2

OConsello da Xunta de Galicia,aprobou o decreto polo que seconceden as Medallas Castelao

correspondentes ó ano 2001.Así, segundo acordou o Goberno gale-

go, serán distinguidos con este galardón:Amancio Amaro Varela; Ramón GómezCrespo; Arturo López Domínguez; JuanJosé Olive i ra Vieitez; Fernando ÓnegaLópez; Carlos Otero Díaz; Antonio PolGonzález; Sergio Rábade Romeo;Hipólito Rey Mosquera; e Javier RieraNieves.

Con esta medalla —creada en 1984para conmemorar o retorno a Galicia dosrestos de Castelao, o 28 de xuño daquelano—, o Executivo autonómico distingueaqueles galegos e galegas que sexan auto-res dunha obra merecedora do recoñece-

mento do seu pobo, noeido artístico, litera r i o ,doutrinal ou de calquerafaceta da actividade huma-na.

Segundo se recolle nodecreto de creación destegalardón, a perfección, osimbolismo ou a transcen-dencia das deva n d i t a sobras é o froito da entregadunha vida e o reflexo dun traballo cons-cientemente realizado con entrega e confe na cultura, na historia e máis no ser dunpobo. Neste sentido, a Medalla Castelaopretende que sirva de exemplo á obradaqueles galegos que deben ser guía paraf u t u ras xeracións que queiran seguirengrandecendo a realidade de Galicia.

Medallas Castelao 2001

3

Número 5 • Maio • 2002

Edita:Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101011 Vitoria-GasteizTeléfono: 945 27 98 01Fax: 945 27 29 34e-mail: c.gallego@euskalnet.netwww.centrogallegovitoria.es.vg

Presidente: Ramón Pampín

Coordinan:Vicente Touzón VeigaAlberto Xil Castro

Portada: Alberto Xil CastroViñetas: Fina

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste número:

Directiva do CentroAlberto Xil CastroTomás VeigasVicente Touzón Félix Ortiz de ZárateBeni RojoMónica CalvoMerche EspiñoMaeba García SánchezMaría Luisa CampilloRodrigo MartínezÁngela Serna

Limiar 4Adhesión

Á construcción da Cidade da Cultura de Galicia 5Saúdo do Conselleiro 6Día das Letras Galegas

Frei Martín Sarmiento 7Loito nas letras galegas 10Unha viaxe pola nosa Terra

Comarca do Ribeiro 12O termalismo en Galicia: Balneario de Cortegada 16

Un anaco da nosa HistoriaA etapa castrexa 21

Galegos que fan camiñoCándido Pazos 24

A migración de Galicia a Vitoria 26O noso Centro 29Topónimos

A oliveira en Galicia 33Curiosidades 36O mito dos homes lobo

O home lobo de Allariz 37Páxinas abertas

Historias na media noite 43O segredo do avó 45Unha viaxe polo Caribe 47Sueño paradigmático 48Contos falados 48

SUMARIO

4

LimiarDamos paso a outro número de Raiola con esta introducción, que nos números prece-

dentes utilizamos como instrumento de chamada, convidando a entrar neste eido que é detodos e tomar parte na revista a aqueles e aquelas que tiveran algo que dicir. Quizais froitodesas chamadas fóronse achegando colaboradores (poucos) que axudan a sacar adiante estetraballo ¡gracias a todos! Eu sigo a petar nas aldrabas de quen se pare a ler estas primeirasliñas, porque, pobriños de nós, ¡se souberades o moito que precisamos da vosa colabora-ción! Polo de agora imos andando cara a diante con ilusión, anque sexa paseniñamente.

Sabemos que hai moitas persoas que senten as cousas do Centro, que traballan e cola-boran para que este recuncho noso teña vida, que nel se desenrolen diversas actividadesculturais e de entretemento que fan que o sintamos máis noso, e sabemos tamén que todoeso é moi importante para que o Centro medre en todos os sentidos e sexa máis atractivo,que turre de nosoutros porque garda ese anaquiño do sabor da nosa terra. Todos facedes unimportantísimo labor co voso traballo e as vosas aportacións, prestando atencións e cola-borando cos diferentes grupos culturais, traballando polas festas... Que os ánimos nondecaian, meus amigos, nesta primavera chea de luz, por onde amosa o sorriso da vida.Miremos ó redor co noso sorriso nos beizos e o corazón aberto.

Lembro que alá polo mes de febreiro, o día 23 concretamente, pasei por Ourense, eran as 5da tarde, e vista a cidade dende o alto (vindo de Santiago) era un regalo para os sentidos: o sola piques de caer, a paisaxe sementada de mimosas floridas, contrastando cos verdes incipientese os ocres, rodeando o núcleo urbano (con esa Ponte do Milenio pendurando riba do Miño), pro-xectando un colorido desbordante e enchendo o aire dese cheiro que se mete no nariz como unbálsamo de paz. Dígovos en verdade que pagou a pena a viaxe só por ver aquelo.

T. V.

5

Cidade da cultura de Galicia

O noso apoio a ese proxecto de construír a Cidade daCultura de Galicia no Monte Gaiás, preto de Santiago.

O gañador do concurso, Peter Eisenman, Comprométesea acabar a obra en catro anos e emplear a pedra do país nasúa construcción, incluso nos tellados.

Ante a chegada do novo milenio xorde a necesidade deaglutinar toda a Cultura Galega nun novo complexo arquitectónico, quesirva de referente ineludible tanto no presente como no futuro; trátase,pois, de recoller a herdanza dos nosos devanceiros e presentala como ovalioso legado que chegou ós nosos días.

Para iso créase unha sólida estructura que, materializada na Cidade daCultura de Galicia, sirva para compendiar o pasado e enriquecer o pre-sente coa chegada de novas ideas, que pouco a pouco irán formando opasado e a historia do futuro.

6

Compráceme dispoñer desta oportunida-de que me ofrece a revista do CentroGalego de Vitoria, para enviar o meu

saúdo persoal a cada un dos galegos pertencen-tes a esa entidade social e a todos aqueles queresiden nesa capital alavesa, que así mesmo é aoficial e representativa de Euskadi, e facelo, ade-mais, desde a capital de Galicia, Santiago deCompostela, destino e meta dun Camiño quetamén atravesa nun dos seus traxectos algunhascomarcas e fermosos paraxes desa provincia.

O esforzo xeral de todos vosoutros, da vo s acomunidade, propiciou que ese voso Centro deVitoria conte hoxe cunhas instalacións sociaismodernas, amplas e axeitadas, que fan que sexaunha das mellores sedes galegas de España. Ta lfeito, certamente, xusta causa é para que todosvosoutros os sintades satisfeitos e, ó mesmo tempo de seguro que é unha obriga inescu-sable para un crecente desenvo l vemento das actividades e dos quefaceres asociativo s .

Aínda que non sin as naturais dificultades que houberon de resolverse, como en calqueraempresa humana, esa mesma realidade material e todo o logrado na historia dese Centro benmerecente é dun novo e permanente empuxe do que ningún galego de Vitoria pode afastar-se, pois todos e cada un, desde o apaixonamento pola terra natal, sodes necesarios para pro-seguir engrandecendo a conv ivencia e as accións desa comunidade. Unha activa participa-ción de todos é o mellor que se pode facer a prol da presencia e proxección de Galicia nesacidade e nesa provincia. A honra do pasado require un continuado alento de cara ó porvir.

Xuntos, compartindo ilusións, afáns e aspiracións, acadaremos un mellor e máis gra n-de futuro para os nosos pobos, sen que os correspondentes e sinceros fervores por man-ter as identidades propias rompan ou estraguen unha cooperación xa asentada e vella, tale como demostra a longa e amigable acollida dos alaveses, nin aminoren ese sentido fra-ternal dunha cooperación fecunda e cordial.

A g o ra, cando estas páxinas sinxelas convértense nun voceiro corpora t ivo da vo s acomunidade galega, eu quixera deixar moi nidia esa mensaxe de cordial irmandade,tan fonda e claramente demostrada pola mesma historia dese Centro Galego e polaconducta e actitude das súas xentes, que evidenciaron sempre unha postura colabo-ra d o ra, limpa e aberta, recoñecendo con gratitude os apoios recibidos e esa amizadeque nunca faltou.

Saúdo para a revista do Centro Galego de Vitoria-Gasteiz

Aurelio Miras Portugal Conselleiro de Emigración e Cooperación Exterior

7

Desde que a Real AcademiaGalega decidira que os actosoficiais do Día das Letra s

Galegas se dedicaran este ano a FreiMartín Sarmiento, a Consellería deC u l t u ra comezou a desenvo l ver unvariado programa de actividades parahomenaxear a este escritor. Realizaráunha curtametraxe de animación parad ivulgar a figura de frei MartínSarmiento nos colexios; tamén sepublicará un libro e unha fotobiografíasobre este pensador.

Frei Martín Sarmiento é o prototipodo saber enciclopédico do denomina-do Século das Luces. Foi un grandedefensor das ciencias e cultivou as máisvariadas investigacións sobre Galicia.

Martín Sarmiento nace enVilafranca do Bierzo en 1695. A súainfancia transcorre en Pontevedra, ondeo seu pai se trasladara a traballar.

Entra na orde benedictina e cursaArtes no mosteiro de Lérez. Ós quinceanos marcha para Madrid a vestir ohábito benedictino. Estudiará ademaisFilosofía no mosteiro de Ireche, eTeoloxía en Salamanca.

Emprende viaxe por terras deAsturias e Galicia, anotando coidado-samente os seus percorridos que seránfonte de noticias, curiosidades e futurasiniciativas. En Asturias, atopámolo nosconventos de Celorio e de S. Vicente deOviedo, onde coñece a Feijoo, de quen

chegaría a ser un gran defensor.No ano 1726 traballa afanosamente

nos códices do arquivo da Catedral deToledo, achegándose de preto ó estudioda poesía medieval. Volta a Galicia noano 1745 e novamente en 1754; pro-longa entón a súa estadía interesado,sobre todo, polos temas da natureza:flores, plantas, cunchas e animais.

Sarmiento foi un autor verdadeira-mente prolífico, que a penas publicouen vida (a "Aprobación" á IlustraciónApologética del Theatro CríticoUniversal de Feijoo, 1729; un Soneto alimpugnador del Theatro Crítico, 1749;a Demostración crítico-apologética delTheatro Crítico Universal, 1732; e aDedicatoria na Flora Española de JoséQuer), permanecendo boa parte da súaobra inédita. Os máis de setenta traba-llos da súa bibliografía impresa —unhamínima parte dos manuscritos— son

Vicente Touzón Veiga

A Real Academia Galega dedica a Frei MartínSarmiento o Día das Letras Galegas 2002

Martín Sarmiento vai ter ó fin a homenaxe das Letras Galegas

8

pois póstumos. Os orixinais foron reco-llidos e copiados polo seu amigoFrancisco Dávila, que os reuniu en 17volumes, hoxe gardados na BibliotecaNacional. Outra colección foi compila-da polo duque de Medina Sidonia e tresdos seus tomos foron doados ó Museode Pontevedra.

Vocación de naturalista

«El estudio de la Historia Natural,dicía, trae consigo dulce embeleso quetodo lo hace tolerable.»

O seu estilo foi sempre cualificadode natural polo seu carácter oral.

A paixón de frei Sarmiento polaNatureza quedou reflectida nas súaso b s e r vacións e estudios de HistoriaNatural. Nas súas viaxes a Galicia sem-pre andou pluma en man e chegou areunir infindos materiais de voces gale-gas e nomes de plantas.

