livi i la histÒria de roma (textos) -...

LIVI I LA HISTRIA DE ROMA

(Textos)

Curs 2008-2009 (Q2)

Dra. Esperana BORRELL VIDAL

Moneda de dos s ic les de p la ta (c . 230 a.C. ) .

Br i t ish Museum (Londres)

GID HESPERIA LATINA

UNIVERSITAT DE BARCELONA

UNIVERSITAT DE BARCELONA FACULTAT DE FILOLOGIA: FILOLOGIA CLSSICA


NDEX

PGINA

BATALLA DE CANNES

Bibliografia 3

Text llat i notes 5

Livi i la histria de Roma (Textos) Curs 2008-2009

IBLIOGRAFIABSICAI.EDICIDETITUSLIVI

TitiLiviAburbecondita.LibriXXIXXV(recogn.etadn.criticainstr.C.F.WALTERS&R.S.CONWAY).TomusIII,Oxonii[Oxford],ClarendonPress,1950(reimpr.post.).

ALTRESEDICIONS:

TitiLiviaburbeconditalibriXXIXXV(recogn.ThomasAlanDOREY).Leipzig,Teubner,1971.

EDICIELECTRNICA:http://www.thelatinlibrary.com

II.EDICIONSCOMENTADESITRADUCCIONS

CAVASIN,A.,TitoLivio.Aburbe condita, liberXXII (introd. inotesde________ ).Tor,SocietEditriceInternazionale,1942(2.ed.).

COCCHIA, E., Il Libro XXII delle Storie de Tito Livio (coment. de _________ ). Tor,Chiantore,1940.

GRIMAL,P.,Lexplicationlatineenclassesterminales.Pars,Nathan,1967,pg.357371.

MARINER BIGORRA, S., Tito Livio, Ab urbe condita. Libro XXII (2a. ed. revisada per_______.).TextosClsicosanotados.Madrid,Ed.Gredos,1967(reimpr.post.).

PYPER,J.,Livy.BookXXII.Oxford,CLarendonPress,1919(reimpr.1959).

RIEMANN,O.BENOIST,E.,TitiLiviiaburbeconditalibrixxixxii.Textelatinetnotes.Pars,Hachette,1887(reimpr.posteriors).

SCIUTO,S.,TitoLivio.Episodidella secondaGuerraPunica.ScrittoriLatini.Tor,SocietEditriceInternazionale,1942.

THOMPSON,J.&PLAISTOWE,F.G.,Livy:BookXXIITextandnotes.Londres,Univ.TutorialPress(s.a.).

VALLEJO,J.,TitoLivio.LibrosXXIXXII.Col.Emrita.Madrid,CSIC,1947.

VALLET, G., Tite Live, Ab urbe condita liber XXII. Histoires, livre XXII (ed., introd. icomentaride_____).Pars,PUF,1966.

VILLARVIDAL,J.A.,TitoLivio.HistoriadeRomadesdesufundacin.LibrosXXIXXV(trad.inotes______).BibliotecaClsicaGredos176,Madrid,Gredos,1993.

III.ESTUDIS

FONTN,A.,IntroducciaTitusLivi.HistriadeRoma(textrevisat,traducciinotesdAntoniCOBOS)Vol.I.Barcelona,FundaciBernatMetge,2002.

3
http://www.thelatinlibrary.com/

Livi i la histria de Roma (Textos) Curs 2008-2009

4

JIMNEZ DELGADO, J., El latn de Tito Livio, Cuadernos didcticos 140,Madrid,Public.deDireccinGeneraldeEnseanzaMedia,1961.

RIEMANN,O.,tudessurlalangueetlagrammairedeTiteLive,Hildesheim,1974(=Pars,1885).

SIERRA,A.,Introduccingeneral,aTitoLivio,HistoriadeRomadesdesufundacin.LibrosIIII,BibliotecaClsicaGredos144,Madrid,Gredos,1990,pg.7156.

VALLET,G.,UnexempledepartialitchezTiteLive: lespremierscombatsautourdeGereonium(Liv.XXII,24),REL39,1961,pg.182195.

HEALEY,M.,Cannae216BC.HannibalsmashesRomesarmy.Oxford,OspreyPublishing1994(reimpr.1999).

IV.MANUALSDESINTAXIIDICCIONARIS

BASSOLS,M.,SintaxisLatina.Madrid,CSIC,1992(10a.reimpr.en2vol.).

ERNOUT,A. THOMAS,F.,Syntaxe latine.Pars,Klincksieck, 1953 (2a. ed.,nombrosesreimpr.post.).

TRAINA,A.BERTOTTI,T.,Sintassinormativadellalingualatina.Teoria.Bologna,Cappelli,1993(2a.ed.).

SEVA,A.(dir.),Diccionarillatcatal,Barcelona,EnciclopdiaCatalana,1993.

GAFFIOT, F., Dictionnaire latinfranais. Pars, Hachette, 1934 [dition revue etaugmente,Pars,Hachette,2000].

ERNOUT,A.MEILLET,A.,Dictionnairetymologiquedelalanguelatine.Histoiredesmots.Pars,Klincksieck,1985(reimpr.dela4a.ed.augmentadaperJ.ANDR).

