Apu

nte

Koad

erno

a

Landa eta hiria, berrelkartzeko lekuak

Lurraldearen Kultura Berri baterantz

Autoretza: Carlos Verdaguer Viana-Cárdenas

Koordinazioa: Manu González Baragaña

Edizioa:Iraunkortasunaren Behatokia Cristina Enea Fundazioa Mandasko Dukearen pasealekua 66 20012 Donostia Tel.: 943 453526 observatoriosostenibilidadss@donostia.eus cristinaenea@donostia.eus www.cristinaenea.eus

3

Aurkezpena

Duela bi mende hirigintza-diziplina sortu zenetik, hirigintzako teoria eta praktikaren parte izan da landaren eta hiriaren arteko dikotomia; hiriak altxatzen direnetik, harreman gaztakatsu eta, aldi berean, bientzat beha-rrezkoa islatzen duena. Dena den, mundu osoko hirigune eta periferia anitzetan gauzatzen diren laborantzen existentziak muga kontzeptual horiek lausotzen dituen errealitate konplexuagoa azaleratzen du. Gainera, krisi “orokorreko” garaian, bestelako bideak eskaintzen dizkigu jasanga-rritasun integralaren ikuspuntutik emandako perspektiba berriak gero eta beharrezkoagoa den elkarretaratzea errazteko landaren eta hiriaren artean, lur eta baliabide eskasiko eszenatoki batean, elikadura-krisi, bioa-niztasun-galera eta energiaren gareztitzekoan.

Testuinguru honetan are nabarmenagoa da lurra baliabide natural muga-tua dela, behin suntsituta berreskuratzen zaila den ondarea, hiri-modelo hedakorrek eta hauei loturiko hainbat azpiegiturak okupatu eta suntsitu dutena. Horrela, nekazaritza-esperientziak topatzen ditugu hiri-perife-rietako zonaldeetan, kontsolidatzeko borrokan ari direnak lurrari, ingu-runeari eta gizarteari dagokienez ezegonkortu dituen hirigintza-presio-aren aurrean. Era berean, hiri-nekazaritzako ekimenak sortzen ari dira; adibidez, andeaturiko edo erabilpenik gabeko tokiak berreskuratzen di-tuzten komunitate-baratzeak, sarri bizilagunen ekimenak, gizarte-kolek-tiboenak edo, zenbaitetan, toki-administrazioenak, aisialdi-ortuen edo helburu hezitzaileko bultzadarekin.

Nekazal-erabilerak azpiegitura eta ekipamendu handien subsidiario izatea eragin du azken 30 edo 40 urteetan sustatu den lurralde-ereduak. Hiriko, urbanizagarri eta urbanizaezinean sailkatzen du hirigintza-arau-diak lurra. Lurzoru urbanizagarria ez ohi da egon hiri-bilbean osatuta, baina, aldez aurretiko  transformazio urbanistikoaren medioz, erabilera urbanistikoetarako euskarri gisa balio izateko egokitzat hartuz dator, eta lurzoru horietako asko orain “geldirik” dago azken azken hamarkadako krisi ekonomikoaren ondorioz. Lur erreserbari lehentasuna ematea izan

4

da plantea mendu tradizionala, hiri-garapenerako, bide-lan, azpiegitura handi eta zerbitzuetarako beste erabilpen batzuen aurrean. Lurraren funtzio aniztasunak ez banantzea eta lurrari eman ahal zaizkion erabilera ezberdinak areagotzea eskatzen du, eta hauen artean, jakien produkzio-rako erabilgarritasunak dakarren balioa.

Ekonomia-krisiaren baitan gauzatzen da inguru hiritarreko nekazal-e-kimenekin lotura, eta lurralde-antolaketa birpentsatzetzeko markoaren barruan. 2015ean EAEko Lurralde Antolamenduaren Gidalerroen be-rrikusketa-prozesuari ekin zitzaion, eta 2018ko otsailean dokumentu bat onartu zen, publiko egin eta behin-behineko baiespenaren zain da-goena. Arreta-ardatzetako bat izan dira lurraren nekazal-erabilpenei eta nekazaritzako eta abeltzaintzako jardueren bideragarritasunari buruzko atalaren gaineko aukerak, eta Bioeskualdea bezalako gaietan sakontzeko beharra ikusi da, Euskadin bioeskualdearen garapena bideratu eta inple-mentatzearren. Prozesu honetan, Fernando Prats, Albert Cuchí eta Jorge Ozcárizek lan zabala aurkeztu zuten 2017ko irailean: “Ante el Antropoce-no. Reflexiones sobre la cuestión biorregional en el país vasco”. Bertan az-pimarratu zuten beharrezkoa dela “landa-inguruneei, naturalei eta hauen egitura komunitarioei balio handiagoa ematea, lurraldeen eta landa-hiri harremanen ezinbesteko elementu gisa. Ziurgabetasun ekologiko eta kli-matiko garaietan, premiazkoak dira elikagaiak ekoizten dituzten nekaza-ritza ekologikoko sistemak eta baso naturalak, biolurraldeak gizataldeen bizitzari eusteko gai diren eremu gisa ulertzeko”.

Lurraldearen egokitze metabolikoaren gaitasun –eta behar– honi bu-ruzko hausnarketari ekarpena egitearren, Iraunkortasunaren Behatokian interesgarria iruditu zaigu argitaratzea Cristina Enea Fundazioak “Neka-zaritza-esperientziak herrigune eta periferiako zonaldeetan” izenburu-pean antolaturiko jardunaldietan Carlos Verdaguer arkitekto hirigileak emandako hitzaldia.

5

Aurkibidea

1. Aspaldiko harremana ......................................................................................... 7

2. Landa eta hiria hirigintzaren hastapenetan .................................................... 9

3. Desenkontrurako pausoak ............................................................................... 17

4. Elkarren arteko adostasuneko dibortzioa .................................................... 23

5. Hondamendiari erantzunak ........................................................................... 26

6. Logika urbanoaren garaipena ......................................................................... 32

7. Berriro elkartzeko paradigma berria ............................................................. 33

8. Landa eta hiritik haratago: Lurraldearen Kultura Berrirantz .................. 38

9. Etorkizuneko estrategia eta ikuskerak .......................................................... 42

Erreferentzia orokorrak ......................................................................................... 49

Biografia ................................................................................................................... 57

Landa eta hiria, berrelkartzeko lekuak

Lurraldearen Kultura Berri baterantz

Carlos Verdaguer Viana-CárdenasArkitekto hirigile

“Landa eta hiria sekula ez dira ura eta olioa bezain bananduta egon. Bereizita baina batak bestea erakarrita mantentzen dira aldi berean, banatuta baina konbinatuta”

Fernand Braudel, Civilisation Matérielle, Economie et Capitalisme, XVe-XVIIIe, 1979

“Atzeratutako herrialdeetan, ahuldu egiten da nekazaritza; eta landako biztanleen gutxitzeare-kin, gainbeheratu egiten dira arteak eta landari loturiko gaitasunak, pozak eta espiritua, baita haren osasuna bera ere,”

Patrick Geddes, Cities in Evolution, 1915

“Hiriak, gizakiak bezalaxe, jaten dutena dira”

Carolyn Steel, Hungry City. How food shapes our cities, 2009

6

7

1. Aspaldiko harremana

Landaren eta hiriaren arteko harremanei buruz idatzi den gehiengo handi ba-tek harremanaren alde dikotomiko eta gatazkatsuak azpimarratu ditu; neurri handi batean, dikotomia horren mutur bakoitzaren irudikari mitikoetan oi-narrituta. Horrela, landa, ingurune natural eta nekazaritzakoan duen esanahi bikoitzean (“naturara irten” vs “soroak landu”), berdin-berdin ezartzen da artzainen Arkadia idiliko edo gelditasun eta atzerapen teknikoaren epitome, idazten duenaren joeraren arabera. Hiria, bere aldetik, Moloch-en tenplu lizun gisa azaltzen da, bizio guztien estolda, edo giza-askatasun eta aurrerakuntza ororen eszenatoki argitsu eta sustagarria. Eta horrela adierazita, lirudike diko-tomia bi terminoetako baten garaipen erabatekoarekin baino ez litzatekeela ebatziko.

Jakina, bikote dikotomiko guztiekin gertatzen den bezala, alde batetik, gehia-go dira formulazio sintetiko baten produktua, errealitate konplexu baten isla fidagarria baino; eta, beste aldetik, beraiengan dagoen errealena, hain zuzen ere, beren bereiziezintasuna da: zalantzarik gabe, ekialdeko filosofian ying eta yang bezain bereiziezinak dira landa eta hiria.

Beraz, dikotomietatik ihes egin eta gizakiak lurraldearekin duen harremanean pentsatuz gero, oinarrian harreman hori bi elementu gakoren menpe egon dela egiaztatzen dugu, baliabideen eta mugikortasunaren menpe, azken hau balia-bide horiekiko irisgarritasun gisa ulertuta. Eta hori guztia espazioa denbora bezain garrantzitsua izan den (eta den) marko baten barruan, biak abiaduraren ideiaren bidez uztartuta: baliabideekiko irisgarritasun-abiadura, eta berauen eskuratze-, ustiaketa- eta ahitze-abiadura. Elementu hauen elkarketaz sortzen da nomadismoaren (ehiza-bilketari lotuta), eta sedentarismoaren (nekazaritza ekarriko zuen iraultza neolitikoari lotuta, naturaren lehen artifizializazio eda-garri forma) arteko tentsio historikoa.

8

Esan behar da, perspektiba honetatik, habitatak beti jokatu duela paper sub-sidiarioa neurri handi batean: habitatzeko moduak beti egon dira baliabideak eskuratzeko moduen menpe, sekula ez kontrara. Hiria, giza-produktu nagusia, herrixka sedentario primitiboaren garapen logiko gisa baino ez da agertzen, hauxe kanpaleku nomadarena den bezala, soberakinak ekoitzi eta elkartru-katzeko gaitasunak ahalbidetzen duenean, hau da, inguruan “landa” (natura artifializatua) nahikoa sortzeko gaitasuna dagoenean, denborak aurrera egin ahala bere lekuan artefaktu egonkor gisa mantentzeko. Hedaduraz, lehenengo metropolien agerrera ertsiki lotuta dago bere hinterlandetatik askoz haratago sorturiko baliabide osagarrietarako eskuragarritasunarekin. Antzinako Erro-ma inperialean, bere sabela erraldoia inperioaren muga guztietatik iritsiriko zerealez, ardo eta arrainaz, eztiz, espezieez, olio eta haragiz elikatzen zuen ho-rretan1 [1. irudia], eragin-eremu horren metropoli-azalera beti egon da indar eta botereari lotuta.

1. Carolyn Steel, 2009.

1. irudia. Jaki-hornitze ibilbideak antzinako Erroman. (Iturria: Steel, 2009).

99

2. Landa eta hiria hirigintzaren hastapenetan

Hortaz, baliabideak, mugikortasuna, habitata eta boterea dira ardatz nagusiak landaren eta hiriaren arteko aspaldiko harremana azaltzeko, eta halaxe dau-de present, modu batera edo bestera, “hiriko”2 izenburupean bil daitezkeen hausnarketa eta parte-hartze guztietan. Eta horrela, Hammurabi kodetik Vi-truvioren Arkitekturaz liburura, Errenazimenduko eskuliburuetatik Indieta-ko Legeetara, hiria nola elikatu, nola iritsi uretara eta zein materialekin eraiki azaltzeko proposamen eta hausnarketak ertsiki lotuta egon dira nola kudeatu, defendatu eta gobernatu adierazten dituztenekin. Elementu hauen guztien ar-teko inbrikatze sakonaren kontzientzia jantziaren adierazgarri dira, bereziki, Ambrogio Lorenzettiren fresko famatuak Sienako Palazzo Pubblicoan, Gober-nu onaren eta txarraren eraginak landan eta hirian, 1339koak [2. irudia], non landarekiko utzikeria gobernu txarraren ondorio gisa agertzen den, egokiro, eta hiriaren halabeharrezko galeraren arrazoi.

Eta harreman honen ebidentzia mantendu egin zen baita industria-garaian ere, desplazamentu eta prozeduretan ordura arte imajina ezinak ziren abiadurak lortzearren planetako baliabide mineralak neurrigabeki ustiatzeko gaitasun deskubritu berriarekin, masen ekoizpenaren logikari (berez hiritarra) lehen-tasuna eman zitzaionean, eta hiriaren zabalkuntza-prozesuan bertan ezarri

2. “Urbano”, “urbanismo”, “lo urbano”, “periurbano” eta antzeko kasuetan, euskarazko “hiri”, “hiri-tar”, “hirigintza”, “hiriko”, “periferia” eta bestelakoak erabili ditut itzulpenean, errepikapenak saihes-tu edo testua terminologiari berari buruzkoa denean izan ezik (Itzultzailearen oharra).

2. irudia. Ambrogio Lorenzettiren Gobernu onaren eta txarraren eraginak landan eta hirian

(1339), Sienako Palazzo Pubblicoko freskoak.