A b a rcou case tódolos camposdo saber: Xeografía, Historia,Arqueoloxía, Numismática,Arte, Filoloxía, Litera t u ra ,Ciencias Naturais, Matemáticas,Física, Medicina, Socioloxía,etc. A súa figura supuxo a aper-t u ra dun novo camiño para o

estudio e o ensino, sendo considera d oxunto con Feijoo e Jovellanos un dosg randes no campo da didáctica.

Respecto á súa relación conGalicia, sempre sentiu un enorme amorpola súa terra e a súa lingua. Senembargo deixou moi poucos textosescritos en galego: unha conversa versi-ficada (as Coplas de Perucho e Maruxa)e anacos soltos en tratados e cartas.Para o finxido autor das Coplas adoptou

o nome de Marcos da Portela, que logose convertería no título do primeiro xor-nal en galego, dirixido por LamasCarvajal. Como gran defensor do idio-ma galego propuxo a edición de textose a creación de cátedras para o seuensino. Martín Sarmiento foi o primeiroen interesarse polo idioma e dignifica-lo, non só como lingua de estudio,senón tamén de uso coloquial.

A galeguidade de Sarmiento

Luis Moure Mariño falada galeguidade de MartínSarmiento no seu libro« Temas Gallegos», e di:«teño o atrevemento decomezar este estudio afir-mando que a figura máisdensa de saberes que entodo tempo produciuGalicia (o espírito que mer-gullou en máis ramas e curiosidades,aquel que sentiu a incitación dos máisvariados temas e problemas, e, sobretodo, o que máis estudiou, engave l a n d opasmosa erudición), foi o pai Sarmiento.Ó pronunciar o seu nome parécenosque unha figura de xigante emerxe sobreda terra galega, á que sentiu como esen-cia e raíz da súa mesma alma.

Sarmiento estudiou, observou eescribiu sobre unha multitude detemas, pero o maior misterio da súaactitude como escritor foi que se nega-ra a publicar as súas obras, se excep-tuamos, como queda dito, a súaDemostración do Teatro Crítico, escritapara defender ó seu amigo, paisano emestre, o pai Feijoo.

O convento madrileño de San Martín,

9

onde pasou a maior parte dasúa vida, rodeado dos 7.500volumes da súa biblioteca,anotando e lendo catorc eh o ras diarias, publicou des-pois do seu pasamento asMemorias para la historia de

la poesía, e tamén se deron ó prelo outra scomo a súa Disertación sobre a carquei -x a . O pai Sarmiento dicía da carqueixaque «está dotada da benigna omnipoten -cia de Deus para curar moitas enfermida -des distintas.» El mesmo se tratou e curoucon carqueixas despois de caer dunhamula preto de Ribadavia na súa primeiraviaxe a Galicia «aunque el magullamien -to fue grande, con tres baños de carquei -xa de rodillas abajo quedé como si nadame hubiese pasado.»

O do pai Sarmiento é un caso degaleguidade que induce á meditación,pois só viviu en Galicia ata os 15 anose despois só estivo en Galicia 3 veces,que xuntas aínda non chegaron a deza-oito meses, segundo confesa el mesmono seu estudio sobre a orixe e a forma-ción da lingua galega.»

Todo o galego ocupou e preocupoua frei Martín Sarmiento. No seu estudiosobre a orixe da lingua galega, dicía «situviese veinte años menos y viviese enGalicia, tomaría con gusto el trabajo deleer libros antiguos y de recogermuchas frases y voces del idioma dehoy. No digo con esto que yo sea capazde hacer el Diccionario gallego, peroayudaría en algo a los que tomasen eseasunto a su cargo.»

Di Moure Mariño que as indica-cións do pai Sarmiento para elaborarun bo Diccionario da lingua galegaaínda teñen vixencia hoxe.

El foi tamén o primeiro en sinalar ó

portugués como fillo do galego. Eldemostra como o galego enxendrou óportugués, no que coincide con TeófiloBraga, o cal di «antes de la indepen -dencia política detentada por el condedon Enrique, Portugal era parte deGalicia y la lengua gallega se generalizóen todos estos territorios.»

E Sarmiento escribe «sábese que laconquista de Portugal ha sido desdeGalicia hacia el mediodía y en tiempo enque ya Galicia estaba con su idioma vul -g a r. Así, la lengua portuguesa pura no eso t ra cosa que la extensión de la galle -ga..., Si Duarte Núñez hubiera atendidoa este origen del puro portugués, no nosd i j e ra que tales y tales voces eran anti -quísimas y priva t ivas de Portugal. Lasvoces ‘s a u d a d e ’ y ‘ m i x i r i q u e i r o ’ , q u ecreo pone por ejemplo, son latinas ysiempre han sido gallegas.»

Sarmiento, dotado dunha grandeintuición, presentiu a existencia dos«Cancioneiros» antes do seu descubri-mento, e, como di Murguía «con su acos -t u m b rado tino, echó las seguras basessobre la formación e índole del gallego.»

Sarmiento precursor

Así mesmo, Martín Sarmiento foi unadiantado, toda a súa obra está espare-xida de atinadas suxerencias: a cons-trucción dun novo camiño desde ointerior cara a Galicia; a creación defábricas de panos e sedas e o comerciopor mar e terra; a creación de cátedrasde agricultura; a súa repulsa á pena demorte; a súa defensa da igualdade entreos sexos. Entre os seus escritos perdidoshabía un que trataba sobre o xeito defabricar unha ponte dun só arco sobre orío Sil, etc.

10

As letras galegas están de loito. Acaban de deixarnos dous dos persoeirosliterarios galegos máis significativos. Primeiro Camilo José Cela, logoCarlos Casares. Todos nós levamos unha mágoa no corazón e na alma pola

perda destes dous eminentes literatos galegos. Para o noso deleite e das xeraciónsvindeiras queda a súa obra, abondosa e universal.

Tomás Veigas

Loito nas letra galegas

CARLOS CASARES naceu enOurense o día 24 de agostodo ano 1941. Cando tiña

catro anos foi vivir a Xinzo de Limia,onde transcorreu a súa infancia.Estudiou Filosofía e Letras en Santiago.

Dirixía a Editorial Galaxia e a revis-ta Grial e presidía o Consello daCultura Galega.

• Membro da Real AcademiaGalega.

• Colaborador da Voz de Galicia,onde desenvolveu unha sección sema-nal de crítica literaria, "A ledicia de ler",

e no que escribía unha colaboracióndiaria, "Á marxe".

• Como escritor, deuse a coñecerno ano 1967 cun libro de relatos Ventoferido.

A esta primeira entrega seguiron:• Cambio en tres (1969), novela.• Xoguetes pra un tempo prohibido

(1975), premio de novela EditorialGalaxia.

• Os escuros soños de Clío (1979),relatos, Premio Crítica Galicia (1980).

• Ilustrísima (1980), novela;.• Os mortos daquel verán (1987),

novela.• Deus sentado nun sillón azul

(1996), novela.

Ten publicado, tamén, ensaios bio-gráficos sobre Curros Enríquez (1980),Risco (1981), Otero Pedrayo e RamónPiñeiro.

Escribiu pezas de teatro, As laranxasmáis laranxas de tódalas laranxas

Contos, 0 can Rin e o lobo CrispínA serie que ten por protagonista ó

neno inventor Toribio........

Carlos Casares

11

CAMILO JOSÉ CELA nace o 11de maio de 1916, en IriaFlavia, provincia da Coruña.

A familia instálase en Madrid, ondeé destinado o pai. Camilo José asiste ócolexio dos escolapios de Porlier.

No ano 1931 foi internado no sana-torio de Guadarrama, con problemasde tuberculose pulmonar. Emprega osperíodos de repouso para ler a obracompleta de Ortega e Gasset e mais acolección completa de clásicos espa-ñois de Rivadeneyra.

En 1934 inicia Medicina naUniversidade Complutense, pero logodeixa estes estudios para asistir, nanova Facultade de Filosofía e Letras, ásclases de Literatura española contem-poránea de Pedro Salinas. Alí faise ami-go do escritor e filólogo Alonso ZamoraVicente, de Miguel Hernández e MaríaZambrano, na casa desta coñece en ter-tulia a Max Aub e outros escritores eintelectuais.

Cela acadou as máximas honra sque un escritor pode acadar:

• Premio da Crítica (1956).

• Premio Nacional de Literatura (1984).

• Premio D. Dinis ( Vila Real, Portugal, 1985).

• Premio Godó Lallana (Barcelona, 1986).

• Premio Príncipe de Asturias (1987).

• Premio Nobel (1989).

• Premio Mariano de Cavia (1992).

• Premio Planeta (1994).

• Premio Cervantes (1995).

• Medalla de Ouro do Mérito ó Traballo(1996).

• Premio Anual da Asociación de Pe r i o d i s t a sde Galicia na súa IV Edición (1999).

• Orden do Libertador San Martín,Arxentina (1999).

• Doctorados honoris causa por máis de20 universidades de todo o mundo.• Membro de número da Real AcademiaE s p a ñ o l a .• Membro de número da Real AcademiaGalega de Ciencias.• Membro honorario da Real AcademiaG a l e g a .Entre outros moitos méritos, medallas enomeamentos que recibiu.

Foi fundador e director da revistaPapeles de Son Armadans.

Fundador e primeiro director daeditorial Alfaguara.

Fundador e director da revista ElExtramundi y los Papeles de Iria Flavia.

A súa producción literaria abarcaPoesía, Romances de Cego, Novela,N ovela Curta, Contos, Memorias,Viaxes, Artigos, Teatro, Lexicogra f í aAdaptacións, etc., entre as que figuran:

Pisando la dudosa luz del día; Trespoemas gallegos; Romances de ciego;La familia de Pascual Duarte; La colme -na; San Camilo 1936; Mazurca parados muertos; La cruz de San Andrés;Madera de boj; Viaje a la Alcarria; DelMiño al Bidasoa.

.......

Camilo José Cela

O Ribeiro

ORibeiro es una comarca de laprovincia de Ourense, queagrupa los municipios de

Arnoia, Avión, Beade, Carballeda deAvia, Castrelo de Miño, Cenlle,Cortegada, Leiro, Melón, Ribadavia yToén.

El vino del Ribeiro

Aquí se producen los famosos vinosdel Ribeiro. Dicen las crónicas que fue-ron los romanos quienes descubrieronlas bondades vinícolas de estas riberas,bien servidas por el río Miño y susafluentes Avia y Arnoia.

Fue en la Edad Media cuando seextiende el cultivo de las cepas, impul-sado dicho cultivo y el cuidado delvino por los monasterios cisterciensesde Santa María de Melón y San Clodio.

Tierra de vino, clima benigno, espaciosabiertos y grandes ríos «los ejes con -ductores de la fisonomía, vida, culturay paisaje del Ribeiro, propician elcarácter abierto de estas gentes.»

El Ribeiro, color de vendimia, rumorde ríos.

Es tal su fama desde hace siglos,que merece un capítulo específico.Constituye el principal protagonista dela vida comarcal desde el lejanomomento de su implantación en elRibeiro. En el año 1133 es el vino más

caro que entra en Santiago; en el s. XVIes el más exportado de la penínsulaIbérica y considerado por Cervantescomo uno de los mejores de Europa.

Esta herencia histórica viene condi-cionada por las particularidades delmedio natural, en el que la vid encuen-tra las condiciones óptimas para expre-sar su máximo potencial de calidad ypor el esfuerzo, experiencia y saber deestas gentes, en la selección de varie-dades y en el primoroso cuidado queponen en la elaboración de sus vinos.

Alonso Herrera describe, en 1513,estos vinos «mejores que otro blanconinguno, guardándose por mucho tiem-po, es muy claro, oloroso y suave.»