IV.WEBSINTERESSANTS

http://es.wikipedia.org/wiki/An%C3%ADbal

http://www.dieroemeronline.de/index.html?/geschichte/cannae/schlacht_cannae.html

http://digilander.libero.it/roccadicanne/index_file/la_ricerca/Rocca_di_Canne.htm

http://es.wikipedia.org/wiki/Hondero_balear
http://es.wikipedia.org/wiki/An%C3%ADbalhttp://www.die-roemer-online.de/index.html?/geschichte/cannae/schlacht_cannae.htmlhttp://digilander.libero.it/roccadicanne/index_file/la_ricerca/Rocca_di_Canne.htmhttp://es.wikipedia.org/wiki/Hondero_balear

UNIVERSITAT DE BARCELONA FACULTAT DE FILOLOGIA: FILOLOGIA CLSSICA 5

LA BATALLA DE CANNES: Livi 22, 4050.

Els cnsols romans marxen de Roma una mica desprs de l entrada en combat (mar de l any 216 aC). Els exrcits dels dos cnsols sagrupen, comandats per Atili i Servili respectivament. Aleshores, Annbal, que havia situat el seu campament dhivern a Gereonium (vila de l Aplia), mou estratgicament les seves forces en direcci al sud, cap a Cannes, perqu la planria afavoreix l abastiment de les seves tropes. s en aquest lloc on es lliura la primera batalla desprs de la desfeta de Trasim .

[40] 1Aduersus ea consulis ort io haud sane laeta fuit , magis fatentis ea

quae diceret uera quam facilia factu esse; 2dictatri magistrum equitum

intolerabilem fuisse; quid consuli aduersus collgam seditisum ac

temerarium uirium atque auctoritt is fore? 3se populre incendium

priore consultu semustum effugisse; optre ut omnia prospere

euen rent; sed si quid aduersi caderet, hostium se telis potius quam

suffragiis iratrum ciuium caput obiectrum.

4Ab hoc sermne profectum Paulum tradunt prosequentibus primoribus

patrum: plebeium consulem sua plebes prosecta, turba conspectior cum

dignittes deessent. 5Vt in castra uenrunt, permixto nouo exercitu ac

uetere, castris bifariam factis, ut noua minra essent propius

Hannibalem, in ueteribus maior pars et omne robur uirium esset,

6consulum anni priris M. Atilium, aettem excusantem, Romam

misrunt, Geminum Seruilium in minoribus castris legini Romnae et

socium peditum equitumque dubus milibus praeficiunt. 7Hannibal

quamquam parte dimidia auctas hostium copias cernbat, tamen

aduentu consulum mire gaudre. 8Non solum enim nihil ex raptis in

diem commeatibus superbat sed ne unde raperet quidem quicquam

reliqui erat, omni undique frumento, postquam ager parum tutus erat,

Livi i la histria de Roma (Textos) Curs 2008-2009 Professora: Dra. E. Borrell Vidal

in urbes mun tas conuecto, 9ut uix decem dirum, quod compertum

postea est, frumentum superesset Hispanorumque ob inopiam transitio

parta fuerit , si maturitas temporum exspectta foret.

Notes

40. 1magis...uerafactu:dat.interpretatcomaabl.delimitaci(uid.BassolsI428)

diceret 2dictatori:depndintolerabilem quid...uiriumatqueauctoritatis:

interrogaciretrica consuli:dat.poss. intolerabilem:uid.22,27,1perqualeshores

Minuciesvanavadelsxitsbllicsidelsuportpopular3caderet:v.simpleencomptes

delcompostaccideretpopulareincendium:aquensentitmetafricelfocpopular>lira

popular hostium...obiecturum = se obiecturum caput telis hostium potius quam sufragiis

ciuiumiratorum:oposiciretricacaput:aqusuntermejurdic(capitisdeminutio)4ab

hoc sermone: els cnsols partiren de

Romaimmediatamentdesprs;segons

les feriaeLatinaeamitjansdemaigdel

calendarivigentaleshores(=almesde

mar desprs de la reforma del

calendari efectuadaper JuliCsar)

primoribuspatrum:elsprincipalsdels

patricis > els patricis principals

plebeiumconsulem:GaiTerenciVarr

turba: apos. de sua plebs cum:

valor concessiu dignitates:

metonmia (abstracteper concret) els

notables, autoritats 5castris

bifariam factis: obrat el campament

en dos llocs (facere castra obrar un

campament, construiruncampament) / bifariam:refora la ideade lagrupamentdels

dos exrcits consolars; altrament, hom esperaria binis castris dos campaments ut...

essent:consecutiuminora:aposicidenouapropius:adv.comparatiuque,per



influncia de prope, funciona, ja en llat clssic, com a preposici1 (uid. Bassols I, 257;

ErnoutThomaspg.116)inueteribusnouaminora...inueteribus

maiorpars:constr.asimtrica(uariatio)omneroburuirium:totelgruixdeles

forces 6aetatem excusantem: que presentava lexcusa de ledat consulum...M.

Atilium: constr. peculiar de Livi MarcAtili, dels cnsols Atilium:MarcAtili

Rgul, segonsPolibi (3, 116, 5) vamorir aCannes2,per spossible que es tractiduna

confusiambMinuci(uid.Liv.22,49,16)socium:gen.pl.,qualificapeditumequitumque

7partedimidiaauctas:Liviexplicaeldetalldelreclutamenta22,36 mire(=mirifice)

gaudere: inf.histric 8 indiem: peraldia (lamateixaconstruccia22,39,13: indiem

rapto),uid.Bassols I 269, 2 reliqui:gen.partitiuquedepnde quicquam omni...

frumento...conuecto:abl.abs.ambvalorcausal / frumentum blat 9parata

fuerit:

[41] 1Ceterum temeritt i consulis ac praepropero ingenio materiam

etiam fortna dedit, quod in prohibendis praedatoribus tumultuario

proelio ac procursu magis militum quam ex praeparto aut iussu

imperatrum orto haudququam par Poenis dimict io fuit . 2Ad mille et

septingenti caesi, non plus centum Romanrum sociorumque occ sis.

