URTO

BER

AST

EGI

AUSSSAABA ELARARARTZTZTZAAAA

PLPLPLPLLLAZAOA LABIBIBIBIIZKZKZKZKZKKOTOTXXXXXXX

OTOTOTOTOTITTTAAAA

AMAAMAMAMAMA ERERERERERAAUAAAA N

ADARRRRRRRRA

OLOLOOOOO LOKIEGEEE III

Elduain

Berastegi

Eldua

Berrobi

Andoain

Urnieta

Trintxalekueta

Aballarri

Arlegor

Arlegorko Zabala

Sorotxeta

Mantale

Belabieta

Aranbegi

Leiako

Adarra

813

Larrezurieta

Tximistako Egia

Agerreko Zabala

Eteneta

Oindo

Eltzamendiko erreka

UztarkaitzLapurtxulo

Zuazti

Astabizkar

Otsolepo

Zaburu

Akelarre

Ilintxarbe

Antxista

Mendabia erreka

Azk

etae

rrek

a er

reka

Kartolako erreka

PelotasoroEzteizako punta

Azketa

AritzolaTxertoki

Belako

Irainza

Mar

ting

orri

erre

ka

Ollokiegiaundi (Bizkai)

Ollokiegi (Karponea)

Ollokiegikogeltokia

Portu zentrala

Olloki

TronpaLizarraundi

Ollaz txikiBasurdekabieta

Beriñes

Erkaizti

Gezatari

Ollatz

Uitzigain

Aparrain

BiurregiOllatz

Oizingain

Tantarita

Irulegieta

Makoeta

Santolas ibaia

Martingorri

Atatxain erreka

Uztartz

aerreka

Url

ioko

err

eka

Arr

itxu

rie

tako

err

eka

Ustaza erreka

Tximeola

Tximelako erreka

Egib

eltz e

rreka

Beatarri

Deskarga

Tintarrieta

Olabide

Elizoi

Orin

Antzagai

Moaluze

Leiza

ran

iba

ia

Beltza erreka Ameraun Elizoik

o err

eka

Lorditz erreka

Irue

tako e

rreka

Lizarretako

erre

ka

Min

etako e

rreka

Baztarrola erreka

Tolosa minako erreka

Lorditz txiki

Anegieta

Xarobezar

Baztarrola

Belekabieta

Urdanbide

Tabakoaitzeta

Olizar

Ostotxarreta

Altzegi

Ermoso

Altzegi

Urepel

Kondizaratz lepoa

MandoegiTxuisalde

Mandoegikousotokia

Illarrasoroko mugarria

Leuneta881

Etzala

Asteasuren Tontorra

Unamuno

Lazte

Gartzako Gana

Garagartza

Larregiko tontorra

Pagalegiko tontorra

PagoluzietaZillegi

Iturritx

Etzioko harria

Etzio

Saga

rret

ako

err

eka

Euntzin

Mamueta

Merkue

Anrantzadizabal

EsteizarKartola

Ortzaika

Intsusu

Txintoen Pagadia

Urkizu

Barrola

Arrain

Plazaola

Pagoeta

Guardetxe

Frankio

Olaso

Geltokia

Frankio erreka

Basoberrieta

Elurtsaundi

Azkondita

Learralde

Akesu

Bustinen erleta

Erortza

Isatsako malda

Irantzu borda

Aintzerga

Bertasorota

Meari

Erlozabal

Mustarberri

Egileor

Basakaitz

Arrateke

Ipuliño

Isatsa

Oldizgain

Amionzar

Tsuitsin

Korrikaleku

Juanaborda

Ieltsotoi

Zipillao

Zapillan

Urto mendatea

Leiz

aran ib

aia

Tolarea

Urzuria

Mikeletes

Artaleku

Lindozulo

Burso

Lurmando

Intzesburu

Larremotx

Aldaskain

Munoko

Gaztenadik

o err

eka

Txankan

Lizartoki

Solar

Par

Elordi

Antsolitz

Tin

tako

err

eka

Bezkoitz

Tinto

Luzkomuno

Iñarra

Argañe

Onganeta

San Sebastian ermita

Olloar

Ganga

Santu labakie

San Anton Zahar

San Antonermita

Ollokoko erreka

Intxaurrondo

Matxiku Atze

Patxiko TorreneaErregetxe

ElberdinAtegi

Matxinea

Esabinone

Etxetxo

BulatziGorpio

Arpide

Dambolin

Gaztanaga Berri

Jauregi

Olloki

San Martin de ToursMalkaminoDanbolin

Leitza

Urdinarrain

Izotz Aldea

ZapalategiJolasun

Arrate errotak

Berroa

Oantzun

OaturriAzonketa

Liburu

Aikorteta

Illarraga

Karrezubieta

Illarraga tontorra