Los judíos, se encargaron de expor-tarlo a diversos países de Europa,donde las comunidades hebreas seencargaban de comercializarlo. El vinofue en el pasado, y es en el presente,uno de los motores de la actividad eco-nómica de la comarca y de su capitalRibadavia.

Félix Ortiz de Zárate

Ribadavia, capital do Ribeiro

Porta Nova en Ribadavia

12

13

Ribadavia, capital de la comarca

Historia

Ribadavia comenzó siendo un villo-rrio en la margen izquierda del río Avia.Fue capital del reino de Galicia entiempos del rey don García entre losaños 1065 y 1071

Con la llegada del rey García, seprodujo la expansión de la villa, exten-diéndose de manera notable en la otraorilla del río Avia.

Entre los caballeros, nobles, admi-nistradores y demás personajes inte-grantes de la Corte, llegaron los judíos,comenzando por el propio privado delRey, llamado Vérnula.

La comunidad israelita, alcanzórápidamente una densidad considera-ble. Siendo los judíos del medievog randes comerciantes, se hicieroncargo de la comercialización del vino,que exportaban a Inglaterra, Flandes,Alemania e Italia, y más tarde aAmérica. Los judíos, además de comer-ciantes, ejercieron oficios artesanoscomo zapateros, sastres, herreros, pla-

teros, etc., y, precisamente, la confor-mación de sus tiendas y talleres hadado al barrio de la judería un aspectomuy peculiar, mediante los rellanos yvoladizos existentes en las fachadas desus casas. Así, los balcones protegíande la lluvia sus talleres, al tiempo queles permitía colocar delante de suspuertas los productos que fabricaban.

Este barrio se conserva en muy buenestado y es uno de los más importantesde España; con sus rúas largas y estre-chas que mantienen todo el saborMedieval.

El centro del barrio judío lo consti-tuye la Plaza de la Magdalena, allí seencuentra la edificación que albergó laSinagoga, erigida en los siglos XII o XIII.Cegada por una capa de unos dosmetros de tierra, todavía puede verse lapequeña piscina de 5x3 metros, dondelos judíos practicaban el baño probáti-

Plaza de la Magdalena

Plaza de García Boente

14

co todos los viernes, así se purificabanpara recibir al sábado, día sagrado paralos judíos. La comunidad judía persistióen Ribadavia durante siglos, aún a par-tir de la expulsión de los judíos por losReyes Católicos, ya que muchos seconvirtieron al cristianismo y mantuvie-ron sus riquezas. Los que no quisieronconvertirse, se asentaron en Portugal,regresando cuando las persecucionesse calmaron.

En el paseo por el barrio judío noestá de más hacer un alto en una de sustabernas más típicas, Papuxa, en la callePuerta Nueva, que mantiene todo elsabor. Se sirve el vino uno mismo y ledice a Pepe (Papuxa) lo que ha consu -

mido. Al lado está la Taberna deH e r m i n i a , especializada en dulceshebreos artesanales.

En el año 1375, se asienta en lapoblación don Pedro Ruiz Sarmiento,iniciándose el señorío de losSarmiento, Condes de Ribadavia. LosSarmiento construyeron el actual casti-llo, hoy en ruinas.

Monumentos

Ribadavia nos ofrece un castillo,casas blasonadas, museos, iglesias, etc.Entre las iglesias destacan las deSantiago, joya del Arte Románico delsiglo XII, al igual que la de San Juan; laIglesia Conventual de Santo Domingo,gótico regional de los siglos XIV y XV.Vecino a este monumeneo está la capi-lla que alberga a Nuestra Señora delPortal, patrona de Ribadavia y de todoel Ribeiro. Otro edificio interesante esla Casa de la Inquisición y todo elBarrio Judío. De los restos de la murallaoeste que defendía Ribadavia se con-serva la Porta Nova.

Castillo de Ribadavia

Casa de la Inquisición

15

Ribadavia fue declarada Bien deInterés Cultural en 1947. El conjuntoHistórico Artístico de Ribadavia revelala riqueza y el poder que gozó la villaen la época medieval.

Museos

Museo Etnológico, la Rectoral deSan Andrés, futuro museo gallego delvino, así como el Pazo de los Condesde Ribadavia, convertido en Centro deInterpretación Sefardí de Galicia.

Fiestas

Entre los días 1 y 4 de Mayo tienelugar la «Festa do Viño do Ribeiro.»

El sábado anterior al 8 deSeptiembre se celebra la «Festa daHistoria.» Se trata de una ampliaambientación medieval y judía quetiene por escenario todo el cascoHistórico de la villa, incluídas las ruinasdel castillo; ambas fiestas están declara-das de Interés Turístico Nacional.

Las Fiestas Patronales en honor dela Virgen del Portal se celebran del 7

al 11 de Septiembre.La mejor forma de conocer

Ribadavia y la belleza de toda estaComarca del Ribeiro es visitándola. Susgentes muy amables y generosas teesperan.

De interés

En Francelos, aldea cercana aRibadavia, se encuentra la capilla deSan Xes, que es un ejemplar único dearquitectura mozárabe, y los pozos delrío Outeiro. Siguiendo el curso del ríoAvia hasta Leiro encontramos impresio-nenates cascadas formadas a partir delas presas de antiguos molinos.

Muy próximo a Leiro, y en un vallecubierto de viñedos, está San Clodio,con su puente medieval y el monasteriode Santa María, monumento histórico-artístico, iniciado en el siglo IX, coniglesia románica del XIII. En la actuali-dad está en restauración. Ta m b i é nmerece la pena acercarse hasta el pue-blo abandonado de Vi l averde, conlagares y toneles.

Siguiendo el Avia, entramos en elcañón del río, por una carretera conhayas y un puente románico del sigloXII, nos topamos con Pazos deArenteiro, Monumento Nacional, todode piedra, donde se pueden admirar laiglesia románica de San Salvador yvarios pazos.

Soportales

16

Galicia é unha comunidadep r ivilexiada, dunha gra n d ebeleza natural, polo seu

verde permanente, a pedra, os seuscontrastes e a situación xeográfica, foimerecente das loanzas de escritores evisitantes ilustres, a esta terra cantarone seguen a cantar os poetas propios e osforáneos.

No seu interior, quizais o menoscoñecido, posúe unha riqueza oculta,que abrolla aquí e alá en forma debosque, fraga, devesa, cumio, carro-zo ou fonte.

Existen numero-sos mananciais deaugas cura t ivas, os«mananciais sana-dores.»

Un destes ma-nanciais deu lugar óbalneario deCortegada, situadonun lugar de enso-ño, nun para d o i r oúnico afastado doruído, onde se res-p i ra sosego e tra n-quilidade e os visi-tantes poden gozardas súas augas ter-mais que, segundoas crónicas, teñeng randes propieda-des cura t iva s .

Cortegada

HISTORIAO topónimo Cortegada, antigamente

coñecida como Cortegada do Miño eCortegada de Baños, parece provir da vo zc o h o r t i c a t a, derivada do latín c o h o r s -c o h o r t i s , que fai referencia a un espaciorodeado de muros. Pode ser que esa foraa súa orixe, unha pequena vila romana ópé do Miño, con baños termais.

A historia da vila de Cortegada estávencellada ós coutos monacais da

Beni Rojo

O termalismo en Galicia

Balneario de Cortegada

Vista de Cortegada

17

Idade Media, época na que formabaparte das terras do mosteiro deCelanova. De feito, un dos maioresp r i o rados de Celanova estaba enRefoxos, que aínda conserva a casaprioral. Contan que os veciños destaparroquia, en 1673 erguéronse en rebe-lión contra o incremento abusivo dosimpostos, atacando pola noite o priora-do coa intención de asasinar ós monxesadministradores e estragar o edificio.Como consecuencia dos feitos, manti-veron un preito con Celanova quedurou 17 anos.

Hoxe Cortegada é un municipio concrecemento ve x e t a t ivo negativo, no quea actividade económica máis importan-te non está ligada ó viño, senón á madei-ra. O 72 por cento da súa superficie estáocupada por montes de piñeiros e euca-liptos, sobre todo. Concretamente enValongo existe unha senlleira industriadedicada a este sector.

O municipio de Cortegada está for-mado por cinco parroquias: Meréns,San Bieito do Rabiño, Cortegada,Valongo, Refoxos e dous anexos,Louredo da parroquia de Rabiño eZaparín da parroquia de Refoxos.

Balneario de Cortegada

O balneario de Cortegada está a uns400 metros da vila, nunha baixada caraó Miño, na ribeira mesmo deste.

Orixe: Probablemente romana, perohai opinións de que xa os feniciosgozaban das súas augas.

I g n o ramos a época do descubri-mento destas augas, pero sabemos que

o seu uso vén de moi lonxe. Xa eranfamosas en 1497, ano en que o mostei-ro de Celanova afora un monte e osbaños de Cortegada. Con posteriorida-de, sendo propiedade dos veciños deCortegada, consistían nunhas simplescharcas nas que se tomaban os baños áintemperie, coñecidas como “Baño doCampo” e “Baño da Pedra”.

A proximidade das fontes ó río facíamoi difícil o acondicionamento dasmesmas pois as enchentes destruían amiúdo as melloras practicadas. Por iso,aínda que as augas foran recoñecidascomo unhas das mellores de Galicia, asinstalacións resultaron sempre moi cati-vas. Co tempo, fixéronse uns tanques ecomezaron a montarse na tempada deverán, ó lado de cada baño, na marxedo río, unhas casopas provisionais dem a d e i ra que foron substituídas por pav i-llóns permanentes de perpiaño na

segunda metade do século XIX. Estaspequenas reformas coincidiron conomeamento dos primeiros m é d i c o s -d i r e c t o r e s e non afectaban máis que óexterior; dentro, as divisións e teitosseguían a ser de madeira para facilitar o

Balneario de Cortegada

18

desarmado a finais da tempada.Naquela época, o Baño do Campo com-poñíase dun gran estanque dividido encatro compartimentos ou tanques e, oBaño da Pe d ra, en tres sinxelos tanques.

Na década dos 30 deste século fíxo-se co balneario Xosé Álvarez Puga que,no ano 1937, construíu un fermoso edi-ficio máis afastado do río que os manan-ciais. Lamentablemente, iso non impe-diu que, uns e outro quedaran debaixodas augas do encoro de Fr i e i ra porque,cando se fixo este, ninguén tivo en contaas negativas repercusións ecolóxicas etermais que suporía para o lugar. Ot ramo do río nos arredores do balnearioe ra couto abundancial en miles de zam-b o rcas, desaparecidas coas augasremansadas. Mais, a presa de Fr i e i ra nonsó deixou ó río orfo de peixes, senónque estragou e afundiu o balneario sencompaixón, malia ser un edificio moder-no ó que ían centos de persoas. Inclusoexistía unha pasarela sobre o río, a faltade ponte máis resistente, para que axente da outra ribeira puidera acudir ebeneficiarse das augas.

Este balneario era famoso pola cali-dade das súas augas termais, e a el acu-dían xentes de toda Galicia e de outroslugares. A vila chegou a contar condous hoteis e moitos veciños alugabanhabitacións para atender a gra n d edemanda.

Arquitectura e urbanismo

Nos últimos anos, gracias ós traba-llos da escola taller Os Baños creadacoa intención de recuperar o balneario,foi saneada e urbanizada a zona ondese tentaba facer a restauración. Os veci-

ños de Cortegada, propietarios domesmo, reabrírono no verán de 1995,pero por desgracia non lograron que ofuncionamento se normalizara por mordas disputas entre diferentes sectoresdentro da asociación veciñal.

O edificio-balneario, totalmenterehabilitado, é unha obra moi intere-sante e fermosa de estilo modernista,planta baixa con espléndida balconadasobre a presa e unha terraza-bar, naazotea, á que se accede dende ozaguán central por unha tra b a l l a d aescaleira. Está dotado de baños, cho-rros, salas de masaxe, salas de estar,etc., completamente novos.