10

zenean. Industria-iraultza izan zen hirigintza deituriko diziplina berriaren agertzea ekarri zuena, batez ere aringarria, argi geratu zenean abiadurak ezi-nezko bilakatzen zuela ordura arte hirien eraikuntza ezaugarritu zuen prozesu pausatu eta orekatua, hala hiri nola landa inguruetan inpaktu suntsigarriak eraginda, eta, azken finean, aurreko gizarte-egitura deuseztatuta.

Gizarte- eta lurralde-diziplina zenbatezinak  ekarriko zituen fragmentazioaren eta ezagutzaren espezializazioaren perspektibatik begiratuta, eta zorigaiztoko ondorioak egiaztatuta, argigarria da orain ikustea jatorrizko hirigintza-pro-posamenak modu batearatuan plantetazen zirela berez, egiaz holistikoan, lan-da eta hiriko arazoak, mugikortasuneakoak, gizartearen aurrerakuntza- eta harmonia-helburuak batuz: sozialista utopikoen proposamenetatik hasita (Fourier, Cabet, Reclús edo Kropotkin), urbanistiko hutsetaraino (Howard, Soria, Cerdá eta Geddes), hasierako hirigintzak bere hausnarketaren erdigu-nean zuen hiri berriak guztia modu orokortuan integratu behar zuelako ideia: landak, fabrikak, lantegiak... eta trena.

Modu esplizituan, etorkizunerako aukera gisa3 eman zen ezagutzera Ebenezer Howarden (1850-1928) Lorategi-hiria (1898) Hiru Imanen diagrama ospetsu-aren bidez [3. irudia], landaren eta hiriaren arteko antzinako kontrakotasuna gainditzera deitua, lurraldearen garapen polizentrikoa proposatuz. Honetan, horniketa ziurtatzeko nekazal-azalera erabilgarria zen, hain zuzen, sareko polo bakoitzaren zabaltzerako eragile mugatzaileetako bat, gaur egun bere aztarna ekologikotzat joko genukeena [4. irudia]. Garraio publikoa, trenak irudikatua, argi eta garbi azaltzen zen lurralde multipolar hura komunikatzeko modu era-ginkorrena bezala, ekoizpen-gaitasuna eta paisaia naturala mantentzearren lu-rraldearen zatikatzea gutxienekora murriztuz. Ezaugarri hauei gehitzen badie-gu industria-, bizitoki- eta merkataritza-erabilpenak nahasteko proposamena, eta aisialdirako gertuko naturarako sarbidea, hori guztia batezbesteko dentsi-tate-trinkotasun baten barne, eta merkatuari eta plangintza kolektiboari adi dauden autokudeaketarako mekanismoak, gaur egun ekohiri izendatuko genu-keenaren formulazio aitzindaria dugu, termino bakarrean laburbiltzearren or-dutik pasa diren 120 urte baino gehiagotan hirigintza izan ez den guztia.

3. Howard, 1898, 1965.

11

3. irudia. Ebenezer Howard-en proposamenak landako eta hiriko abantailak

uztartu nahi ditu.

12

Antzeko zerbait esan liteke hirigintza-diziplinako erreferentziazko beste jato-rrizko eredu bat aipatzean: Arturo Soriaren (1844-1920) Hiri Lineala (1883)4. Lorategi-hiriaren antzeko ezaugarriak ditu, eta honekin kronologikoki eta kontzeptualki ertsiki ahaidetua dago, nahiz eta garapen lineal eredua propo-satu Howarden eredu radiozentrokidearen ordez [5. irudia]. Proposamenaren argudio nagusia da, berriro ere, landa-hiri harremana, zeinaren hurbiltasuna eta inbrikazioa modeloaren bidez ziurtatzen saiatzen den. Eta kasu honetan ere lurraldearen interkomunikazio eta zatiketaren murrizketa bermatuta ge-ratzen da izateko arrazoia eta bizkarrezurra den trenbide-ardatzari esker. Gaur egungo jasangarritasunaren eta elikadura-autonomiaren ikuspuntutik, esan-guratsua da jarraitasun- eta osagarritasun-proposamena neurri txikiko hiri-nekazaritzaren (partzelei loturiko baratze partikularrak), eta nekazaritza es-tentsiboaren (proposamenaren kanpo zerrendetan ezarrita) artean.

4. Anso Pereira, 1998.

4. irudia. Howard-en Lorategi-hiriaren eskema: 2.000 hektarea laborantza-lur 400 hektarea hi-

ri-lur eta 32.000 biztanlerentzat.

13

Argudia liteke proposamen hauek dentsitate ertain-baxu ereduenak besterenak ez zirela, eta, antza, hiriaren kontrakoak, azaldutakoak bezala; baina oinarri-zko ezaugarri berberak agertzen dira horren hirikoi eta dentsitate altuko auke-ren partaide den bestelako formulazio batean: Ildefonso Cerdák (1815-1876) Teoría General de la Urbanización (1867)5 lanean aurkezturikoan, Bartzelo-nako Zabalgunerako (1855) proposamenarekin paraleloan garaturikoan. Hain zuzen, erabilera nahasketa eta trenbidearen papera dira, berriro ere, hirian eta hirien arteko interkomunikazioan, proposamenaren bi ezaugarri egituratzai-leak, baina Cerdák moldatutako “ hiria landakotu, landa hiritartu” agindu os-petsuak islatuko du hobekien landaren eta hiriaren arteko harremanarekiko

5. Ildefonso Cerdá, 1859, 1861, 1991.

5. irudia. Arturo Soriaren Hiri Lineala: etxe bakoitzean baratzea eta lorategia.

14

arreta eta Howarden eta Soriaren proposamenekiko harreman kontzeptuala. Beharrezkoa da aipatzea, honi dagokionez, Cerdárentzat “landa hiritartzeko” ideiak gaur egun landa-lurraldeen hiritar harraparitzaren aurrean uler daite-keen esanahi oso bestelakoa duela: nekazal-kudeaketako esparruari garai har-tan mekanizazioarekin bat zetozen eraginkortasun- eta aurrekauntza-balioak gehitzea litzateke. Beste alde batetik, Cerdák “ hiria landakotu”z zer ulertzen zuen hobekien erakusten dutenak Bartzelonako Zabalgunerako jatorrizko proposameneko (1855) etxadi-patio zabalak dira [6. irudia], lorategi eta ba-ratze komunitarioen bidez naturaren txertatzerako eta erabilera ekoizletarako bururatuak.

Ezin ahaztu, lehenengo hirigintzako ikuspuntutik egindako landaren eta hi-riaren arteko harremanei buruzko hausnarketan, Patrick Geddes (1854-1932), bere proposamen teorikoen eta praktikoen bidez [7. irudia] hausnarketa lu-rralde-esparrura zabaldu zuena eskualdearen plangitza kontzeptupean, eta, gainera, bestelako kontzeptuak ere gehituz, hala nola, lurraldearen ulertzea di-ziplina aniztasunaren perspektibatik lantzeko beharra eta hiriaren eraikitzean biztanleen parte-hartzearekin aintzat izatekoa; une honetan halabeharrezko tresna gisa berriz agertzen diren ideiak jasangarritasunaren ikuspegitik hiri-lu-rralde fenomenoa lantzeko. Baina Geddesen ekarpenak, zeinen ideia-anabasa bere ikasle Lewis Mumford-ek ordenatu eta garatuko zuen fidelki, metodo-

6. irudia. Cerdáren hasierako proposamenak dentsitate askoz txikiagoa eta naturalizatu-

riko área proportzio handiagoa eskaintzen zituen.

15

logia- edo tresneria-proposamenetatik askoz haratago doaz, nahiz eta hauek ere oso garrantzitsuak izan. Biologia- eta botanika-formakuntzak eta Eliseo Reclús geografo anarkistarekiko harreman estuak lurraldearen ikusmolde holistiko argia garatzen lagundu zioten, eta bertan baliabideek erdigunea be-tetzen zuten. Ikusmolde honen ondorioz, bere oinarrizko egituran kateatuta,

“hiri-parkea” edo “falka berde” moduko kontzeptuak proposatzen ditu, besteak beste, lurralde jasangarritasuneko egungo proposamen aurreratuenetan berriz ere lehen planoan kokatzen direnak. Eta aipaturiko beste proposamenekiko bere lotura ertsiari dagokionez, onena bere hitzetara jotzea da:

“...eta gure lagun hiri-planifikatzaileak eta udal ingenieroak kaleak eta kaleak, aldiriak eta aldiriak, gehitzen ari diren bitartean, gu ere martxan jartzeko unea da eta lor dezagun “ landak kalea konkistatzea, ez soilik kaleak landa konkista-tzea’”6.

Hirigintzaren jatorrizko proposamenetan zehar egiten ari garen ibilbide labur honi amaiera emateko, agian, komeniko litzateke aipaturikoez gain guztiek ko-munean dituzten pare bat aspektu azpimarratzea, adibidez, salbuespenik gabe guztiek bilatzen zutela ez gogoeta teoriko hutsa, baizik eta hemen eta orain gauzatzeko aukera praktikoa, hala enpresa-ikuspuntutik (Howard, Soria, Ge-ddes) nola administratibotik (Cerdá, Geddes), eta guztiak izan ziren garatuak

6. Patrick Geddes, 1915, 2009, 212. orr.

7. irudia. Patrick Geddesen Haran Sekzio ospetsua; bertan geografiaren baldintzak eta

gizakiak baliabideak ustiatzeko dituen moduak harremanean jartzen saiatzen da.

16

arkitektura eta hirigintza edo agronomia kanpoko eremu eta perfil profesiona-letik: Howard eta Soria enpresa-gizonak ziren funtsean; Cerdá, hiri-ingenia-ria; eta Geddes, aipatu dugun bezala, biologo eta botanikoa.

Esan daiteke, hortaz, hirigintzaren jatorrizko enfokea berez diziplina ani-tzekoa izan zela.

17

3. Desenkontrurako pausoak

Edozein kasutan, sakontasunetan murgiltzeko inolako beharrik gabe, ez dago zalantzarik landaren eta hiriaren arteko harremana oinarrizko argudioetakoa izan zela hirigintzaren eraikuntzan bertan, gorago aipatu dugun bezala, esku-liburu klasiko eta errenazentistetan ere aipaturiko hausnarketa eta proposa-menak jarraituz, zeren eta azalduriko proposamen guztiak, diziplina berriaren garapenean bitxikeria izatetik urrun, bere gene-kodean tinko sustraituta ge-ratzera pasa baitziren. Nola ulertu, bada, ondorengo desenkontru nabarmena?

Agian, sintetikoki bada ere, go-goratu beharko genuke zein izan zen proposamen bakoitzaren gara-pena alde praktikoan: Howarden Lorategi-hiriaren kasuan, Letchwork- eko (1903) eta Welwyn-eko (1920) lehen gauzatzeen ondoren [8. iru-dia] (Raymond Unwin-en, Barry Parker-en eta Frederick Osborn- en eskutik), zeinetan jada hasie-rako ideiak sakontasuna eta erra-dikaltasuna galdua zuen, “lorategi- hiri” izendapenak norantza al-daketa azkarra esperimentatzen du egungo esanahia lorategiz hornituriko aldiriaren sinoni-mora murriztuta geratu arte eta, larri ena dena, hiri-sakabanatzeko bizitoki-ereduetarako aitza kia bi-lakatu arte7, landarentzat zein hi-riarentzat horren suntsitzaile ak;

Arturo Soriak sorturiko Compañía Madrileña de Urbanización deiturikoak porrot egin zuen 1914an, eta bere Hiri Linealak Madrileko hiri-sareak iren-

7. Peter Hall, 1991.

8. irudia. Welwyn City-ko Lorategi-hiriaren ira-

garkia (1920).

18

tsitako hotel bilbe lineal txikira murriztuta amaitu zuen; Bartzelonako Za-balgunearen kasuan, lorategi eta baratzeak txertatzeko Cerdák hasiera batean pentsaturiko etxadien dentsifikazio etengabekoak eta garraio publikoa ibil-gailu pribatuak ordezkatzeak proposamenari berezko bi ezaugarri kendu di-zkiote; Geddesen ideia metodologikoak eta proposamenak bertsio hutsaletara murriztuak geratu dira: “hiri-informazioa” diagnosi holistikoaren kopia gisa, eskualde-plangin tza eskala handiko zoning gisa, eta hiri-parkeak gainontzeko ehunetik deskonektaturiko irla berde gisa. Prozesu hauek guztiek komunean duten elementua da, hain zuzen ere, ordura arte ebidentzia zenaren indar gale-ra eta hustuketa, hau da, hiri- eta landa-logika batzeko beharrarena.

