure gizunak gerlala,leher eta zaparteginen diñe balinba.

Egon gitien trankilbethi Baküseki,ni ja enün halalibertitzen besteki.

PaskalinaAreta ni ere Sebadinalibertitzen nün hareki,bena ezkiniken beharxahü lürrialat erori.

535

536

537

538

539

540

541

542

Haren emaztiak bestelaatzemanen gitin,eta bilhuak idokirikezarriren thipil.

Ordisa debrü huraeztün libertitzen,arduz ase onduanbeizik gure zaflatzen.

Aigü gitien phartiegarritürik nün,eztiñagü izan beharbugresa haren beldür.

(erretira)(jüstizia jelgi)

ABOKATIA, PRESIDENTA, JÜJIA.

Jü j i aJaunak gure SarjantakBaküs atzeman nahiz,Sarjanta bera Baküsekatzeman diela beldür niz.

PresidentaSeküla enikezün erranSarjanta zela trunpatü,beharrago likezüBaküsen plazan pünitü.

(Sarjanta jelgi, mintza)

SarjantaJaun Jüjia huna nüzüordi llapa egonik,bena Baküsek eztizüene uste orotan ogenik.

Nahi badüzü beste aldianigorrazü besterik,nik ja eztiot emanenBaküsi zedülarik.

Sobera ere maite diteta sobera arrazuin,zeren ezpeitüt ükhen ihunhalako karesarik.

532. Balinba: baliman, plaise à Dieu, Larr.534. Lürrialat: esk. «lurria laq».535. Thipil: dénudé, nu, Larr.

292

543

544

545

546

547

548

549

550

546. Flateria: lisonja.

Beizik zenbeit maradizioneeta harri kolpü,hil ere banindirozieborthan barna sartzia salbü.

JüjiaJaunak behar dü Sarjantakbertan presu ezarrieta Baküsen ganabeste Sarjant bat igorri.

SarjantSarjant baten horielükezü net eder ,bena enikezü axolikBaküs han balitz presuner.

AbokatiaJaunak nihaur juanen nizeta flateriaz hartüren,enizü ez orano niBaküsek trunpatüren.

Gitien erretira oroprekozione egiteko,nula jaukiren girenBaküsen pünitzeko.

(sonez oro erretira)(Sebadina, Paskalina jelgi)


PaskalinaSebadina zotüka hadiVenüs horra zeikün,atzemaiten bagütügure bizia juan dün.

SebadinaBai bena eztiñategiten ahal lasterrik,erorten baniz enün jeikirenezpalin badüt lagünik.

(Venüs jelgi eta mintza)

VenüsAgo nik eraikiren aiteta urhukiren,Baküs ezpeitzein hunatbegiratzera jinen.

IHAUTERIZKO TESTUAK

551

5 5 2

553

554

555

556

557

293

PaskalinaEspantü güti egin ezanplazer balin badün,hiri defendatzekogü ere biga bagütün.

(batailla oro Baküs tapizeti)

Baküs Venüs hamabi orenetanbeitüt orai orratza,aigü hunat bena fitexüxen deno ardatza.

VenüsEskerrak eman izazieBaküsi orai ere,behar beitüt juanorratza erori gabe.

(Venüs erretira)

PaskalinaSebadina eraiki nezanbalin badün ahalik,eta gitien erretiraahalkez ere hebentik.

SebadinaBeharrago nikezünihaurek sokhorri!Ahal bahiz lot hadihi ere ene kotari.

(alkharri atxika, erretira)(bi zamaldünak jin)(Satan ere jelgi)

SATAN, PHINTZIRT,PHANTZART.

SatanHu, hu, hu.Turrütütü, turrütütü.Apel egin nahi dut Phantzarti!Turrütütü , turrütütü .

Erran nahi düt egia,begi diena balia,heltzian nahi deret erakutsiEspaiñako argizagia.


558

559

560

561

562

563

564

565

Espaiñako argizagiaren jüntatinahi düt sonatü trunpeta,Phantzart asto haundi huraestonatüren beita.

Soizie neskatilaketzitaiela süspreni,nihauren trunpeta eztüthigatüren Phantzart gati.

Nahi dükezienian sonatüene trunpetaz aphalik,emanen deiziet zerbütxüzgogo hunez ere nik.

Haren khantüko trunpetabriulet kolore hartarik,nahi deot sonatü aire batPhantzart haundiari lehenik.

(zankharteti trunpeta egin)(Satan erretira, bestiak jin)

PhantzartNun hiz? Jelgi hadiGoixüma mehia!Eztük erremisionerikgaldü behar dük bizia!

Espresüki jin gütükhire arrastatzera,Hausteren eta hirebien presun hartzera

PhintzirtNun hiz? Ager hadi!Lotsak harritürik hiz hi!Oro galdürik hütüke gureki,bahütü ere hamar bizi!

Alo Phantzart mementianjuan gitian den lekhiala,eta estekatürik eremanmementian gurekila.

(igan triatiala, bestiak jelgi)

561. Briulet: violet, Larr.564. Lotsak: esk. «Soxaq».569. Jankin: restes d’un repas, Larr. Are: ilun esk.573. Khalamü: chanvre, Larr.

5 6 6

5 6 7

568

569

570

5 7 1

5 7 2

573

PHINTZIRT, PHANTZART,HAUSTE, GOIXÜMA.

GoixümaUste düka hire lotsazegonen girela gorderik?Nahi bahiz defendatüharritzak armak bertarik!

Behar dük preparatümementian hiltzera,amorekati ützi gitzan gerotrankil bizitzera.

Nahi diagü izan librenun nahi phaseiatzeko,badiat puiñal bat berriahire tripati sartzeko.

PhintzirtAle zorri jankin eskelia!Hori düka mintzajia?Propi are bezeikükhire ahoti üntzütia!

Hi bezelakorik hogeita bosteskü batez hartürik,ezar nitzakek mementianitxasuan sarthürik.

Hauste Salbaje bürü haundia!Eztakik ez gure berri,gure eskietarik libro bahintzestima hiro sarri.

Alo ene lagüna!Harrezazü koraje!Hunki bezain sarribiak lürrian dirate!

(batailla sonez, bara)

PhantzartKhalamü zail mila debriak!Enia erranen sekülahain lüzaz batailla huntaniraiñen züniela!

294

IHAUTERIZKO TESTUAK

574

575

576

577

578

579

5 8 0

581

Ah Baküs, nun hiz?Nunbeit lo hiz arauez.behar diagü batailla galdühi heben egon gabez.

PhintzirtBaküs heben bagünühareki indar hartürik,irabaz ginezakekbatailla haur bertarik.

Zeren horiek ezpeitiehura beizik sokhorri,bena guri ere etzeiküklagünik ageri ihunti.

(sonez satanak jelgi)

GORRIAK, BELTZAK.

Sa t a nAh Phantzart haundia!Othien posible deia?Apho pare horreklotsatürik zireia?

Hots, harrezak korajeeta goiti besua!Horien goitzeko balinbaaski dük lehen kolpia!

PhintzirtLagünt gitzak bataillanothoi Satan hik ere!Orai biek axixetanezarri behar die!

SatanNi konbatian sartzekotzeztiat zien beharrikerretiratzen ahal zirieeztiat horien axolik.

HausteOrok ere eztüziebalentriarik eginen,kunpari zitie oroeia bürüzagi zuin giren.

582

583

584

585

5 8 6

587

588

589

BeltzebütZankho mehe debriak,nihaur aski nük zien!Hain axol diat zietzazhala nula thü baten!

(batailla, infidelak ezkapa)

HausteBiba gure lejionia!Badügü bitoria!Beste aldian behar dügüatzeman Phantzart haundia!

GoixümaGitian orai erretiraphausatzera amiñi bat,emanen diagü sarrigero beste batailla bat.

(sonez erretira)(Sebadina, Paskalina jelgi)


PaskalinaSebadina zertan gira?Malerus gütün segürki,azkenian hilen gütünbugresa haren esküti.

Oro phorrokirik nüneta ezin erremedia,maradikatürik dünBaküsen emaztia.

Behin hartü biziuakihulare ezin ützi,edan gabe ni jaeninteken bizi.

Eta orai gure kolpienbertan sendotzeko,hik eztüna phentsatzenzerbait erremedio?

SebadinaBarbera gana juaitia,zer nahi egin besterik,nik ja etzakiñatbeste erremediorik.

579. Axixetan: antxitxiketan?

295


590

591

592

593

594

595

596

597

Ene uste orotanbehar diñagü seiñatü,zeren eta biek ereodola azkar beitügü.

Pharti gitien berhalasendo gitian bertan,eta fripuna debrü huragero ezar phezetan.

(paseia, Barbera jelgi)

SEBADINA, PASKALINA,BARBERA.

PaskalinaJaun Barbera huna gützüzuri adrezatzera,ene lagün haur eta nikolpüz betherik beikira.

Zure potikarianbalin bada erremediorik,nahi ginate sendotübalin baliz posiblerik.

Ükhenen düzü phakü diharü ala marxandiza,eztizügü axoliksendotzen balin bagira.

BarberaAnderiak zien eriazestonatzen niz segürki,eri ziriela eztüzieüdüri koloreti.

SebadinaBai jauna ezpeitügüeritarzüna barnian,kolpü ederrik ja pürünik badit bizkarrian.

Aldi batez güntüzünkulika haundi bateki,adrezatü güntüzünjauna ordian Baküsi.

598

599

600

601

602

603

604

605

606

Orai zureki bezalanahiz erremediatü,eta izan zeiküzünbertan kulika phasatü.

Bena Baküsen emaztia gerogibeleti jarreiki,bertan ükhen gitizüjokha lürrian irailli.

Zerbeit erremedioemagüzü bertarik,phakatüren zütügüeztizügü nahi dohañik.

BarberaEne phakatzekodüzien marxandiza,küriusago ezpanizanderiak zerik da?

Behar dügü barnialatamiñi bat erretiratü,nahi dit hura ikhusieta bisitatü.

Zien kolperik haundienasegür beiniz hura dela,dügün sendo lehenikminik haundiena.

(sonez erretira)

(Pierrot jelgi, mintza,)Pierrot

Jenthe hunak hanitxphentsamenthü bihotzian,nik iragaiten dütiragan aspaldian.

Amerika horietaratnahi niz deskanpatü,etxe debrü huntariknurapeit espakatü.

Eta berri hunik ereeztit hanti entzüten,zer behar düdan jaukiihunti ezin dit phentsatzen.