Ceterum uictoribus effse sequentibus metu insidirum obstitit Paulus

consul, 3cuius eo die nam alternis imperitbant imperium erat ,

Varrone indignante ac uociferante emissum hostem e manibus

debellarique ni cesstum foret potuisse. 4Hannibal id damnum haud

aegerrime pati ; quin potius credere uelut inesctam temerittem

ferociris consulis ac nourum maxime militum esse. 5Et omnia ei

hostium haud secus quam sua nota erant: dissimiles discordesque

imperitre, duas prope partes t irnum militum in exercitu esse. 6Itaque

locum et tempus insidiis aptum se habre ratus, nocte proxima nihil

1Cic.Att.11,3,2Cic.Phil,7,26Caes.Gall.1,46,1.2Alltim,totscaiguerenallmateix,entreellsMarcAtiliiGneuServili,elscnsolsdelanyanterior,queenaquestabatallahavienestatunshomescoratjososidignesdeRoma(trad.A.RamoniArrufat,vol.III,Barcelona,F.B.M.,1935).



praeter arma ferente secum milite castra plena omnis fortunae publicae

priuataeque relinquit, 7transque proximos montes laeua pedites

instructos condit , dextra equites, impedimenta per conuallem mediam

tradcit , 8ut diripiendis uelut desertis fug dominrum castris

occuptum impeditumque hostem opprimeret. 9Crebri relicti in castris

ignes, ut fides fieret dum ipse longius spatium fuga praeciperet falsa

imagine castrrum, sicut Fabium prire anno frustrtus esset, tenre in

locis consules uoluisse.

Notes

41.1consulispraepropero:superlatiusemnticmitjanantelpreverbiprae

praedatoribus tumultuario...orto = proelio tumultuario ac orto procursumagis

militumquamexpraeparatoautiussuimperatorum/praeparato:substantivat/praepopero...

prohibendispraedatoribus... proelio...procursu... praeparato... imperatorum: alliteraci /

imperatorum=consulum;calrecordarqueelconsulateraunamagistraturacumimperio,sa

dir,ambpodersupremhaudquaquampar:ltote2ad...caesi:tmesi=accisisunt

ceterum:aLivi,sovintssinnimdesedmetu:abl.dequalitat3alternis

Varrone...uociferante:abls.abs.ambvalorconcessiucessatumforet:lsdeforetperesset

comaformaauxiliarsforafreqentaLivi4haudaegerrime:ltotepati...credere:inf.

histricscredere:slalecturadelsmanuscrits;sinteressant,per,laconjecturagaudere

proposadaperPluygers nouorum:soldatsnovells,anomenatstambtirones,

termeempratdueslniesmsavall5omnia...einotaerant=omnia...hostiumeinotaerant/

nota:part.ei:dat.agent6milite...ferente:abl.sg.ambsentitcollectiu(BassolsI13)

7 impedimenta: larmamentpesat uelut:modificadesertis (Bassols I405) per

mediam conuallem BassolsI147,28hostem:sg.collectiu(BassolsI13)9relicti

fides fieret: fer creure in locis: els dos llocs en qu shavia situat el

campamentromprioreanno:uid.Livi22,16,617,7.



[42] 1Vbi inluxit , subductae primo statines, deinde propius adeuntibus

insolitum silentium admiratinem fecit . 2Tum satis comperta solitudine

in castris concursus fit ad praetoria consulum nuntiantium fugam

hostium adeo trepidam ut tabernaculis stantibus castra reliquerint,

quoque fuga obscurior esset, crebros etiam relictos

ignes. 3Clamor inde ortus ut signa proferri iubrent

ducerentque ad persequendos hostes ac protinus

castra diripienda et consul alter uelut unus turbae

militris erat: 4Paulus etiam atque etiam dicere

prouidendum praecauendumque esse; postrmo, cum

aliter neque seditinem neque ducem seditinis

sustinre posset, Marium Statil ium praefectum cum turma Lucna

explortum mittit . 5Qui ubi adequituit portis, subsistere extra

munimenta ceteris iussis ipse cum dubus equitibus uallum intruit

speculatusque omnia cum cura renuntiat insidias profecto esse: 6 ignes in

parte castrrum quae uergat in hostem relictos; tabernacula aperta et

omnia cara in promptu relicta; argentum quibusdam locis temere per

uias uel obiectum ad praedam uidisse. 7Quae ad deterrendos a

cupiditte animos nuntita erant, ea accendrunt, et clamre orto a

militibus, ni signum detur, sine ducibus itros, haudququam dux

defuit; nam extemplo Varro signum dedit proficiscendi. 8Paulus, cum ei

sua sponte cunctanti pulli quoque auspicio non addixissent, nuntiri

iam efferenti porta signa collgae iussit . 9Quod quamquam Varro aegre

est passus, Flamini tamen recens casus Claudique consulis primo Punico

bello memorta nau l is clades religinem animo incussit. 1 0Di prope ipsi

eo die magis distulre quam prohibure imminentem pestem Romnis;

nam forte i ta eunit ut, cum referri signa in castra iubenti consuli

milites non parrent, 1 1serui duo Formini unus, alter Sidic ni equitis,



qui Seruilio atque Atilio consulibus inter pabulatres excepti a Numidis

fuerant, profugerent eo die ad dominos; deductique ad consules

nuntiant omnem exercitum Hannibalis trans proximos montes sedre in

insidiis. 1 2Horum opportnus aduentus consules imperii potentes fecit ,

cum ambitio alterius suam primum apud eos praua indulgentia

maiesttem soluisset.