Arrazoi ugari argudia daitezke prozesu honetan, eta ez da hau lekua guztietan sakontzeko, baina nagusia, zalantzarik gabe, XIX. mende erdialdeko indus-trialismo paleoteknikotik XX. mende hasierako eredu fordistara arte gailen-tzen den ekonomia-modeloak izandako garapenetik ondorioztatzen da, ezau-garritzat produkzioaren mekanizazioa eta prozesuen eta funtzioen banaketa zorrotza dituena, abiaduraren eta ekoizpen-bolumenaren araberako eraginko-rtasuna helburu. Hori guztia, lurretik ateratako baliabide energetiko eta mate-rialak birtualki agortezintzat jotzen dituen eta, aldi berean, inguru naturalak inpaktuak xurgatu eta onartzeko ustezko gaitasuna duen marko kontzeptual baten barruan. XVIII. mendeko Ilustrazioak Antzinako Erregimenaren gai-

9. irudia. Mugimendu Modernoaren hirigintza: Ludwig Hilberseimer-en Altuerako

Hiriaren irudia (1927).

19

nean izandako garaipenaren ondoren sorturiko aurrerapen-kontzeptu ezberdi-nen arteko norgehiagoka emankorrean modelo mekanizistena gailendu da, eta honentzat ezagutza diziplina espezializatuetan zatikatu eta banatzea da aukera eraginkorrena. Eredu honen barruan, ezinbesteko premia da historiarekiko eta iraganarekiko haustura: etengabeko hazkundearen mitorako oztopo baino ez dira limite eta ziklo ideia zaharrak.

Hirigintzaren ikuspuntutik, (artean XX. mendearen hasieran eraikitzen ari zen espezializaturiko diziplinetako bat), sinpletasunean distiratsu zen eredu honen mailako ideiak behar ziren. Laster sortu ziren 14ko gerra traumatikoak eragindako magma kontzeptual oinazetsuan, iraganarekiko gorrotoa elikatu baitzuen honek belaunaldi gazteengan, beren arbasoen pekatu eta biziotzat jotzen zituztenen ondorioak euren haragitan sufritu ostean. Hirigintzan gau-zatu zen gerrarteko abangoardia heroiko izendaturikoen garbitasun higieniko grina, Bauhausen ideia artean neurri handi batean paleoindustrialetan, esan-guratsuki Mugimendu Modernoa deituriko programan eta honen imitazio arkitektonikoan, Nazioarteko Estiloan: forma geometriko hutsak, geografia-rekin, historiarekin eta lekuko nortasunarekin zerikusirik gabekoak, eta espa-zioen eta funtzioen banaketa zorrotza, oinarrizko programa batera murriztuak [9. irudia]; produkzio-ereduak, azkenik, estrategia bikaina aurkitu zuen bere itxaropenen mailako lurraldearen transformakuntza azkarturako.

Modelo honen barruan, naturaren presentzia tapiz berde, abstraktu batera mu-gatuta geratzen da, teorikoki modu jarraituan zabaltzen dena pilotisen gainean altxaturiko blokeen azpitik, eta, arkitekto arrazionalisten marrazkiak betetzen dituzten espezie zehaztugabeko zuhaitz idealizatuen irudiekin batera, konpo-sizioen hondo plastiko gisa baino balio ez duena [10. irudia]; arkitekturaren geometria platoniko eta aratzei kontraste egiteko balioari esker, “ bolumenen argipeko joko jakintsu eta aparta”ra murriztua: berdegunea jaio da, ezaugarririk gabeko naturaren epitome eta erretserbako lur egokia hiritarturiko espazio pro-dukzio prozesua errazteko. Eszenatokia osatzearren, bakarrik falta zen bertsio kapitalistan modeloari bere izena eman zion produktu izarrak, Henry Ford-ek asmaturiko ibilgailu pribatuak, lehen planoa hartzea modeloaren sustatzaile gisa, abiaduraren ideia zabalduz eta bultzatuz. Beste alde batetik, aurrerapena-ren modelo produktibista hau pozik besarkatuko zuten erregimen kapitalista,

20

faszista eta komuniestek, desadostasunean soilik aberastasuna bereganatzeko, kudeatzeko eta banatzeko moduan, hau da, boterearen eta aberastasunaren ar-teko harremanean, baina ez aberastasun-kontzeptuan bertan.

Eta modelo ekonomikoaren metaketa-beharretara bikainki egokitutako hiri-gintza-modelo honek eskainiko du behin betiko landaren eta hiriaren arteko dibortzioa, banaketa-logikaren ondorio gupidagabea. Modu oso esanguratsuan, Atenasko Agirian (1933, 1941) hirigintza modernoaren Biblia gisa Mugimen-du Modernoaren printzipioak erabat artikulatuak geratzean, honen idazle eta gidari nagusia zen Le Corbusier-ek azalduko du hiriak bete beharrezko lau funtzio oinarrizkoak direla Bizitzea, Igarotzea, Lan Egitea eta Aisialdiaz Gozatzea; ez da inon jasotzen Elikatzeko funtzioa, Oinez Ibiltzea edo Arnasa Hartzea bezala berezko eta desmaterializaturiko prozesu organiko bilakatuta, lekurik gabe espazio edo denboran.

Modu sintetikoan deskribatzen ari garen prozesu honen barruan, garrantzi-tsua da aipatzea Amerikako Estatu Batuen eta Europaren artean izandako ha-

10. irudia. Le Corbusier: natura arkitekturaren hedaketarako tapiz abstraktu

gisa.

21

rreman-dinamika berezia, eta nola eragin dituen honek landaren eta hiriaren arteko dibortzio urbanistiko bi bertsio edo modelo oso ezberdinak, biak ala biak suntsigarriak lurralde mailan.

Horrela, esan liteke Ipar Amerikako hiri handi, trinko eta konpatuen moder-nitate distiratsuaren irudiak eta fordismoaren sorterria den masa-industria boteretsuari loturiko potentzia ekonomikoak inspiratu zutela, neurri handi batean, Mugimendu Modernoaren hiri modelo teorikoa XX. mendearen lehen hamarkadetan. Baina Bigarren Mundu Gerraren osteko Europaren berreraiki-tzeak modelo hori eskala handian praktikan jartzea erraztu zuen bitartean (eta bizitegi-bloke eta -dorreko periferia zabalak sortu kontinenteko hirien ingu-ruan, eta landa alde batera uztea industria berreraikitzearren), Estatu Batuetan hiri garapenerako eredu nagusiak norabide aldaketa erabakigarriari ekin zion, mugikortasun-modeloaren aldaketak eraginda neurri handi batean.

Hain zuzen ere, Mendebaldeko konkistaren eta Ipar Amerikako industrializa-zioaren motorra, eta nolabait, fordismoaren garaipenaren gakoa trena izan ba-

11. irudia. Levittown-en irudia 1948an, familia bakarreko etxebizitzan eta automobil pri-

batuan oinarrituriko American Dreamaren eredu.

22

zen, automobil pribatua izan zen Henry Fordek asmaturiko industria-modelo horren produktu izarra, paradoxikoki tren boteretsuari lehentasuna kenduko ziona eta Ipar Amerikako iruditeria indibidualistarentzat bereziki egokia zen modelo bati aukera emango ziona, hiriaren kontrakoa batez ere; eta bere gara-pena bizkortua izan zen mundu-potentzia bilakaturiko eta American Dreama errealitate bihurtzeko [11. irudia] prest zegoen herrialde baten aberastasunari eta petroleo merkeari esker.

Automobil pribatuan, familia bakarreko etxebizitzan eta naturaren ikusmolde higienizatu eta abstraktuan oinarrituta, hiri-sakabanatze modelo hau (urban sprawl) posible zen, soilik, Europako Mugimendu Modernoaren zonifikazioa-ren logika funtzionalista zorrotzetik abiatuta, baina lurralde iparramerikarra-ren neurrira eramanda: erdigunea degradatuta eta hustuta duten hiriak hiru-garreneko zentro esklusibo bilakatuta; industria handiak hiri hauen periferian commutersek elikatuta, korapilo erraldoiek elkarri loturiko autobia-sare zabalei esker; merkataritza-gune itzelak desagerturiko main streeten ordez, aparkale-ku-hondartza ikaragarriez inguratuta; eta gogorki mekanizaturiko agroindus-tria boteretsua herrialdearen hedadura handiak okupatzen, jazarritako natura itxita geratu bitartean natura-parkeek osaturiko irletan.

Eta Europaren eta Estatu Batuen arteko harremanak ezaugarritu dituen elkar ongarritze eta inspiratze prozesuarekin bat, ugaritasunari loturiko modelo hau laster bilakatu zen, era berean, 1960ko urteetatik aurrerako garapen-modelo europarraren erreferente, gerraostearen amaierak Kontinente Zaharrean opa-rotasun-garai luze baten hasiera ekarri zuenean. Bloke-periferietatik haratago familia bakarreko etxebizitzetako urbanizazio zabalak ugaritzen hasi ziren, ironikoki iragarriak ‘naturarako itzulera’ gisa, non ‘natura’ hitz prestigioduna, bere bertsio moderno higieniko eta idealizatuan, ‘landa’ hitzari kontrajarria ge-ratzen zen nolabait, atzerapen ekonomiko eta kultural konnotazioz betetakoari.

Lurraldearen ikuspuntutik, lurraren okupazio modeloen arteko konbergentzia honek pintza suntsikor gisa jokatu zuen leku guztietan ohiko nekazal-erabile-ren gainean, ekonomia-modelo nagusiaren logika batez ere hiritarrak eskatzen zuen ustiapen agroindustrial moduetaranzko eraldaketa azkartua sustatuz.

23

4. Elkarren arteko adostasuneko dibortzioa

Hala ere, komeni da puntu honetan argi uztea hirigintza terminoetan deskri-batu dugun landaren eta hiriaren arteko dibortzioa elkarren arteko adostasu-nez edo elkarrekiko indiferentziagatik gauzatu dela, modu batean edo bestean eta hemen argudiatzen saiatuko garen bezala. Landa-hiri dikotomiaren baitan, bigarren hitzerantz bideratu dugu hemen fokua, baina antzeko ibilbidea egitea legoke lehenengoaren perspektibatik premiazkoa den berrelkartzerako estrate-gia posibleak hobeto oinarritzearren.

Hasteko, beharrezkoa litzateke “landa” kontzeptu hain orokorra babesten duen manta altxatzea alde anitzeko bere izaera agerian uzteko. “Ingurune na-tural” edo “natura” esanahiaren aldetik hartuz, lehenik eta behin, beharrezkoa litzateke dikotomia berri bat jasotzea eta esanahi hori mutur batean kokatzea, bestean “lurralde artifizializatu” etiketapeko bai hirigintza- bai landa-proze-suak jarrita, eta horrela azpimarratu hain garrantzitsua den beste kontu bat, hau da, baso-ekintzen eta ekintza-agropekuarioen ingurumen-inpaktua, maiz, hirigintza-prozesuarena berarena baino askoz suntsigarriagoa izan dela ingu-rugiroari dagokionez: etengabe eman da, gizakiaren historian zehar, basoen eta ekosistema osoen suntsipena errekuperatzeko gaitasun-erritmoa kontuan izan gabe, zorigaiztoko ondorioekin gehiegizko ustiapen horren ardura duten komunitate eta zibilizazioentzat, baita industria-modeloak transformakuntza abiaduran pentsaezinak ziren hazkundeak ahalbidetu baino lehen ere8. Baina soilik “landa-ingurugiro” moduan ulertuta ere, historiak datu gutxi eskaintzen ditu iragan idilikoaren ikuskerak mantentzeko: Cain eta Abel anaien mitoak irudikatzen duen nekazarien eta abeltzainen arteko areriotasun zaharretik, eta Natura etsaiaren epitometzat hartutako basoarekiko bien etsaitasunetik, neka-zal- eta abeltzaintza-ekoizpenei loturiko giza-esplotaziorako modu ugarietara (erregimen feudala, esklabutza, kolonialismoa...), hiria bezain lurralde liskar-tsua eta boterearen logikaren menpekoa izan da landa. Horrek guztiak, labur esanda, berretsi baino ez du egiten hasieran aipatu dugun “landa” eta “hiri”

8. Jared Diamond, 2009.

24

kontzeptuen berezko bananezintasuna, eta hiriaren harrapakaritzaren aurrean ustezko landa arkadiaren idealizaziorako tentazioa ekidin.

Eta horrela, XX. mendearen hasieran hiri “modernoari” ezartzen hasi zitzaion eredu fordistaren logika, ikusi dugun bezala espazio eta funtzio hiritarrak zorrozki bananduz, oso antzeko moduan proiektatu zen landa-inguruan ere (lanaren mekanizazio eta motorizazioa, produktibitatea, funtzio bakartasuna, funtzioen eta laborantzen banaketa zorrotza): hiri berriaren irudia autoa bada, traktorea eta uzta-makina landaren aurrerapenaren irudi nagusia bilakatuko dira, espektro produktibistaren mutur ideologiko guztiek berdin goraipatua. Antzeko ondorioak izan zituzten ohiko nekazaritza-modeloa egitura-mate-rialaren eta -sozialaren gainean proiektatzeak eta Atenasko Agiriaren prin-tzipioak aurretik zegoen hiri-egituran ezartzeak9. Espainiako nekazaritzaren eta baso-ustiaketaren “modernizazio” prozesua, hau da, indrustria-logikarako transformaziorako prozesua ezaugarritu zuen zerealak landatzeko arteak eta artelatzak erauztea, gariaren ordez artoa jartzea eta sekain-lurren ordez sail ureztatuak, edo baso-esparruan, hazkunde azkarreko espezieen txertatze ma-siboa (besteak beste, eukaliptoa lekuko basoen ordez), elkarrekin joan zen lan-datik hiri handietako periferia forma gabekoetarako exodoarekin, industria-modelo azkartuaren garapena langileez hornitzeko. Eta José Manuel Naredok adierazten duen bezala:

“Hondatze honi landa-ondarea alde batera uztearena batzen zaio, hala ohiko landa-eraikuntzen eta -azpiegituren galera masiboa, nola antzinako larreen, mahastien eta olibadiena, eta, oro har, polilaborantzarako lurralde heskaidun, harresidun eta zuhaiztidun “sastrakatze” prozesu zabala”10.