596. Pürü: phürü, surtout, Lh.597. Kulika: cólico.606. Jauki: faire (action moralement mauvaise, ou sotte), Larr.

296

IHAUTERIZKO TESTUAK

607

608

609

610

611

612

613

614

615

612.613.619.622. Herrebestürik: aldrebesturik.

Laboriak: laborariak.Hatsarre: hasiera.Jin: esk. «jiq».

Han berri gaistuaketa heben gaistuago,ene xangrinak diraseküla beno haundiago.

Segür niz ükhen nirolagalthua ere segürki,ni heben nula nizannurbeitek balin balaki.

Alo eztakit nihaurekbehar düdanez igorri,phentsamentüken egiterabanua barnialat hebenti.

(sonez paseia)(Basalise jelgi)

BasaliseZer phentsatzen dük muthikua?Egon hadi kartierrian!Ehiz hi dolügarriena,hi untsa hiz etxian.

Eztik behar fantesiarikhartü sobera gorati,nahi ezpalin bahizgero aphal erori.

Laboriak eztik beharsinpleziarik hartü,lürrak bethi trabaillatüzemanen dik fruitü.

PierrotAma hori sinhesten dithatsarre huna badizü,den xipia fruitü ekharlehuna agitü zitazü.

Eta hartakotz ere ditükhen deliberatü,aise bizitzeko beitzeiztsino xarrak abiatü.

BasaliseEztiat nik hori erraitensobera hiz abantzatzen,beste trabaillürik bizitzekohik eztüka phentsatzen?

616

617

618

619

620

621

622

623

624

Ni ere hun izan nüketa ekharri diat fuitü,nahi bada azkenianeztüdan hanitx profeitü.

Denbora hartan lagünanik ere bania etxen,eta aspaldian batereeztüdanian hirriskatzen.

Areta enikek aspaldianperilik familiaren,estima nirok lagunazenbeit aldiz bederen.

Bena hain hun ere eztükfortünarik enetakq,jin beharrak han ditiebere edo bestentako.

Ene penak oro ikhusizpena hartzen diat bestez,emaztiari bere senharraetziok sobera ene ustez.

Hartakotz arren behar dükegon hire emaztiareki,bizi zitaie unionianhan biak alkharreki.

Heltü bada hiaurekegin hiro fin gaisto,eta herrebestürik familiajar litakek oro.

Finka hadi etxiandeüsere eztükek hoberik,juan bahendi emaztia ützirikehüke uhurerik.

Hots gitien erretirabarnialat hebenti,holakorik ez erranmündiaren irrigarri.

(erretira biak sonez)(bildotsetarat juan Jülise)(Xarrot jelgi)

2 9 7

625

626

6 2 7

628

629

630

631

632

633

634


XARROT.

XarrotJenthe hunak haur zen da?Pena baten ahatzgarri,handiago bat jiten zeitkhorphitzaren eihargarri.

Badü zenbeit egünezkontüik nizalabadüdala etxiansenhar baten itzala.

Erraiten ahal ditsegürki ere itzala,bi ohetan lotzen giraanaia arrebak bezala.

Eztüdanez aski penabai eta ere malür,hura izan dadingisa oroz hain zühür.

Gaiza klarra düzüeztüdala hanitx maite,bena ustez khanbiatüren (...)eztirot hastia ere.

Hebenti deskanpatzekoideia bat badizü,sekülakotz balizaxolik enikezü.

Beinüke abantaillabeste baten hartzeko,ahal badüt lan buxi battratian irabazteko.

Nahi bada mement huntaneztien mobimentürik,haregati enüzü oranoesperantza galdürik.

Bena juaiten bazeitorai Indietarat,ene intrepesak,eginen dü tarrat.

Ezpeiniz izanen ahalberriz ezkontürik,ez eta ükhenen etxiansenharraren itzalik.

635

636

637

6 3 8

639

640

641

642

643

Bena goguaren kuntrebehar dit karesatü,amorekati egon dadinnahi nüzü intseiatü.

Gero ützi dieniandelibero hori,eztiot hanitx gaizapharkatüren segürki.

Behar dit bai salda eginhura etxerat jin deneko,tenoria dit düphiñarensüian ezarteko.

(sonez kozina egin)(Beltzebüt jelgi)

BELTZEBÜT, XARROT.

BeltzebütAdio aspaldiko Xarrot!Eta nun dün Pierrot?

XarrotKhen akit aitzinetibisaiako Aztarot!

BeltzebütXarrot ago ixilikharrezan pazentzia,eztün errefüsagarriorano ene presentzia.

Hire senharragatibahüke ene beharra,eta kupable hura lükenhauts bageneza pegarra.

XarrotApho barbalot haundiaemanezadak bakia!Eztiat trufa beharrikaski diat ene gabia!

BeltzebütAigü Xarrot enekibera egosiren dün ilharra,behar diñagü igitüzankharteko belharra.

629. Khanbiatüren (...): zerbait gehiago jartzen du eskuzkribuan baina irakurgaitz.643. Bera: horrela esk. Igitü: horrela esk.

298

IHAUTERIZKO TESTUAK

644

645

646

647

648

649

650

Pierrotegati segürkihan berian hirotüren dün,denbora huna denobelakatürik hobe dün.

XarrotEztiat ihuren beharrikidorrik diat belharra,khen akit aitzinetiurde satan zaharra!

BeltzebütOthien ehiz nahi behatüareta behar tün patitü,bestetarik ere eztünükhenen hanitx pratikü.

Pierrot lo khantianeta hi nahiz errabian,balin bahü paradaestima hiro ordian.

(Beltzebüt erretira)(Pierrot jelgi)

XARROT, PIERROT.(Pierrot jar eta mintza)

PierrotZer salda düzü horihorren gorri koloria?Ene ustez ez ahal düzühori salda mehia?

XarrotSalda huna düzü baiilhar motzez eginik,orai egün hoietanezpeitügü besterik.

PierrotZük badakizü nik enielailhar motza saldako,erran neizün behar zielabegiratü saltzeko.

644. Belakatü: belarra moztu?646. Patitü: pâtir, souffrir, Lh.646. Parada: occasion, Lh.658. Esprabatü: éprouver?

2 9 9

651

652

653

654

655

6 5 6

657

6 5 8

Hobeki eginen zünianphorrü salda eginik,eta aldiz ilhar motzasaltzeko begiratürik.

XarrotLehen ere egin dizügügük ilhar motzez salda,eta ilharren saltzia eztüzügizunen afera.

PierrotNi egonen nüzü jatekobena bai zü ere,hau ere gure phartezurdek janen dizie.

(thüpiñ hüts bertzialateta erretira sonez)

XarrotMaradikatü dela gizunaizaitekotz holako!Hoinbeste erakutsietxenko menajüko!

Sobera hun nizalakotzhartzen dizü ausartzia,areta badit bai nik ereene gaisto phartia.

Xipi izanagatieztizü fidatzeko,beste gisa batila erekapable niz jokhatzeko.

Arzara beste behinegiten badeit afruntü,beharko dikezügühobekixago samürtü.

Erremedio bat beizieztit esprabatzeko,bena uste dit aski datianharen arranjatzeko.


659

660

6 6 1

662

663

664

665

666

660. Manien: manü, ordre, Lh.663. Gaizak güziak: horrela esk. «oro» ezabaturik.665. Arres: brebis, ardi, Larr.

Ükheiten balin badügüarzara beste gerlarik,ikhusiren düzie emazte xipiakbadükienez korajerik.

(sonez erretira)(Jülise jin bildotseki kanpoti)

JÜLISE

JüliseEne denboran ari nizahalaz gizunez khausitzen,bai eta ere ardüraheien manien egiten.

Eta oranokuan ja eztitprofeitürik berdin,lotsa niz behar düdan baratüazkenian mütxürdin.

Bethi zerbeit mankaedo ezin beste,ezkontü behar tenorekogizun horiek badizie.

Eta bizkitartianbesteki ezkuntzeko,gaizak güziak erreglanprest dütie oro.

Eta onduan erenik ezin hastia,jenthe hunak othian,haur da ezinbestia.

Hunat arres debriajarreik adi lagüner!Pierrot ere bidialaeztük jiten hain laster.

Areta etxeradino juanikeztik erri eginen,halere jenthek dieaski elhe erranen.

(Pierrot juan kanpoti)

667

668

669

670

671

672

673

PierrotHora zireia Jülisa?Ekharten tüzia bildotsak?Bazendazki barda zurekiegin dütüdan ametsak!

Amets egin düt züene emaztia zinela,eta bildots horik ereoro guriak zirela.

Hanitx plazer zurekiükhen dit gozatü,bena behar dizügüorano egiaz obratü.

JüliseHots zuaza orai etxeratereman itzazü bildotsak,ikhusten bagütie hebenmintzoren tüzü jenthiak.

(juan bi gaindietarat)(bi anderiak eta Barbera jin)

SEBADINA, PASKALINA,BARBERA.

(oro jar)

PaskalinaSonü phakatiak sekülaz gerozdantza xarra ohi dizü,gure erremediuak nuizkonposatüren dütüzü?

BarberaAnderia eztüzü arauezmiliar bat phakatürik,ez ahal düzü emanorano diharürik?

PaskalinaAle ziren bezalakuaeztia balio diharia?Eztüzia deus estimatzengük eman kunplasentzia?

300

IHAUTERIZKO TESTUAK

6 7 4

675

676

677

678

679

680

681

682

677.687.690. Hire?, eskuzkribuan ilun.

Horrela esk.Liña: ligne, Larr.

Eztüzia plazer hartügü girela medio?Zerbeit errekonpentsaez othe dü balio?

BarberaAnderia arauez nik bezainbatplaier hartü düzü,eta ez orano arnesaknik bezala higatü.

Eta orano bestaldeeztit pretenditzen,ene lanak phakatü gabehebenti juan zitien.

PaskalinaZük zer higatü düzügük beno haboro?Uste düzia gurek ereiraiñen diela bethiko?

SebadinaPaskalina arrazuin dinguriak bethi hun zütüna,bena miserablia hunenakdoblatzen zütüña.

Eta hunen solejiazni ja arras kunten nün,guretako erremedio hoberikpotikairian eztün.

Zer erremedio hükian,hunenari kunparitü?Hunki egiliak eztin beharhola mesperitxatü.

Baküs eta hau benogizun hobiagorik,ez ahal dün balinbamündü huntan besterik.

Hi hizala khasü hunekieztiríat nahi gaizki jarri,edo eta bestelapartida nüken segürki.

6 8 3

684

685

686

6 8 7

688

689

690

BarberaSebadina zützazegiazki kuntent nüzü,berriz ere eneganiksolejü ükhenen düzü.

Baditit nik arnesakibilteko aitzineti,bai eta hain untsabehar denian gibeleti.