Os arredores, cos soutos baixandoata o encoro, conforman unha paraxede beleza extraordinaria, coa posibili-dade de refrescantes paseos, en barcaou catamarán, en perfecta harmoníacoa natureza.

Xeoloxía, caudal e temperatura

Os dous mananciais do balneariode Cortegada abrollaban na marxeesquerda do río Miño, en terreo graníti-co, nun lugar afectado pola prolonga-ción S.O. do sistema de fallas doCarballiño-Berán. Ámbolos dous, oBaño do Campo e o da Pedra, posuíanabondosos caudais e temperaturas de25 e 23 °C respectivamente. Abrollabatamén alí algún manancial de augasferruxinosas frías, que proviñan dosouto de enriba.

Todas as nacentes descritas desapa-receron co encoro de Fr i e i ra. Hoxe endía, as augas mineromedicinais do bal-neario proceden de dúas perfora c i ó n sfeitas a carón do mesmo.

19

Baños do Monte

Pasando a vila cara ó sudoeste,nun pequeno outeiro, atópanse unsmananciais coñecidos como osBaños do Monte, dotados dunhaspequenas instalacións.

A historia destes baños está intima-mente relacionada coa do balneario deCortegada, xa que sempre se emprega-ron conxuntamente. O seu desenvolve-mento é semellante ó doutros moitosmananciais: ó principio só era unhacharca, despois construíuse unha píapara o baño dunha soa persoa e, final-mente, un t a n q u e comunal dentrodunha caseta de madeira substituídapor outra de pedra. Estes eran os bañosvellos. Tras o asolagamento do balnea-rio do río, construíuse unha pequenaedificación de planta baixa, na que seinstalaron uns novos baños para aten-der a demanda de todos os que seguíana acudir na procura das augas deCortegada.

Unhas mesquiñas liortas entre ospaisanos membros das xuntas veciñais

fixo que, nos últimos anos, os Baños doMonte tive ran un desenvo l ve m e n t oindependente ó do balneario deCortegada.

Actualmente hai dúas pequenasconstruccións: a máis cative i ra, senpretensións estéticas, contén os bañosnovos, a outra, situada preto do manan-cial, é máis recente, está feita en pedrae conta con duchas e unha fonte deauga sulfurosa. O lugar está acondicio-nado para o lecer, constituíndo un agra-dable escenario de paseo e descanso.

Baños do Monte

Escudo no pazo do conde de Ximonde

20

Os dous balnearios, o de Cortegadae o do Monte, están abertos de xuño aoutubro e as súas augas sulfurosas,ferruxinosas e termais, que acadan os38 ºC, posúen recoñecidas propiedadespara as enfermidades hepáticas, respi-ratorias, gastrointestinais, xenético-uri-narias e enfermidades da pel.

De interese

Na parroquia de Meréns existen osrestos do Pazo do conde de Ximonde(1789), onde se atopa o escudo heráldi-co máis grande de Galicia, con dezaoi-to cuarteis rematados por unha coroacondal. Nel pódense ler os apelidos deAraujo, Feijoo, Ortigueira, Mosquera,Cismero, Figueroa, Nóvoa e Sarmiento.

Na parroquia de Rabiño está oSantuario de San Bieito, famoso santopolos seus diversos milagres, onde secelebran dúas romarías ó ano (21 de

marzo e 11 de xullo), sendo as máisimportantes de toda a comarca e ás queacoden persoas tamén da comarca deTerra de Celanova e Paradanta (esta naveciña provincia de Pontevedra). Osprincipais monumentos da parroquiason o Santuario de San Bieito e na súaparte posterior o humilladoiro, cons-trucción única en Galicia.

Na parroquia de Valongo é de espe-cial relevancia a Igrexa parroquial deSan Martiño, construída gracias ó dona-tivo de Frei Diego Martín de Vergara,que chegou a arcebispo nas Américas.

En Zaparín atópase o único vestixioque se conserva do paso dos romanospor este municipio, un Miliario que foi«Cristianizado» xa que hoxe forma abase dun cruceiro na praza da igrexa.

San Bieito do Rabiño

San Martiño de Valongo

21

Ac u l t u ra castrexa ou culturados castros, florece na segun-da metade da Idade de Ferro,

con características diferenciadas segun-do o lugar da Península no que apare-za. No N.O. o núcleo central situaríasena actual Galicia ata o Navia polo lestee o Douro polo sur.

Esta cultura castrexa será o resulta-do da fusión das formas culturais pro-cedentes xa da época do Bronce, eincluso de antes, e de numerosas apor-tacións novidosas. En moitos casos per-durará ata a época Baixo Romana. Osceltas traerán novas variedades degando, o cabalo domesticado e proba-blemente o centeo.

O primeiro pobo celta que invadeGalicia é o dos Saefes, no XI a.C.Someterá ó Oestrymnio, pero esteinfluirá no primeiro sobre todo no eidoda relixión, da organización política edas relacións marítimas con Bretaña eInglaterra. O seu carácter eminente-mente guerreiro fixo que Estrabón dixe-ra deles que eran os máis difíciles devencer de toda Lusitania.

Coñécense como castros os poboa-dos da Idade do Ferro, situados en luga-res de fácil defensa, dende o que domi-nan estratexicamente un territorio(pasos, vales, zonas de cultivo), e arro-deados de fortificacións. Polo xera lsituábanse nos cumios dos outeiros(Viladonga, Torroso, Penalba), ou máisfrecuentemente, nos espolóns dasladeiras (Troña). Na costa, ás vecesconstruíanse sobre promontorios cos-teiros (Santa Tegra), ou en pequenasillas (Toralla) ou penínsulas, defendidaspor un istmo (Baroña, Neixón). Comúna todos eles é o feito de que o home seadapta ó terreo e non ó contrario.

En canto ós templos, a única cons-trucción atopada é a de Elviña. O deMeirás conserva unha necrópoles.Noutros castros existían pequenasconstruccións en forma de caixa ondese gardaban as cinzas. Existen taméno u t ras parcialmente soterradas, cundepósito para a auga, nas que os vesti-xios de lume indican que debían servirpara incinerar os cadáveres.

Vicente Touzón Veiga

A etapa castrexa

Castro de Santa Tegra. A Garda (Pontevedra)

Viladonga (Lugo). Castro moi estudiado e coidado. Conservafoxos, parapetos, murallas, antecastro e croa. É importante o

museo que se atopa na entrada do xacemento.Habitado ata o século V d.C.

22

Dende finais do Megalítico apare-cen insculturas sobre as rochas graníti-cas a ceo aberto das que se descoñeceaínda a verdadeira orixe e significado.

A Cultura Castrexa destaca, sobretodo, por ser a primeira cultura, na áreado Noroeste, da que coñecemos o seuhábitat con bastante exactitude. No pri-meiro milenio a. de C., o poboamentocastrexo caracterizouse polos seuspequenos asentamentos, pequenasaldeas esparexidas polo territoriodunha maneira bastante uniforme,cunha economía agraria baseada nocultivo de cereal, na gandería (especial-mente nas zonas menos aptas para ocultivo), e en boa medida na colleita defroitos secos panificables, e mariscosna costa. A chegada dos conquistado-res romanos coincidiu co auxe doCastrexo: a partir do século I a.C.comezan a construírse as grandes cita-nias, sobre todo na metade meridional,e todos os aspectos da cultura materialdan o mellor de si, con exemplossobresaíntes nas artes plásticas e sobretodo na orfebrería. Polo tanto, as basesdo florecemento da Cultura Castrexa xa

estaban postas anteriormente á con-quista romana.

Unha das características que dife-rencian a Cultura Castrexa de outrosasentamentos da Idade do Ferro son aspeculiaridades da súa arquitectura .Principalmente, o tamaño reducido dassúas habitacións, e a presencia maiori-taria da planta circular. Esto está enrelación co tipo de cubertas emprega-do, e coa adaptación da arquitectura óclima. As cubertas de palla son efecti-vas con inclinacións de 45 a 50º, poloque non son aptas para cubrir grandessuperficies de planta angular sen ergueralgún dos muros ata alturas considera-bles. Por iso, os castrexos preferiron aplanta circular, cuberta de colmo, e desuperficie cativa, o que terá gra ninfluencia na configuración da tramaurbana.

En canto á planta circular, foron for-muladas numerosas hipóteses sobre aposible orixe e as causas da súa pervi-vencia ata os primeiros séculos da nosaera. A hipótese máis razoable pareceser a do seu endoxénese, a partir dasconstruccións circulares feitas de mate-riais vexetais (estacas con varas flexi-

Castro de Elviña (A Coruña)Poboado dende o século V a.C. ata o V d.C.

Castro de San Cibrao de Las (Ourense)Un dos castros máis impresionantes

23

bles entrelazadas para construír osmuros), que deberon constituír a viven-da das poboacións da Idade do Bronce.

As cabanas de materiais vexetaistiveron unha longa pervivencia ó longode todo o primeiro milenio a.C., retro-cedendo definitivamente ante as cons-truccións de pedra, aló polos séculos IIIe II a.C. Áchanse ben documentadas noCastro de Cameixa, escavado porLópez Cuevillas nos anos 40.

As cabanas de pedra non son poste-riores ás cabanas vexetais. Esta opiniónestá baseada no feito de que en moitoscastros onde existen varios niveis deocupación (Castromao, Cameixa, AG raña, Troña, Saceda), as cabanasvexetais aparecen nos niveis máis anti-gos, mentres que as construccións depedra son as máis modernas. Anquetamén están datados niveis de construc-cións pétreas no período formativo daCultura Castrexa, no século IX a.C.(Coto da Pena, Portugal), ou no VIII-VIIa.C. (Torroso, Monte das Croas).

Por outra banda, construccións demateriais perecedeiros parecen pervivirata a Conquista romana, anque poloséculo III-II a.C. as cabanas de pedracomezan a se xeneralizar. O feito de

que durante longo tempo os castrexosv ivisen en habitacións de materiaisvexetais non se debía a dificultades téc-nicas, pois o seu dominio das técnicasde cantería quedan de manifesto nassúas fortificacións.

A época de esplendor dos castroscoincidiu coa Conquista do Noroeste,en dúas ondadas invasoras, primeirocon Decimo Julio Bruto, e despois nasG u e r ras Cántabras, na época deAugusto. Os castros floreceron ata aépoca flavia, na que os cambios admi-nistrativos e a concesión do ius latii,contribuíron á decadencia deste tipo dehábitat, que ata entón conformara aauténtica trama urbana do noroeste.Algúns destes castros eran maiores enpoboación e extensión ás pequenascidades fundadas polos romanos, eaínda mantiveron a súa importanciacomo capitais políticas durante os pri-meiros séculos da nosa era. Polo sécu-lo IV os castros foron abandonados,dando paso a outras formas de hábitat,abertas e nos vales. Aínda foron os cas-tros ocupados en épocas de crise,como cando as invasións suevas.

Castro de San Román (Lugo)

Castro de Troña (Pontevedra)Estivo ocupado desde o século VI a.C ata o V d.C.

24

Aexposición titulada Galicia eE u r o p a foi inaugurada polopresidente do Pa r l a m e n t o

Europeo e é a primeira dun escultorespañol que se celebra nesta institución

As esculturas de CándidoPazos representan a Galicia nossalóns do Parlamento Europeo

As esculturas do artista composte-lán Cándido Pazos representan aGalicia nos salóns do Pa r l a m e n t oEuropeo, en Bruxelas. Esta mostra, quese presentou co nome de Galicia eEuropa, foi inaugurada polo presidentedo Parlamento Europeo, Leo Cox, e é ap r i m e i ra dun escultor español que seamosa nesta institución europea.D u rante a presentación, Cox asegurouque celebra que sexa Galicia o centrodeste primeiro evento enmarcado naPresidencia española, e asegurou quealgúns dos temas abordados na exposi-ción sonlle moi familiares por aseme-llarse ós da cultura irlandesa.