Banaketa logika honen baitan, beste alde batetik, eta hirigintza-diziplinaren agertzearekin eta bere etengabeko urruntze eta landako arazoeekiko interes faltarekin batera, agronomia modernoa agertuko da, hiriko arazoekiko axo-lagabe hau ere, landa- eta baso-ingurumenari loturiko gainontzeko ingenieria guztiak bezala, modu autistan kontzentratuak euren lan-esparruan, eta be-

9. Le Corbusier, 1941, 1957.10. José Manuel Naredo, 2004, 517. orr.

25

raiek ere antzeko modura natura eta ekosistemak baliabide-hornitzaile biltegi hustsat hartuz.

Zatiketa epistemologiko eta ekoizpen materialaren espezializazioaren ikuspegi hau osatuz, ezohiko indarrez garatu da hiri-ingeniaritza eremu espezifiko gisa XIX. mendetik aurrera, hiriarekiko bezain axolagabe landarekiko, adi soilik

“azpiegituren” bitartez materiaren eta energiaren garraio azkarrari lurralde ba-tean zehar, non berezitasunak “elementu geografiko” bezala (“accidentes geo-gráficos”, gazteleraz) deskribatzen diren, hau da, lausotu beharreko oztopotoak lurraldea hiri-logikara egokitzearren.

26

5. Hondamendiari erantzunak

Jakina, historiak ez du gidalerro zuzenik jarraitzen, eta hirigintzaren perspek-tibatik landaren eta hiriaren arteko enkontru eta desenkontruen ildo nagusia berrartu behar badugu, ezinbestekoa da hemen aipatzea, azaletik bada ere, di-ziplanaren aldetik bere jatorria elikatu zuen ikusmolde integrala berreskura-tzeko nohizbehinkako eta, maiz, alferrikako saiakerak, batez ere XX. mendea-ren erdialdetik aurrera, nabariak izaten hasi zirenean hiri eta landaren gaineko ondorio lazgarriak Europan Mugimendu Modernoaren printzipioen ezartze zabalagatik, Bigarren Mundu Gerra osteko berreraikitze beharrek sustatuta, edo, Estatu Batuen kasuan, sakabanatutako bizitegi modeloak (urban spra-wl)11eragindako paisaiaren hutsaltze eta lurraldearen harrapaketagatik, baita aipaturiko modelo energia-jale jasanezinaren ondorioak ingurumen-terminoe-tan formulatu baino lehen ere.

11. Andrés Duany, 2001.

12. irudia. Amets amerikar anti-urbanoaren hiria. Frank Lloy Wright-en Broadacre City

(1934-1958).

27

Zenbait kasutan, adibidez, 1934 eta 1958. urteen artean Estatu Batuetan bere bertsio ezberdinetan garatutako Frank Lloyd Wright arkitektoaren Broadacre Cityn, Medebaldearen konkistaren mitoa eta amets amerikarraren bertsio mu-turrekoa eta luxuskoa elkartzen saiatzen den lurralde-apustu anti-urbanoa da batez ere, modeloaren ingurumen-ondorioez benetan jabetu gabe. Wrighten proposamenean nekazal-produkziora bideraturiko elementuak anekdotikoak dira, eta sakabanaketa-modelo iparramerikarreko funtsezko gainontzeko ele-mentuak ahokatzeko saiakerak (besteak beste, bulego etxe orratzak eta mall edo merkataritza-guneak), lurralde zabala hegan zeharkatzen duten ibilgailu hegalariak bezain sinestezinak dira. Hori dela-eta, hala landa eta hiriko nola garraio-arazo errealekiko arduragabe, proposamena irudi kitsch ederretara mu-rriztua geratzen da (bestalde, XX. mendearen bigarren erdian zehar arkitek-turaren esparru gero eta endogamikoagotik egindako hurbilketak ezaugarritu dituen nahitazko diletantismoaren adierazle bikainak).

Askoz ere sendoagoak dira 1940ko hamarkadaren erditik Erresuma Batuan auzira egiten diren hurbilketak, gaur egun ere ikusgai diren emaitza positiboak izan dituztenak. Izan ere, aipatu egin behar da landaren eta hiriaren arteko harremanen enfoke britaniarra ezaugarri bereziak izan dituela planifikarioa-ren perspektibatik, neurri handian europar kontinenteko beste herrialdeeta-tik bereizten dutenak (hainbat arrazoirengatik; tartean, uhartetasunagatik); eta, horregatik, ez da garrantzi gutxienekoa elikatze-autonomia kontuekiko sentsi bilitate berezia, Bigarren Mundu Gerran zehar Londresen bizirauteko hiri-baratzen garapenerako programa publikoa, herrialdearen baratze-tradi-zioa eta metropoliaren dentsitate baxua aprobetxatuz12; adibide garbia da honi dagokionez. Azpimarratu egin behar da, gainera, Mugimendu Modernoaren eragina eta ondorioak britaniar hiri-egituren gainean kontinentean baino na-barmen arinagoak izan zirela, neurri batean bizitegi-jarraibide kolektiboak bri-taniar hiri-kulturan duen sustraitze eskasa medio.

12. Nerea Morán, 2009.

28

Abercrombie Plana izenaz ezaguturiko 1943ko Londresko Planaren idazketa, 1935ean Londres Handiaren Eskualde Planifikaziorako Batzordeak (Greater London Regional Planning Committee) hirigintzaren erasoen aurrean lan-da-inguruaren babeserako metropoliaren inguruan Hiri Eraztun Berde bat eraikitzeko proposamena modu erabakigarrian berreskuratu zuena [14. irudia]; 1946an hasitako Hiri Berriak programa (Newtowns), Ebenezer Howarden lo-rategi-hirien modeloan inspiratuak eta hazkunde demografikoa xurgatzeko helburua zutenak, jada existitzen ziren nukleoak landa-lurzoruaren kontura olio-orban gisa haztea ekidinez; eta, azkenik, 1947ko Town and Country Act (Hiri eta Landako Legea), 1948an sartu zena indarrean, landa- eta hiri-haz-

13. irudia. Erresuma Batuko Eraztun Berde sistema.

29

kundea orekatzeko asmoz, eta hiri guztiei euren eraztun berdeak eraikitzea eskatu ziena. Hauek dira zedarri nagusiak landaren eta hiriaren arteko harre-manetarako hurbilketa britaniarrean, gainontzeko Europa bere hiri-periferiak blokeen bidez handitzen ari zenean landatiko exodoa eta larreak eta herriak bertan behera uzten ari ziren erritmo berean.

14. irudia. 1944ko Abercrombie Plana Londres Handirako.

30

Saiakera hauen eta, oro har, planifikazio-modelo britaniarraren emaitzek tinta uholdeak idaztarazi dituzte, diziplina-debate eta, batez ere, eztabaida politiko sutsuak eraginez, newtowns programan inbertsioen eta emaitzen arteko aldea nabarmenduz (herrialde osoan zehar horietako 28 gauzatu ostean, 1967an Mil-ton Keynes-eko newtownarekin eten zen, hiri-hazkundearen xurgaketa helbu-rutik oso urruti emaitzetan); edo eraztun berdeei leporatuz hiri ingelesen (eta, bide batez, ekonomiaren) hazkunderako kortse artifizial bilakatu izana. Dena den, hemen aztertzen ari garen ikuspuntutik, landa-hiri harremanen orekari adi, ez dago zalantzarik balantzea oso positiboa izan dela, eta guztira hamalau eraz-tun berde eginda, hiri-presioagatik mehatxatuta egon diren bakoitzean haien alde atera diren biztanleen oniritziarekin, edo hiri- eta periferia-bara tzeen eta kaleko merkatu-sareen gorakada berriarekin, esan daiteke ezbairik gabe Erresuma Batua abantaila-egoeran dagoela oraintxe bertan bere modeloa ja-sangarritasun-irizpideekin elikatze-autonomia jarraibide esanguratsuetarantz bideratzeko aukerei dagokienez. Esan liteke, gainera, iri-sakabanaketa beza-lako fenomenoak, garatuetako herrialdeetan hiri-arazo larrienetakoa bilakatu denak, Ingalaterran berezko ezaugarriak izan dituela, neurri batean Howar-den modeloa eragin zuen sustraitze kulturalean oinarrituta; nolabait, iparra-merikar zein europar kontinenteko gehiegikerietatik salbu mantendu duten ezaugarriak.

Aipa litezke noizbehinkako beste saiakera batzuk hirigintzak jatorrian zuen diziplina osoa izateko bokazioa berreskuratu eta landaren eta hiriaren arteko berrelkartzea sustatzeko, hala nola, hiri organiko ideiaren inguruko hausnar-ketak; edo proposamen hibridoak, besteak beste, Copenhagueko eskualde-garapenerako 1949ko plan bikaina, “Hatz Plana” bezala ezagutua [15. iru-dia],  Geddesen eskualde-planifikazio ideiekin bat, lorategi-hiriaren bertuteak eta hiri lineala bateratzen saiatu zena, hiri-egituran barneratze falka berde kontzeptua txertatuz, gainera. Edonola ere, XX. mendean zehar (1950eko ha-markadatik aurrera, batez ere), guztiek egin zuten topo praktikan hazkunde-modeloaren logika gupidagabearekin, ikusi dugun bezala, ekintzen sektoriali-zazio zorrotzean oinarritua, eta lurra azalera homogeneo, abstraktotzat duena, berezko ezaugarririk gabe, edonolako erabilera jasateko gai (dela hirikoa, dela nekazaritzakoa, dela azpiegiturakoa), ekonomiaren logikatik soilik esleituta, kostu sozial eta ekologikoekiko inolako ardurarik gabe.

31

15. irudia. 1949ko Copenhagueko Eskualde Plana (Hatz

Plana): aldiriko linien eta autobideen bidez, erdiko nu-

kleoarekin zerrenda linealetan loturiko satelite-hiriak,

barneratze falka berdeak utzita.

32

6. Logika urbanoaren garaipena

Gaur egunetik begiratuta, urbanoaren lehentasun erabatekoranzko bueltarik gabeko ibilbide gisa deskriba daiteke mende bat baino gehiago iraun duen prozesu luzea, industria-modelo fordistaren zabaltzearekin hasi, eta pixkanaka egungo modelo pos-industriala bilakatu dena, masa-kontsumo orokorrean, ekonomiaren finantziarizazioan eta funtzioen eta lanaren mundu mailako za-tiketan oinarriturikoa.

Eta, egiatan, badago urbanoari buruz hitz egitea, zeren eta artefaktu definitu eta muga zehatzak iradokitzen dituen hiri hitzak ia erabat galdu baitu bere azalpen-gaitasuna, landa hitzak lurralde lauso eta kaotikoa deskribatzekoa gal-du duen bezalaxe, hiri-periferia trinkoen eta sakabanaturiko bizitegi-garape-naren artean jazarrita, azpiegiturek zatikatua eta instalazio eta edonolako era-bileraz zipriztinduta (eta garai batean hiriak izandako nukleo ertz harigabeen artean zabaltzen den mosaikoaren parte bat baino ez baitira nekazaritzako eta abeltzaintzako erabilerak). Bestalde, natural deituriko inguruak, paisaia po-sindustrial honen barruan, deitura zaileko (zwischenstadt, in-between city, ciu-dad difus...) ehun interurbano honen barruan, gero eta maizago agertzen dira urbanoak uneoro jazarririko hondar-irla gisa13.

Horrela ba, urbanoaren garaipena egiaztatzea, nolabait, beren jatorrizko zent-zuan hiriaren zein landaren gainbehera berrestea da. Dena den, ez dago za-lantzarik geratu den eszenatokiak gehiago jotzen duela lehen terminorantz, Produktibismoaren Hiri Modernoaren emaitza baita oro har bultzatzen duen logika, planeta-mailan haren alde jo eta magnifikatzen dena. Hain zuzen ere, nekazaritza-, abeltzaintza- edo baso-ustiapen urrutiratuenak ere nolabait erantzuten die hiri-inguruneetarako eta hiri-inguruneetan sorturiko jarraibi-de eta erabakiei, azken bazter naturalaren metabolismoa jada logika beraren menpe dagoen bezalaxe, izan Antartida edo Amazonas. Beraz, logika urbano hori bera da azken ingurugiro-krisiaren zergatia, 1992ko Rioko Goi Bileran zuzen adierazi bezala.

