koldo zuazo eta badihardugu · 2005. 7. 5. · aramaioko udala aretxabale-tako udala arrasatek o...

koldo zuazo eta BadiharduguEuskera Alkartia

Egileak: Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia.

BADIHARDUGU Euskera Alkartia: Badihardugu posta zerrendia: [email protected] posta-kutxa · 20600 Eibar

Azalaren diseinua: Naiara Errasti.

Maketazioa: Maite Rementeria.

I.S.B.N.:

Lege Gordailua:

Deba Ibarra. 2002.

KOLDO ZUAZO eta BADIHARDUGUEuskera Alkartia

ANTZUO-LAKO

UDALA

ARAMAIOKOUDALA

ARETXABALE-TAKO

UDALA

ARRASATEKO

UDALA

BERGARAKOUDALA

DEBAKOUDALA

EIBARKOUDALA

ELGETAKOUDALA

ELGOIBARKOUDALA

GATZAGAKOUDALA

MALLABIKOUDALA

MENDAROKOUDALA

MUTRIKUKOUDALA

OÑATIKOUDALA

ESKORIATZA-KO

UDALA

SORALUZEKO

UDALA

Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta Udal hauen dirulaguntzarekin argitaratutako liburua:

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA

Euskara da gure territorio libre bakarra

(Joseba Sarrionandia)

Euskalkixa da hizkuntziarekin jolasteko eta gozatzekobarrutixa

AURKIBIDEA

LEHEN ATALA: HIZKUNTZA EGITASMOA

Peorako jarduna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Helburura iristeko oinarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Helburura iristeko bideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

BIGARREN ATALA: HIZKUNTZA EZAUGARRIXAK

Liburuaren edukia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Fonetikia eta ortografixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Morfologixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Morfosintaxia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Aldaerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Hiztegixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Ume berbetia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Esapidiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Bibliografixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 7

Hizkuntza egitasmoa

1. PEORAKO JARDUNA*

Herri izatera iristen ez den herria da gurea; herri zatitua etadesegituratua. Baina, aldi berean, aspaldikoak eta ugariak izan

dira herria osatzeko ahaleginak, eta garbi daukagu, gainera, zeinden osatu beharreko herri horren bihotza: hizkuntza. Euskara da,ezbairik gabe, Euskal Herriaren oinarria eta ardatza.

Euskara bera ere, baina, desegituratuta dago, eta hizkuntza osatzeaeta antolatzea da gure lehenengo eginkizuna. Helburu hau ere ez daoraingoa, eta, Deba ibarrean bertan, aspalditik egin dira bidehorretan zenbait urrats.

1983an, esate baterako, Arrasate euskaldun dezagun Elkartea sortuzen. Arrasateko euskaldunak batzea, eta lagun horien jardunabateratzea zen elkartearen asmoa. Ona izan zen emaitza, eta,tankera horretako elkarteak Euskal Herri osoan zabaldu zirenondorengo urteetan.

1988an, berriz, Arrasate press herri aldizkaria sortu zen. Euskaraesparru berrietan sartzea, eta, euskararen inguruan, sare zabalagoaeta sendoagoa sortzea ziren aldizkariaren helburuetako batzuk. Onaizan zen emaitza, eta, tankera horretako aldizkariak Euskal Herriosoan zabaldu ziren ondorengo urteetan.

Azken aldi honetan, ostera, beste urrats bat egin beharra ikusi da.Gaur egun, herri barruko egitasmoak ez dira nahikoa, etaeskualdeka jardun beharra dago ezinbestean. Deba ibarrean bertan,herri jakin batzuk elkartu, eta Goiena hedabide sarea sortu zen2000. urtean, eta urte horretan bertan agertu zen BADIHARDUGUEuskera Alkartia.

D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A10

* Eibarko hitza da peoria, eta 'ataria' da bere esanahia. Eibarko peorahorretatik egin nahi dizkiot neure gogoetak Euskararen Herriari.

Deba ibarreko hamazazpi herriak batu ziren elkarte horretan:Arabako Aramaio, Gipuzkoako Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta,Arrasate, Oñati, Antzuola, Bergara, Elgeta, Soraluze, Eibar, Elgoibar,Mendaro, Mutriku eta Deba, eta Bizkaiko Ermua eta Mallabia. Debaibarra osatzen duten herriek betidanik izan dute euren arteko hartu-emana: ekonomia eta azpiegitura kontuak direla-eta, gehienbat;baina 2000. urteko azaroaren 25ean, euskarak batu gintuen,aspaldiko partez.

Hiru ziren elkartea sortzeko arrazoi nagusiak: euskara suspertzea,euskararen osasuna hobetzea, eta euskaraz gustura eta erosojardutea. Geure alderdian, Deba ibarrean, hasi gara lanean, bainaargiro ikusten dugu, euskara guztiona denez, BADIHARDUGUAlkarteak ere Euskal Herri osoari begira, eta euskaldun guztiekinbatera, jardun behar duela lanean. Azken batean, Deba ibarreanoinarria jarrita, Euskararen Herri osoari eskaini nahi diogu geureikusmoldea eta geure indarra. Horixe da, hain zuzen, gure goiburua:DEBA IBARRETIK EUSKARAREN HERRIRA.


_________________________ PEORAKO JARDUNA __________________________

BADIHARDUGU Euskera Alkartiak Eibarren egindako aurkezpenean (2000-11-25) izan ziren lagunak.

BA

DIH

AR

DU

GU

Eus

kara

Alk

artia


_________________________ PEORAKO JARDUNA _________________________

DEBA IBARRAMARRAZKIA: Andoni Elordui

2. HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK

Helburuak bete nahian, hiru ardatz nagusi ipini ditugu geureestrategiaren oinarrian: a) euskara batua, b) herriko hizkerak,

eta c) hizkuntzaren gainerako osagaiak.

Lehen ardatza: euskara batua

Inolako zalantzarik gabe, euskara batuari eman nahi diogu geurelaguntza eta geure babesa. Euskararen egoera normaltze aldera,sekulako asmakizuna izan da euskara batua, eta hauexek dira ekarridizkigun onura nagusiak:

1. Euskara batuari esker, alderdi guztietako euskaldunok ulertzendiogu batak besteari.

2. Euskara batuari esker, edozein gairen inguruan —baita gairik jasoeta teknikoenen inguruan ere— euskaraz jardun dezakegu gauregun.

3. Euskara batuari esker, hizkuntza eta herria bere osotasuneanikusten hasi gara. Gainditu egin ditugu herrialdeen eta euskalkienmugak, eta nork bere herrialdearen eta bere euskalkiaren gainetik,Euskal Herria eta euskara ikustera eta onartzera iritsi gara.Nolabait esateko, EUSKALDUN EGIN GAITU EUSKARABATUAK.

4. Euskara batuari esker, ikaragarri hazi da euskara ikasi dutenenkopurua.

5. Euskara ikasi dutenei esker, hautsi egin dira geroz eta estuagoaketa geroz eta meharragoak ziren euskararen mugak. EuskalHerriko edozein bazterretan dira, gaur egun, euskaraz dakitenak,eta Euskal Herrian ez ezik, mundu zabal osoan ere badira. Horidela-eta, “Euskal Herria” hitza bera ere txiki geratu zaigu, etaeuskaldunen multzo osoa izendatzeko, EUSKARAREN HERRIAerabil dezakegu.


6. Euskara batuari esker, “hizkuntza” izatera iritsi da euskara.Hizkuntza txikia da, beti ere; baina hizkuntza da, hala ere. Eta,jakina, prestigioa eman dio hizkuntza izateak. Geroz eta gutxiagodira, gaur egun, euskaldun izateak lotsatzen dituenak.

Bigarren ardatza: herriko hizkerak

Euskalkiak, hainbatek gutxietsita eta zenbaitek gaitzetsita egon dirajoan den aspaldian, eta handia da, ostera, euretatik atera dezakegunetekina. Onura hauexek ekar ditzakete, behar bezala erabilita:

1. Euskalkiei esker, guraso eta seme-alaben arteko transmisioa, edohizkuntza lotura, sendotu egin daiteke.

2. Euskalkiei esker, sena eta sormena indartu egin daiteke.

3. Euskalkiei esker, euskara hobea, zuzenagoa eta indartsuagoaeraiki daiteke.

4. Euskalkiei esker, euskalduntzea errazago eta lasterrago egindaiteke.

Astiroago eta xeheago aztertuko dugu ezaugarri hauetako bakoitza.

I. BELAUNALDIEN ARTEKO HIZKUNTZA LOTURA

Deba ibarrean, oso makalduta dago guraso eta seme-alaben artekohizkuntza lotura, eta aspaldikoa da, gainera, makaltze horrenhasiera. 1960ko hamarkadan gertatu zen ibarreko herri batzuetan:Eibarren, Elgoibarren eta Arrasaten, batez ere. Frankismoakeuskarari jarri zizkion oztopoak, alde batetik, eta, sasoi hartan,Espainiako zenbait probintziatatik etorri zen inmigrazio uholdeikaragarria, bestetik, izan ziren horren arrazoi nagusia. Behin1970eko hamarkadaz gero, gainera, Deba ibarreko herririkgehienetara iritsi zen inmigrazioa.