Neste acto tamén estiveron presen-tes o eurodeputado Daniel Varela, oministro de Fomento, Álvarez Cascos; eo vicepresidente do Pa r l a m e n t oEuropeo, Alejo Vidal Cuadras, así comorepresentantes políticos da maioría dospaíses integrados na Unión Europea.

Esta exposición permaneceu abertaó público en Bruxelas ata o 25 de

marzo; a obra constaba de varias pezasque representan fenómenos propios daantropoloxía galega como a tradiciónxacobea, os cruceiros, a SantaCompaña, e, con especial preponde-rancia, a vida en torno ó mar.

Azaira

As Esculturas que conformanGalicia e Europa son obras de pequenoe mediano tamaño realizadas, basica-mente, en serpentina e azaira conalgúns detalles en prata. A serpentinautilizada nestas pezas foi extra í d adunha canteira de Santiago deCompostela, mentres que a azaira é unmaterial cunha textura e cor semellanteó acibeche, creado por Cándido Pazosa partir da fusión deste material conoutros minerais.

Tomás Veigas

CÁNDIDO PAZOS, escultor

25

Agasallo

Segundo informou o artista galegona inauguración desta mostra enBruxelas, remitirá á Cámara europeaunha esfera armilar deseñada pararepresentar o globo terráqueo con tóda-las cidades que levan o nome deSantiago. Con este agasallo, quedaráno Parlamento europeo unha mostra daarte escultórica de Galicia.

Traxectoria multidisciplinar

Pazos naceu na praza do Toural deSantiago de Compostela en 1943, e foialumno de Fernando Mayer, na Escolade Arte Mestre Mateo. Ó longo da súacarreira artística destacou en numero-sas disciplinas como a pintura, a foto-grafía e a escultura. En 1957 foi distin-guido co Premio Nacional de Debuxo,e posteriormente recibiu o PrimeiroPremio de Fo t o g rafía en Cor daDeputación de Pontevedra e o PrimeiroPremio de Fotografía en branco e negroda Escola Naval de Marín. Pazos reali-zou a súa primeira exposición escultó-

rica en 1996, no Hostal dos ReisCatólicos, onde a partir desta data pre-senta tódolos meses de decembro assúas novidades nesta materia.

Entre as produccións máis destaca-das deste artista galego salienta o dese-ño da vaixela realizada para a CasaReal española con motivo 25 aniversa-rio da Coroación do Rei Juan Carlos I,así como diferentes traballos paraParadores de Turismo de España, Xuntade Galicia, Parques Nacionales, e oMinisterio de Medio Ambiente.

As súas obras foron seleccionadaspola World Gallery para expoñer conSubirachs, Bifill e Lorenzo Quinn. En2001, expuxo en Expogalicia enMéxico D.F., coincidindo coa visita dopresidente da Xunta, Manuel Fraga, aeste país norteamericano. Na actualida-de, os seus traballos están distribuídosen varios países. Durante o pasado mesde outubro, Cándido Pazos presentoualgunhas das súas obras na Casa deGalicia en Madrid.

26

Mónica Calvo

La migración de Galicia a Vitoria

700

600

500

400

300

200

100

0<1965 1966-1975 1976-1985 1986-1995 1996

HOMBRES

MUJERES

EVOLUCIÓN DE LOS MIGRANTES DE VITORIA-GASTEIZPROCEDENTES DE GALICIA, POR SEXOS.

Vitoria vivió desde 1955 uncambio brusco y acelerado ensu estructura económica,

cimentado principalmente en el fuertecrecimiento del sector metalúrgico ymecánico.

La prosperidad económica de fina-les de los 50 y de la década de los 60se debió, entre otros factores, a la ópti-ma situación geográfica de Vi t o r i acomo nudo de comunicaciones, a las a t u ración de suelo industrial enVizcaya y Guipúzcoa, a las ventajas fis-cales y a la numerosa mano de obra,procedentes principalmente de la pro-pia provincia, de Vizcaya y Navarra, deCastilla y León, Extremadura, ademásde otras zonas como Andalucía,Galicia y Castilla-La Mancha.

Tal Avalancha de foráneos convirtióVitoria en una auténtica ciudad, el cre-cimiento demográfico fue espectacular.En 1.950 vivían en Vitoria 53.571 per-sonas y, en 1.960, la cifra subió a74.936 habitantes. Quince años des-pués, en 1.975, la población vitorianase disparó hasta los 173.137 ciudada-nos. Álava estaba habitada ese año por541.795 personas.

Muchos fueron los gallegos que enla década de los 50, dejaron su tierra,para venir a trabajar a Vitoria.

No hay diferencias significativa sentre hombres y mujeres: En el periodoestudiado han llegado 1.968 gallegos y1.938 gallegas.

27

AÑO

1997 1998 1999 2000 TOTAL

ALTAS EN EL PADRÓN DE VITORIA-GASTEIZ 120 112 120 145 497

BAJAS EN EL PADRÓN DE VITORIA-GASTEIZ 64 62 116 108 350

SALDO CON GALICIA 56 50 4 37 147

SALDO MIGRATORIO CON GALICIA

Según el Padrón Municipal de Habitantes de Vitoria-Gasteiz, a fecha 1 de enerode 2001, hay registradas un total de 4.311 personas que han nacido en Galicia, 211personas menos que hace quince años; representan el 2% del total de la poblaciónempadronada en el municipio de Vitoria-Gasteiz.

1986 1991 1996 enero-01

HOMBRES NACIDOS EN GALICIA 2.295 2.379 2.507 2.228

MUJERES NACIDAS EN GALICIA 2.275 2.292 2.492 2.083

TOTAL RESIDENTES EN VITORIA NACIDOS EN GALICIA 4.570 4.671 4.999 4.311

TOTAL RESIDENTES EN VITORIA-GASTEIZ 199.499 206.116 214.234 220.254

% TOTAL 2,29% 2,27% 2,33% 1,96%

CENSO DE POBLACION PADRÒN

RESIDENTES EN VITORIA-GASTEIZ NACIDOS EN GALICIA

Hoy todavía el saldo migratorio con la comunidad de Galicia es positivo. En loscuatro últimos años han llegado a Vitoria-Gasteiz un total de 497 gallegos y se hanido a la comunidad gallega 350, resultando un saldo positivo de 147 personas.

28

Desde el punto de vista del lugar de procedencia, en torno al 4% de las perso-nas que llegan a Vitoria-Gasteiz proceden de Galicia y además de forma constanteen todos los períodos analizados.

Desde el punto de vista del lugar de asentamiento, en torno al 8% de los galle-gos que llegan a Euskadi se asientan en Vitoria-Gasteiz, con variaciones importan-tes según el periodo de llegada.

FUENTES:- Censos de población y vivienda. ESAT (Instituto Vasco de Estadísticas) - Padrón Municipal de Habitantes. Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz.

PROCEDENTES DE GALICIA <1965 1966-1975 1976-1985 1986-1995 1996 TOTAL

LLEGAN A EUSKADI 22.735 13.289 5.269 4.760 315 46.386

LLEGAN A ALAVA 1.584 1.445 879 856 44 4.808

LLEGAN A VITORIA 1.077 1.231 785 779 34 3.906

% ASENTADOS EN VITORIA 5% 9% 15% 16% 11% 8%

POBLACIÓN DE MIGRANTES DE GALICIA A EUSKADI

EDAD 0-14 15-29 30-44 45-59 60-74 75-89 90-99 100

POBLACIÓN DE MIGRANTES DE GALICIA SEGÚN EDAD

29

Mónica Calvo

O noso Centro camiña

Actividades do Centro en fotosno que vai do ano 2.002

Entroido

Representación da obra de teatro «A tíaLambida» a cargo do grupo Alecrín

Actuación do coro «Aturuxo»

30

Grupo de montaña«Saraibas»

O grupo de montaña«Saraibas» segue a per-correr a xeografía alave-sa e limítrofe; o día 10de marzo andaron poloalto de Toloño, visitarono mosteiro (en ruínas) etamén as neve i ras, ondeos monxes acumulabano xelo aproveitando asn e va d a s .

Cea para socios e familiares, odía do entroido, despois baile atapreto da mañá coa orquestra Ritmo.

Cea de traba-llo, na que parti-ciparon algúnsc o l a b o ra d o r e sdesta revista.

31

Do 15-01-02 ó 03-02-02 houbounha exposición de libros, e materialrecollido de revistas e periódicos,sobre a vida e a obra do poeta RamónCabanillas, unha obra propiedade doConcello de Cambados.

Lembrando aRamón Cabanillas

O axedrecista Valentín Álva r e zNúñez xogando unha partida simul-tánea contra 21 xogadores.

Campionato de axedrez

33

Se a calquer galego lle pregunta-mos polas oliveiras de Galicia,habería responder como din

que fan todos os galegos, con outra pre-gunta: "...E logo... ¿quen lle dixo que enGalicia hai oliveiras? ¿E onde as viuvosté?"

E vostede, que está a ler isto, pénseodetidamente... ¿seguro que nunca repa-rou en algunha? ¿Nen sequer lembraunha oliveira? ¿Non as haberá perto daigrexa da súa parroquia? ¿Ou na hortado veciño? ¿Ou na súa propia leira?Pénseo ben..., verá como aparecen tresou catro na súa memoria.

Aínda que moitas persoas cren quea oliveira é unha árbore autóctona doSur de España, o certo é que chegou áPenínsula Ibérica importada polosromanos, que trouxeron o seu cultivotamén á antiga Gallaecia.

Durante moitos séculos, sobre todona parte sur de Galicia, sementáronse ecoidáronse oliveiras para a produciónfamiliar de aceite, pero que paseniña-mente foron desaparecendo.

Porén, é estraño o ámbito rural enque non se encontren exemplares, quehoxe só serven como elementos deco-rativos ou simplemente lembranza dosseus diversos fins:

• Consumo propio: o aceite elabo-rado artesanalmente servía para usofamiliar, non para comercializar.

• Propiedades curativas para perso-as e animais: o valor medicinal deste

aceite virxe era importante para a súaaplicación en eccemas ou calquera tipode enfermidade da pel das persoas oupara os animais (mamitis das vacas,carrachas nos cans, etc...)

• Remedio de menciñeiras, curan-deiras ou meigas: mentres untaban conaceite a parte do corpo danada, "bendi-cíase", ou sexa recitaban oracións ouladaíñas correspondentes á curaciónque querían facer.

Nos adros das igrexas había olivei-ra(s), pois é árbore de connotaciónsrelixiosas para o catolicismo, sobretodo na celebración do Domingo deRamos. Case todas as nenas e algúnsnenos portaban palmas para seren ben-dicidas (palmas nun principio arranca-das de palmeiras tamén existentes en

Merche Espiño (Santiago de Compostela)

Topónimos

A OLIVEIRA EN GALICIA (UNHA APROXIMACIÓN Á TOPONIMIA)

34

UNHA APROXIMACIÓN Á TOPONIMIA

Como recordo de épocas máis prós-peras e fructíferas para as oliveiras gale-gas (en Portugal aínda se coñece conome de "aceitona galega" un tipo deoliva pequeniña, que produce un boaceite, a maioría das veces exprimidoartesanalmente), na nosa toponimiaencontramos nomes de lugar referidosá "oliveira e variantes" nas catro provin-cias galegas:

LUGOLugo é o lugar que menos restos

c o n s e r va, só temos recollidos dousnomes: O l ve d a e Santa María deOlveda no concello de Antas de Ulla.