Muñoaundi

Anakar

Anakar

Enekutegi

Pagamutegi

Arburuko harkaitza

Gazteluko ataka

Gazteluko harkaitzaMinatxuri

Almitxun

Gaztelu

Erroizpe

AñagaAizarrate

komizartza

Allamendi

Aiztun

Egi Eder

Aintziola

Eguzkialde

Otaltxiki

Uraundi

Gorosmendi

Erlosia

Zapio

Muñotxo

Erleta

Errozaga

Axerigain

Urdelar

Goikoetxeko borda

Aitzu

Basaburu

Lazkako erreka

Iraiko erreka

Larre

Gorostizelaieta

Oizin

Endaiarantzetako erreka

Gorrotolako erreka

Gerize

tako e

rreka

Xapel

Lardiko errekaAierdo

Belarzarreta

Urdalekuko harria

Belabietatxiki

Elurmeaka

Loa

Sorregieta

Olantz/Arnabar

Ibarrola

Barrenetxe

Aierdoerreka

Inturia

Eldua

Kiriki

Ibarr

ola e

rreka

Leitzaran ibaia

Ormak

io e

rrek

a

Artikutz

Lapurtxulo

erreka

Muntto

Aizkorri

Negusarobe

AlliriTxurru

Artola Borda

Presa Txabal

Ubaran erreka

Atxular

Eltzamendi

Urrillondo

Mantxoenea

Larrantxuri

Beko Etxe

Atxetilun

Marizulo

Besadegi

Kukutegi

Antxo Arrizabal

Zorroztarri

ZuluetaPozontarri

Xaxiturri erreka

Etzubi

Altxista

Oindi

Katamotzarri

Mulisko

Pozontarriko lepoa

Gorostita

Bezkitza

Eguzkitza

Bezkita erreka

Ubarratu

Irurena

Txabolategi

Pikoaga

Pikoagako indarretxea

Saratsain

Abillats

LatsaLatsa

Azarilepoa

Elorrietako lepoa

Artegietako gaina

Lizarregiko Zabala

Lizarregi

Sonei

Artzain Enea

Legarralde

Karrika

Etxemuno

Baltzuketa

Etxabe

Garagorri

Kaxkabeltza

Erreka Aundi

Pagamendi

Garro

Asu

AntzizarMokollo

Talai

Zorroztegi

ArtolaDorrontxola

AramaneaZamarbide

Sagarmano

Auzokalte GaztelutxoBaltzun

Ubaran

Txingurri

Leizotz

Presaburu

Goiburu

Eta. San Esteban

UrrestiTXERTOTA

Zinko Borda

Goiburu

Mendillardi

Asindegi

Orkaiztegi

Olaberri

Idoiaga

Ondolar

Zentrala

Onddolar

Leitzaran

Matxinbarrena

Mizpiradi

Benezi Etxeberri

Belategi

Arizmendi

Aranzazu

Arizmendi Txiki

Penadi

Anastegi

Pardaki

Lekunategi

Goiburu

Xoxoka Zar Xoxoka

Pagolerdi

Alzibar

Oiarbide

LaburugainArizmendi

Oiamar

Azkonabieta

Leizotz

Erreka Beltza

Altungain

Antso

LategiPagoaga

Goibieta

Galardi

EtzabalBaraiztegi

Besategi

Zuatzeta

Gurutze

Lobera

Ezkerrenea

Barkaiztegi Berri

Tolareeta

Amasenea

Motxaenea

Aierdi

Nikelabi

Erreka Muntto

Igelus

Beko Etxeberri

Mendiluze

Ermita San Miguel

Erramueta

Kaskaran

Mendiola

Birda

BazkardoIntzuzaran

Balastrain

Arbitza

Matxinea

SorabillaOria

ibaia

Agarremundo

Urgulluts erreka

Guarda Etxea

Iruerreketa

Larranburu

Artatolosa

Murkulluts

Borda Goikoa

oain

Murkaio

Saeka

ArkaitzaTorrea

Erdoizta

o

Buruntza

Eta San Roque

Gorostidi

Usategi Txiki

Perikotegi

Eguskitza

Elizalde

Buruntza Biona

Egues

Lakatze

Zalbide

Lartameni

Derrepente

Garagartza

Urmeneta

Erauso

Garagarza

BelauntzaranFuerteko Zabala

Buruntza

443

ArizmendiBildotseta

Usamendi berri

Aldaiturri

Aranguren

Lizarraga

Sandra

Larrarte

URRESTI

Goikoetxea Goikoa

Musturi

etegi

a

Anako erreka

Etxezarreta Txaagita erreka

Troska erreka

Iturrie

ta e

rreka

Otarreta

Troska

Oiarreta

Karano

Armabeta

Aizpurueta

Belabieta

Deskarga

Itxipi

Karano Munazki