Notes

42.1fecit:concordanaadsensumizeugma2concursus...nuntiantium

praefectum:oficialdecavalleria turma:esquadrformatper30genets quoque=et

quo(BassolsII306)relictos3iuberentducerentqueconsul

alter:la interpretacidequindelscnsolsesrefereix,nosunnime: lamajoriasinclina

perVarr,peraltresperPaulusunusturbaemilitaris:atsqueunussaquaposici

dalter,homesperariaunusexturbamilitari4dicere:inf.histricexploratum:sup6

inhostem[=Romanos],desdelpticadAnnbaluelobiectum:BassolsI4058

pulli:elspolletsvandeixardemenjar,fetqueeraconsideratunmalpresagi(uid.Livi8,30,

2:)pulli...auspiciononaddixissent:tecnicismereligis,concretamentdelaparladels

ugurs, els pollets no eren favorables dacord amb els auspicis3 9Flamini... recens

casus:Gai FlaminiNepot, era el general que comandava lexrcit rom a la batalla de

Trasum,ambresultatadverscomaconseqnciadunactedimpietatl:elmenyspreudels

auspicis Claudi...consulis...memoratanaualisclades: lany249aCesprodu lagran

desfeta dApiClaudi Pulcre al port deDrpan (avui, Trapani,N.E. de Siclia) desprs

dhaverignoratelsmalsauspicisreligionem:temorreligis,escrpul11duoserui=

duocalonesassistentsdelssoldats Formiani:deFrmies,ciutatdelacostadelLaci

Sidicini: sidic, habitant de Sidicum, poble de la Campnia Seruilio atque Atilio

consulibus:ServiliiAtilihavienestatcnsolslanyanterior.

3Lafrmulaafirmativas:pulli/auesaddicuntauspicio;tambespodiaemprarsimplificadamentaddicunt.



[43] 1Hannibal postquam motos magis inconsulte Romnos quam ad

ultimum temere euectos uidit, nequ quam detecta fraude in castra rediit .

2Ibi plures dies propter inopiam frumenti manre nequit, nouaque

consilia in dies non apud milites solum mixtos ex conluuine omnium

gentium sed etiam apud ducem ipsum oriebantur. 3Nam cum initio

fremitus, deinde aperta uocifert io fuisset exposcentium stipendium

debitum querentiumque annnam primo, postrmo famem, et

mercennarios milites, maxime Hispni generis, de transitine cepisse

consilium fama esset, 4 ipse etiam interdum Hannibal de fuga in Galliam

dicitur agitasse ita ut relicto pedittu omni cum equitibus se proriperet.

5Cum haec consilia atque hic habitus animrum esset in castris, moure

inde statuit in calidira atque eo maturira messibus Apuliae loca,

simul ut, quo longius ab hoste recessisset, eo transfugia impeditira

leuibus ingeniis essent. 6Profectus est nocte ignibus similiter factis

tabernaculisque paucis in speciem relictis, ut insidirum par priri

metus continret Romnos. 7Sed per eundem Lucnum Statilium

omnibus ultra castra transque montes explortis, cum reltum esset

uisum procul hostium agmen, tum de insequendo eo consilia agitri

coepta. 8Cum utriusque consulis eadem quae ante semper fuisset

sententia, ceterum Varrni fere omnes, Paulo nemo praeter Seruilium,

priris anni consulem, adsentirtur, 9 mairis partis sententia ad

nobilitandas clade Romna Cannas urgente fato profecti sunt. 1 0Prope

eum uicum Hannibal castra posuerat auersa a Volturno uento, qui

campis torridis siccitte nubes pulueris uehit. 1 1Id cum ipsis castris

percommodum fuit , tum salutre praecipue futrum erat cum aciem

dirigerent, ipsi auersi, terga tantum adflante uento, in occaectum

puluere offso hostem pugnatri .



Notes

43.1nequiquam...rediit2indies:diaadia(BassolsI269,2)mixtosinconluuione:

redundana ut:explicatiu equitibus:metonmia[=equitatu] 5mouere

messibus:dat.transfugia:neologismeingeniis:metonmia[=pedites]7pereundem

LucanumStatilium:Bassols I 254 / Lucanum:gentilici, luc,habitantdeLucnia

cum... tum: quan... aleshores de insequendo eo 9 adsentiretur:

zeugmaiconcordanaadsensumambelsubjectemsproper 10eumuicum[=Cannas]:

segonsPolibi(3,107,24)eraunllocqueelsromansfeienservircomadipsitdeblat

Volturnus: vent del S.E. (= gr. Eurus; cat. xaloc, cast. siroco) 11 percommodum...

salutarepraecipue:superlatiussemnticsgrciesalsprefixosperiprae/salutare:adj.

terga:depndelpreverbiaddadflante occaecatum...offuso:elpreverbiobrefora la

imatgequeelsromansteniennboldepolsalseudavant.