Kalean, erdara nagusitu zen ia erabat, eta, etxe batzuetan ere,


______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________

gurasoek ozta-ozta zekiten gaztelaniaz, eta seme-alabek, ozta-oztaulertzen zuten euskara. Beste etxe batzuetan, berriz, gogor eutsizitzaion euskarari, eta etxe horiexek izan ziren, hain zuzen,euskararen “territorio libre bakarrak”, gerra osteko sasoi beltz etabeldurgarri hartan.

Baina transmisioa etetearen eragile nagusiak egoera politikoa etaegoera sozioekonomikoa izan ziren arren, ezin dugu alde batera utzigarai hartan euskararen baitan gertatu zen iraultza. Euskara batuaizan zen iraultza hartako ardatzetako bat, ikastolekin eta gau-eskolekin batera. Teknikoki, zuzen eta egoki egituratu zen euskarabatua, baina eredu hura erabiltzeko eta zabaltzeko orduan, hainzuzenak eta hain egokiak ez ziren bideak urratu ziren. Hauxe da,esate baterako, Deba ibarretik begiratuta, labur-labur esangonukeena:

Lehenengo eta behin, osokontuan izan behar dugueuskara baturako hartuzen hizkuntza eredua, etaDeba ibarrean erabiltzendena, oso desberdinakdirela. Egoki zen bezala,erdialdeko euskalkianoinarritu zen euskarabatua, eta mendebalekoeuskalkia da, gehienbat,Deba ibarrean egitendena. Beste alde batetik,berriz, euskara batualasterregi zabaldu zen,eta ia esparru jasoguztietara hedatu zen.



Deba Ibarreko Herri Aldizkariei esker, informazioeremuan leku duina hartze bidean doa euskara.

EG

OIT

Z U

NA

NU

E

Eliza izan zen salbuespen bakarra: aurreko mendeetako tradizioarijarraituaz, euskara giputza erabiltzen zen, oro har, elizan.

Honek guztionek ere izan zuen bere arrazoia. Euskara batuafrankismo garaian egin zen bete-betean: laguntza eta bitartekogutxirekin, eta etsai eta oztopo ugarirekin. Jakina, egoera zail hartanez zen egitasmo egoki eta zehatzik taxutzeko aukerarik, eta, gainera,hilzorian zegoen euskara bera. Ahal zena, ahal zen bezala egin zen,eta, egia esan, uste baino hobeto atera zen.

Baina iragana gabe, oraina da, eta, batez ere, etorkizuna, guri arduradiguna, eta etorkizunari begira, badira hobetu beharreko zenbaitgauza. Alde batetik, herri euskaldunetako ahozko jarduna bertakoeuskalkian oinarritu behar delakoan nago, eta lau ardatz nagusiikusten ditut horretarako: etxea, kalea, eskola eta herri barrukohedabideak.

Etxea eta kalea oraingoz alde batera utzi, eta eskolaren eta herribarruko hedabideen gainean jardungo dut hemen.

Euskara batua eta euskara jasoa irakatsi behar da eskolan, ez dazalantzarik horretan. Baina ez dut uste euskara batua eta jasoairakasten umeak hiru-lau urte dituenetik hasi beharra dagoenik. Herrieuskaldunetan, bertako euskalkia izan behar da abiaburua, etairakasle ezagatik-edo ezin bada, begirunea izan behar zaio, behinikbehin, bertako hizkera horri.

Beraz, Deba ibarrean eguena esaten badu lau urteko umeak, ezinzaio hori gaizki dagoenik esan. Ezta hori baino egokiagoa ostegunadenik ere: eguena zuzena eta egokia da, besterik gabe. Azkenbatean, euskalkien ezaugarriei erabateko begirunea izan behar zaieirakaskuntzako lehen epean. Ondorengo epeetan ere begirunea izanbehar zaie, jakina, eta euskalkien ezaugarriak gutxietsi eta gaitzetsigabe, euren osagarri diren beste egitura batzuk irakatsiko dirapixkanaka eta epeka. Horrela lortuko da Deba ibarreko umeak, Debaibarrekoak izateari utzi gabe, Euskal Herrikoak ere izan daitezen,eta, azken batean, horixe besterik ez da helburua: arrasatearra,eskoriatzarra, mutrikuarra, elgetarra... izatearekin batera,euskalduna ere izatea.



Hedabideek ere laguntza handia eman dezakete zeregin honetan.Euskara batua da, jakina, Euskal Herri osoko hedabideetan erabilibehar dena, baina, herri barrukoetan, beste era batera jokatu beharda, batez ere herri euskaldunetako hedabideetan. Horrelakoetan,bere lekua izan behar du herriko euskarak: handia, ahozkoetan(irratia eta telebista), eta txikiagoa, ziurrenera, idatzizkoetan(egunkariak eta aldizkariak).

Zer da horrekin lortuko dena?

Ezinbestekoa den gauza bat: gure euskara txarra eta kaskarra denuste ustela baztertzea, eta geure euskara horretan konfiantza etaziurtasuna hartzea. Hori lortu ondoren, ez dugu erabiltzeko lotsarikizango, eta ez dugu geure ondorengo belaunaldiei irakastekobeldurrik ere izango.

Hain zuzen, guraso eta pertsona nagusi askok, behin bainogehiagotan entzun behar izaten dugu, eskolatik datozen neskato-mutikoen ahotik, ez dugula euskaraz ondo egiten, edo ez dakigulaeuskaraz batere. Gazteek horrelako salaketak egitea ona da, aldebatetik. Euskarak kezkatu egiten dituela esan nahi du horrek.Batzuetan, gainera, arrazoia ere badute. Esate baterako, nagusiok,bentania, jugetia, bakaziñuak esaten dugunean, bidezkoa dagazteek gure utzikeria salatzea. Baina ez da batere bidezkoa,nagusiok, eguena, mendixa, noia / nixe / nijua, gustaitten xako,emungo dotset, fango naz esan, eta hori ez dela euskara zuzenaeta egokia entzun behar izatea. Egia da hori ez dela euskara batua,baina euskara bada. Horrela hitz egiten duenak ez du jakingo,beharbada, euskara batua, baina euskaraz badaki. Eta ez dezagunahaztu, hizkuntza, euskara dela, eta, euskara batua, berriz,hizkuntza horren zati bat, hizkuntza horren hizkera bat besterik ezdela. Zati inportantea eta ezinbestekoa, zalantzarik gabe, baina ezhizkuntzaren osotasuna, eta ezta hizkera on bakarra ere.

Kontua da, seme-alaben salaketak entzunda, eta herriko jardun jasoguzti-guztietan euskara batua ikusita, guraso askok erabat sinetsidutela euren euskara txarra, kaskarra, baldarra eta zatarra dela, etamututu egin dira. Ezkutatu egin dute euren euskara, eta ez dutetransmititu. Seme-alabek edozein trakeskeria esanda ere, ez dira —



badaezpada ere!— ezer zuzentzera ausartu. Gu nor gara, ba,eskolan irakasten den euskara zuzentzeko?, pentsatu du zenbaitgurasok. Eta zuzen dagoena okertzen badugu, zer?, pentsatu dubeste askok.

Eta kontua da, hiztun gazteen hizkerak beti daukala zuzendubeharra. Ez bakarrik Euskal Herria bezalako herri desegituratuetan,baita Frantzia eta Espainia bezalako herrietan ere. Jakina denez,hizkuntza ez da ikasten egun batetik bestera. Hizkuntza sortzeko etagobernatzeko arauak ez dira menderatzen goizetik gauera.Pixkanaka ikasten dira, eta ikasi bitartean, egitura okerrak sortzeneta erabiltzen dira. Guadalajarako herri erdaldun peto eta elebakarbatean, esate baterako, se me ha rompido la bici esango du bertakoedozein umek, eta gurasoak esan behar dio rompido ez dela zuzena,eta roto esaten dela. Horixe da, azken batean, hizkuntza lotura, etalotura horixe da Euskal Herriko leku askotan —Deba ibarrean,besteak beste— eten edo, behintzat, makaldu eta nasaitu egin dena.

Euskarak bizirik eta osasunez iraungo badu, ostera, ezinbestekoa dabelaunaldien arteko lotura. Hain zuzen, lotura hori egon delako iraundu euskarak gaur arte bizirik eta osasunez, zeren euskara ez dasekula eskoletan irakatsi, eta euskara ez da sekula Administrazioanerabili. Gurasoak etxean, lagunak jolasean, apaizak eta frailekongregazio gutxi batzuk elizetan eta, noizean behin, bertsolariakherriko jaietan, horiexek izan dira euskaldunon eredu eta irakasle.

Orain hogeita hamarren bat urte, euskara eskolan eta telebistansartzen baldin bazen, salbatuta izango zela esaten zen. Sartu da, ba,euskara eskolan, eta sartu da euskara telebistan, baina ez dagoinondik inora ere salbatuta. Orain hasi gara ikusten non dagoen geureokerra: eskola eta telebista bitarteko onak dira, ezinbestekoak erebadira, baina ez dira bakarrak eta nahikoak. Etxea da, familia,lehenengo irakaslea, eta bera da, beharbada, denetan oinarrizkoenaeta inportanteena.