PONTEVEDRAXunto con A Coruña, é a provincia

que máis topónimos posúe do camposemántico de que estamos a falar:Olivas, situado en Pazos de Reis, noconcello de Tui; San Lourenzo deO l ive i ra, San Mateo de Olive i ra eSantiago de Olive i ra pertencen aPonteareas; encontramos un S a n t aMaría de Olives en A Estrada; Oliveirapertence á parroquia de Borreiros, enGondomar e outro Oliveira é de Vigo,e mesmo existe un Oliveira en SanSalvador de Poio.

Non podemos esquecer que Vigo éa CIDADE OLÍVICA por excelencia,posúe un enorme exemplar de oliveirano Paseo de Alfonso, que pasa por ser osímbolo da cidade, filla da que estárepresentada no seu escudo heráldico.

Galicia), as persoas adultas e os nenosl e vaban unhas pólas de olive i ra, amaior parte delas cortadas dos exem-plares das súas propias casas ou dascasas veciñas.

No ano 1780, século XVIII, oIlustrado marqués de Santa Cruz deRivadulla, dono do pazo de Ortigueira,sito en Vedra, A Coruña, quixo poñeren práctica un amplo proxecto de ela-boración de aceite, e mandou plantarvarias hectáreas de oliveiras nas súasterras. O resultado foi moito menosrendábel do que el supuxo, polo que aprodución de aceite a grande escala foiabandonada. Como lembranza daépoca da Ilustración, existen no pazoun muíño de aceite e un impresionantepaseo de oliveiras, con medio millar deexemplares, case todos eles anterioresao século XIX. O General Armada,actual dono, lembra como na súainfancia aínda se elaboraba aceite enSanta Cruz de Rivadulla.

A verdade é que hoxe xa case nin-guén extrae aceite das olivas galegas.De feito, nos comezos deste séculoXXI, tan só funciona un muíño de acei-te en Larouco, perto de Montefurado,nas beiras do río Sil.

35

CORUÑAEn Coruña, encóntranse varios luga-

res coa variante de Oliveira moi esten-dida. Por exemplo en Ribeira atopamosOliveira de Arriba e a parroquia deSanta María de Oliveira; outra aldeachamada Oliveira aparece en Reis, noconcello de Teo; en Dumbría recolle-mos topónimos como San Martiño deOliveira, e na variante Oliveiro; áchan-se tamén en Dumbría Santiago deOliveiroa ou simplemente Olveiroa; seimos a Corcubión, na parroquia deRedonda, existe un lugar denominadoOliveira; e por último, en Fontecada,Santa Comba, aparece un curiosoAlmozara, que ten que ver co nomeárabe dos muíños de aceite, similar aoutro de Boborás, Ourense.

OURENSEA pesar de ser lugar de tradición

ancestral olivareira, polo seu clima, natoponimia achamos poucos restos, sóOliveira, na parroquia de San Salvadorde Arnoia, ou Olivar, en Esposende,concello de Cenlle. Pero, relacionadocon "almozara", aparece taménAlmuzara en Xubencos, Boborás.

Aparte dos topónimos reseñados,existen RÍOS e MONTES con estadenominación, por exemplo o Monteda Oliva, de 761 m. de altitude, sito enPardellán, Rubián, Ourense, ou o Altoda Olive i ra , monte de 398 m., enMougás, Oia, Pontevedra. En canto aRÍOS, só recollemos o Olivedo, que éun afluente do río Sil pola esquerda, eque pasa por Penín, Ourense.

RÚAS EN CIDADESTamén nas cidades e vilas de

Galicia hai referencia a estas árboresque criamos que non existían na nosaterra, pero que parece que si que ashoubo, e en cantidade, polas pegadasdeixadas: Santiago, Coruña, Ourense,Pontevedra, Lugo, Vigo e Tui posúenrúas adicadas á oliveira (¿será só unhacuriosa casualidade?):

• Santiago de Compostela, no cascohistórico: Rúa da Oliveira.

• A Coruña cidade: Calle da Oliva.• Corcubión: Rúa da Oliveira• Lugo cidade: Rúa da Oliveira.• Ourense: Camiño das Oliveiras.• Po n t e ve d ra cidade: a Rúa da

Oliva é a arteria comercial principal docasco urbano, mentres a Rúa daOliveira é moito máis pequena.

• Tui: non hai un nome de rúa con-creta, senón o “Bairro da Oliveira”.

36

O que non monta a cabalo, nunca se caedo cabalo.

Unha mala verba non resga a roupa, perorompe a alma.

O labor dos rapaces é pouco, mais quen operde é un louco.

Envexa non teñas do campo do veciño,antes fai o que el fai e atoparás o camiño.

Mentres está enriba dela o capador, nondigas que a porca é túa.

Non busques por amigo ó rico nin ónobre, senón ó bo, aínda que sexa pobre.

Le e pensa...

O Refraneiro

...En Caldas de Reis (Pontevedra) atópase o único taller de fundición de campás de Galicia?

...O primeiro libro impreso en Galicia, titulado «Misal de Monterrey», xoia bibliográfica,que data do ano 1494, foi impreso en Verín (Ourense) polos impresores Porres e Lapassera?Hoxe atópase con outros exemplares no Museo da Catedral de Ourense.

...«GALDRUPAR» é a particular maneira de falar que tiñan os cesteiros en Galicia?

...Os ríos galegos, aínda que pequenos, teñen un considerable caudal. O Miño ocupa o pri-meiro lugar peninsular por caudal relativo e o cuarto por caudal absoluto. Ademais, é o ríomáis longo de Galicia con case 350 Km. e, xunto co Ulla, é navegable no seu treito inferior?

«Ni en los objetos, ni en las fortunas encontraremos una felicidad que sólo podemos bus-car en nosotros mismos». Federico el Grande.

«Nadie puede ser feliz si no se valora a sí mismo». Jean Jacques Rousseau.

«La constitución sólo garantiza el derecho a perseguir la felicidad. Hay que luchar paraobtenerla». Benjamin Franklin.

«La Historia atestigua que la felicidad del hombre, desde que Eva comió la manzana,depende de la comida». Lord Byron.

«Unos nos hacen felices cuando llegan; otros cuando se van». Oscar Wilde.

¿Sabías que...

37

As historias, lendas, anécdotase contos de lobos, coido queveñen de moi lonxe no

tempo. A lenda di que unha loba deude mamar a Rómulo e Remo, pero talvez o respecto, os medos que oshumanos lles temos ós lobos xa ve ñ e nde antes.

Na aldea onde nacín contaban osmaiores moitas historias de lobos, e amin chamábame a atención o feito deque os lobos malos, os que atacabaná xente ou facían falcatruadas desona, sempre o facían noutras aldeas,nas de lonxe.

Un contaba que un rapaz agatuñouó bico dun freixo cando un lobo llequería fincar o dente, logo o lobocomezou a ouve a r, chamando a outroslobos, ata que se xuntaron media duciadeles e nun momento dado comezarona roer no pé do freixo. Era noite del u a r, o rapaz xa se vía comido polasf e ras e non era quen de ceibar unberro, mais tivo a ocorrencia de abane-ar a árbore e os animais deron en

correr tras da sombra del ata acabardesfalecidos. Xa preto da mañá, taméncansiño de tanto puxar dun lado paraoutro, sentiu ladrar os cans que batíannos lobos e puido ceibar un asubío,logo berrou canto puido e agardou queo viñeran baixar os homes da aldea,porque el estaba abrazado ó freixo enon era quen de se soltar.

Outros contaban as moitas maneirasque había de cazar lobos; das súas loi-tas en tempo de celo, da maneira quetiñan de chamar polos compañeiroscando precisaban deles...

Tampouco faltaban os contos denenos criados por unha loba e de

A loba dando de mamar a Rómulo e Remo

Xogos, loitas e ouveos do lobo

Tomás Veigas

O mito dos homes lobo

38

rantes e cambios da personalidade, nonsendo capaces de xebrar a realidade doimaxinado.

Na época das bruxas, ademais, con-tribuíron a espallar o mito algúns psicó-ticos e outros enfermos mentais comoesquizofrénicos, sádicos, necrófilos epsicópatas que en moitas ocasións terí-an acudido á licantropía para dar saídaós seus delirios ou ós seus instintosmorbosos. Estes personaxes asegurabanpoder transformarse en lobo, e que nasnoites de lúa chea o seu corpo secubría de pelo, os seus dentes transfor-mábanse en caninos e as unllas medra-ban ata se converter en poutas. Ópouco tempo atopábanse va g a n d opolas rúas axexando a unha víctima ácal atacarían, morderían e nalgunhasocasións desgarrarían e incluso comerí-an cachos do seu corpo...

Hoxe tamén son coñecidas outro

homes (nunca mulle-res) que se transfor-maban en loboscando a fase da lúa ea conxunción dosastros eran propicios.

O mito do home-lobo estendeuse na Idade Media e per-durou ó longo do tempo ata hoxe.Naquela época cometíanse gran canti-dade de crimes sádicos e sexuais quesempre se atribuían a seres sobrenatu-rais, debido á superstición e tamén ómedo da xente.

Quizais por esa razón resulta curio-so comparar eses delictos cos de tiposexual cometidos polos criminais con-temporáneos, pois vemos que as viola-cións e os asasinatos que se atribuíanós homes-lobo son exactamente igualesós de hoxe en día.

En psiquiatría, alicantropía é tan sóunha enfermidademental con tenden-cia caníbal na queo enfermo imaxinaestar transformadoen lobo e inclusoimita os seus ouve-os, con tendencia anegarse a comeroutro alimento quenon sexa carnecrúa e ben san-grante. Estes enfer-mos sofren de his-terismo con aluci-nacións, ideas deli-

Algúns homes soñan que se converten en lobo

39

tipo de enfermidades que poderíanexplicar parte da licantropía, como aporfiria conxénita. Esta caracterízase porproblemas cutáneos, fotosensibilidade edepósitos de porfina, un pigmento dosglóbulos vermellos que avermellan osdentes e mais a ouriña, dando a impre-sión que o enfermo bebeu sangue.

Outras enfermidades como a hiper-tricosis ou o hirsutismo, provocan ocrecemento desmesurado do cabelopor todo o corpo incluída a face, que seben hoxe as interpretamos como enfer-midades hereditarias, antano a supersti-ción inducía ós pacientes a crer que seconverteran en bestas...

Por outra banda, ó longo da historiaxurdiron algúns criminais considerados«homes-lobo» polas súas afecciónscaníbales á hora de matar unha vícti-ma. Entón, se os crimes e a violencia dolicántropo son reais e existiron dende o

século XV, ¿é a explicación do fenóme-no a que está equivocada desde entón?

Manuel Blanco Romasanta: «O Home Lobo de Allariz»

No Arquivo Histórico do Reino deGalicia consérvase un insólito procesoxudicial baixo a referencia «Causa1788, do home-lobo», datado no ano1852.

Este curioso documento consta de2000 páxinas de texto manuscrito, erecolle a sentencia contra un dos asasi-nos máis coñecidos na historia docrime español. Neste proceso, o únicocoñecido en que se xulga e se condenalegalmente a un personaxe tratándooabertamente de «lobo», interveu amesma raíña Isabel II...

O home do que estamos a falar eraManuel Blanco Romasanta, de 42 anosde idade, aparencia agradable, coñeci-do e apreciado polos veciños de Allariz(Ourense). El dedicábase á ve n d aambulante entre Galicia e Po r t u g a l ,ademais de ser un gran coñecedor dosbosques da rexión e axudar ós viaxeirosa atravesar as montañas desde Galicia aLeón, Asturias e Cantabria.