[44] 1Consules satis explort is i t ineribus sequentes Poenum, ut uentum

ad Cannas est et in conspectu Poenum habbant, bina castra

communiunt, eodem ferme interuallo quo ad Gereonium sicut ante

copiis diu sis. 2Aufidus amnis, utrisque castris adfluens, aditum

aquatoribus ex sua cuiusque opportunitte haud sine certamine dabat;

3ex minoribus tamen castris, quae posita trans Aufidum erant, l iberius

aquabantur Romni, quia ripa ulterior nullum habbat hostium

praesidium. 4Hannibal spem nanctus locis natis ad equestrem pugnam,

qua parte uirium inuictus erat, factros copiam pugnandi consules,

dirigit aciem lacessitque Numidarum procursatione hostes. 5Inde rursus

sollicitari seditione militari ac discordia consulum Romana castra, cum

Paulus Sempronique et Flamini temeritatem Varroni Varro speciosum

t imidis ac segnibus ducibus exemplum Fabium obiceret 6testareturque

deos hominesque hic nullam penes se culpam esse, quod Hannibal iam

uel usu cepisset Italiam; se constrictum a collega teneri; ferrum

atque arma iratis et pugnare cupientibus adimi militibus; 7 i l le, si quid



proiectis ac proditis ad inconsultam atque improuidam pugnam

legionibus accideret, se omnis culpae exsortem, omnis euentus

participem fore diceret; uideret ut quibus l ingua prompta ac temeraria,

aeque in pugna uigerent manus.

Notes

44.1Poenum...Poenum:elprimeresrefereixalexrcitcomandatperAnnbal,elsegonal

campament pnic ut uentum... est... et... habebant: constr. asimtrica (uariatio) /

habebant:pret. imperfetduratiu, ats que elspnics encara estaven a la vista bina

castra: dos campaments; el distributiu bina, normatiu per als pluralia tantum, posa en

evidncia la divisi existent en els dos exrcits consulars, sobretot si es compara amb

lexpressicastrisbifariam factis,empradaenelcap.40,5,on ladverbibifariamposavaen

relleu que es tractava dun sol campament situat en dos indrets propers 2 utrisque

astris:dat./utrisque:BassolsI2073ripaulterior:elmargeesquerre4quaparte

uirium = parte uirium qua: bviament es refereix a la cavalleria inuictus: adj.

5sollicitari:inf.histricque...et:combinacidecoordinadesempradajaenelperode

arcaic iper larcaitzantSallusti caractersticadelperodepostclssic (Bassols II96,1;

ErnoutThomas427) obiceret:zeugma 6hic [=Varro] penes:prep. emprada

especialmentenexpressionsdecarcter jurdic(cf. infra45,4) usu...cepisset:paraules

amblesqualsVarr,peraixecarelsnimcontraPaulus,alludiaalausucapi,dretque,a

partirde laLleide lesXIITaules, atorgava lapropietatdun territori oduna cosaper

possessios ininterromputdurantdosanys,eltempsque,sifanofa,feiaqueAnnbal

eraalaPennsulaItlica.ferrum:metonmia[=gladium]7ille[=Paulus]pugnare

cupientibus: amb inf.perqu conserva la noci verbal quibus... temeraria

omnisculpaeexsortem,omniseuentusparticipem:parallelisme/exsortem+gen.:sno

clssicuideret:subj.jussiu(BassolsII352)ut:completiu(BassolsII186)

quibus...temeraria.



G.Vallet,T.LiviaburbeconditaliberXXII.Pars,PUF,1966,pg.161

Hiptesidelemplaamentdelsdoscampamentsromansidelcartagins

a)enelmargedretdelriu(segonsKromayer) b)enelmargeesquerre(segonsDeSanctis)

anticcursdelriuufid(avui,Ofanto)+++necrpolismedieval

[45] 1Dum altercationibus magis quam consili is tempus teritur,

Hannibal ex acie, quam ad multum diei tenuerat instructam, 2cum in

castra ceteras reciperet copias, Numidas ad inuadendos ex minoribus

castris Romanorum aquatores trans f lumen mittit . 3Quam inconditam

turbam cum uixdum in ripam egressi clamore ac tumultu fugassent, in

stationem quoque pro uallo locatam atque ipsas prope portas euecti

sunt. 4Id uero indignum uisum ab tumultuario auxilio iam etiam castra

Romana terreri , ut ea modo una causa ne extemplo transirent flumen

dirigerentque aciem tenuerit Romanos quod summa imperii eo die

penes Paulum fuerit . 5Itaque postero die Varro, cui sors eius diei

imperii erat, nihil consulto collega signum proposuit instructasque

copias flumen traduxit , sequente Paulo quia magis non probare quam

non adiuuare consilium poterat. 6Transgressi flumen eas quoque quas in

castris minoribus habuerant copias suis adiungunt atque ita instructa

acie in dextro cornu id erat flumini propius Romanos equites locant,



deinde pedites: 7 laeuum cornu extremi equites sociorum, intra pedites,

ad medium iuncti legionibus Romanis, tenuerunt: iaculatores ex ceteris

leuium armorum auxili is prima acies facta. 8Consules cornua tenuerunt,

Terentius laeuum, Aemilius dextrum: Gemino Seruilio media pugna

tuenda data.

Notes

45. 1admultumdiei:constr.noclssica (cf.,perex.:admultumdiem [Cic.Att.3,9,11] i

multodie [Caes.Gall.1,22,4],perper centrum lineae [Vitruvi1,6,13]encomptesdeper

mediam lineam) 2 exminoribus castris: depn daquatores (constr. no clsssica per

freqentaLivi)/expere3quaminconditamturbam/quam:(BassolsII

241243instationem...atque...portasprope:adv.(cf.inipsispropeportis(Livi1,14,

4);aportapropeCollina(2,64,)euectisunt:veumitja(BassolsI278,3)4terreri:expl.

did...uisumtumultuarioauxilio:unatropaauxiliarimprovitzada;contraposici

acastraRomana / auxilio:generalmentenpl. quod:explicativa(BassolsII193,4)

penes:prep. emprada especialment en expressionsde carcter jurdic (cf. supra 44, 6)

5sorseiusdieiimperii:calrecordar,comacabadedirLivi,queelcomandamentdelexrcit

alternavadiriamententreVarr iPaulus magis...quam:homesperariapotius...quam

mesaviatpodiaajudarqueaprovar nihil:ac.adv. signumproponere:el

senyalde combat consista en exhibirunabanderolavermella a la tendadelgeneral

flumen:depndelpreverbitrans6trangressifluminipropius:noespecifica

elmargedelriu / propius:predicatnominal(BassolsI167) 7pedites

iaculatores...primaacies facta [= iaculatoresprima acies facti sunt] laeuiumarmorum:

gen.dequalitat(BassolsI74)mediapugna[=mediaacie):BassolsI147,2.