Phara zite hebentxekotak altxatürik,ezarten deizüt mementianbarnia freskatürik.

Gero erretiratüren gütüzüalkharreki biak,bai eta hartürenohiko kunplasentziak.

(emaitiareki Sebadina mintza)

SebadinaBena jauna eztüzia horixiringaren lekhia,bi liña goraxagoxerkazazü bestia.

BarberaZaude ükhürü anderiaorai badit ene ustez,zeren xiringa mokuahartzen beitüt nekez.

Gizunak huntako erebehar dü izan abila,seküla enizün erranenheltzen zela hain gibela.

(emaitiareki erretira)

PaskalinaHire barber abillakmerexi din laidoriua!Ezpeitaki nun dienemaztek üzkü zilhua!

301


691

692

693

694

695

696

697

Banuan ni jakiteraPhantzart jinik denez,edo eta Baküsekiegonen nün besteiñez.

(sonez erretira)(Pierrot jelgi)

PIERROT

PierrotEtxen zireia Jüliseelkhi zite leihora,edo herabe ezpadüzüborthala jin bestela.

(Jülise tapiz gaiñeti)

JüliseZer zünien Pierrotetxen nüzü memen huntan,doi doia jinik nüzüizanik aizo hortan.

PierrotEgin erazi zünienanik eman ezko hura,orai jiten nündüzünespresüski jakitera.

JüliseBai, bai eginik düzüeztakit kunten ziratenez,sar zite barnialatikhusteko untsa denez.

(sonez erretira)(satanak jelgi)

BELTZEBÜT, SATAN.

BeltzebütSira badakizianur sarthü den etxe huntan,doi doia nurbeit bazüzünelhesta bortha hortan.

SatanAgo ixilik Beltzebüthor dük Pierrot haundia,ikhusi nahi beitzienemazte gei ohia.

698

699

700

7 0 1

702

703

704

705

706

302

BeltzebütOrai ezagüt ezazü arrenmithil huna nizanez.eta bihotzian phentsamenthühunik ezarri neronez.

Ene atrefiziuekükhen dizie hartaratü,bena behar naizühorrez ere phakatü.

Abillamenthü bat behar ditOlandako oihaleti,gero ere zütützerbütxatüren fidelki.

SatanAhazten bazeit ere eniberriz galthegin ezadak,Olandriko oihaletisegürki emanen deiat.

Hots gitien dantzaBaküsegana juaiteko,trenpü hun bat horra zitakorano ere edateko.

(sonez erretira)(Hauste, Goixüma jelgi)

HAUSTE, GOIXÜMA.

GoixümaHauste behar diagüorai zentzüz jokhatü,eta Phantzart eta Baküshik eta nik destruitü.

Ezpagira gihaur askiükhenen diagü fabori,Phetiri Sants behar diagühaien artera igorri.

Harek ditik, harekederki dantza eraziren,sonü egile hoberikezpeiteite ediren.

Ordian haien ürguilliaizanen dük finitü,khorphitzek ere behar dieerre eta erhaustü.

IHAUTERIZKO TESTUAK

707

708

709

710

711

712

713

7 1 4

7 1 5

Eta hik juan behar dükPhetiri Santsegan,eta erran egon dadin prestzorrotzirik puiñala.

HausteBai eta bai, horiezinago untsa düzü!Phetiri Santsek haienaxolarik eztikezü.

716 Eta begia mithirithiratzeko kolpiaren,behar ginikek iseiatüemaitera ordariaren.

717 Abilua errok Baküsibertan hunat jin dadin,bestela jinen zeikülaPhetiri zankhuak arhin.

Harek nuiz ere beitüsonatüren trunpeta,bertan hustüren ziozüBaküsi barrikota.

Ikhusten dükienianPhetiri arrabitatzen,debria ezpadü Phantzart erehasiren düzü mehatzen.

Hasten zeonian aitzinianberak sonü, berak dantza,hor mehiarena bezalajarriren da haren gantza.

Phintzirtek ere eztizüihur desafiatüren,haren anbizioniadüzü finitüren.

Phintzirt718 Eztiagü behar lotsatü

behar diagü koraje hartü,Baküseki batianizanen gütük azkartü.

719 Phartitzen nük ni oraiharen xerkha mementian,eta ni ützül artinoegon hadi hor berian.

(erretira Phintzirt)(Phintzirt eta Baküs jelgi)

PHINTZIRT, BAKÜS, PHANTZART.

720

Phartitzen nüzü ni oraiPhetiri gana fite,eta zü ere hebentierretira zite.

(sonez erretira biak)(Phintzirt, Phantzart jelgi)

7 2 1

PHINTZIRT, PHANTZART. 722

PhantzartPhintzirt galdiak gütükBaküs jiten ezpazeikü,batailla berriz ereaise galdüren diagü.

Debrü arima mehe huakberen kharba zankhueki,hanitx adretki dütükjokhatzen ezpatareki.

723

709. Hustüren: esk. «housturen»710. Arrabitatzen: biolina jotzen, literalki.716. Mithiri: impertinent Lar. Ordariaren: ordaina.

3 0 3

BaküsAh Phantzart puitrua!Lotsatü hia Goixümak?Eta nurat juan diradeothien hire indarrak?

Hik eztük korajerikeltzuak beno haboro,nihaur kunparitü nahi nükjaun mehe hari orano.

Juan zitie barnialateztüt zien beharrikhaien atzemanen dieuste eztien partidarik.(Baküs paseia, bestiak erretira)

BaküsJelgi adi kanpualaGoixüma mehia,ikhusi behar dük dantzanifernüko debria!


724

725

726

727

728

7 2 9

730

731

732

Orai nahi diat trenkatühire lepho mehia,hain aise nula bahintzsei asteko xerria!

(paseia, Goixüma jelgi)

BAKÜS, GOIXÜMA.

BaküsZer erraiteko dük hikarduaren kuntre mintzatze (...)badeia deüsere mündianeni ko (...)

Atxikezak mementianhuraren partitia,ikhusiren beitügü biekzenbat dien diferentzia!

Ardua nizan bezalani naie uhuratzen,eta kunpaiña orotanbethi preferatzen.

Frantzian, Españian,bai eta Italian,eta mündü güziaknik xarmatzen zitiat.

Erregien khortianmahain bürian ni ezartenjaunek eta anderek hangogo hunez edaten.

GoixümaAh Baküs aberea!Badük hanitx fantesiaehiz bada suitanhain maithagarria.

Gizuna desodrianhik ekartzen dük mündian,bai eta ere oranomendratzen osagarrian.

Hik egin thatxen garbitzeneta ordien freskatzen,bethi danik ni ari nükhire hütsen thapatzen.

733

734

735

736

737

738

739

740

741

7 4 2

BaküsGizuna daguenianphentsamenthükaz betherik,zerbeit penak bihotzahanitx tristetürik,

edan beza nitarikgobeleta untsa betherik,nahi badü ükhenbihotza laxatürik.

Horren penak, doloriak,xangriak, pasioniak,khasatzen ditzoat nik;hik eztirok halakorik.

GoixümaArduak eztik gizunaseküla uhuratzen,ardun den gizunanik diat korrexitzen.

Bethi auherkeriaeta konfüsionia,gizun edalia sekülaeztük errespetatia.

Grazia, konstantzia,hain untsa berthütia,hik eztük imitatzenkonfüs maradikatia!

BaküsNik diat mündü orobethi alegeratzen,plaza bal suerte orotanni nie imitatzen.

Anderiak eta jaunaknik zitiat dantzerazten,bai eta alkharrekiamoriotan ezartzen.

Bere sonü, müsika,tanbur eta tinbala,alkharren amoriuanordian jarten dük gizuna.

GoixümaAmoriuak emaiten dikhanitx tristezia,gizunaren bihotzianardüra malezia.

725. Eskuzkribuan irakurgaitza.732. Thatxen: txatxa, tache, Lh.739. Bal: dantza

304

IHAUTERIZKO TESTUAK

743

7 4 4

745

746

747

748

749

750

743.744.745.747.748.757.758.

Inbidia, jelosia,eta herrakuntia;eta dük zühürtziani xoilki maithatzia.

751

BaküsGoixüma eta uraegon zitie ixilik,mündü huntan ezpeitaBaküs haundiaren parerik.

7 5 2

Gizuna ostatianbethi ordikerian,hik ezarten beitükdispütaren bidian.

Hartarik nahi gabiaksalduetan heriotziak,hik dütük khausatzeneta mündia nahasten.

7 5 3

Mündü huntan nik diategiazko laidoriua,seküla ezpeita ehiltzengizunaren ahua. 754

GoixümaEgiazko laidoriuakurak zitik ükheitenmündü orotako fruitiakbeitütü freskatzen.

Eztüka arren emaitenorai errepostürik?Eta ni maithatürikhobeki eginen dik.

Bethi bake hunaneta osagarrian,nik diat atxikiteneta hik aldiz eritzen.

7 5 5

Untziak itxasuan ,bethi gonbersiuan,harek ditik ibiltzeneta jenthia bizitzen.

Aihenak ere eztikekharriren fruitürik,ezpalin bada izaitenzenbeit aldiz bustirik.

756

BaküsBai bena hala erehik bihotza tristatzen,eta nik mündü oroalegrantziaz bethetzen.

7 5 7

758Goixüma

Hire alegrantziakbertan dütük finitzen,familietan desgustiakhik beitütük emaiten.

BaküsEzteia posible izanenbentzü hezadan elhez?Bena behar diagüesprabü bat egin armez.

Defenda adi bertanene sabre haundiari,bai eta abisauntsa lehen kolpiari!

(batailla Baküs eror)

GoixümaZer diok orai Baküs?Hun hiza jeikitzeko?Nahuka ur xorta batkoraje hartzeko?

BaküsNun zirie ene lagünak?Jelkhi zitie berhala!Baküs zien adiskidiaodol husten ari da!

(sonez jelgi satanak eta . . .Phintzirt, Phantzart beste ga.. .)

Herakuntia: gorrotoa.Ura: hatxerik gabe esk.Ehiltzen, xiltzen ala hiltzen, ?.Gonbersiuan:?. konbertsione, retour à meilleure vie, Lh.Aihena: sarmiento, Azk.Nahuka: esk. «nahouca», nahi al huke?Akotazioa irakurgaitza eskuzkribuan.

305


759

760

761

762

763

764

765

BELTZEBÜT, SATAN,«BAKÜS», GOIXÜMA,PHINTZIRT, PHANTZART.

PhantzartJaunak orai da phüntiaene erregetzeko bertarik,bena Baküs blesatürikorobat eztit plazerik.