As dúas primeiras víctimas, nai efilla, de 47 e 17 anos, faleceron no ano1846. Elas dispuxeron abandonar o seupobo natal e ir cara a Santander, ondeesperaban atopar un emprego e mello-res condicións de vida, lonxe do durot raballo no campo. Acordaron queRomasanta as acompañase na viaxe, eos tres se puxeron en camiño. A señoradeixábase guiar en silencio, confiando

O home-lobo de Allariz

40

plenamente naquel home tan agradablee servicial, sen imaxinar sequera o queocorrería unha vez metidos nun daque-les frondosos bosques galegos...

De súpeto, Manuel Romasantadetense sacudido por un calafrío emovementos espasmódicos. Comeza agolsar unha escuma espesa contraendoa boca coma se a súa mandíbula esti-vera a se desencaixar, cos ollos inex-presivos e mirada perdida, mentres queas dúas mulleres non atinan máis que amiralo, asustadas, aterecidas. De súpe-to, sen lles dar tempo a reaccionar,bótase enriba da nai ruxindo salvaxe-mente, e o mesmo que unha besta mór-delle o colo.

Excitado polo sabor do sangue quecomezaba a manar da ferida segue adilacerar a pel da señora ata que caemorta. Acto seguido lánzase riba dafilla, que permanecía hipnotizadaobservando a escena entre bágoas, senser quen de se mover. Unha vez mortatamén esta, oculta o que queda doscadáveres entre uns matos, e como senon houbera pasado nada, métese nobosque, onde permanece varios díasantes de regresar ó pobo.

Cando volve, conta unha historia ósfamiliares das víctimas:

«Están felices as dúas, sempre queas vexo todo é un darme gracias porhabelas levado a Santander. Bos amos,boa comida, e ata bo tempo, que o sali-tre do mar é sempre mellor ca humida-de e a friaxe destes montes...»

Non tardou en convencer a máismulleres para que seguiran o mesmocamiño cas dúas «afortunadas», emi-grar a Cantabria, onde o nivel de vida émoi próspero e os máis adiñeiradosbuscan mozas para telas nas súas casascomo serventas. Así, outras veciñas sefarían acompañar do guía nas súas via-xes, á procura dunha boa colocación.

Os seguintes serían unha señora de34 anos e o seu fillo. Anque descon-fiando en parte porque só tiñan as noti-cias oídas a Romasanta e non damesma veciña. Ó cabo termina porc o nvencerse, vende o pouco queposuía e lánzase á aventura...

Como sucedera coas outras dúas,nun lugar do bosque con vexetaciónespesa o guía comeza a comportarse deforma estraña. Insiste para que se dete-ñan a «comer algo» (nunca mellordito). Acende o lume, e como xa eranoite propón que durman un pouco acarón do lume. Evidentemente, el nontiña intención de durmir, pero si deespreitar os movementos dos seusacompañantes. Estivo axexando un bopouco, notándose cada vez máis exci-tado, ata que chegou o momento quelle pareceu propicio, entón ergueusesen facer ruído e sacando un coitelo do

O lobo excitado, ollando a súa presa

41

zurrón que lle colgaba do ombro, ases-ta unha coitelada mortal no corazón damuller. Fixo o mesmo co neno que dur-mía sen decatarse de nada. Logo, vícti-ma de novas convulsións, dedicouse adilacerar os corpos cos dentes e a bebe-lo sangue que saía das feridas, rema-tando a carnicería con novas coiteladasnos colos sen vida. Despois rexistra ospetos das víctimas e rouba os poucoscartos que levaban; logo oculta oscadáveres e senta para beber un grolode viño que levaba na bota, finalmentedeitouse a durmir a pé do lume, comose nada houbese ocorrido.

A mesma sorte correrían cinco per-soas máis, todas mulleres e nenos, quepartían na procura de mellores condi-cións de vida.

Como os anos pasaban e os familia-res non volvían ter noticias, máis que oque Romasanta contaba, empezaron acorrer rumores por todo o pobo de queos viaxantes foran asasinados. As sos-peitas, que evidentemente xiraban arre-dor do guía, resultarían fundadas candoun veciño dixo que sempre vira aRomasanta viaxar só, sen rastro dasmulleres nin dos nenos. Logo pasou deser sospeitoso de nove crimes a se con-verter en acusado. Pero liscou do lugarantes de que o consigan deter.

Abandonou Galicia e foise a unhavila de Toledo, onde estivo tra b a l l a n d ocomo segador ata que foi recoñecido edenunciado en xullo de 1852 por unveciño. O alcalde desa localidade dictaun auto de detención no que se lle acusados nove crimes, ademais de roubos nascasas das víctimas para vender logo os

obxectos nosm e rcados dol u g a r. Un mesmáis tarde foiconducido á pri-sión de Allariz,onde confesacunha estremece-d o ra frialdade econ todo luxo dedetalles, como asasinou e devorou adoce persoas nos bosques galegos.

«Todo foi por culpa dunha maldi-ción de un dos meus parentes, ou qui-zais dos meus pais —dixo—, o caso éque me convertía en lobo. Sentía aqueldesacougo, unha carraxe que me facíatolear, comezaba por quitar a roupa,esmequellándoa, logo a me revolquiñarpolo chan ata que ía tomando forma delobo... Coido que a maldición termina-rá o día de San Pedro, cando se cum-pran trece anos dende a primeira meta-morfose...»

Acto seguido, o asombrado xuízordena ós médicos realizar un recoñe-cemento psiquiátrico ó acusado, paradeterminar o seu estado mental. Tresmédicos e dous cirurxiáns emitirían uninforme:

«O acusado pretende facerse pasarpor un ser fatal e misterioso, un xeniodo mal, lanzado por Deus nun mundoque non é o seu, que foi creado polomal alleo, el é impelido pola forzaoculta dunha lei irresistible, en virtudeda cal cumpre o seu fatídico e tenebro-so destino...

Na persoa hai dous fundamentos de

42

facultades: o cerebro, para as do enten-demento, e as vísceras para os arrinquesou ímpetos, e da ocorrencia de ambasorixes resulta un terceiro estado potente etemible: esaxeradas estas facultades pro-ducen efectos diversos proporcionais ásúa orixe, e na terceira o concurso deambas tornan á persoa parva ou tola. Alicantropía pertence á terceira, por iso sepresta especial atención ó exame do esta-do visceral do reo así como da craneos-copia...

Non se presenta no organismo dodetido nin sinales amnésicas, nin causasnin motivos actuais capaces de dar orixea perturbacións violentas da intelixencia.As inclinacións que del poden inferirse,non son suficientes para explicar porsuposta licantropía, nin os actos queinducen son coactivos e inve n c i b l e s ,polo que Manuel Blanco Romasanta obracon libre albedrío, coñecemento e finmoral...

A súa inclinación ó vicio é voluntariae non forzosa. O procesado non é tolo,nin imbécil, nin monomaníaco, nin o foinin o logrará ser mentres estea preso, epolo contrario resulta que é un perverso,un consumado criminal capaz de todo,frío e sereno, sen bondade e con albe-drío, liberdade e coñecemento. O obxec-to moral que se propoñía era o interese.A súa confesión explícita foi efecto dasorpresa, crendo que todo estaba descu-berto. A súa exculpación é un subterfu-xio. Os actos de piedade, argucia sacríle-ga. A súa metamorfose, un sarcasmo...»

O xuízo contra o Home-Lobo duraaproximadamente un ano, tras o cal, o 6de abril de 1853 emítese unha sentencia

de morte polo xuíz de Allariz, que o con-dena a garrote vil e a unha indemniza-ción de 1000 reais por cada víctima. Senembargo, a sorte estaría do seu lado, poisantes da execución, un hipnólogo fran-cés que seguira o caso do Home-Lobo,envía unha carta ó ministro de Gracia eXustiza afirmando que Romasanta era unafectado dunha monomanía coñecidacomo licantropía, e que debido a undesorde das funcións do seu cerebro nonera responsable dos seus actos. Di que através da hipnose el mesmo tiña tratadoesa enfermidade con algúns dos seuspacientes, polo que pide que non se exe-cute a sentencia e que se lle permitaestudiar o caso.

Ó mesmo tempo, a defensa do acusa-do protesta que non se pode asegurarrotundamente que o verdadeiro asasinofora Romasanta, alegando con razón,que non é suficiente unha confesión paraxustificar un delicto. E en efecto, comonada proba que o home matase realmen-te ás víctimas, mandan unha carta á raíñaIsabel II para que a causa sexa revisadapolo Tribunal Supremo de Xustiza.

En consecuencia, a raíña firma unhaorde que libra a Romasanta da penacapital, reducíndose esta a unha menorcomo era a condena a cadea perpetua.

43

con tempo e moita paciencia todo seentenderá. A min custoume moito,pero aquí me tés.

A quen non lle é tarefa fácil de crertodas estas cousas que che acabo decontar é a un crego. ¿Como pensas tique o tomaría? Imaxina que un día apa-reces na sancristía berrando que acabasde ver a un lobishome...

Probablemente, e se puidese face-lo, excomungaríate, pero, ti, un sercrente que vai todos os domingos (e xanon falemos de cando é festa) á misa, ti,¿como vas crer en trasnos, meigas,demiños e así? Non, non viviches nin-gunha destas cousas, aínda que estásnunha terra habitada por miles destesseres. Pero ti non coñeces esta parte deGalicia, a Galicia no estado máis puro,a auténtica, a única, Galicia terra míti-ca. Fíxate, a palabra xa o di.

Imaxina... Indo un día pola fragaescoitas un ouveo penetrando no teuoído como o ruxido máis agudo,meténdose aí e non querendo saír. Oprimeiro que vén á mente é a imaxedun lobo, pensas que é algo normal,nunha fraga... De repente pensas: «¿Ese non fose un lobo...?» Ti toleas, pode-ríasme contestar, pero... ¿e se eu chedigo que iso que tiescoitas e que vén caraa ti non é tal lobo,senón outro ser chama-do lobishome...? Agorasi, agora decátaste e por

Nos tempos antigos considerá-base que Galicia era unhaterra chea de trasnos e habi-

tada por meigas, demos e outros serespolo estilo, supoño que por iso seinventou a frase de "habelas hailas". Averdade é que unha non cre nestas cou-sas, pero o colmo é que che digan quena túa cidade, nesa que naciches eagora vives hai unha porta que condu-ce ó inferno; xa sei que é difícil de crer,a ninguén lle fai gracia ter diante da súacasa un portal que conduce ás tebras, edito desta maneira resulta imposible.

Segundo contan os vellos había tan-tas portas como catedrais temos hoxe,seguramente non imaxinarás a rela-ción, pero para moita xente a cousaestá ben clara: «Deus tiña unha serie deportas ciscadas por todo Galicia, antigaterra das tebras, ou como outros enten-didos din o inferno», ( s i n c e ra m e n t ecústame moito crer que Galicia foseinferno, ¿a ti non?), o caso é que habíadúas portas, se non me trabuco, e porelas podían entrar tanto deuses comodemos. Difícil é crer que existían talesportas. O que din que pasou, cando ohome camiñaba xa erguido, é queDeus se fartou de que Satán andaseentrando e saíndo sen pedirlle permisoa ninguén. O Todopoderoso decidiupechar a porta, e que mellor maneiraque cun elemento clave na nosa terra:Os ósos do Apóstolo Santiago, mata-mouros. Pois si, esa é a chave. Acouga,

Maeba García Sanchez (Santiago de Compostela)

Historias na media noite

44

iso saes correndo. Por moito que corrasnon has chegar antes, pero, tranquilo,acouga, colle folgos e senta, non chevai facer nada, non é real, ¿ou si? Isonunca o saberás, pero se lle preguntas áavoa dirache que non sabe que aspectoten, iso é certo, seguro que ela nuncativo a oportunidade de estar preto deun. Pero eu non cho aconsello (podenmorder), iso é o que din, pero non chefaría mal saber como son, aínda quenon te culpo por non sabelo, algún díahas ter a oportunidade de ver un.Nunca se sabe.