MalasoZenteno

rre

5

Bista

Lizatzu

Goikoetxe

LoyolaBeratza

Uranganea

Telleri Zar

Errota Berri

Beotibar

ozabalPaskieta

Aztei

Tontola

Saskra Berri

Usarre

Musaio

Eta San Roque

Azkorteta

Lekun

Amortzategi

Moarrillure Agustinsoro

Argurutze

Urteagako zabala

Pardiolagoikoa

Txabolategi

Lepatxiki

Ereñotzu

Errotaranerdikoa

Olaburu Basoetxe

AlkatxurainIturralde

Dantzaleku

Iturralde

Erkaratza

UgaldetxoOlaberri

Etxui

Zelaitxoko indarretxea

Olaberri

Urruzungoikoa

Leitzaenea

Urmendi

Belazarte

Pikoaga

IerolaberriItxerola

Pagoaga

Santiagoko indarretxea

Santiago ermita

Naparralde

Pagoaga

Muntegizarrerreka

Purgatorioko erreka

Telleri txiki

Benta-Berri

Argorri

MaldaMitxelena

Aparrain

Atxurroko bizkarra

Errekarte

Amurrusketa

Irusu

Mu

git

zerr

eka

Etxolaberri

Amunola

Erm

en

dik

o e

rre

ka

Ereñotzu

Onddoko Gurutzea

Uranga

Txurdina

Attesoro

Aramburu

Izazkiña borda

Azkue borda

Eraburu

Seroretxe

ARGINENE

Aranbegi

GoienetxeMuxika

Gain-berriAlontso

Sorregieta

Muñagorri

Etxeberri

Santakruz ermita

SarobebordaZamonea

Olondo

Errementaritegi

Galitzia

Sales

Allanegi

Aniturri

AiztunaldeAnsone

Bideraun

Otaburu

Aneta

Musaio

Letabe

Altzari

ErropizpeIzkinoAitzola

Iturregi

Mugertza

Alkorteaga

Arantzasti Illoia

Ordoki

LarteGabirondo

Ostoa

Santiagoenea

Zapatari

Aginaga

Iriarte

Prasenea

ApeztegiElkareta

Gabirondo

Zubari

GañetaEsnarriOtaldats

Itzipita

Goltzoi

San Markos ermita

FondoagirrenaMuskarra

Arriaga

MikeleneaEtxabe

Muñoa

Sagastiñeberri

Eta. Magdalena

Baratza

Zula

Beorregieta

Iraola

LizartzaIribarrene

Zakar

Ospela

Aztine

Arrateko zubia

pintza

Basaitzenea

Errotaranerreka

Maiberaerreka

Ubereta

Sagrarioko Amaren ermitaOlatza

Aizpea

Juanmigeltxiki

Mekolaberri

Errotalde

Lizartzabide

Errotaerreka

OsingoienGarmendiola

Txispiri

Artamuño

Aizpiur

txar

o

Malaerreka

r

Baratz

erreka

Arrabiola

etxe

Gurreaga

Altabe

ietxe

untza

rrieta

Loatzo

DonostiArkaitza

Arrantzu Goikoa

Olaeta

Azkarate

Txisparo

Mandoegik

o erreka

Urumea ibaia

Erreka Beltza

Urdaburu

Mulisko

ALTZIBAR BERRI

560555

642

Elurzulo

Tximista

539

315

Olazar

Unanibia

Idoiaga/Iuia

368 Malo

674

Bertxin

Antxumeta

783

780

Antxista

579

Zeltzurritz

368

Amasola

Oindolar

Bertxingoharkaitza

Artzelai

459

647

Ariztiluze

Arrisoraio

442

Itxupeaka

Muñotsa

676

Inabe

OsinegiOrantzun

834

Mugitza

Illarrasoro

676

727

Egibeltz

ELDUAIN

853

BAZTARRETXE

Mugaga/Moa

788

803

930

Legarralde

Urtokozubieta

Plazaola

Bizkotx

1010

Arpeluzko erreka

Mustar

Beibatarri

Meatzeberrieta

AbadegurutzAbadegurutz/

Baratzazarreta

EzkaiztegiEtzabal

Urdanbide

BERASTEGI

VILLABONA

ANDOAIN

Ezkilletorre903

1043

Urdausurbilgoborda

Aski

Lastur

ENBUTEGI

MONTEFRIO

Urnieta

Malo

erreka

Olariaga

Lorditz

Irumugarrieta

1056San Lorentzo

ermita

Araxes edoN

arba

itzue

rreka

N A F A R R O A

Barrenola

Iparreko erreka

Altzegiko erreka

Makoaundi

Belorrieta

Urtao

Elorrieta

Urritzola

Okelar

Osi

ne

gi

err

eka

Art

iku

zko