Ah Beltzebüt eta Satanorai dük tenoria!Behar diagü estekatüGoixüma mehia!

SatanPhantzart eztiagü beharestekatü ene abisez,sokek haboro balio diehorrek beno hanitxez.

Behar diagü erreraziorai hebentxe berian,eta gero Haustehorren lagüna atzeman.

GoixümaJaunak süia egizie,oro girade berotüko,eta ni beno lehenorano ziek erreko.

BeltzebütAle traidore seme,bürhüngürü nahasia!Dolütüren ahal zeikorai gure trüfatzia!

Ez ahal hiz ezkapirengure eskietarik,jaunak dügün errerazisü haundi bat eginik!

(Hauste, Phetiri jelgi)(erditi Phetiri mintza)

Phetiri766 Jaunak behar düzie

lehenik dantzatü,basa gitarrak aire batnahi deiziet sonatü

[battailla 3 aldetarik)(satanak ezkapa)

Phintzirt767 Phantzart etzitak posible

haboro bataillatzia,tripa diat xahükierraiñer lothia!

768 Baküs ere hor diagoklürrian iaillirik,haregati behar diagüorai egon egarririk.

Phantzart769 Phintzirt ene lagüna

eztiagü profeitürik,arauez hobe diagühebenti ezkapirik.

770 Jaun arrotz horren kolpieküdüri die ximista,eta bihotzaren flaküznahasten zitak bista.

Phetiri771 Jaunak etzirie prest

orano ezkapatzeko,Hauste ekharrizak khordakjaun hoien estekatzeko.

Phantzart772 Eztüzie erran behar

gü giradiela lotsatü!Alo Phintzirt bertanbehar diagü defendatü!

(batailla Phetirik atzemanbiak eta esteka)

764. Bürhüngürü: ?. atteint du vertige, Larr.766. Basa gitarrak: ?.768. Iaillirik: iraulirik.

306

773

7 7 4

775

776

777

778

779

7 8 0

IHAUTERIZKO TESTUAK

PhetiriHauste behar diagüorai erretiratü,eta sarri plaza huntannahi nük dantzatü.

(sonez erretira)(satanak jelgi)

BELTZEBÜT, SATAN, «BAKÜS».

SatanBeltzebüt heben diagüBaküs huillen agortürik,sarri huni adrezatüzeztikeagü profeitürik.

Aigü denbora denodügün zinez pinta,eta gero eginjauzi eta zinkha.

Untzia ütziren diagüGoixümarentako,beharrik balin badühurez bethetzeko.

Gü ase onduan hoborobalin badüke zolan,ükhenen die besteknahi badie edan.

BeltzebütGü ase girenekoeztizüt uste nik,Baküsek badükelaBarberaren beharrik.

Azken aldian segatü zienziatika zaiñetik,eztit uste badielaaphalago besterik.

(edan biek)

SatanBehar diagü Baküsüzküz gora altxatü,xilho huntan odolaizan beitzo flakatü.

781

782

783

784

785

7 8 6

787

7 8 8

BeltzebütSira lot zazkionahi düzün lekhüti,nik nihaurek aisealtxatüren dit üzküti.

(lot) Baküs

Jaunak enezazielahainbeste thürmenta,badükedanez erremediorikmintza ezadazie Barbera.

Igorrezadazie hunaemaztia eta semia,nahi beiteot ordeiñatüene dütxülia.

Barrikotaren gañenhura nahi dit plazatü,denborareki mündiazizanen da maithatü.

(satanak erretira)(Venüs jelgi haurrareki)

BAKÜS, VENÜS, HAURRA.

VenüsAh Baküs ene maitiaeta biziaren erdia!Engojatürik egon nükjakin düdanian berria.

Othien posible deiabehar dian mündia kitatü?Othien bada hire odolaizanen deia agortü?

Sobera abondant izan hizeman dük mündü oroi,eta gero barrikotiansartü izan zeik Phetiri.

Phintzirt eta Phantzart eredütük presuntegian,eta hi giza gaizuagisa hortan agonian.

775. Pinta: Chopin, litro erdi, Larr. Pintatü: edan, chopiner, Lh.779. Zaiñenetik: horrela esk. zaiñetik.788. Oroi: orori.

3 0 7


789

790

791

792

793

7 9 4

795

796

797

BaküsVenüs harrezan korajeorai dün ene hiltzia,bena daigün egünetakoazkartüren dün semia.

Ezar ezan gure semiasarri ni hil nizanian,faltarik egin gabebarrikotaren gañian.

Badiñat bester erezerbeit ordeiñatzeko,ene barrikotak beitütühirur broket xilo.

Haietarik kolakuaüzten deiñat hiri,eta phauset xilhuaaldiz gure semiari.

Libratzen balin badaseküla Phantzart gaizua,harentako dükükenbarrikotaren munhua.

Eta beste bi xilhoegin beitzezon barberak,haietarik haundienabehar din Paskalinak.

Bestia Sebadinariemanizon orhitük,bena nahi tiñat nihaurekhil gabetarik ikhusi.

Bestela badükeziedispüt alkarren artian,nik jüstoki eginordeñiaren gañian,

Erakarritzan biakbertan ene aitziniala,erranizen tristekihiltzen ari nizala.

(Venüs erretira)(Satan jelgi)

798

799

800

801

802

803

804

805

SATAN, «BAKÜS».

SatanBaküs ezteitakaeni ordeiñatzen deüsere?Ordeiña izadak eni erebroket xilho bat bedere.

BaküsSatan broket xilhuakoro ordeiñatiak zitiat,lehenago orhitü gabezaski pena badiat.

Lehen orhitü gabezegin diat hütsa,bena ordeiñatzen deiathiri ere azken phütza.

SatanAle bilen urdia!Konfüs mila debria!Hori düka enetakohaitüzko orderíia?

Hire broket xiluakützi dütük bester,bena enekilamintzatüren hiz laster!

BaküsBadiat orano xilho bathiri ordeiñatzeko,untsa propi betükeksüdürra hanti sartzeko.

SatanGezürra erranen dükdebrien traidoria,bena sarthüren doatilhinti bat gorria!

Hire gañian nahi nükalegeraki dantzatü,bi mila debria ezpadükbehar tük maradikatü!

(erretira sonez)(3 emaztiak jelgi)

791. Broket: cheville avec laquelle ou bouche un trou de vrille, fait à une barrique pour goûterle vin, Larr.792. Kola: colle, Larr. Phauset: ?.793. Munhua: bonde de la banique, Lh.795. Orhitük: horrela esk., orhitün, gogora ezan?

308

806

807

808

809

810

811

8 1 2

813

814

IHAUTERIZKO TESTUAK

SEBADINA, «BAKÜS»,PASKALINA, VENUS.

VenüsHaur düziela Baküsgure sokhorri ustia,bena maleruskibarrikotia din hüstia.

Eztiñagü trenpatzerikorain hunen odolian,Phetiri Sants sarthürik dinbarrikotaren barnian.

Hunen odol arrastahor dabilan butilletan,oro finitü gabebehar giniken edan.

PaskalinaAh Baküs haundiaedari aiphatia,bahua satifatü gabeene apetitia!

Hire ezagütziadela maradikatü!Damü mila debrürikizan nündia zaletü!

BaküsHiretako üzten diñatbroket baten xilhua,hartarik edanen dünene erraberua.

Sebadina hire ereützi diñat beste bat,hartarik eginen dünegünian behin ase bat.

Ene semia dükenberrikotaren gañian,hartarik edanen düzieadinetara denian.

Adio ene adiskidiakerraiten düt orori,Barber debrü hura ereaments ezta ageri.

815

816

817

818

819

820

821

822

Areta ene hiltziazdolü düke segürki,ezpeitüke profeitürikni buhatürik üzküti.

Ene biziaren khordakari dira trenkatzen,jenthe hunak ororiadio deiziet erraiten.

(Baküs hil sonez)

SebadinaAh Baküs gaizua!Hil hiza othian?Nik eztüketa serkusikhire barrikotian?

Salbü broket xilho bathik ordeiñuz ützirik,bena zer profeitüetziok jiten ardurik.

Eta hire semiakorano eztik adin aski,arte huntan behar diagüegin zenbeit aharrosi.

Ah ene lagünak!Dügün nigar egin zinez,betherik girenaz gerozxangrin eta dolorez.

(orok nigar egin sonez)(Barbera jelgi)

SEBADINA, PASKALINA,VENÜS, «BAKÜS», BARBERA.

BarberaZer düzie anderiaknigar senblada hori?Zer gisaz zeizie Baküsbarrikoteti erori?

VenüsKonfüs maradikatia!Ehintzan lehen jinen!Heltü bada Baküsorano ezpeitzen hilen!

811.819.

Erraberua: lait chaud encore de la chaleur du pis, Larr.Aharrosi: aharrausi, baîllement, Larr.

309


823

824

825

826

827

828

829

8 3 0

BarberaBaküs hil izan delaposible deia anderia?Finitü izan deiaothien gure edaria?

Heltü bada oranoengojatürik diagozü,ustez eta hilik denbeitzirade lotsatü.

Behar derot ajüta batbertan preparatü,erreberritzen balin badagure date profeitü.

(eman ajüta sonez)

BarberaAh Baküs gaizuaezin dük errezebitzen!Orai hire biziathü bat eztiat estimatzen!

SebadinaBaküs hilik zelaothien ehiena sinhesten?Ari hiz mando hilariüzküti olho emaiten!

Bena barrikotak phürübehar dü kuntserbatü,geroko hun izan dadin amentselüke behar airatü.

Gero ere huntarikedan giniro gogoti,jelgiten ahal BakoPhetiri Sants munhoti!

PaskalinaJaun Barbera emozütutuin hortarik ajüta,Phetiri Sants elkhi dakionmunho zilhuan gora.

(eman ajüta barrikotari)

830. Tutuin: tutu, bec de cruche, Lh.835. Dekrotür: décrotteur, limpiabotas.836. Ziratü: cirer, Lh.

831

832

833

834

835

836

837

838

BarberaDebrü nazione kharatsa!Batere ezta elkhitzen!Urak ez süiak erehura eztü lotsatzen!

Dügün har barrikotaoihal baten barnian,eta üzten ahal dügüBaküs heben berian.

(orok har barrikota eta khanta)

Huna Baküsen tronua,barrikotaren munhua,zenbeit aldiz ükhen düfreskatü ene ahua!

Orai nuiz nahi bezainbaginikek beharra,bena Baküs gaizuahüstü dük hire pegarra.

(sonez erretira)(Xarrot jelgi, paseia)

X A R R O T

XarrotHainbeste jenthe egünguri beha bazaudie,bena arauez etziriedekrotür ihur ere.