LAEVVMCORNV mediapugna DEXTRVMCORNV

extremi fluminipropiusequites peditespedites equites

socii RomaniVarro GeminusSeruilius Paulus



[46] 1Hannibal luce prima Baliaribus leuique alia armatura praemissa

transgressus flumen, ut quosque traduxerat, ita in acie locabat, 2Gallos

Hispanosque equites prope ripam laeuo in cornu aduersus Romanum

equitatum; 3dextrum cornu Numidis equitibus datum media acie

peditibus firmata ita ut Afrorum utraque cornua essent, interponerentur

his medii Galli atque Hispani. 4Afros Romanam [magna ex parte]

crederes aciem; ita armati erant armis et ad Trebiam ceterum magna ex

parte ad Trasumennum captis. 5Gallis Hispanisque scuta eiusdem

formae fere erant, dispares ac dissimiles gladii, Gallis praelongi ac sine

mucronibus, Hispano, punctim magis quam caesim adsueto petere

hostem, breuitate habiles et cum mucronibus. Ante alios habitus

gentium harum cum magnitudine corporum, tum specie terribilis erat:

6Galli super umbilicum erant nudi: Hispani l inteis praetextis purpura

tunicis, candore miro fulgentibus, constiterant. Numerus omnium

peditum qui tum stetere in acie milium fuit quadraginta, decem

equitum. 7Duces cornibus praeerant sinistro Hasdrubal, dextro

Maharbal; mediam aciem Hannibal ipse cum fratre Magone tenuit . 8Sol

seu de industria ita locatis seu quod forte ita stetere peropportune

utrique parti obliquus erat Romanis in meridiem, Poenis in

septentrionem uersis; 9uentus Volturnum regionis incolae uocant

aduersus Romanis coortus multo puluere in ipsa ora uoluendo

prospectum ademit.

Notes

46. 1 Baliaribus leuique alia armatura praemissa: constr. asimtrica i concordana ad

sensum/leuisarmatura:duesjavelines(hasta/pilum),espasa(gladius)ipunyal(pugio)

quosque:BassolsI206 3datum utraquecornua:BassolsI207

mediiGalliatqueHispani:BassolsI147,24[mediaexparte]:ambelsclaudtorsels



editors indiquenque es tractaduna interpolaci,degudaprobablement aun error,per

anticipaci,delscopistes,atsqueelmateixsintagmaestrobatambalalniasegent

crederes: subjuntiu potencial referit al passat (Bassols I 352, 3) ad Trebiam... ad

Trasumennum;BassolsI237/TrebiaTrbia:afluentdelriuPadus(avui,Po),alesribes

delquales lliur laprimera(218aC)de lestresgransbatallesenquAnnbalaconsegu

vncerelsromansTrasumennusTrasum:llacquednanomalasegonagranvictria

dAnnbal(217aC) 5GallisHispanisque:dat.poss. scuta:fetsdeferro eiusdem

formae: gen. descriptiu dispares ac dissimiles desiguals i diferents praelongi:

superl. expressiu; els escuts dels gals tenian gaireb unmetre de llargria adsueto

petere:constr.potica(BassolsI378);habitualment+abl./ad+ac./dat.breuitate:abl.

decausa antealios:compl.dhabitus... terribilis / ante:Bassols I239 terribilis:

positiupercomparatiu(BassolsI150) milium...quadraginta,decem seu...

locatisseuquod:constr.asimtrica(BassolsI141)Romanis:dat.

http://www.mallorcaweb.net/foners/historia/BALEARS.pdf

[47] 1Clamore sublato procursum ab auxiliis et pugna leuibus primum

armis commissa; deinde equitum Gallorum Hispanorumque laeuum

cornu cum dextro Romano concurrit , minime equestris more pugnae;

2frontibus enim aduersis concurrendum erat, quia nullo circa ad

euagandum relicto spatio hinc amnis, hinc peditum acies claudebant. 3In

derectum utrimque nitentes, stantibus ac confertis postremo turba equis

uir uirum amplexus detrahebat equo. Pedestre magna iam ex parte

certamen factum erat; acrius tamen quam diutius pugnatum est pulsique

http://teleline.terra.es/personal/j.vega/honda.htm


Romani equites terga uertunt. 4Sub equestris finem certaminis coorta est

peditum pugna, primo et uiribus et animis par dum constabant ordines

Gallis Hispanisque; 5tandem Romani, diu ac saepe conisi, aequa fronte

acieque densa impulere hostium cuneum nimis tenuem eoque parum

ualidum, a cetera prominentem acie. 6Impulsis deinde ac trepide

referentibus pedem institere ac tenore uno per praeceps pauore

fugientium agmen in mediam primum aciem inlati , postremo nullo

resistente ad subsidia Afrorum peruenerunt, 7qui utrimque reductis alis

constiterant media, qua Galli Hispanique steterant, aliquantum

prominente acie. 8Qui cuneus ut pulsus aequauit frontem primum, dein

cedendo etiam [ n] sinum in medio dedit, Afri circa iam cornua fecerant

inruentibusque incaute in medium Romanis circumdedere alas; mox

cornua extendendo clausere et ab tergo hostes. 9Hinc Romani, defuncti

nequiquam [de] proelio uno, omissis Gallis Hispanisque, quorum terga

ceciderant, 1 0[et] aduersus Afros integram pugnam ineunt, non tantum

[ in] eo iniquam quod inclusi aduersus circumfusos sed etiam quod fessi

cum recentibus ac uegetis pugnabant.