Laburbilduaz, ba, hauxe da hizkuntza lotura sendotzeko bidea. Debaibarra bezalako alderdi euskaldunetan, bertako hizkera indartu etaerabili behar da ahozko jardunetan, eta lagunarteko esparruetan ezezik, esparru jasoagoetan ere bai.



II. HIZKUNTZA SENA

Zerikusi zuzena dute belaunaldien arteko hizkuntza loturak etasenak. Gaitasun bi sartzen ditut, batez ere, senaren barruan. Aldebatetik, hizkuntzaren gainean iritzia izatea da sena, eta, bestetik,hizkuntza sortzeko ahalmena izatea ere bada.

Beraz, zer den polita eta zer zatarra, zer den egokia eta zerdesegokia esaten digu, alde batetik, senak. Deba ibarreko egoeraribegiratuta, gaitasun hau ihartu samartuta daukagula iruditzen zait.Gaur egungo hiztun gehienok ez daukagu hizkuntzaren gaineko iritzigarbirik. Entzuten eta ikusten duguna errepikatu besterik ez duguegiten ia beti, eta irudi bat erabiliaz, benetako hiztunak gabe, loroakgarela esango nuke. “Beroarena” kenduta, horixe da nire iritzia.

Hiru gertakaritan oinarritzen naiz hori esateko:

1. Geure euskalkitik abiatuta, ez daukagu lagunarteko hizkeraren etahizkera jasoaren arteko muga garbirik. Edozein arrunkeriaerabiltzen dugu euskalkiaren izenean. Geure eguneroko



BADIHARDUGUko kide batzuk Oiñatin egindako lan-bilera batean.

BA

DIH

AR

DU

GU

Eus

kara

Alk

artia

jardunean tt →tx egiten dugula, eta aitta →aitxa, maitte →maitxe,ohittura → ohitxura, dittugu → ditxugu esaten dugula, ba ustedugu horixe dela gure euskalkiaren ezaugarri peto jatorra. Geureeguneroko jardunean d → r egiten dugula, eta edan →eran, bide→ bire, dakidan → dakiran, pagadi → pagari, harrikada →harrikara esaten dugula, ba uste dugu horixe dela euskalkiarenizenean aldarrikatu behar duguna. Geure eguneroko jarduneanasike, derrepente, derrigor moduko hitzak, eta jo ta fuego, allakuidaos, lo ke pasa, por zierto, uno kon otro, ke (propina) ni keotxokuartos moduko esapideak esaten ditugula, ba uste duguhorixe dela indartu eta lau haizeetara zabaldu behar duguna. Etahau gauztiau ez da inondik inora ere egia eta zuzena.Euskalkiaren barruan zer den lagunartekoa eta zer jasoa dabereizten jakin behar dugun lehenengo ikasgaia.

2. Euskalkia eta euskara batua ere ondo bereiztea komeni da. Argidago indar bateratzailea dela batua, eta hitz eta esapide berri askobatutik hartu behar ditugula. Batutik hartu behar ditugu eztabaida,lehia, maiztasun, zerga tankerako hitzak, eta baita horiek bainoarruntagoak eta lagunartekoagoak direnak ere. Baina euskalkiandihardugunean, euskalkian ez dagoena da batutik hartu beharduguna. Ezin dugu euskalkian betidanik egon dena baztertu, eta,haren ordez eta hari ezikusi eginez, batukoa hartu. Beste erabatera esateko, euskalkiaren osatzaile izan behar da batua; ezeuskalkiaren hondatzaile eta itotzaile.

Izan ere, ez da hizkera egokia Deba ibarreko aldizkari batean ikusinuen hurrengo esaldia:

Harresixa erortzear zauen, Berliñen izan giñanian

Beste hizkera modu bat erabili behar da Deba ibarreko jardunean.Esate baterako, hauxe:

Berliñen izan, eta handik lasterrera jausi zan harresixa

Batua eta euskalkia ganora gabe nahastea ez da gertatzen bateregozagarri, eta adin jakin batetik beherakook euskalkiandihardugunean, sarriegi egiten dugu akats hori.



3. Erdara eta euskara ere sarriegi nahasten ditugu batere premiarikgabe. Deba ibarreko aldizkari batetik hartutakoa da adibidea:

Gure herrixan emoten diren errealitate desbardiñak euki bihardittugu kontutan

Horrelako euskalgaiztoa ere ez da izaten gozagarri. Konponbidea,gainera, ez da batere zaila: geure guraso eta jende nagusiak nolahitz egiten duten ikusi eta ikasi besterik ez dugu egin behar. Etahalakoen hizkera ikusita eta ikasita, honela geratzen da esaldia:

Geure herriko egoera guztiak izan bihar dittugu kontuan

Erraza izan da konponbidea, eta sekulakoa da, ostera, esaldi batetikbestera dagoen aldea. Azken batean, hizkuntza bi dira:euskalgaiztoa da bata, eta euskara, bestea.

Laburbilduaz, hauxe da esan nahi dudana: sen apurren batbageneuka, belarrietan min egingo liguke horrelako jardunak, bainahonetara ekarri gaitu hizkuntza lotura eten izanak eta, jakina, erdararidiogun begirune eta miresmen mugagabeak.

Senarekin lotuta dago hizkuntza sortzea ere, eta, hizkuntzasortzearena, benetan da arazo larria. Izan ere, etengabeko sortzerikgabe, ez dago hizkuntza bizirik: hil edo bizikoa da, beraz, auzia.Deba ibarreko egoerari begiratuta, gaitasun hau ere ihartu samartutadaukagula iruditzen zait. Gaur egungo hiztun gehienok ez daukagusortzeko ahalmen handirik. Erdaratik kopiatu edo kalkatu besterik ezdugu egiten ia beti, eta zer edo zer sortzen dugunean ere,badaezpadako eta ganorabako gauzak sortzen ditugu sarri.“Beroarena” kenduta, horixe da nire iritzia.

Erdaratik kopiatutako eta kalkatutako adibideak, ugariak eta eraguztietakoak direnez, aipatzea ere ez du merezi. Badaezpadakosorkuntzen gainean egingo ditut, ba, gogoeta zenbait.

Geure ibarreko leku izenetatik abiatuta, aspaldi esan nuen Debagaraia eta Deba behea baino askozaz geureagoak eta jatorragoakizan zitezkeela Debagoiena eta Debabarrena. Toponimia gaietan



aditua eta aritua izan gabe ere, senak esaten zidan prakabarrenak,edo pasillobarrena, edo solobarrena bezala, Debabarrena izan beharzela zuzena. Eta neure senak esaten zidan, era berean, barrenahorren aurkakoa, guena edo goiena moduko zer edo zer izan beharzela.

Azken bolada honetan, Deba ibarreko aldizkarietan aurkitu ditudan“sorkuntzak” dira ondorengoak. Has gaitezen behin eta berriroazaltzen den ahalbidetu hitzetik. Berria da niretako, eta desegokianire belarrirako. Ez dut neure bizi guztian *etxetu, *herritu, *kaletu,*ohetu tankerakorik entzun, eta ezta *bidetu tankerakorik ere, etahorrexegatik esaten dit neure senak, hobe dudala ahalbidetu horibaztertu: bidetu hitza onartzen ez badut, ahalbidetu ere ezin dutonartu.

Sarri entzuten eta irakurtzen dut bideragarri hitza. Hau idaztendihardudan une honetan bertan, Hondarribiko aireportua zabaltzeabideragarria ote den entzun dut irratian. Hitz berria da, eta nirebelarrirako desegokia. Ez dut neure bizi guztian *etxeragarri,*herriragarri, *kaleragarri, *oheragarri tankerakorik entzun, etahorrexegatik esaten dit neure senak, hobe dudala bideragarri hori ezerabili: kaleragarri onartzen ez badut, bideragarri ere ezin dut onartu.

Neure senak esaten dit, era berean, harremandu ez dela egokia,sekula santan ez dudalako *emandu hitza entzun, eta neure senakdebekatzen dit *ezaugarritu erabiltzea, sekula santan ez dudalako*zoragarritu, *harrigarritu tankerakorik erabili. Garbi dago, azkenbatean, harremandu eta ezaugarritu horiek erdarazko relazionatu etakarakterizatu besterik ez direla, eta behin erdara erabiltzekotan,hobe, nik uste, erdalgaiztoa gabe, erdara garbia erabili. Aukeran,hobe da relazionatu eta karakterizatu erdaldun zuzenak eta jatorrakerabili, ez erdara ez euskara ez diren *harremandu eta *ezaugarritubaino.

Gure sen apurra salatzen duten beste sorkuntza batzuk ere aurkituditut Deba ibarreko hedabideetan, baina laburtze alde, ekidin hitzahartuko dut adibide. Gaur egun barra-barra entzuten eta irakurtzendugu hitz hori, eta kontua zera da: hitz hori ez dela inongoeuskaratakoa. Ez Zuberoan, ez Nafarroan, ez Gorbeia edo Aizkorri



aldeko artzainen jardunean ez da ezaguna. Inon ere ez! Literaturaidatzian, behin edo bestetan agertzen omen da, baina ez EuskalHerri osoko literaturan: leku jakinen bateko idazle jakinen batekbaizik ez omen du erabili. Eta niri, hain zuzen, hauxe da neure senakesaten didan lehen gauza: ahalik ete eremu zabaleneko hitzei emanbehar diegula lehentasuna, eta, aldiz, inon erabiltzen ez diren hitzak,edo eremu txikietan baizik erabiltzen ez direnak —erabiltzekotanere—, kontuz eta neurriz erabili behar ditugula.