13. Thomas Sieverts, 2003; Peter Rowe, 1991; Andrés Duany, 2001; Bruegnan, 2005; Oriol Nel.lo, 2001.

33

7. Berriro elkartzeko paradigma berria

Ez du zentzurik hemen zerrendatzeak berriro ere ingurumen-krisiaren zergati eta ondorioak lurraren, energiaren eta baliabideen xahutze eta kutsadura- eta hondakin-isurketa terminoetan, ezta paradigma ekologiko berriaren ezaugarri nagusiak izendatzea ere, gutxinaka-gutxinaka, teorian eta praktikan eraiki-tzen aritu dena aurreko mendean zehar  aipaturiko krisiaren manifestazio gero eta nabarmenagoen emaitza eta erantzun gisa.

Hala ere, hausnarketa honen gaia bideratzeko baliagarria izan daiteke hasierara bueltatzea eta paradigma berri honen argipean birpentsatzea hirigintzaren ja-torrizko proposamenek izan zuten marko kontzeptuala, eta bataren eta besteen arteko adostasun-maila ikustea; edo, zehazkiago, industria-modelo zaharraren eta berriaren arteko trantsizio-garai hartan sorturiko proposamenen (artean hiria eraikitzeko antzinako moduarekiko loturak galdu gabe) eta paradigma ekologiko berriaren ezartze koherentearen emaitza gisa sortzen diren aukeren artekoa. Izan ere, are atzerago begiratzen badugu, Vitruvioren edo beste tra-tatu-idazle klasikoen gomendioek lekuko baliabideak eta orientazioa aintzat hartzeko beharrari buruz, edo higiene- edo osasun-alderdiak kontuan izateari buruz, ez dute gaizki emango inolaz ere hiri-jasangarritasunaren gaineko gaur egungo eskuliburu batean.

Ez da hau, inolaz ere, ez paradoxa ez salbuezpeneko kontua, “ingurumen-his-toria” deiturikoak erakusten digun bezala: “ohikoak izan dira baliabide natu-ralen, ingurumenaren eta gizarte-harremek euren ingurumenari dagokion “ ja-sangarritasunaren” beraren gaineko kezkak, nahiz eta, jakina, sekula ez azaldu hitz horiekin”14 .

Hain zuzen ere, paradigma ekologikoaren informazioarekin eta historia-proze-suen deskribapen eta ulertzean energia- eta material-faktoreak integratuz, his-toriaren gaur egungo adar honek ahalbidetzen digu faktore horien garrantzia orain funtsezko inguru-baldintza gisa ulertzea giza-komunitateen antolakun-

14. Manuel González de Molina eta Víctor M. Toledo, 2011, 32-33. orr.

34

tzan, eta, aldi berean, modernitatearen bertsio garailea eraikitzeko erabili di-ren oinarrizko axiomak metafisiko, paraerlijioso edo ideologikotzat jotzea; ba-tez ere, baliabide-hornitzaile eta hondakinen estolda-zulo izateko naturaren gaitasun amaigabean oinarrituriko hazkundearen mitoa.

Azken finean, paradoxikoki, pentsamendu zientifikoa da egun ulertarazten diguna aurrerakuntzaren modelo naguasiaren oinarrizko osagarrien irrazio-naltasuna eta modelo horren mesedetan iraganeko hondakin zahartzat albo-raturiko praktika eta kontzeptu askoren arrazionaltasuna. Kontzeptu hauen artean, batzuk (ziklo edo muga, kasu) giza-kultura ororen oinarrian egon ziren naturaren prozesu eta indarrekiko elkarreragin zuzenagatik, bereziki nekaza-ritza ekintza zikliko nagusi gisa agertu zenetik. Paleo-zientifismoak zokora-tu zituen aurrerakuntzaren mitorako oztopo izateagatik, eta indarberrituta agertu dira kontzeptu hauek orain berriro ezagutzaren adar aurreratuenetan duten leku nagusia eskatzeko (zibernetikan, sistemen teorian, informazioaren teorian...),   guztiek bat eginez errealitatea gutxieneko eta gehienezko atarien artean mugitzen den berrelikadura begizta dinamiko itxurako elkarreragin-sare konplexu gisa ulertzeko moduan.

Perspektiba honetatik, eginbeharrekoa ez da, noski, lehen industrializazioaren neurrigabekerien aurrean joera erromantikoko mugimendu neomediebalistek berehalako erreakzio gisa bultzatu zuten iraganerako itzulera ezinezkoa edo antzekoa, baizik eta landaren eta hiriaren arteko berrelkartzea sustatzeko bide berriak bilatzea, paradigma ekologikoaren perspektiba aurreratuenetik eta abiapuntutzat harturik mende eta erdian zehar hirigintzaren eta nekazaritza modernoaren historian pilaturiko ezagutza.

Edonola ere, bide berrien bilaketa honetan beharrezkoa da atzera begiratzea eta saiatzea landaren eta hiriaren arteko harremanetako hari berdea berresku-ratzen, argitara ateraz banaketa-prozesu menderatzailearen joeraren kontrako proposamen eta esperientzia guztiak, eta asmatze eta hanka sartzeen bidez ikasten saiatuz. Beren garrantzia dela-eta, hirigintzaren proposamen semina-lak azpimarratu ditugu hemen, baita ebakia ixteko aurreko mendean zehar han eta hemen egindako hainabat saiakera ere, batzuk gaur egun jarraitzen dute-

35

nak; baina, jakina, askoz gehiago dira paradigma ekologikoaren perspektibatik berrirakurketa merezi duten esperientziak.

Espainiako lurraldea laborategi bereziki emankorra da zentzu honetan, di-tuen ezaugarri sozial eta ekonomiko bereziak direla-eta: garapen historikoan nekazaritzak duen pisua, klima- eta paisaia-aniztasun garrantzitsua, eta hiri-gintza-garapen polinuklearra (hainbat hiri nagusi, neurri ertaineko hiri mul-tzoa, hiri-sakabanaketaren garapen baxu samarra gainontzeko Europarekin alderatuta eta sakabanaturiko herri-konstelazio zabala). Honek guztiak hiri- eta landa- erabilpenen arteko hibridazioaren adibide ugari eskaintzen ditu, hala historikoak nola garaikideak, eta irakaspen erabilgarriak atera daitezke: Al-Andaluseko modelo rururbarnotik hasita (nukleo kristauekin alderatuta hiri jendetsuetakoa; eredu pertsen eta erromatarren ezaugarri onenak batuz, orekan inguruarekin; eta natura hiri-ehunean txertaturik), 1950 eta 1970. ur-teen arteko landa-exodoa bitartean metropolietako hiri-periferien okupazio-modeloetara (non landa-erabilpenak berezko hazkundeko hiri-ehunetan txer-tatzen saiatzen zen); Howarden proposamenei jarraituz XX. mende hasieran Cebriá de Montoliú anarkista katalanak bultzaturiko Lorategi Hiri Gizarte Zibiletik, edo hiri linealen eta lorategi-hirien mugimendua hibridatzeko Artu-ro Soriaren kidea zen Hilarión González del Castilloren saiakeretatik, 1936ko Aragoi iraultzailearen kolektibitate libertarioetara; Xurgapen, Zuzenduriko, Nekazari eta Kolonizazio Herrixketatik (hauen bidez erregimen frankista landako garapena eta periurbanoa ordenatzen saiatu zen Atenaseko Agiriaren bertsio txiroak Espainiako hiri nagusien periferia inbaditu aurretik), Espai-niako hiri guztietan gertatu zen hiri-baratze bat-batekoen zabaltzera (batez ere, Madrilen 1980ko hamarkada hasieran, ekonomia-krisi une batean ere...). Asko lirateke, esan bezala, ezagunak diren eta ezagutu beharreko esperien-tziak, eta gure lurralde-eremutik atera gabe ere, paradigma ekologikotik berri-rakurketa eguneratua mereziko luketenak, asmatzeak errepikatu eta akatsak saihestera bideratuak landaren eta hiriaren arteko berrelkartzerako estrategia premiazkoan.

36

Eta begirada gure egunera ekarri eta enfokea nazioarteko eremura zabaltzen badugu, ugariak dira landa eta hiria harremantzeko modu berria aurrera indar handiz egiten ari dela agerian uzten duten esperientziak, inguruko lurraldea eta hiria elkarrekin aurkitzeko zonalde edo interfaze gisa funtzionatzen duen lur-zerrenda eszenatoki pribilegiatutzat harturik, lurralde-jasangarritasunean aurrera egiteko gako ugari eskaintzen dituen eremua, bi mailetan bi aldeko ir-tenbideak eskainiz.

Espainia, Europa eta Estatu Batuetan esperientzia horietako hogei aukeratu eta aztertu ditu Vitoria-Gasteizeko Ingurugiro Gaietarako Ikastegiak sustaturiko ikerlan berri batek, El espacio agrícola entre la Ciudad y el Campo. Desarro-llo de un Catálogo de Buenas Prácticas Urbanas con Criterios de Sostenibilidad (2010). Honen helburu nagusia zen, hain zuzen ere, ezaugarri eta jarraibide komunak identifikatzea, esparru horren ezagutzan aurrera egiten laguntzeaz gain, Espainian landaren eta hiriaren arteko harremanean euskal hiriburuko Eraztun Berdea erreferentziazko esperientzia sustatzen jarraitu eta finkatzen lagundu ahalko zutenak [17. irudia].

16. irudia. Londreserako Elikatze Diagrama Zonala (Food Zone Diagram).

(Iturria: Growing Communities).

37

Analisi-marko gisa, ikerlanak giltzarri diren gaietan jartzen zuen arreta (kon-tsumo-ohiturak eta elikatze-jarraibideak hiri-ingurunean; merkataritza- eta ba-naketa-zirkuitoak; lanaren sustatzea eta bizi-kalitatea landa-ingurunean; neka-zaritza, bioaniztasuna, natura-ingurunea eta paiasaiaren kudeaketa; energia

-aurrezte eta -eraginkortasuna, uraren kudeaketa eta hondakinak landa-ingu-runean), ebaluaziorako 17 item erabiliz (Nekazaritza; Lana/ekonomia; Merka-taritza-zirkuitoak; Gizarte-inklusioa; Aisialdia; Turismoa; Komunitatea/ahal-duntzea; Uraren zikloa; Bioaniztasuna; Hondakinak; Ondarea/identitatea; Paisaia; Aldaketa klimatikoa; Hiri-sakabanatzerako hesiak; Mugikortasun jasangarria; Hitzarmen instituzionala; Hezkuntza). Nekazari-parkeetako es-perientzetatik hasi (adibidez, Baix Llobregateko Nekazari Parkea, Milan He-goaldeko Nekazari Parkea, Piana Parkea Toscanan edo Vexin frantziarreko Eskualdeko Natura Parkea), Eraztun Berdeen egiturak aprobetxatuz egindako lurralde-estrategia zabaletara (esaterako, Londreseko Elikatze Estrategia [16. irudia], Munich Perspektiba edo nekazaritzaren sustatzea Vienako zonalde metropolitanoan), edo hiri-hazkundearen kudeaketa-esperientziak jasangarri-tasun irizpideekin (Portlandekoa, kasu, Estatu Batuetan), maila eta enfoke ez-berdineko beste batzuen artean, bizitasun handikoa da ikerketa honetan age-rian geratzen den ikuspegia, eta errepikatzeko gaitasun handia eskaintzen du.

17. irudia. Vitoria-Gasteizeko Eraztun Berdea.

3838

8. Landa eta hiritik haratago: Lurraldearen Kultura Berrirantz

Garrantzitsua da nabarmen-tzea Hiri- eta Periferia-neka-zaritza esperientzia hauek, une hauetan abian diren beste asko bezala [18. iru-dia], egungo ekonomia-kri-sia bortizkeria osoz hedatu baino lehenago hasi zirela, askoz lehenago zenbaitetan. Hortaz, gehiago erantzuten diote ingurumen-, elikadura- eta lurraldean esku hartzeko moduen krisien bat etortze-ari, guztiak izaera orokorre-koak, eta ez hiri-presioari indarra kendu eta lurraren balioak behea jotzea eragin duen higiezinen panorama-ren aurreko egoeraren ara-berako erreakzio bati. Izan ere, esperientzia gehienak presio horren aurreko babes-

erreak zio gisa garatu ziren, edo higiezinen boometik urrutiratu samar manten-du diren herrialdeetan.