Notes

47.1clamoresublato:Allusialcritdeguerraambquescomenavaqualsevolcombat

procursum ... commissa ab auxiliis... leuibus armis: asimetria / leuibus

armis: abl.; metonmia per hastatis soldats armats amb llana. Larmament lleuger

constavadedues javelines (hasta /pilum),espasa (gladius) ipunyal (pugio) 2 frontibus

aduersis: cara a cara, de front 3nitentes... uir uirum amplexus detrahebat:

concordanaadsensum/uiruirum:sing.collectiu(BassolsI13)turba:abl.decausa

detrahebat:pret.imperf.deconat(BassolsI304)acrius...quamdiutius:BassolsI

149, cf. cat. millor que pitjor 4 Gallis Hispanisque: dat. simpattic (Thompson &

PlaistoweiGrimal),BassolsI96unotenoreininterrompudamentpraeceps:predic.

dagmen cuneus: tecnicismemilitar formaci triangular dun batall 6impulsis



institere...peruenerunt 8irruentibus...Romanis:dat.

simpattic(BassolsI96)et=etiameo...quod10tergacaedere:atacarenlafuga.

[48] 1Iam et sinistro cornu Romanis, ubi sociorum equites aduersus

Numidas steterant, consertum proelium erat, segne primo et a Punica

coeptum fraude. 2Quingenti ferme Numidae, praeter solita arma telaque

gladios occultos sub loricis habentes, specie transfugarum cum ab suis

parmas post terga habentes adequitassent, 3repente ex equis desiliunt

parmisque et iaculis ante pedes hostium proiectis in mediam aciem

accepti ductique ad ultimos considere ab tergo iubentur. Ac dum

proelium ab omni parte conseritur, quieti manserunt; 4postquam

omnium animos oculosque occupauerat certamen, tum arreptis scutis,

quae passim inter aceruos caesorum corporum strata erant, auersam

adoriuntur Romanam aciem, tergaque ferientes ac poplites caedentes

stragem ingentem ac maiorem aliquanto pauorem ac tumultum fecerunt.

5Cum alibi terror ac fuga, alibi pertinax in mala iam spe proelium esset ,

Hasdrubal qui ea parte praeerat, subductos ex media acie Numidas,

quia segnis eorum cum aduersis pugna erat, 6ad persequendos passim

fugientes mittit , Hispanos et Gallos pedites Afris prope iam fessis caede

magis quam pugna adiungit.

Notes

48. 1quingenti...cum... [=cumquingenti...]:hiprbaton ubi:adv. et:valor inclusiu

tambaPunica...fraude:abl.depuntdepartida>causa2quingenti...adequitassent

=cumquingenti fermeNumidae,praetersolitaarmatelaquegladiosoccultossub loricishabentes,

specietransfugarumabsuisparmasposttergahabentesadequitassent / armatelaque:aqus

clara diferencia entre arma les armes defensives (= larmadura) i tela les ofensives /

parmas:escutspetits,rodonsideferro habentes: tenint> amb,cf.ambelsentitdel

participi / adequitassent: forma atemtica (parallela dadequitauissent)



3parmis... et iaculis: recull lexpressi empradams amunt arma telaque ad ultimos

: la rereguarda acceptiductique... considere iubentur: constr.dinf.

amb nom. (Bassols II 226) 4 omnium animos oculosque latenci i lamirada de

tothom arreptis scutis / scutis: escuts llargs, ds habitual de la

infanteriaauersam...Romanamaciem:elfrontromperdarrereadoriuntur:pres.

histric poplites caedentes: tecnicisme 5alibi... alibi: lesduespartsdel frontde

batalla(cf.lasituacidelsexrcitsalaillustracidelapg.9)inmalaspe:ambin+abl.

pertaldeposarenrelleulasituacienquestribavenenmigdunamalaexpectativa>

ambmalesexpectativesAfris...fessis:dat.

[49] 1Parte altera pugnae Paulus, quamquam primo statim proelio funda

grauiter ictus fuerat, 2tamen et occurrit saepe cum confertis Hannibali et

aliquot locis proelium restituit , 3protegentibus eum equitibus Romanis,

omissis postremo equis, quia consulem et ad regendum equum uires

deficiebant. Tum denuntianti cuidam iussisse consulem ad pedes

descendere equites dixisse Hannibalem ferunt: quam mallem, uinctos

mihi traderet . 4Equitum pedestre proelium, quale iam haud dubia

hostium uictoria, fuit , cum uicti mori in uestigio mallent quam fugere,

uictores morantibus uictoriam irati trucidarent quos pellere non

poterant. 5Pepulerunt tamen iam paucos superantes et labore ac

uolneribus fessos. Inde dissipati omnes sunt, equosque ad fugam qui

poterant repetebant.