Baina ekidin hitza baztertzeko beste arrazoi bat ere esaten dit neuresenak: ez dela gardena. Zer da gardena? Edozein euskaldunekberehala harrapatzen duena. Nik neuk, neure gaztaro guztian, sekulaere ez dut entzun saihestu hitza, baina, baten batek, arazoari aurreegin beharrean, saihestu egin diagu esangobalit, asmatuko nuke esanahia. Nik, neuregaztaro guztian, sekula ere ez dut entzunsaihesbide hitza, baina, baten batek,Arrasate erditik ez pasatzeko, saihesbideaegin ditek esango balit, hori ere berehalaasmatuko nuke.

Zer dela-eta, ba, asmatuko nuke hitzberri horien esanahia? Gardenakdirelako, saihets etasaiheski ezagutzen

ditudalako, eta



Ahozko transmisio naturalean dago hizkuntzenosasun onaren ardatz nagusienetariko bat.

EG

OIT

Z U

NA

NU

E

saihets eta saiheski ezagututa, saihestu eta saihesbide zer direnerraz eta laster antzeman dezakedalako.



Aldiz, inork ere ez du erabiltzen ez ekidin ez horren antzekorik:zeharo arrotza da. Hitz euskalduna gabe, Martekoa-edo ematen du.

Garbi dago herritarrek hizkuntzarekin bat egingo badute, herritarrekhizkuntzarekin jolas egin eta gozatuko badute, hizkuntza gertukoa,Euskal Herrian eta euskaldunok sortutakoa izan behar duela. Bestelaez da errotuko, ez da indartuko, eta ez da gozagarri gertatuko. Horixeda, azken batean, gaur egun zabaldu den euskara berriarekin gertatuzaiguna: Marten sortutakoa, eta Martetik ekarritakoa ematen duela.

Aspaldi ohartu zen Xalbador bertsolaria, hizkuntza eta herria batabestearengandik bereizi ezinak zirela. Artzaina zen, eta ezhizkuntzalaria, Xalbador Aire urepeldarra, baina bazuen sena. Etasen horrexek esanarazi zion honako bertsoa:

herria da gorputza, hizkuntza bihotza; bertzetik berextean bitarik bakotxa,izaite horrendako segura hil hotza.

Gauzak ozenago esan daitezke, baina ez argiago eta zehatzago:geure eguneroko hizkeratik aldentzen bagara, ziurra dahizkuntzaren heriotza.

Sena sendotzea ez da, inondik inora ere, zeregin samurra, bainagauza bat izan behar dugu gogoan: sena ez da bakarrik berezkoa,landu eta garatu egiten da. Oso lagungarria da, hain zuzen, norbereetxeko eta norbere herriko ereduak izatea. Nik neuk, esate baterako,zalantzaren bat dudanean, beti ekartzen dut gogora neure etxeko etaneure gaztetako euskara. Baditut neure erreferentziak eta neureereduak: ahalbidetu erabili ala ez erabaki behar dudanean, bidetuerabiliko ote nukeen galdetzen diot neure buruari. Beti egiten dutariketa hori, eta denok ere ariketa horixe egitea komeniko litzateke.Baina gaur egungo gazteei, etxeko eta herriko ereduak ez direla“onak” ikusarazten badiete eskolan, zer sen izango dute nagusitzendirenean? Gaur egungo gazteek etxekotik urruna den hizkera ikasteneta ikusten badute alderdi guztietan, zer sen izango duteetorkizunean?

Euskara Londresen edo Bartzelonan ikasi duenak, eredu gutxi



izango ditu eskura. Irakasleak esandakoa, liburuetan irakurritakoa,non edo non entzundakoa izango dira haren eredu bakarrak. BainaAntzuolan edo Aramaion jaioak, baditu bere ereduak, etahorrexegatik diot, herri euskaldunetan bertako hizkera indartu behardela, eta horrexegatik diot, era berean, herri euskaldunak izan behardirela euskararen eredua, eta euskararen gunea.

III. HIZKUNTZAREN ZUZENTASUNA

Esandakoak esan ondoren, begibistakoa da, geure herrian eta geurearbasoengandik ikasitako euskarak beti izango duela kalitate mailajakin bat. Izango ditu, bai, bere akatsak, eta izango ditu hobetu etaosatu beharreko alderdiak, baina, gaur egun ere, euskara bizirikdagoen herrietako hiztunek euskara ona egiten dute, oro har.Euskara ona egiten dute, behinik behin, euren hizkera horretanoinarritzen direnean, zeren herri euskaldunetan ere izaten diraeuskara “hobea” egin nahian, goiak eta beheak nahasten dituztenak.

Bada esan nahi dudana argiro azaltzen duen adibidea. Joan denaspaldian, hitzetik hortzera erabiltzen da, gure artean, zerbaiti edonorbaiti buruz hitz egin esapidea. Ostera, gure alderdian, zerbaitengainean, zerbaiten inguruan, edo zerbait dela-eta berba egin esanizan da sekula guztian. Eta gure alderditik kanpora ere egiturahoriexek erabiltzen dira gutxi gorabehera, zerbaitetaz hitz eginegiturarekin batera.

Nik neuk, Euskal Herri osoan zehar ibili ondoren, Ipar Euskal Herrianbaizik ez dut entzun buruz hori, baina oso bestelakoa da han daukanesangura: Parisera buruz joan niz, edo neguari buruz egunaklaburragoak dira entzun dut Iparraldean, eta, garbi dago, gurePariserutz edo gure negurutz egituren kidekoak direla. Nik neuk ustedut, Iparraldekoa ez zen norbaitek, egitura hori entzun, gaizki ulertu,gaizki ikasi, nola edo hala hedatu, eta, harrezkero, denok gaizkierabiltzen dugun horietakoa dela. Eta sarri gertatzen dira horrelakohuts egiteak norberaren betikoak eta jatorrak baztertu eta, hobebeharrez, inorenak erabiltzen ahalegintzen garenean: ez inorena, etaez zuzena ez dena, erabiltzen dugula azkenean.



Nik neuk, egia esan, iritzi garbia daukat kontu hauen inguruan: batenbatek buruz hori, edo buruz hori bezalako beste edozer gogokoa etaezinbestekoa badu, erabil dezala lasai asko, baina jakin dezala, eraberean, orain arteko guztian erabili diren hitzak eta egiturak erezuzenbide eta egokitasun osoz erabil ditzakeela. Orain arte euskaraizan dena, hemendik aurrera ere euskara izango da, eta ziur nago,gainera, geure gurasoengandik jaso dugun hizkeran oinarritzenbagara, eta geure senaren aginduei jarraitzen badiegu, orain hobebeharrez egiten dugun euskararen aldean, hizkuntza hobea,zuzenagoa eta biziagoa egingo dugula. Eta hau ez da nire usteustela; logika hutsa besterik ez da.

Gainera, euskalkiak alde batera utzi, eta ez inongoa ez inoizkoa ezden hizkuntza egiten badugu, ez da izango inorendako gozagarri, etabai, ostera, denondako gozakaitz eta gozaezin. Hizkuntza gozagarriizango bada, hurbilekoa, gertukoa izan behar da. Euskara afektiboaefektiboa dela esan eta idatzi izan du Fernando Muniozgurenek,Eibarko euskara teknikariak, eta egia biribila da hori, ez dagodudarik.



Euskaltegiek Euskal Herri osora eta Euskal Herritik kanpora zabaltzeko

GO

IBE

KO

KA

LE

IV. EUSKALDUNTZEA ERRAZTU

Aspaldiko denboretan hasita izan dira euskara ikasitakoak EuskalHerrian. Esate baterako, euskara ikasitako idazle bi ziren Lapurdin,XVII. mendean: Materre eta Pouvreau. Eibarren bertan ere, gerraaurretik etorritako denak —edo asko, behintzat—, bertakotu eginziren. Euren jatorria eta euren deiturak gorabehera, beste edozeinbezain eibartar egin ziren, eta, jakina, Eibarko euskara jakiteak eginzituen eibartar, ez beste ezerk.

Joan den hogeita hamar urteotan, baina, ikaragarri hazi da euskaraikasitakoen multzoa. Nonahi agertu dira, gainera, euskaraikasitakoak: Nafarroako Erronkarin eta Erriberan, Araba osoan,Bizkaiko Enkarterrian, Lapurdiko Baiona-Angelu-Miarritzehiribilgunean, eta baita Bartzelonan, Madrilen, Bordelen, Parisen,Londresen, Buenos Airesen, Renon, San Franciscon, Tokion... ere.Eta hori, jakina, euskara batuari, ikastolari eta gau-eskolei eskergertatu da.

Baina honetan ere badela zer hobetua begitantzen zait. Zalantzarikgabe, euskara batua irakatsi behar zaie ikasten hasi berriei, bainagarbi dago euskara batu hori ezin dela berdina izan Tafallan etaLesakan, Baigorrin eta Baionan. Bereizi egin behar dira herrieuskaldunak eta herri erdaldunak, eta herri erdaldunen artean ere,ez dira berdin Tafalla eta Baiona. Baionan, esate baterako, Lapurdineta Nafarroa Beherean egiten den euskaratik gertuko ereduairakastea da zentzuzkoa. Tafallan, ostera, Nafarroa aldean egitendenetik gertu ibiltzea da egokia. Azken batean, euskara ikastenduenak, norekin erabiliko duen, eta norekin izango duen hartu-emana izan behar dugu beti gogoan.