Gauza bera esan liteke proposamen eta esperientzia multzo horri buruz, Ekoau-zo eta Ekohiri etiketapean duela hamarkada bat baino lehenagotik azaltzen ha-siak zirenak ekohirigintza deituriko urrezko hari horren luzapen gisa, zeinaren sustraiak hemen landa-hiri dikotomiarekin loturik aurkeztu dugun diziplina-ren hastapenetara luzatzen diren. Beste leku batzuetan adierazi dugun bezala, kontzeptu hauen formulazio ezberdinak ez daude kontraesanetatik salbu, eta,

18. irudia. Olarizuko baratzeak Vitoria-Gasteizen. (Itu-

rria: Vitoria-Gasteizeko Ingurugiro Gaietarako Ikastegia)

3939

gainera, beste etiketa arrakastatsu batzuek bezala, neurri handi batean edukiz hutsik amaitzera eramango dituen bideari ekin diote. Baina formulazio zorro-tzenetan adostasuna eragiten jarraitzen dute adituen artean hainbat ezaugarri komunei dagokienez: erabileren trinkotasun eta nahasketatik, natura inguru hiritarrean txertatzera; mugikortasun-behar orokorrak murriztuko dituen distantzia laburreko hiria sortzetik, urarekin, energiarekin eta hondakinekin loturiko alderdi metabolikoekiko arreta integralera; gizarte-kohesiotik, eremu publiko anitz eta funtzio anitzekora. Hori guztia planifikazioan eta diseinu integratuan, biztanleen parte-hartzean eta emaitzen ebaluazio jarraian oina-rrituriko tresna-multzo baten bidez15.

Hiri Birsorkuntza Integralari dagokionez (Lurraldearen Kultura Berria dei ge-nezakeenaren panorama osatzen duten beste joeretako bat), ez dago zalantza-rik higiezinen merkatuaren porrota elementu funtsezkoa izan dela lehen plano instituzionalean kokatzeko hirian esku-hartzeko estrategia lehenetsi gisa, gure

15. Verdaguer, 1999a, 2000, 2003, 2010c.

19. irudia. Vauban-eko ekoauzoa Freiburgen, Alemanian. (Argazkia: C. Verdaguer).

40

herrialdean batez ere, baina egia da bi hamarkada baino gehiago daramatzala eraikitzen eta emaitzak eskaintzen16 bere formulazio aurreratuenak (bai urban renewalaren izaera suntsikor eta kirurgiko hutsaren gainditze gisa, bai birgai-tze arkitektonikoaren enfoke eraikitzaile edo kulturalista hutsarena).

Azkenik, landaren eta hiriaren gaineko hausnarketa honen testuinguruaren barruan garrantzitsua da beste joera bat aipatzea, egungo krisiaren aurretik gorakada izan zuena ere, eta Paisaiaren Kultura Berria etiketarekin paisajis-moaren, paisaia-arkitekturaren, paisaia-planifikazioaren, Ian McHarg eta Anne Whiston Spirn-ek naturarekin egindako diseinuaren, R. T. T. Forman edo J. T. Lyle-ren paisaia-ekologiaren, lurralde-kudeaketaren, eta land-artaren bateratze oparoaz sortzen dena, iparramerikar eragineko beste joera askoren artean, herrialde aitzindaria natura-parkeen kudeaketan eta ingurumen-po-litikan. Joera bat gure herrialdean erreferentziazko figura duena, Fernando González Bernáldez ekologoa17, eta interes handiko emaitza nabariak eskain-tzen ari dena; Katalunian eta Euskal Herrian, batez ere.

Joera hauetako bakoitzak, era berean, bere eremu edo mailaren baitan, sekto-re-izaera handiagoko barne joerak ditu, eta zenbait kasutan (Uraren Kultura

16. Velázquez & Verdaguer, 2008.17. Velázquez & Verdaguer, 2011a.

20. irudia: Ian L. McHarg-en paisaiarako analisi-metodoa (Iturria: Proyectar con la naturaleza).

41

Berrian edo Mugikortasun Jasangarrian, adibidez, biak ala biak garrantzi itze-lekoak hemen axola zaigun hausnarketarako) garapen azkarra izan dute eta instituzio-agendetan sendo kokatzera iritsi dira. Aipatzekoa litzateke hemen landara itzultzeko pendulu-mugimendu bat-batekoa ere, Neorruralismo etike-tapean eta Ekoherrixkak deiturikoekin harreman estuan, oraindik mantentzen den bertan behera utzitako herri eta nekazari-azpiegituren ondarearen balioa berreskuratzen laguntzen ari direnak.

Azken batean, esan daiteke, oro har begiratuta eta zalantzarik gabe, koherent-zia handiko proposamen-panorama osatzen dutela joera hauek guztiek, denak paradigma ekologiko berriaren zabaltze eta hedatzearen emaitza zuzenak iza-teari eta hiri-lurralde mailan ezartzeari esker, neurri handi batean. Hori dela-e-ta, nahiz eta joera bakoitzaren garapen indibiduala oraindik ere ezagutzaren sektorializazio eta zatiketari erantzun (baita modelo nagusia ezaugarritzen duen praktikari ere), oso handia da haien guztien arteko hibridazio-, trans-bertsalitate- eta gainjartze-maila, informatzen dituen paradigmaren izaera be-rez holistikoaren nahitaezko isla: nolabait, bat-batean sortzen dira sinergiak dirudienez ezberdinak diren esparruetako arazoen irtenbide komunen forman.

42

9. Etorkizuneko estrategia eta ikuskerak

Hala ere, korronte hauen guztien arteko bat-etortzea halabeharrezko azken muturra izan arren, luzea da oraindik ere jorratu beharreko bidea esplizitu egin eta Lurraldearen Kultura Berrian artikulatzeko, oso potentea izaten jarraitzen baitu ezagutza-modeloaren tentsio zatitzailea, eta elkartze-lerroak identifika-tzen lagunduko lukeen ikuspegi osoa artikulatzen oztopatzen du. Horrela ba, ohikoa da dikotomia artifizialak agertzea garatzen ari diren esparru hauetan bertan, maiz espezializaziorako joera amorratuari erantzuten dioten dikoto-miak, helburu edo interesen arteko desadostasun konponezinari baino: joera honen adibidetzat har daitezke oinezkoen eta txirrindularien arteko arazo latente edo esplizituak, diseinu bioklimatikoaren eta hiri-birsorkuntzaren artekoak, edo, gure gaiari dagokionez, ekoherrixken eta ekoauzoen artekoak, paiasaiaren babesaren eta kudeaketaren artekoak, edo hiri-nekazarien eta peri-feriako nekazari profesionalen artekoak.

Jakina, tentsio zatikatzaile hau ez da soilik perspektiba partzialen kontu hutsa; aitzitik, produkzio- eta kontsumo-modeloari loturiko paradigma nagusiaren eta zabaltzen ari den paradigma ekologiko berriaren arteko arazo oso erreala-ri erantzuten dio. Izan ere, ingurugiro-enfokearen baitan ere, arazo honen adibide garbia da produkzioari lehentasuna ematera jotzen duten estrategien (efizientziarena, kasu) eta kontsumoaren murrizketa azpimarratzen dutenen arteko tentsio eta desadostasuna.

Hiri-lurraldearen esparruan, gatazka honen sintoma nagusia islatzen da, hain zuzen ere, lurraldearekin harremanduriko ezagutza-diziplina eta -eremu guz-tiek “lurralde” kontzeptua bera definitzeko duten zailtasunean, eta, are gehia-go, jasangarritasunaren ikuspuntutik lurralde-mailako ikuskera sinesgarriak sortzekoan.

Zailtasun hau agerian uzteko adibide bereziki egokia da hiri-ekologia edo eko-urbanismo izenarekin ezagutzen den hirigintza: lehen aipatu dugun bezala, adostasun garrantzitsua dago adituen artean ekohiri edo ekoauzo baten ezau-garriei dagokienez, baita kontzeptu hauen eta hiri-birsorkuntza integralaren

43

arteko bateratzeari dagokionez ere. Zailtasunak agertzen dira, hala ere, ikuspe-gia lurralde-antolamendura zabaltzen saiatzean eta egiaztatzean hiri-mailako jasangarritasunaren hitz fetitxeek (dentsitatea, trinkotasuna, erabilera-nahas-keta edo mugikortasun jasangarria, kasu) ez dutela itzulpen zuzena formarik gabeko eszenatoki horretan ezartzean, zeina, lehen ere ikusi dugun bezala, izendatzen zaila ere baden (“metapolis”, “lurralde-hiria”, “hiri lausoa”, “espazio rurbanoa”, “hirien hiria”, “zwischenstadt”, “cities without cities”) eta, batez ere, sakabanaturiko hirigintzaren arazo larriari aurre egiten saiatzean: zein neurri har daitezke erabilera-nahasketarako, trinkotasunerako edo mugikortasun ja-sangarrirako dentsitate baxuak garraio publikoaren ohiko formak bideraezin bilakatzen dituenean eta distantzia luzeek ez dutenean ahalbidetzen bizikletak eta, are gutxiago, oinezkoak ibilgailu pribatua erraz ordezkatzea? Zein espa-ziok bete ditzake espazio publikoaren kohesio-funtzioak ez-hiri/ez-landa in-guru horietan?

Termino hauetan begiratuta, erronka ez da jada modelo itxi alternatiboen formulazioa, hauek argi baitaude: interes handiko adibideak dira New Urba-nismetik urban sprawlerainoko kontraproposamenak Estatu Batuetan, Howar-den ideia asko berreskuratzen dituztenak pedestrian pocketsen antzeko mode-loekin; eta bestelakoak ere aipa litezke, Patrick Geddesen oinordekoak diren Franz Oswald eta Peter Baccini-ren netzstadt (sare-hiria), esaterako, Europako ingurunerako bururatuak18. Modelo alternatibo hauek oso erabilgarriak izan arren, erronka izaten jarraitzen du zer egin guztiz jasanezinak diren hiri- ehun sakabanatu hedadura zabalekin, zeinentzat telelana edo birdentsifikazio bezalako beste kontzeptu fetitxeak nabarmenki eskasak diren, batez ere gero eta argitasun kezkagarriagoarekin maiz agertzen den etorkizun-eszenatokia aurrekaririk gabeko energia-krisi batetik eratorrikoa denean, egungo garapen-modeloaren hiri-logika oinarritzen duten premisen irrazionaltasun eza agerian uzten ari direnak.

Nolabait, ondoriozta daiteke berandu dela hirigintzaren hastapenetan era-turiko modeloen transposizio mekaniko edo nostalgiko huts batek lurral-de-jasangarritasunari erantzuna ekar dezan, hiri-logikaren presio orokorrek

18. Hainbat Egile, 2002.

44

transformakuntza atzeraezinak eragin baitituzte hasierako baldintzetan, ezin-besteko gainbeherara zigortua dagoen lurralde-paisaia eratuz. Baina hemen iradokitzen den Lurraldearen Kultura Berriaren artikulazioari dagokionez, funtsezkoa izan daiteke haiek sortu zituen enfoke holistikoaren berreskura-tzea, nolabait esateko, posible egin zituen begiradaren berreskuratzea, ez bai-tira aldatu Howard, Soria, Cerdá edo Geddesek modu egokian banandu ezi-nezkotzat jo zituzten sektore nagusiak, hain zuzen ere, Garraioa, Hirigintza eta Nekazaritza, Ekologia txertatuz lantresna osagarri transbertsal gisa, pro-posamen horiek sortzen ari ziren garai berean sorturikoa, XIX. mendearen erdialdean, hain justu19.

Ikuspegi sinkretiko honekin bat eta Kultura Berri hau artikulatzearren, ga-rrantzi handia hartzen du ekologiak zeharkaturiko ezagutza-arlo hibrido berri horien ezartzeak, besteak beste, Ingurugiro Historia, Biogeografia, Agroekolo-gia edo Ekonomia Ekologiakoa20, hobekien lagun dezaketenak gailenduriko modeloaren kontraesanak agerian uzten eta paradigma berriaren aurrerape-nak bermatzen, baliabide eta beharrak batuz faktore mugatzaileei eta prozesu ziklikoei adi dagoen kontzeptu-marko baten baitan.

Ekologia-paradigmari berezkoa zaion diziplina-aniztasuneko enfokea gauza-tzea da, beraz, lurraldearekin harremanduriko biztanle eta profesional guztiei aurkezten zaien erronka, eta, hausnarketa honetako gaia diren landaren eta hiriaren arteko harremanei dagokienez, aldi berean ekitea lurralde-sektore es-trategikoei, beraien arteko sinergiak identifikatuz, irtenbide komunak sinergia hauetatik aterako diren segurtasunean.

Horrela, mugikortasun jasangarriaren perspektibatik garraioaren energia- eta ingurune-inpaktua murrizteko nahitaezkoa den abiadura eta distantzia mu-rrizketa aukera garbia da hurbiltasuneko nekazaritza ekologiaren garapene-rako hiri- eta periferia-zonaldeetan; sakabanaketako eszenatoki batean, lu-rraldearen jasangarritasun arazo larrirako irtenbide bilaka daiteke hiriarteko zonaldeetan bertan behera utzitako herrien berreskuratze demografikoa eta

19. Déleage, Jean Paul, 1991.20. Manuel González de Molina eta Víctor M. Toledo, 2011.

45

nekazari-erabilerena; hiri-baratze ekologikoak txertatzea hiri-ehunean, utzi-tako orubeak eta zaharkituriko tokiak aprobetxatuz, gakoa izan daiteke hi-ri-birsorkuntza integraleko politiketarako; produktu ekologikoak saltzen dituzten kale-merkatuen sustatzeak lagun dezake hiri-paisaiak birgaitzen eta gizarte-kohesioa bermatzen; energia berriztagarriekin loturiko maila txikiko eta deszentralizatutako teknologien garapenak landa-ehunen autonomia eta berezko energia-gaitasuna susta lezake, banaketa-azpiegitura linealek eta zen-tralizaturiko energia-zentral handiek eragindako lurraldearen zatiketa murriz-tuz aldi berean...