Ihur ere baziriepratika emanen düt,senharraren oskiakziratzeko beitütüt.

Bena zer hobe dützien aidürü egonik,denborarik galdü gabehobe tüt nihaurk eginik.

Behar ditit ezarriargitürik zirajiaz,nahi beiniz prebalitünihauren uhuriaz.

(sonez oskiak zira)(Pierrot jelgi)

3 1 0

IHAUTERIZKO TESTUAK

839

840

841

8 4 2

843

844

845

846

XARROT, PIERROT.

PierrotNik aldiz eztit axolikuhure beharrez,nahi ditit oskiakbeltxatürik urinez.

XarrotIxilik egon zitenik nahi tit ziratü,eztütüzü ez izanenlasterrago zilhatü.

(Pierrot oskien hartzez)

PierrotNihaurek eginen titthema gaisto debria!Zirajiak ezarten dingogortürik larria.

(Xarrot ostiko emaitez)

XarrotEz axol mila debria!Hiaurek egin itzak!Hirekilan egoitezdesuhure bazitak!

(Xarrot erretira)

PierrotHobeki egin dün baihüstü beitün lekhia,hizan bezalakoatrebitü debria!

Hiaur beno goragozankhua düna altxatzen?Aiei, aiei azpia!Haur da ostikua ozen!

Zankho debrü arauezeginik dün bürdüñaz,etziña eginen haboroarotzak marteillü haundiaz!

Eia fidatzeko denezemazte xipiari!Orai zer erremedionik eginen dot azpiari?

839. Urin: graisse, Larr.849. Zalhürik: zalhutu. assoudir. Lh.

847

848

849

850

851

852

853

854

Behar dit oskiak bezalaazpia urintatü,aments izan eztakidandolorerik formatü.

(sonez erretira)(jüstizia jelgi, Phetiri,eta Phintzirt, Phantzart estekan)

PHINTZIRT, PHANTZART,PHETIRI, ABOKATIA,PRESIDENTA, JÜJIA.

PhetiriJaunak kunplitü ükhen düPhantzartek bere hitza,huna Phetiri Santsenbüria eta khorphitza.

Bena ziek uste bezalaez büria moztürik,bena osagarri haunditanjüntürak untsa zalhürik.

Dantza bat emanen dütkomediant baten bezain arhin,jaun Jüjiaren kozinanahalkerik gabe berdin.

Behar düzie Goixümazien herrian süportatü,edo eta bestela nierrege khoruatü.

Zien düzie haitiaemadazie errepostia,bizpahirur etxetaraarras beiniz presatia.

Goixümaren hartze batianhartürik düt prokürantza,han behar dit arinihaurk sonü, nihaurk dantza.

JüjiaJaunak zertan girade?Deüs hunik ezta gure etxian.Phantzart ikhusten ditkhordati besten eskian.

852. Bizpahirur: esk. «hizpahirour»,

3 1 1


855

856

8 5 7

858

8 5 9

860

861

862

863

864

Untsa büria aphalikbere hitzak hautsirik,hor küküsoz bethiabezala mehatürik.

Jaun gorri horrek aldizkhorphitza deit ikharatzen,horren begi mithiriarisorik ezin dit egiten.

PresidentaUntsa gaizki egin dügüPhantzarti behatzia,eta merexi likezüsü haundi baten erratzia.

Zeren ükhen beikütügezürrez abüsatü,eta bere erranetangero konfüs agitü.

Lehen bezala Goixümadezagün errezebi,eta zankho mehe horiothoi khaza bistati!

AbokatiaJaun Jüjia diskusallabür eman ezazü,jaun gorri horren presentziakbihotza xipitzen ditazü.

Kondenatzen ahal düzüsekülakotz Phantzart,jin bedi Goixümaeta hori juan apart.

JüjiaJaunak emaiten dotHausteri photeria,erra eraz ahal dezanPhantzart bürü haundia.

Eta haren erhautsaaiziari urhukigeroz arauez badükepünimenthürik aski.

Besta haundi bat egin bezaPhantzartek hiltzeko bezperan,eta mündü güziak ere(...)

86.5

866

8 6 7

868

869

870

871

872

Eta aldiz Goixümajin bedi bere egünian,eta hi aldiz Phetiribertan juan airian.

Phantzart ezarrezak presunHauste jin artino,eta hiaur ez agernik galthua igor artino.

PhetiriAsa jaunak banua!Jarreik Goixümari,harek manka egiten badüjinen nitzaizie sokhorri.

(erretira hirurak)

JüjiaJaunak gitien erretirazerbeit solejü hartzera,Phetiri Sants jin eztadinberriz gure bistara.

(sonez oro erretira)(Xarrot eta Pierrot ohian)

XARROT,PIERROT.

XarrotGizuna huillent zitebadüzü lekhia franko,seküla zük eztüzüüzkia beizik enetako.

Senhar emaztiak eztützügisa huntan egoiten,bena bai alkharrekiuntsa libertitzen.

PierrotBena libertitziakekharten dizü besterik,hartakotz hobe dizügübiek ükhürü egonik.

XarrotSofrierazten ditazüeni hanitx miseria,eta bentüraz zük badüzükanpo horietan asia.

859. Khaza: ? khasatu: éloigner, Lh.864. Azkeneko lerroa irakurgaitza eskuzkribuan.

3 1 2

873

874

875

876

8 7 7

878

879

8 8 0

881

IHAUTERIZKO TESTUAK

PierrotEz ahal düzü enetakoentzün berri gaistorik,eztüzü ihunti ageriarauz beharri gorririk.

Egon banendi erezer import zeizü zuri,eztüdanian egitenogenik etxiari?

(Xarrot ostiko emaitez)

XarrotKhen akit saihetsetihagüa haundi banua! Eztiat hire beharrikbistati abilua!

(Pierrot eror)

XarrotEztiat gizun beharrikohian lagünetako, ezpalin badük ideiarikene zerbütxatzeko.

(Xarrot jaiki eta erretira)

PierrotOraikuan behar titdamiak eta erriak,soizie nun egotxi naienemazte mila debriak!

Behar niena ikhusilürrian ene büria?Altxeiriaren pare daemazte haren zankhua!

Leheneko kolpüti niezin sendotüz azpia,hura bezain estropiatüezarri deit bestia.

Hulako mirakuillürikheltü othe da mündian?Ezin xütitüz behar ditarauez egon lürrian!

Bena behar dit deskanpatünurapeit etxe huntarik,gure emaztiaren zankhuekeztie arrailleriarik!

(paseia. Basalise jelgi)

882

883

884

885

886

887

888

889

PIERROT, BASALISE.

BasaliseZer mirakuillü dükzankho horietan muthikua?Hire ürhasak üdüri dikxahal sorthü berria,

zuina jenatzen beitaxüti ezin egonez,eta gero erortzenindarrik aski gabez.

PierrotAma idekazü borthajin nadin jartzera,enüzü hain sarri ützülirenmankhatü nizan lekhüra.

Erranen deitzüt berriakphausatü nizanian,eztüzü mirakuillürikheltzen eztenik mündian.

BasaliseArauez maillükatü aieetxekuak oro lothürik!Aigü, aigü muthikua,gitien erretira bertarik!

(sonez erretira)(Finot jelgi eta paseia)(Jülise jelgi sonez)

FINOT, JÜLISE.

Finot Jinkuak deizüla gai hunJülisa anderia,zure amorekati hartü dithaundirik bidajia.

Mauleti jiten nüzühan tenorez phartitürik,zü ikhusi gabeezpeinien phausürik.

Ber denboran bildotsakere nahi tit ikhusi,bena zük behar ditazübidia erakutsi.

875. Hagüa: esk. «hagua», ?. Banua: vano?877. Horrela esk.

3 1 3


8 9 0

891

892

893

894

895

896

897

893.898.899.900.904.

JülisePosible deia Mauletiothien jin ziren hunat,hainbeste bidetanizan gabe etxerat?

Memento bat egon zitesüia behar dit ekharri,ni ere doi doia oranojinik nüzü laneti.

(erretira eta jin sonez)

JüliseAski pena dit segürkibai eta ere ahalke,zure errezibitzekoezpeiniz kapable.

Badakizü zük untsaemütsaren manera,üsü kanpun nizalakotzeztit egiten labeka.

Eta pastitx bat arrotz batiemaitia eztüzü propi,zük uste düzün bezanbaterregret dit segürki.

FinotEztezazüla ükhen othoierregretik batere,akuntre pastitxamaite dit pare gabe.

JüliseHala maite badütüzübaliatüren zeizü,mement huntan gure etxenjateko errerik eztüzü.

Botilla bat arduheben badit ekharririk,huntarik edanen düzüorai kolpü bat lehenik.

898

899

9 0 0

901

902

903

904

Orai gitien erretiraphastitxen egitera,zü ere amiñi batphausatüren zira.

(sonez erretira)(Barbera jelgi, Pierrot ere)

BARBERA, PIERROT.

BarberaErrazü ene gizunagota düzia zankhuetan?Edo zeren ibiltzen zirademarxa suerte hortan?

PierrotEz jauna, ez segürkizankhuak hun tit beraiñez,bena behar nikezi erremediojauna zure muianez.

Plazer banaizü bisitatüahalik lasterrena,ezi ja banikezüorano zankhuen beharra.

(jar eta bisita, Barbera mintza)

BarberaZure zankhuek eztizieihun plagarik ageri,ala sofritzen düzüaments hezürreti?

PierrotJauna goraxagoazpietan tit kolpiak,eta belhaiñetara ziztatzüeraitsi doloriak.

BarberaBohor ostikuak dütüzübena etzizün ferrarik,zeren ezpeita ageri(...) itzen herexarik.

Emüts: 1. qui vit «retiré des affaires», en petit rentier, 2. indigent, Larr. Üsü: askotan.Phastitx: phastetx, galette de farine de maïs, Larr.Marxa: esk. «marçha».Beraiñez: berez.Bohor: behor. (...) itzen: esk. irakurgaitz.

314

IHAUTERIZKO TESTUAK

905

906

907

908

909

910

911

912

Ez jauna, ez behar ere,etzizün ferrarik,bestela ikhusiren nündüzünbi azpiak muztürik.

Bena eztüzü phentsatüzer den ene kolpia,areta eztüzü propinihaurek erraitia.

Ahalke nüzü jaunajenthe horien aitzinian,hala plazer badüzüerranen deizüt barnian.

BarberaMarka xarra düzüzure sendotzeko,ahalke bazirademina zer den erraiteko.

(biak erretira sonez)(Jülise, Finota paseia)

JÜLISE, FINOT.