O que deberías facer é ir dar unhavolta e coñecer a túa terra, déixate devideoxogos e internet, que non condu-cen a nada. Aprende observando, pre-gúntalle á avoa, con gusto che dirá o

que queres. Observa, observa como ocabelo dourado dun rapaz brilla cosúltimos raios do sol, como as pólas dacarballa centenaria se abanean acom-pasadas pola brisa do verán. Como aluz da grande bola de fogo se escondeentre os vales afastados, deixando pasoá escuridade fría da noite, na que ocamiñante se guía pola feble luz dasestrelas e do coitelo de prata.

O b s e r va a terra, o mar, adquirecoñecementos, en definitiva... Vive...

Aprovéitate das cousas boas que tena vida, unha das cales é o pasado, mito-lóxico no noso caso. Por certo, terásque aprender a distinguir as meigas...¿Quen che di que non convives conunha... ou que falas con unha delas...?

45

Cando aquela noite petaron naporta, ninguén fixo casodaquela chamada. Era unha

noite de treboada e lóstregos que nondeixaban durmir a ninguén e aquelestombos quediños foron afogados porun lóstrego asubiante que fixo retombartodos os cristais das xanelas. Despois anoite volveu a quedar por un intrenunha calma ameazante. Foi entón,cando de novo petaron e xa non que-dou dúbida ninguna de que alguénestaba a chamar.

O primeiro que escoitei foron os pésdo meu avó que arrastraba unhas chi-nelas polo corredor adiante. As chama-das, esta vez máis insistentes volveron asoar na casa e a voz do meu avó con un“xa vou”, esta vez nas escaleiras, fixocalar aquela chamada agustiosa por unintre. Seguín a escoitar os pasos do meuavó nas vellas escaleiras e xa nonpodendo aturar a miña curiosidade saínó corredor e mirei cara a abaixo polooco das escaleiras. O meu avó, cuncandeeiro na man, xa chegara á soleirae ficaba varado diante da porta comadubidando.

Naquel intre, escoitouse un berroarrepiante e as chamadas xa non tive-ron vagar. O meu avó abriu a porta eviu unha sombra que se lle botabaderriba, mentres repetía unha e outravez: “Axúdame, axúdame”.

Estrañoume que o avó non lle res-

pondese e que non tirase daquela som-bra para a cociña. Baixei as catro esca-leiras que separaban a miña alcoba dados meus avós e, ó pasar por diantedela, un lóstrego alumeou a cara damiña avoa que durmía allea a todo.Lembro que pensei que era unha bei-zón que a avoa fose xorda, pois estabaseguro que o que estaba a ocorrer lleera totalmente alleo. Non sei qué foi oque encendeu unha luz no meu maxínque me dicía que o avó gardaba ungrande segredo. O corazón púxose agalopar no meu peito coma se fose aestoupar. Seguín polo corredor adiante,paseniño e baixei as escaleiras ata asoleira. Trala porta da cociña oíansevoces quedas. Non había dúbida, eraunha muller a que estaba a falar. Pegueia orella á porta e, aínda que eu sabíaque aquilo non estaba ben, o que seestaba a falar mantíñame pegado a ela.A muller choraba e pregáballe ó avóque a protexese, mentres o avó lle repe-tía que xa non se podía facer nada, queo que ía ocorrer ocorrería pola súamala cabeza, por non saber gardar ossegredos. A muller seguía a pregar e achorar. De súpeto, calou coma se sos-peitase que alguén estaba a escoitar.Corrín polas escaleiras sen poder aturara angustia que apertaba o meu peito etirado sobre aquela cama chorei portodo o que escoitara aquela noite. Tiñao corazón ferido. Comprendín todo oque acontecera na miña curta vida dedez anos. Entendín o porqué daquela

Mª Luisa Campillo

O segredo do avó

46

fuxida da casa dos meus avós candotiña catro anos. O interese do meu paipor írmonos á cidade coa desculpa deque ían comenzar na escola. Eu despe-dinme dos avós coa promesa de quevolvería polo verán. Aquel verán alon-gouse seis anos nos que, a miúdo, oínrifar ós meus pais dicindo cousas quenon entendín ata aquel intre. A miñainocencia quedou ferida para sempreaquela noite. Á fin a miña nai conferá-relle ó meu pai o que para el era unha

sospeita desde que eu nacera. O meuavó non era o meu avó senón o meu paie polo tanto el era o meu irmán. O quepasou despois é outra historia.

Eu hoxe vivo coa miña avoa quesegue sen entender por qué o seu fillonon vai vela e por qué a miña nai desa-pareceu. Ela séguelle a levar flores óavó ó cemiterio mentres repite en vozbaixiña: “Estas flores son para ti e maispara os mortos que aínda viven”.

Alberto Xil Castro, socio do Centro Galego de Vitoria-Gasteiz e colaborador destarevista, foi galardoado co Segundo Premio «Mimosa» de Debuxo 2001 e mais coSegundo Premio «Camelia» de Pintura 2001, convocados pola Xunta de Galicia.

A nosa noraboa para este amigo e colaborador.

Desexamos que continúe traballando nesas cousas que el sabe facer tan ben: o debuxo,a pintura e mais a escultura .

47

Rodrigo Martínez

Unha viaxe polo Caribe

Todo comezou naquela viaxepolo Caribe. Alí foi onde coñe-cín a Micaela, muller alegre e

fermosa. Traballaba como guía turísticaensinando ós viaxeiros coma min oslugares máis fermosos da súa terra. Polatarde, cando remataba a súa xornada,levábame polas zonas menos turísticaspero máis esotéricas da cidade. As rúase ran angostas e nelas había postosambulantes de bagatelas, teas de coresmoi rechamantes, mulleres ofrecendoos seus servicios a cambio dunha mise-ria, adiviños con abalouros estrañoslendo as mans. Camiñando polas beira-rrúas de pedra podía observar a belezadas casas de madeira cos balcóns cheosde flores ata as ventás. Levoume ata oporto e preto do embarcadoiro habíaunha taberna de mariñeiros. Na entradatiña un temón pintado con cores azuise brancas. No interior destacaban osbocois colgados do teito que contiñanbebidas xamais imaxinables. M i c a e l apediu dous xuriks —beberaxe moi coñe-cida polos vellos do lugar— e bebemosen silencio. Os pescadores que alí habíafalaban do tempo, das viaxes que íanfacer polo mar e dos riscos ós que se

expoñían. Ó saírmos fomos paseandopola praia ata o faro. Dende alí viamospasar os barcos mercantes, bergantíns epesqueiros. Malia ser perigoso baixa-mos ata a enseada por un camiño moiestreito e pedregoso. Contoume, coasúa doce voz, que o seu soño era poderv ivir nunha illa deserta coa persoaamada. Démonos unha aperta conmoito agarimo e os nosos beizos xuntá-ronse con tenrura. Cando nos demos deconta xa era de noite, a lúa asomábasepolo horizonte e había unha inmensi-dade de estrelas brillantes. De volta ácidade Micaela deume un colar cunhapedra preciosa para que me protexese eme dese sorte. Xamais me separei del.

Todas as tardes volviamos á nosapequena baía pasando pola tabernados mariñeiros e tomabamos uns xurikscoas cuncas de codia de coco. E asíforon transcorrendo os días na compa-ña de Micaela ata o remate da viaxe. Adespedida, coma todas, foi triste e osdous vertemos unhas bágoas.Desexámonos sorte mutuamente edémonos un bico inesquecible.

48

Gárgola centenaria, testigo de gestos y ademanes;;senameda y sotseg ed ogitset airanetnec alográg

Gorge pleine de mélodies,donde el eco apacible resuena

Ánima de un bosque humano poblado por peregrinos;;sonirgerep rop odalbop onamuh euqsob nu ed aminá

Alíbi magique pour celui qui aime 1a poésie,¡Pensamientos de alas blancas!, ni gimamos ni. . .

Límite de una tierra que el mar empuja hacia dentro;;ortned aicah ajupme ram le euq arreit anu ed etimíl

Liaison dangereuse pour les coeurs sensibles,que tierra tan feliz no halles ninguna como miGalic. . .

Invitacion de akelarres, faunos y romerías;;saíremor y sonuaf ,serraleka ed nóicativni

Itinéraire dessiné aux sons d’une cornemuse,... apacible y halagüeño. Sí

Cántico del tiempo de los cantos;;sotnac sol ed opmeit led ocitnác

Cicatrices de la mémoire,no sé por qué temo al ver su ansia mortal

Iniciático lamento de un más allá de las tierras;;sarreit sal ed álla sám nu ed otnemal ocitáicini

Epitaphe des marinsla paz ansiada en la apacible siesta

Alameda de sueños velados por dioses acuáticos..socitáuca sesoid rop sodalev soñeus ed ademalayo la amo, yo la oigo... Así es mi añorada aicilag

Angela Serna «A Rosalía de Castro»

Sueño paradigmáticorève paradigmatique

Detrás do outeiro,na Pedra Furada,había un baceloque o vello plantara.

Veu a cabrae comeu o baceloque o vello plantaradetrás do outeiro,na Pedra Furada.

Veu o cane matou a cabraque comera o baceloque o vello plantaradetrás do outeiro,na Pedra Furada.

Veu o paoe matou o canque matara a cabraque comera o baceloque o vello plantaradetrás do outeiro,na Pedra Furada.

Veu o lumee queimou o paoque matara o canque matara a cabraque comera o baceloque o vello plantaradetrás do outeiro,na Pedra Furada.

Veu a augae apagou o lumeque queimara o paoque matara o canque matara a cabraque comera o baceloque o vello plantaradetrás do outeiro,na Pedra Furada........

Recollido por Alberto Xil Castro

Xogos falados

49

AMedalla de Ouro de Galicia2001 foille concedida á caixa deaforros Caixa Galicia, a primeira

entidade financeira da Comunidade gale-ga e unha das grandes caixas de España,en recoñecemento á súa implicación conGalicia. Así mesmo, o Goberno foi infor-mado da resolución do presidente daXunta pola que se concede a Medalla deGalicia 2001 nas súas categorías de pratae bronce.

Na categoría de prata a Medalla deGalicia foi concedida este ano, entreo u t ras entidades e personalidades, óCentro Galego de Bizcaia en Barakaldo.

A nosa noraboa a estesamigos por se facermerecedores de talgalardón.Coas medallas deGalicia trátase de dis-tinguir a tódalas perso-as ou entidades quepolos seus méritos ó

servicio da Comunidade Autónoma, enc a l q u e ra aspecto da súa realidade social,c u l t u ral e económica, sexan dignas deobteren o recoñecemento do pobo galego.

Medalla de Galicia 2001

OCentro Galego de Bizcaiaen Bara k a l d o foi fundadooficialmente o 24 de xuño

de 1901, declarado "de utilidadepública" en 1972. O principal promo-tor da fundación deste centro foiSalustiano Ferreiro Carballo. Esta enti-dade forma parte da Irmandade deCentros Galegos de Euskadi e daFe d e ración de Centros Rexionais enBarakaldo. No presente ano, con moti-vo da celebración do centenario doCentro, a Irmandade de CentrosGalegos en Euskadi concedeulle aAndoriña de Prata, máximo galardóndesa Institución.