Sinergia ugari gehiago aipatzen jarrai genezake, baliabideen aprobetxamen-duan eta berrerabilpenean oinarrituak, baina hemen garrantzitsuena da sei-nalatzea hauen guztien atzean paradigma ekologikoaren berezko ideia bat da-goela: arazoen irtenbideak ez dira bektore bakarretik etorriko, multzo batetik baizik, eta ez dira modelo itxi eta estatikoetatik etorriko, baizik eta eragindako guztien hausnarketa praktiko eta dinamikotik saiatze eta huts egitearen bidez. Ez hiri-baratzeek, ez nekazari-parke periurbanoek, ez ustiategi argoekologiko-ek, ez dute aukera bakartzat ekarriko landaren eta hiriaren arteko berrelkar-tzea, baizik eta elkarri loturiko bektore hauen elkartze orekatuak, beste batzu-ekin batera, oraindik bururatzeke dauden irtenbide sortan.

Beste alde batetik, nahiz eta ezin honetan sakondu, lañotasun barkaezinekoa litzateke orain Boterearen dinamika kentzea ekuaziotik, hasieran aipatu du-gun bezala, oinarrizko elementuetakoa baita gizakiak baliabide eta lurraldea-rekin duen harremanean, eta, zalantzarik gabe, gakoa egungo krisia politikaren ikuspuntutik ulertzeko. Horrela, paradigmen arteko gatazkan aberastasuna es-kuratzearen eta banatzearen gaineko betiko gizarte-gatazkak jarraitzen duela ahaztea planetarekin bake handiagoko modeloranzko edozein estrategia posi-ble baliogabetzea edo benetako eraginkortasunik gabe uztea litzateke.

Baliabideak eta boterea berriro ere batzen dituen perspektiba honetatik begira daitezke landaren eta hiriaren arteko harremanari zuzenean eragiten dioten presio orokor horiek. Batez ere, potentzia gutxi batzuen esku dauden txirotu-riko herrietako laborantza-lurren metaketa jarraituan oinarrituriko elikatze-sistema orokorraren mantentzearekin loturikoak [21. irudia]; erregai fosilen

46

kontsumoan oinarrituriko agroindustria estentsiboa, gero eta ahalegin han-diagoa egiten duena bioerregaien ekoizpenean mugikortasun motorizatuaren modeloa mantentzearren; elikaduraren enpresa transnazional gutxi batzuen ekintza-kontzentrazioa eta bitartekari-kopuruaren handitzea, ekoizleen kal-terako; gizabanakoa kontsumitzaile izatera bultzatzen duen isolamendua sus-tatzen duen komunikabide-modeloa eta herrialde garatuetan gainkontsumora bideraturiko bizitza- eta elikatze-gidalerroak... Hori guztia arautu gabeko eta erabat kontroletik at dagoen finantza-sistemak lagunduta eta sustatuta, zeina, higiezinen burbuilaren eztandaren ostean, lehengaiekin eta elikagaiekin es-pekulatzeari ekin dion gogo biziz21, eta munduko gosea azkar asko areagotu duena.

21. Felipe L. Aranguren , 2011.

21. irudia. Laborantza-lurraren metaketa: goraka doan joera. (Iturria: El País egunkaria,

2008ko abenduaren 10a).

47

Aberastasuna eskuratzeko gatazka amaiezin honen aurreko agerpen historiko-ekin, eta, batez ere, hemeretzigarren mendeko jabetasun-ideian soilik oinarri-turiko formulazioarekin loturiko berritasun-elementu funtsezkoa da aberas-tasun kontzeptu nagusia bera jar daitekeela zalantzan paradigma ekologiko berriari esker, eta betiko hautsi, horrela, partekaturiko aurrerakuntzaren mi-toan oinarrituta indar lehiatzaileek berarekiko zuten adostasuna. Egungo eko-nomia krisia garaian (kontsumoa eta hazkundea bizkortzeko premiaren ideia eztabaidaezina paradigma nagusia berrelikatzen eta paradigma ekologikoaren aurrerakuntza ugari ahultzen laguntzen ari denean), ezinbesteko estrategia bilakatzen da berritasun-elementu hau azpimarratzea, austeritate eta urritze ideiak hitz positiboez birdefinituz eta autonomia ideiarekin lotuz, eta bere arrakastaren baitan egongo da egungo krisia aldaketarako aukera izatea ala ez. Lurraldearen Kultura Berriaren esparrura ekarrita, erabateko zentzua hartzen du kontzeptu hauen ezartze praktiko eta irmoak ekonomia- eta ekolologia-ter-minoetan, hirigintza-prozesuen itzulgarritasuna kontuan duten urritze-estra-tegia berrien esplorazioaren bidez, lurraren birsailkatzea eta eraikitako egitu-ren dekonstrukzio kontrolatua barne (erabilera natural eta nekazaritzakoak lehengoratzearren); eta arrazoizko aukera bakarra da zaharkitutako hiri-egitu-ra hedadura zabalei, degradaziora eta gainbeherara kondenaturiko azpiegitura-sareei eta gaindimentsionaturiko ekipamendu handiei aurre egiteko.

Esan behar da, halere, estrategia honek Estatuaren, Merkatuaren eta Gizartea-ren arteko harremanen birdefinizioa ere eskatzen duela, azken honek behingoz agintea hartuz; eta norabide honetan doazen zeinu itxaropentsuek, bat-bateko krisi honi aurre egiteko mundu osoan ugaritutako kudeaketa-autonomiarako eta baliabideen erabilera konpartiturako esperientzia berezkoetan islaturik, askoz kezkagarriagoak diren beste batzuei ere egin behar diete aurre, zeinek irrazionaltasun, populismo eta autoritarismo hibridazioak iragan iluneneko mamuak esnarazten dituzten, alde batera utzi ezin den barbariearen igoera su-matu ahal delarik.

Edonola ere, aldaketarako erronkak aringarririk eta beldurrik gabe marko oso honi arreta jartzea eskatzen du, eta harekin loturan aurretik aipaturiko joerek (Lurraldearen Kultura Berria beren baitan dutenek) ahal izango dute hobe-kien elkargune-eremua eta sinergiak identifikatu, eta beraien barne kontraesan

48

faltsuak gainditu, eta horrela bertako eremuan kultura berri hau argi eta garbi adierazten lagundu. Horretarako, lehen ikusi dugun bezala, iraganetik beha-rrezko irakaspenak ateratzea da egin beharrekoa; eta proposamen zehatzak bultzatzeko, gaur egun, hemen eta orain, ezkutuan dauden etorkizuneko auke-rak imajinatu, lurraldearen ikuspegi berri batean landaren eta hiriaren behin betiko berrelkartzea ahalbidetuko duten aukerak.

Ez da hau lekua ikuspegi berri hori eraikitzeko, ezbairik gabe pentsamendu eta ekintza kolektiboaren emaitza izan behar baitu; baina zorionez, hausnar-keta honetan azaltzen saiatu garen bezala, asko dago aurreratua teorian eta praktikan, eta iraganeko eta gaur egungo esperientzia arrakastatsuenetatik edo iradokitzaileetatik abiatuz, imajina daiteke badagoela lekua ekoherrix-kentzat, ekoauzoentzat eta ekohirientzat, egungo herri eta hirien birsorkuntza ekologikoaren emaitzatzat bururatuta, erdialde anitzeko ekolurralde elkartuak eratuz. Hor, landako paisaiek eta naturalek, tokiko identitatea eta kultura adierazteaz gain, hornikuntza eta aisialdirako gerturatze-sareen mantentzeari lagunduko liokete; jarraipena eta osagarritasuna egongo litzateke nekazaritza- ustiategi erabat landatarren, hiri-inguruneetan nekazaritza periurbano ekolo-gikorako erabilitako zonaldeen eta hiri-baratzeko sareen artean, aitzinak eta teilatu lauak estaltzeraino korridore eta parkeetan zehar hiri-egituran natura txertatu ahalko litzatekeen bezalaxe, eta Patrick Geddesek goraturiko “ landak konskistaturiko kale” horiek eratu.

Irudikatze ariketa hau egiten jarraitzeko tentaldian eror gintezke hemen, es-kala murriztuz edo handituz ekohiri horien barneraino edo ekolurralde horie-tatik haratago Lurraldearen Kultura Berriaren korronte guztiekin lotzen den argumentu-haria azpimarratzearren; baina, esan bezala, kolektiboki eta prak-tikatik eraikitzen ez direnean, kontraesan eta gatazka saihestezinak erronka-tzat hartuz, eta denborak aurrera egin ahala saiakera eta hutsegitetik etengabe ikasiz, bete gabeko utopien amildegi amaiezinean erortzeko arriskua dute adi-tuek bolizko dorrearen gorenetik landutako irudikatze eta modeloek.

49

Erreferentzia orokorrak

ALONSO PEREIRA, José Ramón (1998) La Ciudad Lineal de Madrid, Ar-quíthemas, Fundación Caja de Arquitectos, Madrid.

BRUEGMAN, R. (2005) Sprawl, a compact history, The University of Chicago Press, London, Chicago.

BUREL, F. Y BAUDRY, J. (2002) Ecología del paisaje. Conceptos, métodos y aplicaciones. Ediciones Mundi-Prensa, Madrid-Barcelona-México.

CERDÁ, Ildefonso (1859, 1991) Teoría de la Construcción de las Ciudades, en Ildefonso Cerdá Volumen 1: Cerdá y Barcelona, Instituto Nacional de Adminis-tración Pública, Ayuntamiento de Madrid.

CERDÁ, Ildefonso (1861, 1991) Teoría de la viabilidad urbana, en Ildefonso Cerdá Volumen 2: Cerdá y Madrid, Instituto Nacional de Administración Pú-blica, Ayuntamiento de Madrid.

DELÉAGE, Jean-Paul, (1991) Une histoire de l ’ecologie, Éditions La Dée-couverte, Paris.

DE SANTIAGO, E., (2008) Del paisaje figurativo al paisaje red, «Congreso Europeo sobre Investigación Arquitectónica y Urbana EURAU’08» Paisaje Cultural.

DIAMOND, Jared (1998, 2006) Armas, gérmenes y acero, Debate, Madrid.

DIAMOND, Jared (2009) Colapso, Debate, Madrid.

DOE/ DEPARTMENT OF THE ENVIRONMENT (1996) Greening the City. A guide to good practice, Her Majesty’s The Stationery Office, Gobierno del Reino Unido.

50

DUANY, A., PLATER-ZYBERK, E. Y SPECK, J. (2001) Suburban Nation. The Rise of Sprawl and the decline of the American Dream, North Point Press, New York.

ESTAPÉ, Fabián (2001) Vida y obra de Ildefonso Cerdá, Península, Barcelona.

FARIÑA, J. (1998), La ciudad y el medio natural, Akal.

FOLCH, R. (2003) El territorio como sistema. Conceptos y herramientas de or-denación, Diputación de Barcelona.

FORMAN, Richard T.T y GODRON, Michel (1986) Landscape Ecology, John Wiley & Sons, New York.

FORMAN, Richard T.T (1995) Land Mosaics, Cambridge University Press, New York.

GÓMEZ MENDOZA, Josefina (1977) Agricultura y expansión urbana, Alianza Universidad, Madrid.

GONZÁLEZ DE MOLINA, Manuel & Vístor M. TOLEDO (2011) Metabo-lismos Naturaleza e historia. Hacia una teoría de las transformaciones socioeco-lógicas, Icaria, Barcelona

GEDDES, P. (1915, 2010) Ciudades en evolución, KRK Ediciones, Oviedo.

HAINBAT EGILE (2002) Figura con paisajes: homenaje a Fernando González Bernáldez, Fundación Interuniversitaria Fernando González Bernáldez, Ma-drid.

HAINBAT EGILE (1994) Cerdà, urbs i territori. Una visió de futur, catálogo de la Mostra Cerdá. Urbs i Territori 1994-1995, Electa, Barcelona.

HALL, Peter, (1996) Ciudades del Mañana. Historia del urbanismo en el siglo XX, Ediciones del Serbal, Barcelona. (Traducción: Consol Freixa).

51

HENTILÄ, Helk-Liisa (2008) Urban Catalysts: estratègies per a usos tempo-rals. Potencial de desenvolupament de zones urbanes residuals, en Ciutats en (re)construcció: necessitats socials, transformació i millora de barris, Diputació de Barcelona, Xarxca de Municipis, Sèrie Territori, Col.lecció Estudis, Barcelona.