Nire iritzian, ostera, euskaldun berriak Euskal Herri abstraktu bateantxertatzea izan da orain arteko jokabidea, eta hori, jakina, ez dainondik inora ere jokabide zuzena. Euskaldun berriak herri jakin etazehatzetan bertakotu behar dira: eurak bizi diren herrietan. Beste erabatera esanda, euskaldun berriak sortzea gabe, euskaldunaksortzea izan behar da gure helburua.



Zer egin hori lortzeko?

Deba ibarra bezalako alderdi euskaldunetan, oso kontuan izan beharda bertako hizkera. Aukeran, gainera, bertako hitzei eta bertakoegiturei eman behar zaie lehentasuna, baina hori bai, bertakoak etabatukoak izan behar dira, aldi berean.

Zer da honekin esan nahi dudana?

Ba, txokokeriak saihestu eta alde batera utzi behar direla. Elgoibarkoeuskaltegian, esate baterako, Elgoibarren bakarrik gabe, Elgoibarreneta, aldi berean, Euskal Herriko eremu zabalean erabiltzen deneuskara irakatsi behar da. Konparazio baterako, aukeratu eta ezhautatu, zuk erosi duzun alkandora, eta ez zuk erosi alkandora,nonbait ere bero egiten du, eta ez bero egiten duke irakatsi beharlirateke Elgoibarren.

Kontua zera da: aipatu diren aukeratu, zuk erosi duzun alkandora,nonbait ere bero egiten du horiek, Elgoibarkoak izateaz gainera,Euskal Herriko leku zabalekoak ere badirela, eta euskara ikasi duenelgoibartarrak lasai jardun ahal izango du, bai bere herrian, eta baitainguruko herrietan dagoenean ere. Aldiz, hautatu, zuk erosialkandora, bero egiten duke, zuzenak eta batukoak diren arren, ezdira gure alderdikoak. Jakina, Elgoibarren euskara ikasitakoak erehitz eta egitura horien berri izan egin beharko du euskara ikastekobidea amaitzen duenerako, baina kontua zera da: hitz eta egituraarrotz horiek ez zaizkiola irakatsi behar ikasten hasten den uneaneta, bestalde, gauza bat dela egitura horien berri izatea eta, osobeste bat, egitura horiek erabiltzea.

Hasierako urratsetan, txokokeriak ere ez direla irakatsi behar esandut, eta barren da horren adibidea. Nahiz eta hitz hori Elgoibarren osoerabilia izan (ez dozu ekarri, barren), arrotza da Euskal Herrigehienean, eta ikaslea Elgoibartik irteten denean, zailtasunak izangoditu horrelako txokokeriak erabilita. Azken batean, ba, herriko euskarakontuan hartzea, baina txokokeritan ez erortzea, da, nire ustez,orekagunea.

Baina berriro lehengora itzuliaz, arreta handia izan behar dugu



ikaslea bizi den herrian erabiltzen ez diren hitz eta egiturekin.Ezbairik gabe, bera bizi den herrian esaten ez diren hainbat gauzaikasi beharko ditu, baina ez diezaiogun premiarik gabeko sinonimoeta sasiaberastasunekin burua berotu eta nahastu. Deba ibarrean,esate baterako, zentzugabekeria galanta da tankera honetakoeuskara irakastea:

Duela bost egun igorri zidaten inprimaki hau Udaletxetik

Horrela hitz egiten duena ghettoan bizitzera zigortuta dago. Horrenaldean, askozaz egokiagoa da beste aukera hau:

Orain dela bost egun bi(d)aldu zidaten paper hau Udaletxetik

Bigarren esaldia ere euskara batua da, eta, Deba ibarreanbertakotzeko, hauxe da egokia. Hitz batzuk edo besteak erabili,sekulakoa da aldea.

Morfologian ere kontuan izan behar dira zenbait ezaugarri. Lekubatzuetan, eginen, joanen esatea da egokia, edo baitaki, bainago,edo nentorrelarik, nindoalarik, edo egona, ikusia, esate baterako.Deba ibarrean, aldiz, egingo, joango; daki eta, nago eta; nentorrela,nindoala; egonda, ikusita dira lehentasuna izan behar dutenak.

Fonetika ere gehiago zaindu behar genuke. Oso inportantea daazentua eta intonazioa, eta orain arte ez da ezertarako ereaintzakotzat hartu. Eibar batean, adibidez, zeharo arrotzak egitendira euskára, aurréra, bestétik bezalako ahoskerak; éuskara,áurrera, béstetik dira hangoak.

Zenbait fonetismo entzutera eta esatera ere ohitu egin behar diraikasleak. Deba ibarrean, esate baterako, <j> ahoskatzera, eta ez <y>(jan, eta ez yan), eta etxia, berua, ogixa, neskia, eta, jakina, in → iñ,il → ill, it → itt entzutera eta esatera ohitu behar dira.

Zer lortuko dugu horrela jokatuta?

Alde batetik, adore handiagoz ikasiko dute euskara. Euskaltegitikirten, eta norberak dioena besteek ulertzea, eta besteek diotena



norberak ulertzea, beti da pozgarria eta bihotz betegarria. Aldiz,euskaltegikoa kalean ez dela erabiltzen ikusterakoan, beheraetortzen da aurrera ekiteko gogoa.



Korpusaren azterketek etorkizunerako oinarrisendoa emango diote hizkuntzari.

EG

OIT

Z U

NA

NU

E

Beste alde batetik, berriz, euskaltegiko euskara eta herriko jardunarruntekoak gertu samarrak badira, lehenago bertakotuko da ikaslea,eta lasterrago —eta, jakina, merkeago— egingo du ikasteko bidea.Euskaltegiko euskara eta kalekoa oso desberdinak badira, ostera,nekezago ikasiko du, eta ikasi ondoren ere, erabiltzeko zailtasunakizango dituenez, errazera joko du, eta, gure gizartean, gehienetan,erdarara jotzea izaten da erraza. Azken batean, horixe da behinbaino gehiagotan, euskara ikasi ondoren, ikasitako guztia ahaztekoeta galtzeko arrazoia.

Laburbilduaz, euskara ikastea lana eta dirua da, eta lan hori arintzen,eta diru kopuru hori txikitzen ahalegindu behar dugu. Deba ibarrekobizilagunok ez ezik, euskara irakasten dihardugunok ere badugu,beraz, zer hausnartua eta zer hobetua.

Hirugarren ardatza: hizkuntzaren gainerako osagaiak

Sekulako ahalegina egin da, joan den hogeita hamahiru urteotan,euskara batua aurrera atera nahian, eta ahaleginak izan du saria:

a. Gauzarik oinarrizkoenak erabakita eta araututa daude.

b. Euskara lan-tresnatzat darabiltenek zeharo onartu dute.

c. Euskara batua egin berria den arren, euskaldun askok eta askokbereganatu egin dute, eta zuzen eta eroso darabilte.

Baina, nik neuk, alderdi txar bat ere ikusten dut orain artekojardunean. Joan den hogeita hamahiru urteotan, eztabaida absurdoeta zentzugabean murgilduta egon gara: euskara batua alaeuskalkiak izan da auzia. Eztabaida absurdoa da, bai euskara batuaeta bai euskalkiak hizkuntzaren osagaiak direlako, hizkuntzarenhizkerak. Arazoa ez da, ba, batua ala euskalkiak, bietatik zein erabili.Batua non eta noiz, eta euskalkiak non eta noiz erabili da askatubeharreko korapiloa.

Baina beste arrazoi bategatik ere bada eztabaida absurdoa etazentzugabea: hizkuntzak beste osagai batzuk, beste hizkera batzukere badituelako bere baitan. Badu haur hizkera, badu gazte hizkera,



badu lagunarteko hizkera, baditu lanbideetako hizkerak edoargotak... eta gizarteen eta kulturen arabera, beste hizkera batzukere izan ditzake. Eta, hain zuzen, hizkuntza batek zenbat eta hizkeragehiago izan, orduan eta aberatsagoa da, eta hiztunak ere erosoagodaude ugaritasun horren barruan.

Guri, baina, batuaren eta euskalkien arteko eztabaidak ez diguosotasun hori ikusten utzi, eta, batuaz gainerako hizkerak, ahaztuta,baztertuta eta, azken batean, ihartuta gertatu dira. Eta horrenemaitza ere jasotzen ari gara: hizkuntza ahula, motela eta rakitikoabilakatu da gaur egungo euskara.

Idazle bati, esate baterako, nobela bat idatzi behar duenean, egokidatorkio lapur eta polizia jendearendako hizkera mota bat izatea,beste bat abokatu eta politikariendako, eta beste bat hiritararruntendako. Irakurleak ere, jakina, gehiago gozatzen du horrelakonobela bat irakurtzean. Euskal Herri honetan, ostera, badiraeuskaldun guztiok eta egoera guztietan berdin-berdin hitz egitea nahiluketenak. Noiz ohartuko ote dira euskara pobretzea dela hori? Etanoiz ohartuko ote dira norberarena pobretzat eta ezgauzatzatdaukanak, berea utzi, eta beste hizkuntza batera ihesi joaten dela?