err

eka

Saro

be

ber

riko

erreka

AizearregiGaloegi

789

686

Arrizurieta

Arrasaketa

573

Orbara

Praskurenborda

ArlepoAskikoerreka

Astabizkar

307

Azpildi

489

490

356

409

A-15

N A F A R R O A

Txermin

Gi-

3091

A-15Gi-2130

Gi-13

1

Gi-3271

Usabelartza

Argarate

Ormakio

980

UGALDE

Gi-131

Gi-3271

Gi-

3271

PR -Gi 146

PR -Gi 162

BESADEGI-ARANO

a

ba

T1

T2

T3

T4

T5

T6

T7

T8

T9

T10

T11

T12

T13

T31

T30

T29

T27

T26

T25 T24

T23

T22

T21

T20

T19

T18

T17

T16 T15

T14

T28

EEEEEEgggggguuzkitza

Ubbbaaaaaarrrrrratu

IIrrrruuuuurrrena

Txxxaaaaabbbbbboolategi

Azarilepoa

Elorrietako lepoa

Artegietako gaina

Lizarregiko Zabala

Lizarregi

Sonei

Erkaratza

Ugaldetxoxx

Olaberri

Urruzungoikoa

LLeLeeieiteitzeitzeitzitzitztztzaeneaeneaeneaeneaeneaeneaeneaaaaaaa

Pikoaga

Santiagoko indarretxeaxx

SantiSantiSantiSantiSantiago eago eago eago eago eg rmitrmitrmitrmitrmitgogo eggogo g aaaaaBenta-Berrent i

Argorri

Aparrain

Atxurroko bizkarra

Erreka Beltza

Urdaburu

GI-636

AP-1/AP-8

N-1

A-15

N-130

GI-20

AP-1/AP-8

AP-1/AP-8

ZERBITZUAK SERVICIOS

Autobidea Autopista

Autobia Autovía

Lehentasuna duen errepidea Carretera de interés preferente

Errepide Nagusia Carretera Básica

Eskualde Errepidea Carretera Comarcal

Errepide Lokala Carretera Local

Auzobidea Carretera Vecinal

Basabidea Pista

Aparkalekua Aparcamiento

Parketxea Parketxe

Aisialekua Area recreativa

Txabola Refugio

Aterpetxea Refugio atendido

Landa-turismoa Turismo rural

Begiralekua Mirador

Mendia Cumbre

Sarbidea Acceso al parque

IBILBIDEAK RECORRIDOS

Bidegorri Bidegorri

Bide berdea Vía verde

Tunela Túnel

Besadegi-Arano Besadegi-Arano

PR (ibilbide laburra) PR (Sendero de pequeño recorrido)

Lotura Enlace

Ibilbidearen hasiera Comienzo del sendero

Ibilbidearen bukaera Final del sendero

Ibilbide biribila Sendero circular

NATUR BALIABIDEAK VALORES NATURALES

Pagadia Hayedo

Hariztia Robledal

Ur-jauzia Cascada

Interes handiko eremua Zona de especial interés

Sarbide nagusia Entrada principal

Babes eremuaren muga Límite de zona protegida

ONDAREA PATRIMONIO

Meatzea Mina

Haitzuloa Cueva

Megalitoa Megalito

Elurzuloa Nevera

AndoainGoiburuAballarri

Pardaki

BERASTEGI

Sorotxeta

Mugaga/Moa

Larrazabal

MONTEFRIO

Leizaran

Herria Núcleo urbano

Auzoa Barrio

Tontorra Cima

Tontor txikia Cima menor

Udalerria Municipio

Ingurua Paraje

Lepoa Collado

Lekua Lugar singular

Aterpea Refugio

Ibaia Río

BIZKKOTXKZK

IKURRAK LEYENDA

PLAZAOLAPLAZAOLA

BIDEGORRIABIDEGORRIA

BIZKOTXBIZKOTX

LEITZARAN IBAIALEITZARAN IBAIA

Eskala 1:25.000

250 m 500 m 1 km750 m

0

500

1.000

1.500

URTO

Gipuzkoako natur eremuetako ibilbideakEzkerrenea

LEITZARAN B I OTO P OBABESTUA

copyright © SUA edizioak

ANDOAIN

BIOTOPO LEITZARAN.indd 1BIOTOPO LEITZARAN.indd 1 24/11/10 17:3324/11/10 17:33

LeitzaranBIO

TOPO

BA

BESTU

A

MAPA ETA IBILBIDEAMAPA Y RECORRIDO

Eskala 1:25.000

kutxa

bietako bat da, baina beste asko badira, batzuk erraldoiak, Auzokalte kasu,

besteak behialakoak eta ia ezkutukoak, Mustarkoa esate baterako.