JüliseOrai aski aitzinaarauez jinik nüzü,etxe hura nun dengidatüren ahal düzü?

Orhit zite phasatzenzirela kalostra pian,bide bereti jitekoetxerat ützültzian.

Zü ützüli zirenekoeginen dit salda,bena erretira ziteegon gabe sobera.

FinotErremestiatzen zütützure atenzione hunez,bai eta ene gatihartzen tüzün prekozionez.

(Finot erretira)

Kalostra: porche, Lh.Hora: horrela esk.Ni: horrela eskHik exi: de ta part. Lh.

913

9 1 4

915

916

917

918

919

JüliseJenthe hunak triste daemazteki bat bakharrik,süia egin behar etaeztit batere egürrik.

Eta zerbeit prestatü nahigizun hora jin deneko,nahiz eztüdan hirriskatzenhareki ezkuntzeko.

Haritx huni eztüta nibi ezpal jauzeraziko?Ene ahala gatiez ahal da eihartüko?

(ezpalak egin,Beltzebüt jelgi)

BELTZEBÜT, JÜLISE.

BeltzebütEz hadila prisa hola!Ari adi errephauski.Hire bi gizun enpruntüzkuakgüstian dütün alkharreki.

Sei gerren botilla arduaorai diñe aitzinian,etxe bateti elkhi etasartzen dütün bestian.

JüliseErran izok ene phartezaidürü nizala aspaldian,eta haboro egoitekoenizala trenpian.

BeltzebütJülise egon aditrankil arraphausian,mezü hori hik exieginen dioñat mementian.

(Beltzebüt erretira)

910. 914. 915. 919.

3 1 5


920

921

922

923

924

925

926

927

JüliseNik salda egin düdanekojinen ahal dük agian,gero egon gitienamiñi bat güstian.

(erretira)(Finot jelgi ordi)(Barbera ere sonez)

FINOT, BARBERA.Finot

Ah adiskidia othoi,plazer balin badüzü,Jülisaren etxeraothoi gida nezazü.

Orditü nüzü etaeztakit nurat juan,othoi ezar nezazühareganako bidian.

BarberaEztüzü hanitx hürrün,aise zütüt lagüntüren,segür niz eztela lonahi bada beranta den.

(paseia sonez)Barbera

Jülise heben badünnurbeit hire arrenkhüran,zuiñek othoitü benaihuna gida dezadan.

(Jülise jelgi)

BARBERA, FINOT, JÜLISE.

JüliseZer maneria düzieorai tenore huntan,pareka ibiltzekokharrika horietan?

Egia erraiteko oraipropi düzie tenoria,bi orenen bürükojinen beita argia.

BarberaZer nahi dün egin dezadanlagüntzera ni behartü,düda gabe aitzinianhala zinien hitzartü.

936. Klotzerra: kanpaia

928

929

930

931

932

933

934

935

9 3 6

3 1 6

FinotIxo othoi Jülisagitien erretira,eta erremestiatzen zütützü aldiz adiskidia.

(Barbera erditi, bestiakeskuineti erretira sonez)(satanak jelgi)

BELTZEBüT, SATAN.

BeltzebütAlo Satan arauezbetherik dit urthia,eta orai behar ditbertan ene khontia.

SatanBeltzebüt phakatüren aitzenbat nahi ederki,bena erran ezadakzer dian hartzeko eneki.

Ohart nük zerbeit akordüükhen güniela phasatü,bena ahatze zitaknula günien finitü.

BeltzebütMila libera düzüdihariaren khüntia oro,zuiña galthatü benaizünBaküsi emaiteko.Eta laur phüntzela gaztenihauren zerbütxüko,eta behar nien denborahaien lanen egiteko.

Gero abillamenthü batOlandako oihaleti, eta akordio egin ginizünzilhar galuak zük forni.

SatanBai hala dük. Hitzeman niaOlandriko oihaleti,eta hura ükhenen dükbere zilhar galueki.

Eta Domintxaneko klotzerrakphezü dik mila libera,abilua eremokBaküsi bizkarriala!

IHAUTERIZKO TESTUAK

937

938

939

940

9 4 1

9 4 2

Eta gure xakürraksorthü zitik laur hüme,zuiñak segürki oranophüntzela beitirade.

Eta haien zerbütxatzekohar behar dian denbora ere,ezi orai eztiathire beharrik batere.

Eta Olandriko abillamentiabere zilhar galueki,soiñen ezarten deriatuntsa josirik segürki.

(eman azote)

BeltzebütAle faltsü traidorebürü nahasi debria!Hori düka enezerbitxiaren phakia?

Hire tripa gaistuaürratzen deiat hebentxe!Bai eta jauzteraztenehün kana erxe!

(batailla, mithila ezkapa)

SatanJarreikiten nintzaikni ere gibeleti,ezteiat orano emanzilhar galuik aski!

(erretira sonez)(hirur emaztiak jelgi)

SEBADINA, PASKALINA, VENUS.

Venüs943 Phantzart presuntegiti

izan ümen da ezkapi,bena orobat Haustekerreren dü segürki.

944

945

946

947

948

949

9 5 0

951

952

Eta Koral ene semiaezpeita adinian,hura Larrazken artinoezta jarriren tronuan.

Arte huntan behar dügüBikerat juan alkharreki,han edanen beitügüheben beno hobeki.

Goizan arrosta bat hunikezpalin badüt edaten,ah haurrak, bihotzaosoki zeit flakatzen!

Gero bost sei phitxerezpadüt askaiteko,ethenirik jartzen zeizbihotzeko khordak oro.

Eta eguerdi artianorano ezpadüt edaten,ahuaren idorrezezin artzen niz iirüten.

Gero güstian egitekotzbaskaria eta aiharia,behar dit aments gütienapegar baten khüntia.

Khartier huntan ezta askiizanen guretako,ziek ere behar düziebien artian haboro.

Eta hori dela khausagitien Bikerat pharti,han edanen digañimerke eta ausarki!

SebadinaArren hebenti beretiphartitzen ahal girade,broket xilhua eta oroützirik au diable!(sonez erretira, atürrak oro jelgi)(Sarjanta bezti berhala)

FIN

944. Larrazken: Udazken. Jarriren: esk. «garriren».948. Ezin artzen niz ürüten: ezin naiz iruten jarri?

3 1 7

AZKEN PHEREDIKIA

1 Jenthe hunak ikhusi düziegure trajedia finitzen,hartü düzien atentzioniazoro zütiet erremestiatzen.

2 Feit atmiragarririkegün errepresentatü dügü,eta komeni zeikühartzia haietan etsenplü.

3 Hüts hanitx egin dügübena ez gihauren nahiz,haietzaz pharkamenthügalthegitera huna niz.

4 Atürrak xipi ginenbena ez gure nahiz segürki,oro falta egile benahori Adamen aldeti.

5 Adam erori izan ezpalizfalta hain haundian,oro berdin abilizanen ginen ordian.

6 Pharka ezagüzie arrenene popülü fidela,eta erran bazter horietannet untsa egin dügüla.

(paseia)

7 Ikhusia düzie Phantzartegün nula dien ataki,benaazkenian izan zaiepresuntegiti ezkapi.

8

9

1 0

11

1 2

1 3

14

318

Hauste egüna jin artinobadü libertatia,bena ordian izanen dasü haundi batian erria.

Arren libertatian denodügün orok santifika,eta haren erratziazetzitaiela inkieta.

Ezin balin baliz bestebi hilabethez libro,jenthe hunak deüs ezkünükebijiliaren hausteko.

Zenbat tripot, lükhinka, xinkhorharek eztü destruitzen,urin, phurailleria eta hanitx gaizazetxiak oro gabetzen?

Hauste jauna segürkihanitx xotilago düzü,zertan ginen Phantzartekhura erho ükhen balü?

Emaztek etzien ezaski friko prestatüren,berriz ere gizun miserableraise ziren oldartüren.

Phintzirt, Phantzart emaztek jo,Baküs ere emaztiak jo,Xarrotek Pierrot jo badü ereezta ez estonatzeko.

15

16

17

1 8

1 9

IHAUTERIZKO TESTUAK

Egüna aski lüze gabezhanitxko feit gorde dügü,agertiez pharkamenthüorori galthatzen dügü.

2 0

Pierroti, Phantzarti, Phintzirti,bai eta ere Baküsi,guretako maleziarikeztezaten atxiki.

2 1

Jenthe hunak gai hun bederadeiziet desiratzen,eta plazer düzienak orodantzala khimitatzen.

Ihautiria den bezalagitien oro liberti,eta zuin gure etxeratgero erretira oneski.

2 2

2 3

Phartitü gabe abis batbadit zier erraiteko,eta hartarik profeitüorok düzie idokiko.

2 4

Barbera nizan bezalabadit espedient aski,behar ordian ajüta nula harnahi deiziet erakutsi.

Ajütaren hartzekohaur düziela imajina,eta erranen deizietnula daitien zerbütxa.

Bi pinta hur, laurden bat nafar gatzatxik untsa herakitzen,eta gero ezaruntzi huntan barnen.

Gero gibeleko xilhotihunadino behar da sarthü,eta sarthü onduanholaxethorik phusatü.

(hüts ajüta jenther)

Mirakuillü haundi horinahi dit ezarri kasetetan,hainbeste jentheri ajütanula eman düdan batetan.

319

ESKUZKRIBUAREN BUKAERA.: 230-236 folioak.

Pierrot1 Jauna egin ezadazü

othoi seiñadüra bat,eta haren ondotiplazer badüzü ajüta bat.

2 Gero minzatüren gütüzüarrastakuez barnenzure phakamenthia erehan deizüt emanen.

(seia eta eman ajüta sonez)

(1) Sarjanta drapeuHausteGoixümaPrologue

(2) SarjantaHausteGoixüma

(3) SebadinaPaskalinaVenüs

(4) XarrotPierrot

(5) Satan(6) Beltzebüt(7) Phintzirt

Phantzart(8) Baküs «Barbera»

3

4

5

6

7

8

2. Arrastakua: reste, Larr.

320

Beltzebüt badakika hikkonposatzen bersetik?Banakikek nik hebentxesüjet bat untsa propirik!

(khanta)

Jenthe hunak khantore batorok entzün ezazie,eta aldiz ene süjetahebentxe ikhusten düzie.

Soizie Pierrot hebentxeemaztiaren ohe khantian,nula haren beldürrez dagonkaideraren gañian.

Othe da mündian gizunikPierroten parerik,emaztiaren ihesioheti kanpo dagonik?

Eztüt phentsatzen popüliabalizatiala zietan,atzemaiten eztienikplazer hunik emaztetan.