Horretaz jabetzeko, gazte jendearen jokabidea ikusi besterik ezdago. Gehienek dakite eskolan ikasita euskaraz, eta eskolakontuetarako, konpontzen dira, nola edo hala, dakiten horrekin.Eskola kontuak ondo eta zuzen egiteko gai direnak ere asko diradagoeneko. Arazoak, baina, eskolatik kanpo, lagunarteandaudenean sortzen dira. Lagunarte giroan ez daude hain gustura etahain eroso dakiten euskararekin. Gurasoekin etxean ikasi duteneuskara jasoa ez da lagunarterako egokia, eta askozazdesegokiagoa da eskolan ikasi duten batua eta jasoa.

Euskara batua landu eta indartu den bezalaxe, hizkuntza osatzenduten gainerako hizkerak ere landu eta indartu egin behar ditugu, etahorixe da, hain zuzen, BADIHARDUGU Alkartearen egitasmoa:

a) Sendotu eta indartu egin nahi dugu haur hizkera.

b) Sendotu eta indartu egin nahi dugu gazte hizkera etalagunartekoa.

c) Sendotu eta indartu egin nahi ditugu lanbideetako hizkerak etaargotak.

Umeekin, esate baterako, hizkera berezia erabili ohi da. Debaibarrean bertan ere izan da, eta bada oraindik, hizkera berezi hori.Ume txiki bati ez zaio esaten ea ogia nahi duen, papa nahi duengaldetzen zaio. Ura, esnea, karameloa, automobila bezalako hitzakere ez zaizkio esaten ume txikiari, mama, nene, mamelo, popobaizik. Eta horrela, hitz laburrak erabiliaz, silaba gutxi eta errazbatzuk errepikatuaz, ikasten du umeak hizkuntza.

Joan den urteotan, ostera, euskara batuaren eta euskalkien artekoeztabaida antzuak itsututa, ez gara haur hizkera zenik ere ohartu, eta,oharkabean, galdu edo, behintzat, moteldu egin zaigu. Bihotz ukaldigalanta izan nuen, Bakioko hondartzan ginela, gure aldameneanetzanda zegoen andrazko batengana, bere lagun bat, ume txikibatekin hurreratu, eta, gure aldemenekoak, honako agurra eginzionean umeari:

— Emon besito, kariño!



Holan atarako juagu euskeria aurrera, esan nuen neure artean.

Gazteek ere hizkera berezia erabili ohi dute, eta gazteen hizkeraizaten da, gainera, denetan sortzaileena eta emankorrena. Gazteakdira hitz eta esapide berri gehien sortzen dituztenak, eta hizkuntzaastintzen eta iraultzen dutenak. Joan den ekainean, merkealdisasoian, honako jardun hauxe entzun nien, hogeiren bat urteinguruko gazte biri, Eibarren:

— Bi milla pelatan, kriston kamiseta guapua erosi dot, tio!

Gazte biak euskaraz ziharduten, eta horrek poztu egin ninduen, orainurte batzuk, gazteok euskararik egiten ez genuelako Eibarren. Bainakamiseta guapua, tio horrek gure senaz, gure sortzeko gaitasunaz,eta, azken batean, etorkizuneko euskaraz, zer hausnartua emanzidan.

Hor dira, bestalde, lanbideetako hizkerak eta argotak ere. Beti esanohi da, ikasleena, medikuena eta presoena direla, argotik biziena eta



Gazteak dira hizkuntza sortzailerik eta iraultzailerik handienak, eta EuskalHerrian, ostera, gazteak dira euskaraz gutxien egiten dutenak. Nahitaezeuskaratu behar da gazteriaren jarduna.

EG

OIT

Z U

NA

NU

E

indartsuena duten taldeak. Hiru talde horietako ordezkari franko dagoEuskal Herrian: ikasleak badaude, medikuak badaude, eta presoakere nahi baino gehiago daude. Argotak dira, ostera, nahi eta beharadina ez daudenak.

Nondik ekin arazoaren konponbideari?

Begibistakoa da konponbidea ez dela samurra. Lehiakide handiaketa indartsuak dira gaztelania eta frantsesa, eta txikia eta ahula da,berriz, euskara. Baina geure mugak ezagututa, esparru bi urratzenhasi behar dugu, beranduegi egin baino lehen.

Alde batetik, geure aurreko belaunaldiek erabili duten hizkera, etaerabili dituzten bitartekoak ezagutu behar ditugu. Horixe da, gainera,guretako zereginik errazena eta erosoena, Deba ibarrean bizirikdagoelako oraindik euskara, eta bizirik daudelako, euren bizi guztian,eta euren bizi guztia, euskaraz egin duten hiztunak. Horixe da, hainzuzen, Euskal Herriari egin diezaiokegun, eta egin behar diogun,ekarria. Ahalegin hori ezin zaio Baionako, Tafallako, Balmasedakoedo Lapuebla de Labarkako euskaldunei eskatu. Euskara bizirikdagoen alderdietan egin behar da, batez ere, ahalegin hori.



Bestalde, orain arteko jokabidea ere aldatu eta zuzendu egin beharda. Joan den berrogei urteotan, euskara jasoa eraikitzea izan dagure helburua. Helbura baino gehiago, “obsesioa” esango nuke.Erdaren mailan ipintzearren, euskara jasoa eta landua egin behargenuen. Baserri eta sagardotegi girotik atera, eta unibertsitateraeraman. Sekulako ahalegina egin da hori lortze aldera, eta ahaleginhorrek ere izan du saria: unibertsitatean da euskara, eta unibertsitariaskok eta askok zuzen eta eroso darabilte.

Unibertsitatea eta kalea, jende heldua eta jende gaztea da, baina,bereizten jakin behar duguna, eta leku eta jende mota bakoitzari,hizkera jakin bat dagokiola izan behar dugu ondo kontuan. Etasarritan —sarriegitan!—, unibertsitatean eta gai jasoen gaineanjarduteko erabiltzen den hizkera berbera erabiltzen dugu kalean etalagunarte giroan. Hau diodanean, irakasle, kazetari, itzultzaile etaidazle jendea daukat, batez ere, gogoan.

Garbi dago, hizkera zuzena eta jasoa erabiltzea dagokiola aipatu denjende mota horri, baina herri barruko eguneroko jardun arruntean ezdago abantaila, biderkatzaile, esleitu, helegitea bezalako hitzakerabili beharrik. Ez dut uste, hitz arruntagoak eta herriko hizkera beraerabili arren ere, jende horren prestigioa eta begirunea ezertangutxituko eta galduko direnik.

Kazetari jendea bereziki, hizkera jasoaren eta hizkera pedantearenarteko mugan ibiltzen da maiz, eta bigarren honetan erortzen dabehin eta berriz. Hona hemen egunkari batetik hartutako adibidea:

Ene aburuz, atzoko partida zuzendu zuen epaileak bost jokalari,bederen, igorri behar zituzkeen aldagelara.

Esan dezadan, gauzak bere lekuan ipintze aldera, kazetaria HegoEuskal Herrikoa zela —ez Lapurdikoa edo Zuberoakoa— eta futbolkontuez ziharduela, eta futbola dela Hego Euskal Herriko jendegehienak gogokoen duen kirola. Hori horrela izanda, alfabetatutadagoen edonor izan behar luke futbol albisteak irakurtzeko gauza.Nik neuk, ostera, ez dut ikusten esaldi horretako euskara, HegoEuskal Herriko edonork ulertzeko modukoa.




DEBA IBARREKO HIZKERAK© Koldo Zuazo MARRAZKIA: Andoni Elordui

DEBABARRENA

DEBA ERDIKOA

DEBAGOIENA

DEBABARREN

DEBA ERDIKOA

DEBAGOIENA

Itzultzen dihardutenengan ere nabarmena da hizkera pedanteaerabiltzeko joera, bai gaztelania eta bai frantsesa oso hizkuntzapedanteak eta barrokoak direlako ziurrenera, eta gu geu ere hizkuntzahorien maila berean jartzen ahalegintzen garelako. Euskara erdarekinberdintzea da gure ametsa, ustez eta erdarak direla gauza guztienneurria eta eredua. Hona hemen Eibarren, gurasoak bizi diren etxekoatarian irakurri nuen oharra:

Datorren asteazkenean argi mozketa bati bide emango zaiogoizeko 7etatik 9ak bitartean. Barka eragozpenak.

Zer esan horrelako “euskararen” aurrean? Ba, eskerrak, aldameneanerdarazko itzulpena zegoena. Akabo bestela!

Esandako hau guztiau laburtze aldera, hauxe da nire iritzia. Ondodago hizkera jasoa jakitea eta erabiltzea, baina non den eta norekinden izan behar dugu kontuan. Zenbait lekutan eta zenbait lagunenaurrean, egokiagoa da hizkera arruntagoa erabiltzea. Eta ez dezagunpentsa, arrunta, narrasaren eta euskalgaiztoaren berdina denik. Baizera! Arrunta esaten dudanean, ahozko hizkeratik gertukoa esan nahidut, besterik gabe.