PLAZAOLA, bailara zeharkatzen duen bide-gorria. 1904an tren txiki batek ekin zion Plazaola eta Bizkotxeko

mea-tzeetako burdina garraiotzeari. Hamar urte geroago, trenbidea

Donostia eta Iruñeraino iristen zen. Plazaolako tren txiki hark 31 tunel,

hamalau zubi eta sei geltoki bisitatzen zituen Leitzaran ibarreko 20 kilome-

troetan. Horrela egin zuen 1957an kendu zuten arte. Gaur egun, tren txis-

tukari haren ordez, oinezkoak eta txirrindulariak dira trenbide zaharraren

ibilbidea zapaltzen dutenak, Olloki edo Ameraun bezalako geltoki zaha-

rretatik igaroz. Nahi duenak Andoaindik aurrera, Urnietarantz, jarraitzea

dauka edo, beste aldetik, Leitza eta Larrun alderantz.

BIZKOTX ETA LORDITZ, meatze zaharrak. Leitzaran

hamaika meazuloko bailara da, batez ere bere eskuin ibarrean. Pla-

zaola eta Bizkotx, Lorditz aldea, Mustar, Meatzeberrieta eta Malo dira

meatzariek zulatutako lekuetako batzuk, batez ere burdinaren bila. Jarduera

hartatik, meatze sortaz gain, mea erretzeko labe ikusgarriak gelditu zaizkigu,

Mustar edo Bizkotxen adibidez, gure industria-ondarearen ale preziatuak.

ADARRAMENDI, megalitoz hesituriko gailur klasikoa. Gipuzkoako tontor ezaugarrietako bat, Adarramen-

di (813 m), Leitzaran ibarreko muga dugu, ipar aldetik. Monumentu

megalitiko ugari duen gailur lerro batean kateaturik, inguruko Ete-

neta adibidez, Adarramendi harrespilen mendebaldeko muga misterio-

tsua da. Bertatik hurbil, Usabelartzak zohikaztegi aparta zaintzen du. Bai-

larako beste leku batzuetan bertako basoak barreiatzen dira, batez ere

pagadiak eta harizti hibridoak, azken horiek Gipuzkoan oso urriak direla.

Leitzaranera heltzeko lau herri izan

daitezke abiapuntu.

1 Alde batetik, ANDOAIN. N-1ek

herrian bertan utziko gaitu eta, ber-

tatik, GI-3091 errepidea aukeratu.

Seinaleei jarraituta, kilometro bi egin

eta gero, Leitzaran bailararen atean

utziko gaitu. OTITA da paraje hori

eta bertan amaitzen da errepidea.

2 Gi-2430 errepidea TOLOSATIK

Nafarroako mugaraino doa. Bidean,

Elduain eta Berastegi azaltzen dira. Biak

izan daitezke Leitzaranera hurbiltzeko

abiapuntu, bereziki Berastegi, bertan

baitago Urto mendatea, PLA-

ZAOLARA hurbiltzeko aterik hurbilena.

3 A-15 autobideak IRURTZUN eta

ANDOAIN lotzen ditu. Irteera

bana du ANDOAINEN eta BERASTEGIN.

4 URNIETATIK ere, GI-3271 erre-

pideak BESADEGIRAINO era-

mango gaitu. Horixe dugu Adarra eta

Leitzaran ibarreko ipar aldeko men-

dietan hamaika osteratxo egiteko

abiapuntua.

Museoak:

URAREN INTERPRETAZIO ZENTROA

ETA ARRANTZA ESKOLA. Otita par-

kea, Leizotz auzoa 48, behea. Andoain.

Museo honetan ura da protagonista

eta, nola ez, Leitzaran ibaia.

Horrez gain, biotopoan sartzera

doazenentzat, BISITARIEN ETXEA

ere bada, Leitzaran aldean ibilbideak

egiteko eta inguru hori hobeto eza-

gutzeko informazioarekin.

Eta heriotzarik gabeko ARRANTZA

ESKOLA ere bertan da.