Hek, hik, hek, hok!Mestüra dük millok!Ekhar ezadazie ehün lükhainkaeta bi ehün tripot.

IHAUTERIZKO TESTUAK

9

10

1 1

1 2

1 3

1 4

1 5

1 6

Idi baten, barnian denaragia egosirik,prepara ezadaziemahañiala bertarik.

Aretxe bat gresillan,beste bat gerrenian,berrogeita hamar puraillahaiekila istantian.

Huak oro behar diramementian preparatü,eta Baküs nahi diatbaskaitera khimitatü.

Jenthe hunak ziek ere guridüzie so eginen,gure jaten ikhustiak berakorori gosia idokiren.

(igan triatiala)

SatanJenthe hunak bazüdiehanitxak nigarrez,untsa estonatzen nizemazte zahar horiez.

Baküs, hoien adiskide haundia,ikhustiaz hilik,oro jarri diradebegia beltzatürik.

Eta Phantzart haundiaükhen die presun hartü,horien adiskidiakdebriek ereman dütü.

Zenbeit aldiz etxezainegon dira Phantzarteki,eta Baküsek üzkiariadarrak eman ahoti.

1 7

1 8

1 9

2 0

21

Bester jan erazi dieGoixümaren aragia,eta berek aldiz,Phantzarten tripot haundia.

Zenbeit aldiz ükhen dieBaküsi xilhua idoki,eta harek bere odolaabondantki ixuri.

Bürü kheiñü düzieia egiten?Gaitzi zeizie naski!Bena ziek zer egiten züniennik enien ahatzi.

Adio jenthe hunak,eztit denborarik,üzten dit zerbeit haboroorano erran nahirik.

(erretira)

(khanta)Ah Baküs giza gaizua!Hil hiza othian?Eztüka bada ardurikorai barrikotian?Gazte hintzanianbahian.Asianegon hizaurthengo negian.Orai behar dik berotühire ano untziak.Ifernüko debriekeginen die jauziakikhustiarekigurekihi jitenphantz haundi horreki.

321

BIBLIOGRAFIA

Testuen iturriak:

Pedro de la Renteríak jasotako deklarazioa, Archivo Histórico Nacional, Madrid. Consejos,1g. 24, 764/12.Phantzart, Bibliothèque Municipale, Bordeaux. Manuscrits Basques, nº 23. Bibliotheque Na-tionale, Paris. Manuscrits Celtiques et Basques, nº 135.Baküs, Bibliothèque Municipale, Bordeaux. Manuscrits Basques, nº 22.Malküs eta Malkülina (haserako zatiak), Bibliothèque Municipale, Bordeaux. Manuscrits Bas-ques, nº 21.San Pantzart, GURE ALMANAKA. Baiona, 1972. 52-55 orr. Pierres Lafittek argitaratuta-koa.Buhame Jaunaren Pheredikia, Arboti 1864. HERRIZ HERRI 66 zenb. 1982ko Otsailak 18.Xorrotxak, ikus Mazéris, Jean Baptiste.

Erabilitako liburu eta artikuluak:

AGIRRE, Juan Bautista: «Erucusaldiac». Hordago. Donostia, 1978.ALFORD, Violet: «Ensayo sobre los orígenes de las mascaradas de Zuberoa». RIEV, XXII, 1931.379-396 orr.AROZAMENA, Jose María de: «Donostia capital de San Sebastián. Juan Vicente Echegaray, poetadel Carnaval». Auñamendi. San Sebastián, 1964.AXULAR, Pedro de: «Gero». Introducción de de Luis Villasante. Juan Flors. Barcelona, 1964.AZKUE, Resurrección María de: «Diccionario Vasco-Español-Francés». La Gran EnciclopediaVasca. Bilbao, 1969.«Euskalerriaren Yakintza». Espasa-Calpe. Madrid, 1971.BADE, J.: «Le Carnaval chez les Rasques de la Soule». MOSAIQUE DU MIDI, 1842, VI. 152-155 orr.BAJTIN, Mijail: «La Cultura Popular en la Edad Media y el Renacimiento. El contexto de Fran-çois Rabelais». Barral. Barcona, 1974.BARANDIARAN, José Miguel: «El mundo en la mente popular vasca». Auñamendi. San Sebas-tián. 1960.«Sobre las antiguas religiones de los vascos». Conferencia. Obras Completas, V. 435-445 orr.«Esquema de distribucción geográfica de algunas creencias y ceremonias relacionadas con lasfiestas populares». ANUARIO DE EUSKO FOLKLORE, II, 1922.BAROJA, Pío: Obras Completas, V: Los demonios de Carnaval» (819-823 orr.), «Las raíces delCarnaval» (1507-1061 orr.) eta «Los meses de invierno» (1263-1265 orr.).«El amor, el dandismo y la intriga». 232-238 orr. («Las Bacantes Vascas de Añoa»).

322

IHAUTERIZKO TESTUAK

BARRUTIA, Pedro Ignacio de: «Acto para la Nochebuena-Gabonetako Ikuskizuna». Askoren ar-tean. Edizioa, itzulpena eta oharrak J.A. Lakarrarenak. Gazteiz, 1983.BLOCH, Jean Richard: «Carnaval est mort. Premiers essais pour mieux comprendre montemps». N.R.F. Paris, 1920.BURCKHARDT, Titus: «Ciencia moderna y la sabiduría tradicional». Taurus. Madrid, 1979.«Carnaval», in Enciclopedia Ilustrada del País Vasco. Diccionario. Vol. VI. 344-375 orr.«Carnaval de 1900, San Sebastián». San Sebastián. Argazki sorta.«Un Carnaval de San Sebastián y un consejo a los vascongados». Santander. 1832.«Los Carnavales en Bilbao. Recuerdos de Vizcaya». Madrid, 1870.CARO BAROJA, Julio: «El Carnaval. Análisis Histórico-Cultural». Taurus. Madrid, 1979.«Las brujas y su mundo». Alianza. Madrid, 1982«Brujería vasca». Txertoa. San Sebastián, 1982.«De nuevo sobre la Historia de la Brujería». In «Inquisición, Brujería y Criptojudaísmo». Ariel.Barcelona, 1974«Folklore experimental: el Carnaval de Lanz». PRINCIPE DE VIANA, 98-99, 1965. 5-22 orr.«Representaciones y nombres de meses (a propósito del menologio de la Catedral de Pamplo-na)». PRINCIPE DE VIANA, 25.«Sobre la religión antigua y el calendario delpueblo vasco». Txertoa, San Sebastián, 1980.CASENAVE , Junes: «Zuberotar Antzertiaren sortzeaz eta Iturriez». ANTZERTI berezia, 4.4-10orr.CHAHO, Joseph Augustin: «Viaje a Navara durante la insurrección de los vascos (1830-1835)». Auñamendi. San Sebastián, 1976.COHEN, Gustave: «Histoire de la mise en scène dans le Théâtre Religieux Français du MoyenÂge». Champion. Paris, 1951.DARANATZ, J. B.: «Bertrand d’Echaux et le journal d’Heroard. La sorcellerie au Pays Bas-que». RIEV, V, 1911.48-55 orr.DECREPT, Etienne: «El Teatro Basco». EUSKALERRIAREN ALDE, 1911-1936. 104-105 orr.DESPLAT, Christian: «Le Charivaris en Gascogne». Berger-Levrault. Paris, 1982.DONOSTI , José Antonio de: Apuntes de folklore vasco. Canciones de cuestación. Olentze-ro». RIEV, IX, 1918. 142-172 orr.DONOVAN, Richard B.: «The liturgical drama in medieval Spain». Pontifical Institute of Medie-val Studies. Toronto, 1958.ECHEGARAY, José Vicente: «Festara». Auspoa. Tolosa, 1964.ELIADE, Mircea: «Los sagrado y lo profano». Guadarrama. Madrid, 1973.«Mito y realidad». Guadarrama. Madrid, 1973.FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: «La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa, 1776-1833:cambio económico e historia». Akal. Madrid, 1975FLANDRIN, Jean Louis: «Mariage tardif et vie sexuelle». ANNALES, 1972. 1351-1378 orr.FRAY BARTOLOME de Sta. Teresa: «Euscal errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco gatz-ozpin-duba». Hordago. Donostia, 1978.FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio: «Máscaras y sermones de Carnaval en Cotobad». DIALECTO-LOGIA Y TRADICIONES POPULARES, II, 1946. 45a-457 orr.GAIGNEBET, Claude: «Le Carnaval». Payot. Paris, 1979. Trad. esp. Alta Fulla. Barcelona, 1984.GARCIA DE DIEGO, Pilar: «Censura popular». DIALECTOLOGIA Y TRADICIONES POPU-LARES, XVI, 1960.295-333 orr.GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan: Iñauteria-El Carnaval Vasco». Sociedad Guipuzcoana de edi-ciones y publicaciones. San Sebastián, 1973.«Carnaval en Alava». Haranburu. San Sebastián. 1982«Carnaval en Navarra». Haranburu. San Sebastián, 1984«El Carnaval vasco y sus personajes». In «Mitos y leyendas del País Vasco». Induban, 1973.GAVEL, Henri: «Réponses souletines». EUSKERA, 1960.293-316 orr.«A propos du chant du prolongue des pastorales busques». RIEV, V, 1911. 533-537 orr.«La ü souletine». RIEV, 1925. 230-234 orr.«Revendication en faveur du souletin». GURE HERRIA, 1960. 210-213 orr.GOROSTIAGA , J.: «Los nombres vascos de los meses». EUSKERA, 1958. 51-57 orr.HARDOY, Jean Baptiste: «Instruccionia». G. Hérelle-k argitaratu eta komentatua. GURE HE-RRIA, 1923. 311-325 orr.