Baina, gainera, hizkuntzaren erregistroak lantzeak, hizkuntzaaberastearekin batera, beste ondorio bi ere badakartza:hizkuntzarekin jolas egiteko eta gozatzeko balio du, eta hizkuntzasortzeko ere balio du. Honetaz ere, astiroago eta xeheago jardungodut.


_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________

* ”Deba erdikoa” deitura baino egokiagoa “Deba artekoa” dela, esan didatezenbaitek. Bertako bizilagunen artean egin dudan galdeketaren arabera,ostera, arrotza egiten zaie deitura, eta arrotza egiten zait niri neuri ere.

Galdeketa berean, “Deba ibarra” ala “Deba arroa” zein ote den egokiagoagaldetu dut, eta arroa hitza arrotza egiten zaiela erantzun dute askok etaaskok. Leintz aldean baizik ez da ezaguna.

Hori dela-eta, Deba ibarra, batetik, eta Deba erdikoa, bestetik, erabilikodira liburu honetan.

HIZKUNTZAREKIN JOLAS EGITEKO ETA GOZATZEKOGAITASUNA

Hizkuntzalariek, hizkuntzak komunikatzeko direla diote, eta arrazoiosoa dute horretan. Komunikatzea da, izan ere, hizkuntzenoinarrizko zeregina. Oinarrizkoa bai, baina inondik inora ere ezbakarra eta azkena. Hizkuntzak gozatzeko eta gustura egoteko erebadira, eta oso inportantea da, gainera, zeregin hori. Gozagarria denhizkuntzak, bereganatu egingo gaitu, eta gozakaitza denak, atzerabotako gaitu.

Euskaldun berriak ugaritzea, euskarari esparru berriak zabaltzea, etaeuskara jasoa egitea izan dira orain arteko hizkuntza politikarenardatz nagusiak, baina ezinbestekoa dugu laugarren bat eregehitzea: euskararekin jolas egitea eta gozatzea.

Joan den hiru-lau hamarkadotan, egoera eta esparru guztietan erabilidugu euskara jaso berbera, eta hori, azkenean, gozakaitza gertatzenda. Gozakaitzak gertatzen dira gure testuliburuetako asko, gureegunkari eta aldizkarietako asko, gure literaturako liburuetako asko,gure kaleetako ohar eta iragarkietako asko, eta gozakaitz den hori,gozagarri egin behar dugu, hiztunak geureganatu nahi baditugu.

Gorago esan dudanez, euskara eskolarekin lotzen du gazte askok,eta, eskolarekin etena egitearren, eteten du euskararekin erezenbaitek. Euskaraz irakaslearen aurrean, eta erdaraz lagunartean,horixe da gazte zenbaiten jokabidea.

Jakina, euskara gure bizimoduko esparru guztiekin lotu beharradago: lagunartearekin, jolasarekin, kirolarekin, gauza guztiekin, eta,batez ere, gauza atseginekin. Orain arteko eskolan euskaraz,eskolatik kanpo erdaraz hori konpontzeko, esate baterako, eskolaneuskara jasoa, eta behin epe jakin batetik aurrera, euskara batua,eta, eskolatik kanpo, herriko eta lagunarteko hizkera izan daitekeirtenbidea.



Joseba Sarrionandiak Gartzelako poemak liburuan egin zuendeiadarra dakarkit honek guztionek gogora: EUSKARA DA GURETERRITORIO LIBRE BAKARRA zioen, etsita, kartzela zulotik. Nikere antzeko deiadarra egiten dut Eibarko peora honetatik:EUSKALKIXA DA HIZKUNTZIAREKIN JOLASTEKO ETAGOZATZEKO BARRUTIXA.

HIZKUNTZA SORTZEKO GAITASUNA

Idazleak, bertsolariak eta itzultzaileak direla hizkuntzaren sortzaileakuste du zenbaitek, eta hori ere egia da, baina ez egia osoa: hiztunguztiok gara sortzaileak. Kontua da egoera jakinetan garelasortzaileak.

Ikasle batek, esate baterako, ez du ezer sortuko eskolako azterketabat egiten diharduenean. Ezer sortuko badu, gustura eta eroso egonbehar du. Eskolako azterketan gabe, lagunartean dagoeneansortuko du. Lagunartean egingo ditu hitz jokoak, eta lagunarteanbilatuko die hitzei bigarren adiera. Garbi dago, ba, lagunartekohizkera, jolasekoa dela hizkuntza sortzeko eta berritzeko benetako



Deba Ibarretik Euskararen Herrira iristeko bidea urratu behar du eskolak.

EG

OIT

Z U

NA

NU

E

harrobia. Gazteek lagunartean euskaraz jardutea lortzen badugu,berez-berez etorriko da hizkuntza bizia, indartsua eta sendoa. Horixeda, beraz, gure lantegia.



3. HELBURURA IRISTEKO BIDEAK

Esan diren helburuak lortzearren, edo, behintzat, helburuhorietara hurreratzearren sortu zen BADIHARDUGU Alkartea.

Deba ibarreko hizkerak ezagutzea zen hasierako eginkizuna, etaDeba ibarreko euskeria liburua (Eibar: Deba ibarreko udalak, 1999)izan zen horretarako lehen urratsa. Gure euskara ez zela berdina,eta hiru gune nagusi zirela, erakutsi zen bertan:

1. Debagoiena: Aramaiok, Leintz ibarrak (Gatzaga, Eskoriatza,Aretxabaleta eta Arrasate) eta, aldeak alde, Oñatik osatua.

2. Deba erdikoa*: Antzuolak, Bergarak, Soraluzek, Elgetak, Eibarrek,Ermuak eta, aldeak alde, Mallabiak osatua. Dena dela, eremu hauez da zeharo berdina.

3. Debabarrena: Elgoibarrek, Mendarok eta Mutrikuk osatua. Debakberak ere —ez hainbeste Itziarrek— badu eremu honekinzerikusia.

Azkenengo hauxe da hiruretan bereziena. Debagoiena eta Debaerdikoa mendebaleko euskalki barrukoak dira, eta Debabarrena ezinda, ez horretan, ez bestetan, erabat sartu: mendebalekoaren etaerdialdekoaren tartekoa da.

Egoera nabar honek ez gintuen, egia esan, askorik arduratu. Batetikbesterako aldeak gorabehera, gure artean ez da aditu ezinik sekulaizan. Gainera, Deba ibarrerako euskara batu bat egitea ez da inondikinora ere gure asmoa. Beste batzuk dira urratu nahi ditugun bideak.

Hasteko, gaur egungo egoera hobetzeko, eta euskara normaltasunegoerara ekartzeko, herri euskaldunetan, euskara batuaz gainera,bertako hizkera ere erabili egin behar dela uste dugu. Zein bereesparruan, hori bai, baina biek izan behar dute bakoitzak bere lekua.

Bigarrenik, euskara batua malgua izan behar dela uste dugu, etazenbait egoeratan eta zenbait jardunetan, eskualdeko euskara batuaerabiltzearen aldekoak gara.



Baina guk ez dugu hizkera berririk sortu nahi. Ez dugu uste giputzbaturik, lapurtar baturik, nafar baturik edo bizkaitar baturik sortubeharrik dagoenik. Ezta, jakina, Deba ibarreko euskara baturik ere.

Astiroago eta xeheago jardungo dugu honetaz guztiaz.

Herriko hizkera

Gorago erakutsi dira herri euskaldunetan bertako euskaraerabiltzeak ekar ditzakeen onurak; ez dut, beraz, atzera berrirojardungo horretaz. Beste bi dira askatu beharreko korapiloak. Aldebatetik, non eta noiz erabili behar ote dugun euskalkia, eta honenerantzuna zehatza da: ahozko jarduna da euskalkiaren berezkoesparrua.

Euskalkia nola erabili da askatu beharreko bigarren korapiloa.Galdera honi erantzuteko, euskalkiaren barruan hizkera bi direla izanbehar dugu gogoan: lagunartekoa eta jasoa.

Berez ateratzen zaigun hizkera da lagunartekoa, eta hor ez dagoinolako araurik ematerik. Hiztun bakoitzaren esku dago, lagunarteandagoenean, hizkuntza nola erabili. Lagunarteko hizkera noiz eta nonegin behar den, berriz, izenak berak esaten digu: lagunarteangaudenean, eta lagunarteko gaiez dihardugunean.

Hizkera jasoak, ostera, baldintza jakin batzuk bete ohi ditu:



a. Lagunarteko erdarakada gordinak beztertzea, eta, ahal dela,euskarazko jatorrak erabiltzea.

b. Hitzak osorik esatea eta idaztea.

c. Idazterakoan, hitzak banan ezartzea.

d. Idazterakoan, ortografia estandarrari jarraitzea, edo beste erabatera esateko: Euskaltzaindiak euskara baturako eman dituenarauak betetzea.

Adibide batzuen bitartez azalduko dut esan nahi dudana.

Erdarakada ugari erabiltzen dugu lagunarteko jardunean, bainakontu handiagoz jokatu ohi dugu hizkera jasoan: premiazkoakdirenean baizik ez dira erabiltzen erdarazko hitzak, euskarak dituenhutsuneak betetzeko ezinbestekoak direnean. Premiazkoak dira,esate baterako, paparazzi eta yakuzzi eta, premiarik gabeak, ostera,gure jardun arrunteko bentania eta kaballua.