Informazio gehiago:

☎ 943 300 929. www.leitzaran.org

BURUNTZAKO SAN MARTIN PARKE

ARKEOLOGIKOA: Andoaingo eliza

zaharra egon zen lekuan aztarnategi

arkeologikoa atondu eta museo itxu-

ra eman diote.

Landa-etxeak:

URNIETA: Montefrío ☎ 943 557 158 /

609 937 455 eta Altzibar Berri ☎ 943

557 097 / 626 551 429.

ANDOAIN: Txertota ☎ 943 590 721

VILLABONA: Urresti ☎ 943 690 444 /

653 722 363.

BERASTEGI: Baztarretxe ☎ 943 683

386 / 635 726 687 Arginenea ☎ 638 182

998 / 638 182 998 eta Ugalde ☎ 943 655

834 / 649 899 811.

Garraio publikoak

TSST. Donostia Tolosa linea. Andoai-

nen eta Villabonan geralekuak ditu.

☎ 943 361 740. www.tsst.info.

GARAYAR: Donostia Hernani linea.

Andoainen geralekua. ☎ 943 556 662.

TOLOSALDEA BUS. Tolosa eta Beras-

tegi lotzen ditu. ☎ 943 650 621

RENFE. Aldirietako tren sareak gerale-

kuak ditu Andoainen eta Villabonan. ☎

902 240 202 . Informazio gehiago:

www.renfe.com

Cuatro pueden ser las localidades

desde las que llegar a Leitzaran:

1 En primer lugar, ANDOAIN. La

N-1 nos dejará en esta localidad y,

desde allí, debemos tomar la GI-

3091. Siguiendo las señales y tras

recorrer algo más de dos kiló-

metros llegaremos a la puerta de

Leitzaran: OTITA, punto don-

de se termina la carretera.

2 La Gi-2430 conduce desde

TOLOSA hasta la muga con Nafa-

rroa. En el camino recorre Elduain

y Berastegi, ambas localidades

perfectos puntos de partida para

una excursión a Leitzaran. Espe-

cialmente Berastegi, dado que en

este municipio se encuentra el alto

de Urto, el acceso más cercano a

PLAZAOLA, ya en Leitzaran.

3 La autovía A-15 IRURTZUN-

ANDOAIN cruza la zona y tiene

salidas en ANDOAIN y BERAS-

TEGI.

4 Desde URNIETA, la GI-3271

nos llevará hata BESADEGI,

punto de inicio de numerosas ex-

cursiones montañeras por el Ada-

rra y zona norte del biotopo de

Leitzaran.

Museos:

CENTRO DE INTERPRETACIÓN DEL

AGUA Y ESCUELA DE PESCA. Parque

de Otita, barrio Leizotz 48, bajo. En

este museo el agua es el principal

protagonista y, como no podía ser

de otra manera, en este caso la del

río Leitzaran. Además, también es

centro de acogida para quienes ac-

ceden al biotopo. En este punto se

facilita abundante información sobre

el Leitzaran, sus valores y los reco-

rridos. Finalmente, también cuenta

con una escuela de pesca sin muerte.

☎ 943 300 929. www.leitzaran.org

PARQUE ARQUEOLÓGICO DE SAN

MARTIN DE BURUNTZA: En el lugar

en el que estuvo la antigua iglesia

parroquial de Andoain se ha acon-

dicionado para visitas con caracte-

rísticas de museo el yacimiento ar-

queológico allí existente.

URNIETA: Montefrío ☎ 943 557 158 /

609 937 455 y Altzibar Berri ☎ 943

557 097 / 626 551 429.

ANDOAIN: Txertota ☎ 943 590 721

VILLABONA: Urresti ☎ 943 690 444 /

653 722 363

BERASTEGI: Baztarretxe ☎ 943 683

386 / 635 726 687 Arginenea ☎ 638

182 998 / 638 182 998 y Ugalde ☎ 943

655 834 / 649 899 811.

TSST. Línea Donostia Tolosa. Pa-

radas en Andoain y Villabona. ☎

943 361 740. www.tsst.info.

GARAYAR: Línea Donostia Hernani.

Parada en Andoain. ☎ 943 556 662.

TOLOSALDEA BUS. Enlaza Tolosa

con Berastegi. ☎ 943 650 621

RENFE. La red de cercanías de la

compañía ferroviaria cuenta con

paradas en Andoain y Villabona. ☎

902 240 202 www.renfe.com

Cerca de veintidós kilómetros recorría aquel humilde trentxiki cuando sa-

lía de Andoain y, tras pasar por Plazaola, llegaba a la muga con Nafarroa.