HAYDEN, D. (1996) The Power of Place. Urban Landscapes as Public History, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

HERNÁNDEZ AJA, Agustín & Isabela VELÁZQUEZ VALORIA & Carlos VERDAGUER VIANA-CÁRDENAS (2010) Ecobarrios para ciudades mejo-res, en Ciudad y Territorio, Estudios Territoriales, 161-162, 2009 «Eco-neigh-bourhoods for better cities» en Social Housing & City, Ministerio de Vivienda, Departamento de Publicaciones, Madrid.

HILBERSEIMER, Ludwig (1927, 1978), Grossstadt Architektur, Julius Hoff-man, Suttgart.

HOUGH, M. (1998) Naturaleza y ciudad. Planificación urbana y procesos eco-lógicos. Editorial Gustavo Gili. Barcelona.

HOWARD, Ebenezer (1898, 1965) Garden Cities of To-morrow, The MIT Press, Cambridge.

JELLICOE, G. Y S., (1995) El paisaje del hombre, Gustavo Gili, Barcelona.

KROLL, Lucien. (2001 ) Tout est paysage Sens & Tonka éditeurs, Paris.

LE CORBUSIER (1925,1994) Urbanisme, Champs, Flammarion, Paris.

LE CORBUSIER (1941, 1957) La Charte d’Athènes, Editions de Minuit, Paris.

LYLE, JOHN TILLMAN (1985) Design for Human Ecosystems: landscape, land use and natural resources Van Nostrand Reinhold.

52

LYLE, JOHN TILLMAN (1994) Regenerative Design for Sustainable Develo-pment, John Wiley and Sons, New York.

MAC HARG, I, (1969, 2002), Proyectar con la naturaleza. GG, Barcelona.

MAKHZOUMI Jala & Gloria PUNGETTI (1999) Ecological Landscape De-sign & Planning. The Mediterranean Context, E & FN SPON, Routledge, Lon-dres y Nueva York.

MARGALEFF, R. (1980) La biosfera, entre la termodinámica y el juego, Ome-ga, Barcelona.

MARTÍNEZ ALIER, J. (1992) Los principios de la economía ecológica. Textos de P. Geddes, S. A. Podolinsky y F. Sody, Fundación Argentaria, Visor (distri-buciones), Madrid.

MARTÍNEZ ALIER, J. (1995) De la economía ecológica al ecologismo popular Icaria, Barcelona.

MATA, RAFAEL Y TARROJA, ALEX (Coordinadores) (2006) El paisaje y la gestión del Territorio. Criterios paisajísticos en la ordenación del territorio y el urbanismo. Diputación de Barcelona, Barcelona.

MONCLÚS, F. J. (ed.) (1996) La ciudad dispersa, Centre de Cultura Contem-porània de Barcelona, Barcelona.

MORÁN ALONSO, Nerea (2009) Huertos urbanos en tres ciudades europeas: Londres, Berlín, Madrid. Madrid, Universidad Politécnica, Escuela Técnica Superior de Arquitectura, Departamento de Urbanística y Ordenación del Territorio, Trabajo de investigación tutelada. Doctorado Periferias, Sostenibi-lidad y Vitalidad urbana, Curso 2008--2009, tutor: Agustín Hernández Aja (http://hortasnacidade.files.wordpress.com/2009/11/huertos_urbanos_2009.pdf).

53

NAREDO, José Manuel. & Fernando PARRA, F. (2002) Situación diferencial de los recursos naturales españoles, Fundación César Manrique, Lanzarote.

NAREDO, José Manuel. & Luis GUTIÉRREZ (2005) La incidencia de la especie humana sobre la faz de la tierra (1955-2005), Universidad de Granada, Fundación César Manrique, Granada.

NAREDO, José Manuel (2004) La evolución de la agricultura en España (1940-2000), Universidad de Granada, Granada.

NEL.LO, Oriol. (2001) Ciutat de ciutats, Biblioteca Universal Empúries, Bar-celona.

ROWE, P. G. (1991) Making a Middle Landscape, The Mit Press, Cambridge, Massachusetts.

RUBIÓ I TUDURÍ, N.M. (1953,1981,2000) Del Paraíso al jardín latino, Tus-quets Editores, Barcelona.

SIEVERTS, T. (2003) Cities without Cities. An interpretation of the Zwin-chenstadt, Spon Press, Taylor & Francis Group, Londres, Nueva York.

STEEl, Carolyn (2009) Hungry City. How Food Shapes Our Lives. Vinatge Books, Londres.

STEENBERGEN, C. & REH, W. (1996) Architecture and Landscape, Prestel, Munich.

SUKOPP H, & WERNER P. (1989) Naturaleza en las ciudades. Desarrollo de flora y fauna en áreas urbanas. Ministerio de Obras Públicas y Urbanismo. Madrid.

URBAN TASK FORCE (1999) Towards an Urban Renaissance, Final Report, Chaired by Lord Rogers of Riverside, Department of the Environment, Trans-port and the Regions, London.

54

VÁZQUEZ, Mariano & Carlos VERDAGUER (Directores) El espacio agrí-cola entre el campo y la ciudad. Convenio de Colaboración entre el Centro de Estudios Ambientales del Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz y la Universidad Politécnica de Madrid para el Desarrollo de un Catálogo de Buenas Prácticas Urbanas con Criterios de Sostenibilidad, Biblioteca Ciudades para un Futuro más Sostenible (http://habitat.aq.upm.es/eacc/).

VELÁZQUEZ VALORIA, Isabela & Carlos VERDAGUER VIANA-CÁR-DENAS (2011a) Pasos hacia la regeneración urbana ecológica: más allá de la eficiencia energética. Ciudad y Territorio, Estudios Territoriales, 171 (Energía, transporte, ciudad y territorio: ¿hacia dónde vamos?), Ministerio de Fomento, Departamento de Publicaciones, Madrid.

VELÁZQUEZ VALORIA, Isabela & Carlos VERDAGUER VIANA-CÁR-DENAS (2011b) Regeneración urbana integral. Tres experiencias innovadoras: Île de Nantes, Coin Street y Barrio de La Mina, SEPES, Ministerio de Fomento, Madrid.

VELÁZQUEZ VALORIA, Isabela & Carlos VERDAGUER VIANA-CÁR-DENAS (2008) (coordinadores) Proyecto ECOCITY Manual para el diseño de ecociudades en Europa. Libro I: La ecociudad: un lugar mejor para vivir, Libro II: La ecociudad: cómo hacerla realidad, Gea 21, SEPES, Bakeaz.

VERDAGUER, C, (2011) Ecología, austeridad y hedonismo. Un apunte sobre necesidades y satisfactores, Boletín CF+S 50. Diciembre 2011 Biblioteca Ciu-dades para un Futuro más Sostenible (http://habitat.aq.upm.es/boletin/n50/acver2.html).

VERDAGUER, C, (2010a) La agricultura periurbana como factor de sosteni-bilidad urbano-territorial Conclusiones preliminares del estudio de casos desde la perspectiva del planeamiento urbanístico, en Vázquez & Verdaguer, 2010, (http://habitat.aq.upm.es/eacc/a-conclucasos.html).

55

VERDAGUER, C, (2010b) Planificación del desarrollo y preservación de los usos agrícolas en el Gran Londres (Gran Bretaña) Pasos hacia el autoabasteci-miento y la agricultura de proximidad en una gran capital europea en Vázquez & Verdaguer, 2010, (http://habitat.aq.upm.es/eacc/alondres.html).

VERDAGUER, C, (2010c) De los ecobarrios a las ecociudades. Una formula-ción sintética de la sostenibilidad urbana, en Papeles de relaciones Ecosociales y Cambio Global nº 111 (Tendencias y alternativas urbanas), Icaria, Madrid.

VERDAGUER, C, (2009) Modelos de desarrollo urbano y densidades edificato-rias. El reciclaje de la ciudad en el ámbito español, Informe sectorial del “Progra-ma Ciudades” del informe Cambio Global España 2020/50, Observatorio de la Sostenibilidad de España (http://www.sostenibilidad-es.com/Observatorio+-Sostenibilidad/esp/plataformas/urbana2/temas/Ciudad/Programa+Ciuda-des/Informes+sectoriales/).

VERDAGUER, C, (2005) Primer Foro Urbano del Paisaje de Vitoria: Con-clusiones, (http://www.vitoria-gasteiz.org/w24/docs/ceac/forourbanopaisaje/menu.htm).

VERDAGUER, C., (2002a) El paisaje construido, una perspectiva ecológica, in-cluido en el libro colectivo Ecología, una perspectiva actual, Real Sociedad Eco-nómica de Amigos del País de Gran Canaria (http://bdigital.ulpgc.es/digital/texto/pdf/213124_0000.pdf).

VERDAGUER, C (2003) Ecologismo urbano y urbanismo ecológico: una con-vergencia necesaria, en Revista El Ecologista, nº 34 especial urbanismo, Ciudad y medio Ambiente, Invierno.

VERDAGUER, C, (2002b) Proyectar con la naturaleza, de Ian L. McHarg: La fundación del urbanismo ecológico, Boletín CF+S, nº 20, junio (http://habitat.aq.upm.es/boletin/n20/).

56

VERDAGUER, C, (2000) De la sostenibilidad a los ecobarrios Revista Docu-mentación Social nº 119, [http://habitat.aq.upm.es/boletin/n14/acver.html].

VERDAGUER, C, (1999a) Paisaje antes de la batalla: apuntes para un necesa-rio debate sobre el paradigma ecológico en arquitectura y urbanismo, revista UR-BAN , número 3, abril, ETSAM, DUYOT, Madrid (http://habitat.aq.upm.es/boletin/n13/acver.html).

VERDAGUER, C, (1999 b) Paisaje, historia y arquitectura: reseñas de libros sobre Paisaje, Boletín CF+S, nº 20 http://habitat.aq.upm.es/boletin/n8/n8li-bros.html.

VERDAGUER, C. (1998) El Paisaje análogo, un sueño urbano de la moder-nidad Revista de Occidente nº 204, abril (http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=22283).

VERDAGUER, C , HERNÁNDEZ AJA, A. Y VELAZQUEZ, I (2010) Eco-barrios para ciudades mejores, Ciudad y Territorio, Estudios Territoriales, 161-162, 2009 «Eco-neighbourhoods for better cities» en Social Housing & City, Ministerio de Vivienda, Departamento de Publicaciones.

WHISTON SPIRN, A. (1984), The Granite Garden. Urban Nature and Hu-man Design, Basic Books, Harpers and Collins.

WHISTON SPIRN, A, (1998) The Language of Landscape, Yale University Press

57

Biografia

Carlos Verdaguer Viana-CárdenasMadril, 1956

UPMko arkitekto hirigilea. Gea 21 sareko senior kontsultorea (www.gea21.com) eta irakasle elkartua Madrilgo Unibertsitate Politeknikoko Arkitektura Goi Eskola Teknikoan.

Esku hartu duen proiektuen artean, nabarmentzekoak dira Ecobarrio Trinitat Nova, ECOCITY europar proiektua, Soto del Henares ekoauzoa, Logroño-ko bi ekoauzoren diseinurako lehiaketa eta Madrilgo Udalerako ARTE-facto proiektua. Vitoria-Gasteizko Nekazaritzako Elikagai Estrategia Jasangarria (2015-2016) eta Klima Aldaketa arintzeko eta horretara egokitzeko tresnen hiri planeamendua aplikatzeko gida metodologikoa (2014) lanen diagnostikoa eta

58

partaidetza prozesua zuzendu ditu FEMP eta OECCrentzat, eta XXI. Men-deko Hiri Jasangarritasunerako Bideak txostenaren egilea da OMAUrentzat (2014); GEO-Vitoria Txosten Diagnostikoa eta Vitoria-Gasteizko CEArent-zako Hiri eta landaren arteko nekazal espazioa ikerlanaren zuzendarietako bat da (2010). Steer-Snowball eta TRANSPORT LEARNING mugikortasun jasangarriko europar proiektuen zuzendaritza teknikoan parte hartu du eta, egun, CIVITAS ECCENTRIC proiektuko gea 21 lantalde teknikoko kide da, Madrilgo Udalak koordinatuta.

Espainiako Habitat Batzordeko kide izan da aditu gisa eta aditu-taldeen zuzendari gisa, eta Dubaiko Technical Advisory Committeko kide eta chair-man izan da Nazio Batuen Jardunbide Egokien 2012, 2014 eta 2017. urteetako Dubaiko Lehiaketetan. 2016ko urrian, Quiton egindako Habitat III Goi Bile-ran parte hartu du jardunbide egokiei buruzko aditu gisa.

“Proyecto ECOCITY: Manual para el diseño de ecociudades en Europa” (2008), “Urbanisme i participació: iniciatives i reptes de futur” (2010) eta “Regeneración

urbana integral, tres experiencias europeas innovadoras” (2011) liburuen egilee-tako bat da.

Apu

nte

Koad

erno

a

Patronoak Babesle iraunkorra