323


HARITSCHELHAR, Jean: «Le poète souletin Pierre Topet-Etchaun. 1786-1862».«L’oeuvre poètique de Pierre Topet-Etchaun». Bilbao, 1970HARRUGUET, Sauveur: «Le Carnaval au Pays Basque-Ihautiri solas-Oraisons funèbres de Car-naval». Bayonne, 1936.HERELLE, Georges: «Les Charivaris nocturnes dans le Pays Basque français». RIEV, XV, 1924,505-522 orr.«Notice sur quelques pastorales busques». RIEV, V, VI, VII, eta XIV tomoetan argitaratua.«Les Théâtres ruraux en France (langue d’oil et langue d’oc) depuis le XIV e siècle jusqu’a nosjours». Champion. Paris, 1930.«Les Pastorales Basques à sujets tragiques». Bulletin de la Societé des Sciences. Lettres et Artsde Bayonne (B.S.B.). 1926.«Le Répertoire du Théâtre Tragique». Imprimerie du Courrier. Bayonne, 1928.«Les Pastorales Busques considérées dans leurs rapports avec l’Eglise». GURE HERRIA, 1922.691-791 orr,«Les Sources des Pastorales et la Méthode de travail des Pastoraliers». GURE HERRIA, 192.691-791 orr.Etudes sur le Théâtre Basque: Le Théâtre Comique» Champion. Paris, 1925.INCHAUSPE , Emmanuel: «Le Verbe Basque». Hordago. Donostia, 1979.IRIBARREN, José María: «Estampas del folklore navarro». PRINCIPE DE VIANA, 17, 1944.10-14 orr.IRIGARAY, Aingeru: «Esbozo bio-bibliográfico de la literatura éuskara profana». PRINCIPEDE VIANA, 98-99, 1965.IZTUETA, Juan Ignacio: «Guipuzcoako dantza gogangarriac». La Gran Enciclopedia Vasca. Bil-bao, 1968.LAFITTE, Pierre: «Deus billets d’amoureux souletins écrits vers l’an 1800». GURE HERRIA,381-384 orr.LAKARRA-BIGURI-URGELL: «Euskal Baladak» Hordago. Donostia, 1983.LALOU, H. : «Des charivaris et leur répression dans le Midi de la France». REVUE DES PYRÉ-NÉES, XVI, 1904.493-514 orr.LANCE, Pierre de: «Tableau de l’inconstance des mauvais unges et démons». Paris, 1610.«L’incredulité eta mescreance du sortilège». Paris, 1622.LARRASQUET , J. :«Le Busque Souletin Nord-Oriental». Maisonneuve. Paris, 1934.«Le Busque de la Basse Soule Orientale». Klincksieck. Paris, 1939.LARZABAL , Pierre: «Sorginak Lapurdin». GURE HERRIA, 1936, 398-407 orr. 1937. 114-126orr.LASAGABASTER , Jesús Mari: «La Historiografía Literaria Vasca. Aproximación crítico-biblio-gráfica». MUNDAIZ, 26, 1984, 34-52 orr.LATXAGA (J.M. San Sebastián): «Maxkaradak Xiberoan». DIARIO DE NAVARRA, 1972koEkainak 6 (urte bereko Otsailean Altzürükün emandako maskaradaz).LAZARO CARRETER, Fernando: «Teatro Medieval». Castalia. Madrid, 1981.LEIZAOLA , Jesús María de: «El Refranero Vasco Antiguo y la Poesía Vasca». Ekin. Buenos Ai-res, 1978.LEKUONA, Juan Mari: «Ahozko Euskal Literatura». Erein. Donostia.LEKUONA , Manuel: «Aozko Literatura». Idazlan Guztiak I. Kardaberaz bilduma. Vitoria, 1978:«Literatura Oral Vasca», 259-540 orr.«Problemas que plantea la Literatura Oral Vasca», 541-567 orr.«Paralelo entre la Pastoral Suletina y el Teatro Griego», 599-611 orr. Honen berridazketa: ANT-ZERTI berezia, 9 zenb., 2-5 orr.«Eusko Etnografia». Idazlan Guztiak II. Kardaberaz bilduma. Vitoria, 1978:«Iñauteriak», 91-112 orr.«Técnica teatral de las Pastorales Suletinas», 151-159 orr.«La Música Popular en la Navidad Vasca», 167-186 orr.«Olentzero, ta Olentzero-kantak», 187-192 orr.«Navidad Vasca, Radio-guión», 193-194 orr.«Fiestas Populares. Oyarzun», 405-426 orr.«Mozorros y Lupercos», 379-385 orr.«Iñauteriak» Elkarrizketa. ARGIA, 964 zenb., 16-19 orr.

3 2 4

IHAUTERIZKO TESTUAK

LÉON, Albert: «Une pastorale basque, Hélene de Constantinople». Paris, 1909.LE ROY LADURIE , Emmanuel: «Le Carnaval de Romans». Gallimard. Poitiers, 1979.«Les paysans de Languedoc». Flammarion. Paris, 1969.«Letras de los villancicos en romance, y basquence, que se han de cantar en la Iglesia Parroquialy Matriz del Señor Santiago de esta Noble Villa de Bilbao». Larumbe impresor. Bilbao, 1794.LHANDE, Pierre: «Dictionnaire Basque-Français». Beauchesne. Paris, 1926.MASSIP, Jesús Francesc: «Algunes notes sobre l’evolució de l’espai escénic als Països Cata-lans». Institut d’Experimentació Teatral. Universitat de Barcelona. Argitaratu gabea.MASSOT Y MUNTANER, Josep: «Teatre medieval i del Renaixement». Edicions 62 i «La Cai-xa». Barcelona, 1982.MAZÉRIS , Jean Baptiste: «Maxkadak». GURE HERRIA, 1933. 298-310 orr.MICHEL, Francisque: «Histoire des races maudites de la France et de l’Espagne». Franck. Paris,1847.«Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs...». Paris, 1857.MICHELENA, Luis: «Fonética Histórica Vasca». Seminario J. de Urquijo. San Sebastián, 1977.«Textos Arcaicos Vascos». Minotauro. Madrid, 1964.MONTAIGLON, Anatole de: «Anciennes poèsies françaises». Vol. X. Bereziki: «La Description dumerveilleux conflict et tres cruelle bataille faicte entre les deux plus grands Princes de la RégionBufatique, appellez Caresme et Charnaige». 110-127 orr.MUCHEMBLED, Robert: «Sorcellerie, culture populaire et christianisme au XVIe siècle principale-ment en Flandre et Artois». ANNALES, 1973. 264-284 orr.MÚGICA, Serapio: «Guipúzcoa» Carreras Candi-ren «Geografía General del País Vasco-Nava-rro» bilduman, bereziki 682 or.«Antiguas costumbres vascas. Las máscaras». EUSKALERRIAREN ALDE, IV, 78 zenb. 165-168 orr.OIHENART, Arnaut: «L’artpoètique basque». GURE HERRIA, 1967. P. Lafitte-k argitaratua.OIHENARTE , Jakes: «Kaniko eta Beltxitina». Kriselu. Donostia, 1971. G. Aresti-k prestatua.«Phantzart». Iruinea, 1982. I. Mozos-ek prestatua.ORMAETXEA , Nikolas (Orixe): «Euskaldunak». Auñamendi. Donostia, 1976.OYARÇABAL , Beñat: «La Pastorale Souletine. Edition Critique de Charlemagne». Thèse de 3ºCycle. J. Haristchelharrek zuzendua. Bordeaux, 1982. Argitaratu gabea.PALACIOS, Emilio: «Actividad literaria del Conde de Peñaflorida. El Carnaval». BOLETINSANCHO EL SABIO, XVIII, 1974. 525 or. eta jar.PALOU, Jean: «La Sorcellerie» P.U.F. Que sais-je? nº 756. Paris 1980.PEILLEN, Txomin: «Eske pertsuen bilduma». CUADERNOS DE ETNOLOGIA Y ETNO-GRAFIA DE NAVARRA, 7, 1975. 407-442 orr. 8, 1976, 47-86 orr.«Zuberotar lege hiztegia XVI. mende hastapenean». EUSKERA, XXVII, 1982, 231-238 orr.«Euskal Antzerki Zaharrenak» EUSKERA, 1981, 837-844 orr.«Bela-ko Zaldunaren zuberotar hiztegia, XVIII. mendean» FLV, 1983, 127-146 orr.PETIT DE JULLEVILLE , L.: «Le Théâtre en Françe». Armand Colin, Paris, 1939.RABELAIS, François: «Pantagruel». Le Livre de Poche. Paris, 1972.«Gargantua» Le Livre de Poche. Paris. 1972.«Le tiers livre» Garnier-Flammarion. Paris, 1970.«Le quart livre» Garnier-Flammarion. Paris, 1971.ROMA RIU, Josefina: «Aragón y el Carnaval». Guara. Zaragoza. 1980.RUIZ, Juan (Arcipreste de Hita): «Libro de Buen Amor» Ed. Julio Cejador. Espasa-Calpe. Ma-drid. 1970.SAGASETA, Miguel Angel: «Estudio de los bailes de Valcarlos». PRINCIPE DE VIANA, 98-99,169-182 orr.SAROÏHANDY , J.: «La Pastorale du Roland». B.S.B. 1-2 zenb. 1927.SATRUSTEGI , José María: «Solsticio de Invierno». Ed. Diario de Navarra. Pamplona, 1974«Mitos y Creencias». Txertoa. San Sebastián, 1980.SEZNEC, Jean: «La survivance des dieux antiques». Flammarion Paris, 1980.SORAZU, Emeterio: Antropología y Religión en el Pueblo Vasco». C.A.P. San Sebastián, 1979.THALAMAS LABANDIBAR , Juan: «Contribución al estudio etnográfico del País Vasco Continen-tal». ANUARIO DE LA SOCIEDAD DE EUSKO FOLKLORE, 1931, 47, 49 eta 50 zenba-kietan.

325


TXILLARDEGI (J. A. Alvarez): «Euskal Fonologia». Ediciones Vacas San Sebastián, 1980.URANZU, Luis de: «Lo que el río vio». Gráficas Valverde. San Sebastian, 1955.URKIZU, Patri: «Albadak, xikitoak, erran zaharrak. Xiberoua et Marceline. Recoquillard etArieder». ANUARIO DEL S.F.V.J. DE URQUIJO, VII, 1973.«Euskal Teatroaren Historia». Kriselu. Donostia, 1975.«Euskara erdal antzertian». ANTZERTI berezia, 8. 6-7 orr.«Astolasterrak». ANTZERTI, 62 zenb.URQUIJO, Julio de: «Del Teatro Litúrgico en el País Vasco». RIEV, 151-174 orr.«El Misterio de la Pasión representado en Fuenterrabía». RIEV, III, 331-339 orr.VEITIA, F.A. y ECHEZARRETA , R. de: «Noticias Históricas de Tavira de Durango».VINSON, Julien: «Eléments mytologiques dans les Pastorales Basques». REVUE DE L’HISTOI-RE DES RELIGIONS, Paris, 1880, I, 139-142 eta 374-375 orr. 1881, III, 231-239 orr.«Folklore du Pays Basque». T. XV de «Littératures populaires de toutes les nations». Orlèans,1883.WEBSTER, Wenthort: «Les Pastorales Basques». Extrait du BULLETIN DE LA SOCIETE RA-MOND, 2º et 3º trimestres, 1893.

326

mozos-ihauteria euskal literaturan

Documents