Otros tantos puede hacer el senderista por esa ruta, acondicionada hoy

como paseo. Quien inicie el recorrido se adentrará por las riberas del río

Leitzaran. A cada paso irán surgiendo las alisedas, las centrales hidroeléc-

tricas, los canales, los restos de vetustas aceñas y ferrerías, las antiguas

minas y muchas otras sorpresas que jalonan el camino. Desde Andoain

hasta la vieja estación de Plazaola suma veinte kilómetros de sendero. Hay

que cruzar 31 túneles. Por

ello es conveniente llevar

chubasquero y linterna. El

camino está abierto tan-

to a ciclistas como a pea-

tones. En cualquier caso,

conviente tener en cuenta

que, en ocasiones, también

es utilizado por vehículos,

como los camiones que ex-

traen madera.

Hogeita bi kilometroko bidea egiten zuen antzinako trentxiki hark An-

doaindik irten eta Plazaolatik Nafarroako mugaraino iritsi arte. Beste

horrenbeste egin ditzake mendizaleak xenda horretatik gaur egun, pa-

seorako egokiturik dago eta.

Bide horri ekingo dionak Leitzaran ibaiko ibarrean barrena abiatuko

da. Pauso bakoitza eman ahala, haltzadiak, zentral hidrolektrikoak, ubi-

deak, antzinako errota eta burdinolak, meatzetako aztarnak eta ha-

maika ezusteko gehiago agertuko zaizkio.

Andoaindik Plazaolako geltokiraino (Nafarroan sartu aurretik, azkena)

hogei bat kilometro dago. 31 tunel zeharkatu behar dira. Horregatik,

komenigarria da xira eta esku-argiak eramatea. Ibilbidea zabalik dago

oinezkoentzat nahiz txirrindularientzat. Noizean behin, egurra atera-

tzen ari diren kamioiak ere ager daitezke.

EL RÍO LEITZARAN, aguas transparentes entre alisedas. El río Leitzaran recorre una veintena de kilómetros y

salva 400 metros de desnivel desde su entrada en Gipuzkoa por

el alto de Urto hasta llegar a Andoain. Sus aguas, las más prístinas del

territorio histórico, son el hábitat de truchas, anguilas, piscardos o ma-

drillas, además, de anfi bios como tritones y desmanes. En sus riberas

crece la aliseda mejor conservada de Gipuzkoa, que se extiende durante

gran parte del serpenteante recorrido del río Leitzaran y de muchos de

sus pequeños afl uentes. Es por ello que el río y sus riberas conforman

el biotopo protegido (76 has) mientras que el resto del valle está consi-

derado como zona periférica (5.944,5 ha). El agua también protagoniza

acueductos y una tupida red de canales por los que ha llegado durante

años a las numerosas centrales hidroeléctricas distribuidas a lo largo de

la ribera del río Leitzaran.

OTITA, la entrada a Leitzaran. A pocos kilómetros de

Andoain, Otita concentra gran parte de los atractivos que caracte-

rizan al valle. En este punto, cerca del río, se juntan la carretera y

la antigua vía del tren de Plazaola, hoy vía verde; está acondicionado

como zona de esparcimiento y es la sede del centro de acogida de visi-

tantes, centro de interpretación del agua y escuela de pesca sin muerte.

Además, en sus inmediaciones está el mágico puente de Unanibia, el de

las brujas. El primero de los muchos puentes que cruzan los meandros

del Leitzaran, algunos descomunales, como Auzokalte, otros discretos y

ancestrales, como el de Mustar.

PLAZAOLA, el bidegorri que surca el valle. En 1904

un pequeño tren comenzó a transportar el hierro de las minas de

Plazaola y Bizkotx. Diez años después había ampliado su recorrido

para enlazar Donostia con Iruñea. El trentxiki de Plazaola cruzaba el valle

de Leitzaran recorriendo en 20 kilómetros 31 túneles, catorce puentes y

seis estaciones. Así fue hasta que desapareció, en 1957. Hoy, en vez de lo-

comotoras son senderistas y cicloturistas los que recorren la antigua vía,

por estaciones abandonadas como Olloki o Ameraun. El recorrido puede

prolongarse más allá de Andoain, dirección Urnieta, o, por el otro extre-

mo, por Leitza y Larraun.

BIZKOTX Y LORDITZ, las viejas minas. Leitzaran es

un valle horadado por las minas, sobre todo en su margen derecha.