6Cn. Lentulus tribunus militum cum praeteruehens equo sedentem in

saxo cruore oppletum consulem uidisset, 7L. Aemili inquit , quem

unum insontem culpae cladis hodiernae dei respicere debent, 8cape hunc

equum, dum et tibi uirium aliquid superest comes ego te tollere

possum ac protegere. Ne funestam hanc pugnam morte consulis feceris;

etiam sine hoc lacrimarum satis luctusque est . 9Ad ea consul: tu



quidem, Cn. Corneli , macte uirtute esto; sed caue, frustra miserando

exiguum tempus e manibus hostium euadendi absumas. 10Abi, nuntia

publice patribus urbem Romanam muniant ac priusquam uictor hostis

adueniat praesidiis firment; priuatim Q. Fabio L. Aemilium

praeceptorum eius memorem et uixisse [et] adhuc et mori. 1 1Me in hac

strage militum meorum patere exspirare, ne aut reus iterum e consulatu

sim accusator collegae exsistam ut alieno crimine innocentiam

meam protegam. 1 2Haec eos agentes prius turba fugientium ciuium,

deinde hostes oppressere; consulem ignorantes quis esset obruere telis,

Lentulum in tumultu abripuit equus. 1 3Tum undique effuse fugiunt.

Septem milia hominum in minora castra, decem in maiora, duo ferme in

uicum ipsum Cannas perfugerunt, qui extemplo a Carthalone atque

equitibus nullo munimento tegente uicum circumuenti sunt. 1 4Consul

alter, seu forte seu consilio nulli fugientium insertus agmini, cum

quinquaginta fere equitibus Venusiam perfugit. 1 5Quadraginta quinque

milia quingenti pedites, duo milia septingenti equites, et tantadem

prope ciuium sociorumque pars, caesi dicuntur; in his ambo consulum

quaestores, L. Atilius et L. Furius Bibaculus, 1 6et undetriginta tribuni

militum, consulares quidam praetoriique et aedilicii inter eos Cn.

Seruilium Geminum et M. Minucium numerant, qui magister equitum

priore anno, aliquot annis ante fuerat 1 7octoginta praeterea

aut senatores aut qui eos magistratus gessissent unde in senatum legi

deberent cum sua uoluntate milites in legionibus facti essent. 1 8Capta eo

proelio tria milia peditum et equites mille et quingenti dicuntur.

Notes

49. 1primo...proelio:BassolsI147,2 2cumconfertis 3et[=etiam]

tum . . ferunt = ferunt tum Hannibalem dixisse cuidam denuntiant i

consulem iussisse equites ad pedes descendere mallem:subj.potencial,referital



presenttraderet:subj.jussiuquam:segontermedemallent(>magisuolo)4

quale iam haud dubi hostium uictori cum uicti...mallent.., uictores...

trucidarent:juxtaposicisignificativaatsquepottenirvaloradversatiuinuestigio:en

la sevaposici morantibus:dat.dedany (Bassols I93)depenentdirati enrabiats

contraelsquidemoraven lavictria 5superantes:part.substantivat supervivents

6tribunusmilitum:categoriadoficialdelexrcitromqueenaquellmomenteradesignat

pelsenatiformavapartdelestatmajordelsgeneralsipodiarebrelencrrecdecomandar

les tropes;nhihavia sisper legi L.Aemili:vocatiu insontem: no culpable

7uirium:gen.part.depenentdaliquid 8ne... feceris:subj. jussiudepassat (Bassols I

347) satis: subjecte (Bassols II 168) lacrimarum satis luctusque: gen. part.

depenentsdesatis9adeaconsuluirtute:abl.decausamacte:tecnicisme

religis,empratgeneralmentenofrenesoensacrificis;etimolgicament,segonselsantics,

contracci de *magisauctus / macte esto: construcci inintelligible en llat [calc de

lexpressi grega (= , , ) de Tecrit (17, 66), amb

atracci del vocatiu], on macte probablement un vocatiu es percebria com a forma

invariable>adverbi;enelllenguatgepopular,sempravacomafrmuladencoratgement

(uid. ErnoutMeillet, s.u. mactus) 910caue frustra... absumas. abi, nuntia...muniant

ac...firment:parataxi;subjuntiusjussiuspatribus:tecnicismeempratperaesmentarels

senadorsromans(calrecordarqueantigamentelsparesdefamliaerensenadorsperdret

propi) priusquam...aduenit:aquamb indicatiuper influnciadel llenguatge familiar

(BassolsII 159)manibus:ambigitatsemntica?publice...priuate:contraposici

11patere:pres.dimperatiudepatiorme:prolepsi,subjectedexspirare13Cannas:apos.

dinuicumipsumnullo...tegente:abl.abs.ambvalorcausal14consulalter=Varr

Venusia:ciutatdelsuddelAplia18capta...dicuntur:constr.dinf.ambnom.

[50] 1Haec est pugna [Cannensis] , Alliensi cladi nobilitate par, 2ceterum

ut i l l is quae post pugnam accidere leuior, quia ab hoste est cessatum, sic

strage exercitus grauior foediorque. 3Fuga namque ad Alliam sicut

urbem prodidit, ita exercitum seruauit: ad Cannas fugientem consulem




uix quinquaginta secuti sunt, alterius morientis prope totus exercitus

fuit .

RuinesdeCannes,apropdelescenaridelabatallahttp://www.gloriaderoma.com/CANNAS.jpg

http://digilander.libero.it/roccadicanne/index_file/la_ricerca/Rocca_di_Canne.htm
1. Portada i ndexBatalla de cannesBibliografia complementria (Livi)Livi (08-09)

livi i la histÒria de roma (textos) -...

Documents