Desde Plazaola y Bizkotx, la regata de Lorditz, Mustar, Meatzebe-

rrieta y Malo son algunos de los puntos en los que se registró ac-

tividad minera, sobre todo a la búsqueda de hierro. Además de minas,

nos quedan formidables hornos como los de Mustar o Bizkotx, que forman

parte de nuestro patrimonio industrial.

ADARRAMENDI, una cima clásica cercada por megalitos. Una de las cumbres referenciales de Gipuzkoa, Adarra-

mendi (813 m) cierra el valle por el Norte. Forma parte de un cordal en

el que abundan los monumentos megalíticos, caso de Eteneta, y que al

mismo tiempo es misterioso confi n occidental de los cromlech. En las inme-

diaciones, Usabelartza custodia una importante turbera. En distintos puntos

del valle se pueden encontrar bosques de cierta importancia, especialmente

hayedos y robles híbridos, estos últimos muy raros en Gipuzkoa.

Plazaola

Plazaola

Por la antigua vía del trentxiki

Trentxikiaren bidetik

BIOTOPOAREN GIDALanda

TurismoaGarraio

PublikoaSarbideak Museoak

GUÍA DEL BIOTOPOAccesos Museos

Turismo Rural

TransportePúblico

LeitzaranEs un valle despoblado, caso único en Gipuzkoa, pero no siempre ha sido así. Sus cimas guardan destacados mo-

numentos megalíticos. Sus laderas fueron horadadas por minas hoy olvidadas. Sus regatas movieron molinos, ferrerías y, aún hoy, centrales hidroeléctricas. Un tren lo

cruzó de norte a sur, como hoy lo recorren los senderistas siguiendo su rastro. El valle de Leitzaran, con sus limpias

aguas y sus bosques de ribera, se apresta para conservar su patrimonio cultural y recuperar su esplendor natural.

Biotopo babestuaJenderik gabeko ibarra da Leitzaran, Gipuzkoan baka-

rra, baina beti ez da horrela izan. Tontorretan, han-hemen, multzo megalitiko apartak daude. Mazeletan

hamaika meatze zulatu zituzten, burdina helburu. Erre-kek errotak, olak eta zentral hidroelektrikoak elikatu dituzte. Trenak goitik behera zeharkatu zuen, orduko

trenbidea egun ibilbide atsegina delarik. Leitzaran, bere ur garden eta haltzadi ederrekin, prest da kultur-

ondarea zaindu eta natur-balioak berreskuratzeko.

LEITZARAN IBAIA, ur gardenak haltzadien itzal-pean. Leitzaran ibaiak 22 kilometro egin eta 400 metroko desnibela

gainditzen du Gipuzkoara Urtotik sartzen den unetik Andoianera iri-

tsi arte. Herrialdeko urik aratzenak daramatza, amuarrainen, aingiren,

ezkailuen eta bogen bizileku. Uhandre eta desman piriniarrak ere inguruo-

tan egoten dira. Ibai-ertzetan Gipuzkoako haltzadirik onena aurkituko dugu,

Leitzaran ibaiaren ibilbide sigi-sagatsua eta bere ibaiadarretako zati asko

itzalpe gozoan dituena. Horregatik dira ibaia eta berau elikatzen duten erre-

kastoak biotopo babestuaren muina (76 ha), inguruko lurraldeak (5.944,5 ha)

babes-eremu izendatu dituzten bitartean. Ura ubide sare trinko baten pro-

tagonista ere bada, bide horietatik Leitzaran ibarreko zentral hidroelektriko

ugariak mugitu ditu eta.

OTITA, Leitzarango sarbidea. Andoaindik kilometro gutxi-

tara, Otitak bailarako ezaugarri gehienak biltzen ditu. Bertan, ibaitik

hurbil, errepidea eta Plazaolako trenbide zaharra –gaur egun bide

berdea- elkartzen dira; aisialdirako gune gisa egokitu dute eta hor

dago bisitarien harrera-etxea, uraren interpretazio-zentroa eta hilketarik

gabeko arrantza eskola. Gainera, Unanibiako zubi magikoa ere bertan dago,

sorginzubi ere esaten diotena. Leitzaran ibai bihurria zeharkatzen duten zu-

Leitzaran en CINCO PASOS

Leitzaran, BOST URRATSETAN

En muchos tramos del río Leitzaran el

bosque de ribera se vuelca sobre el curso fl uvial convirtiéndose

en una auténtica galería. En este

entorno de gran valor natural viven

algunas de las especies animales de mayor interés

del biotopo, como el desmán del

Pirineo y el tritón pirenáico. El curso del río forma una

pintoresca cadena de meandros.

MP LEITZARAN.indd 1MP LEITZARAN.indd 1 24/11/10 17:3224/11/10 17:32