Eskualdeko irratiek badute gertuko hizkerak komunikazioan duteneraginaren berri. Argazkian Don Pedro Gorostidi (1916-2001), Eibarko“Arrate Irratia” 1959an sortu zuena.

ETA

KIT

TO!

Hitzak laburtu egiten ditugu lagunarteko jardunean: beak ei juan, edoneuk eitte'ttut konprak esaten dugu, konparazio baterako. Hizkerajasoan, berak egin juan, neuk egiten ditut (edo egitten dittut)erosketak esatea eta idaztea da egokia.

Hitzak batu egiten ditugu ahozko jardunean: erreikipe!, edo bapañoeztoketorri, esate baterako. Egoki da ahozko jardunean horrelaesatea, baina maila jasoan idazterakoan, erre egik hik be!, bat baiñoez dok etorri da egokia.

Bestalde, gainerako hizkerak bezala, Deba ibarrekoak ere baditubere ezaugarri jakinak: ez dugu <h>-rik esaten, eta ez ditugu <z> eta<s>, <tz> eta <ts> bereizten. Askok eta askok, <tt> ordez, <tx>esaten dute, eta, <d> ordez, <r> esaten dute batzuek, baina,idazterakoan, Euskaltzaindiak euskaldun guztiondako emandakoarauak betetzea da bidea.

Gauza guztietan bezala, honetan ere izango dira salbuespenak,baina, behintzat, horiexek dira oinarrizko irizpideak.

Eta zeintzuk dira hizkera jasoaren esparruak? Gehienbat,jendaurrean, eta jende ezezagunaren eta adinekoaren arteangaudenean, eta gaia jasoa denean, erabili ohi da hizkera jasoa, hauda, batzarretan, hitzaldietan, elizkizunetan, Administrazioko langileekherritarrekin dituzten zuzeneko hartu-emanetan, eta herri barrukoirrati eta telebistetan. Eskolako hasierako urteetan ere, HaurHezkuntza zikloan, herriko hizkera jasoa izan behar luke lan-tresna.Ondorengo zikloetan egingo da herriko euskaratik euskara baturakourratsa.

Bada oraindik askatu beharreko beste korapilo bat: euskalkiaidatzian erabil daiteke ala ez?

Lagunarteko hizkerarako ez dagoela arauak ematerik esan dut eta,beraz, norberaren esku dago nola idatzi, lagun bati, gutun bat, edo e-mail bat, edo beste edozein gauza. Garbi dagoena zera da: gertukolagunarekin, gertuko hizkera erabili ohi dela, eta ez dirudizentzuzkoa, lagunarekiko ahozko jardunean, euskalkia, eta,idatzizkoan, euskara batua erabiltzea. Dena dela, zentzuzkoa ez



dirudien hori sarri ikusten da gure artean.

Nik neuk, gainera, esparru jasoko idatzi jakin batzuetan euskalkiaerabiltzea ez dela kalterako uste dut. Izan ere, hizkuntzak entzun ezezik, ikusi ere egin egin behar dira. Hizkuntza ikusten ez denean,txarra dela, mugatua dela, ez dela duina pentsatzen du hiztunak, etahorren aurkakoa da, lotsaz eta konplexuz betetako euskal gizartehonetan, zabaldu behar den irudia eta mezua.

Baina esparru jakin batzuetan idatz daitekeela euskalkian esan dut,eta lau dira, gehienbat, esparru horiek:

a. Herri barruko ohar eta iragarki laburrak.

b. Haurrendako ipuinak eta bestelako irakurgaiak.

c. Herri barruko aldizkarietako sail bereziak. Esate baterako:herritarrei egindako elkarrizketak, gazteek gazteendako egindakosaioak, herriko hizkera jasotzea eta lantzea helburu duten sailak.

d. Zenbait literatura generotan, ahozkotasunarekin lotutadaudenetan, batik bat.

Euskalkia idatzian erabiltzeak, dena dela, euskara batuaren eredutikaldentzen diren alderdietarako balio du gehienbat. Hau diodanean,Deba ibarra daukat gogoan, ez Tolosa edo Lezo, esate baterako.Kontua zera da: ahozko hizkera lantzea eta garatzea da, izan,helburua, eta mendebalean, Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian,ahozko hizkera hori asko aldentzen da euskara batuaren oinarritik.Ahozko hizkera lantzeak euskalkia lantzea dakar, ezinbestean,alderdi horietan.

Eskualdeko euskara batua

Batzuek, nonbait, euskara batua harrizkoa izan behar dela uste dute.Niri, ostera, uste hori osatu eta zabaldu egin behar dela begitantzenzait.

Zalantzarik gabe, unibertsitateko ikerlan bat, edo Euskal Herri osoan



zabalduko den testuliburu bat, ahalik eta euskararik berdineneanegitea komeni da. Leku txikia dauka hor norbere herriko, edo norbereeskualdeko hizkerak. Zabalduen dauden hitzak eta egiturak,euskaldunik gehienek errazen eta erosoen ulertzen dituztenak,erabili behar dira horrelakoetan. Jokabide berbera izan behargenuke, jakina, Euskal Herri osoko hedabideetan, edota Euskal Herriosoko hiztunak elkartzen diren kongresu, jardunaldi eta eraguztietako batzar eta ekitaldietan. Azken batean, gauza bat izanbehar dugu ondo iltzatuta buruan: Euskara batua dela Euskal Herrikoeta, are gehiago, Euskararen Herriko hizkuntza.

Baina beste kontu bat da esparru mugatuetan dihardugunean: geureherri barruan, edo geure eskualdean, esate baterako. Horrelakoesparruetan ere sarri izango dugu euskara batua erabili beharra.Euskara batuan egin beharko dira, adibidez, edozein erakundetakoagiriak eta txostenak. Eta nolako batua erabili behar da, ba,horrelako esparruetan? Nire ustez, herritarrengandik gertukoa, etahorrexeri deituko diot eskualdeko batua.

Adibide batekin azalduko dut esan nahi dudana.

Jo dezagun ohar bat ipini behar dugula Arrasateko lantegi batean,eta jo dezagun alderdi askotako langileak daudela bertan: Leintzaldekoez gainera, Durangaldeko bizkaitarrak, Urola eta Goierrialdeko giputzak, Gasteiz aldetik etorritakoak... eta ezin dugulaArrasateko hizkera bere gordinean erabili. Zer egin, orduan?Ziurrenera, batua erabiltzea izango da zentzuzkoena eta egokiena.Baina, zein batu? Ezbairik gabe, Leintz aldekoa. Eta era honetaraidatz liteke oharra:

Datorren eguenean, batzarra egingo dugu arratsaldeko lauretan,aurtengo konbenioaren gainean berba egiteko

Eman dezagun ohar hori Lesakako Laminaciones lantegian ipinibehar dugula, eta arazo berbera daukagula han ere: Nafarroakoalderdi askotako langileak, giputzak, bizkaitar banaka... eta,erosotasunez eta egokitasunez, euskara batua erabili behar dugula.Han ere, ezbairik gabe, Bortzirietako batua erabiliko nuke, eta erahonetara geratuko litzateke lehengo oharra:



Heldu den ortzegunean, bilera eginen dugu arratsaldekolauretan, aurtengo konbenioaren gainean solasteko

Ohar biak, Arrasatekoa eta Lesakakoa, euskara batuan daude, bainaoso batu desberdinean bietako bakoitza. Azken batean, horixebesterik ez da euskararen eta mundu zabaleko beste edozeinhizkuntzaren izaera malgua, orain artean ezertarako ere aintzakotzathartu ez duguna, eta batere etekinik atera ez dioguna.

Zer egin gauzak bere onera ekartzeko?

Goitik behera aldatu behar dugu joan den urteotako jokabidea.Euskara batua “inoren” hizkuntza dela pentsatu dugu orain arte. IparEuskal Herriko askok, Hegoaldeko kontutzat daukate euskara batua:‘Hegoaldeko euskara + española’ dela, diote. Hego Euskal Herriraetorri, eta nafarrei, arabarrei eta bizkaitarrei galdetuta, zera diote:‘euskara giputza’ dela, euskara batua. Gipuzkoara joanez gero,azkenik, han bai, han badira euskara batua oso eurena dela ustedutenak, eta lasaitasun eta patxada handiz, det, gera, dijua, nere,bezela, eskubi esan eta idazten dutenak. Baina, jakina, hori ere ez



Herriko hizkeran egin behar ditu umeak bere lehen urratsak, eta gurasoerdaldunen seme-alabak ere hobeto bertakotu dira herriko hizkera hori

RO

CIO

SA

LAZA

R

da zuzena.

Giputz ez garenon jokabidera etorriaz, geure hizkera alde batera utzi,eta beste hizkuntza batean jardun behar bagenu bezala aritzen garasarri. Esate baterako, geure eguneroko jardunean, kantsauta nago,eta etxera noia esaten dugu, eta euskara batua erabiltzeko orduan,beste hauxe esan eta idazten dugu:

etxera noa, nekaturik bainago

Garbi dago, gure noia hori noa dela batuan, eta garbi dago, gureeguneroko kantsau hori baino egokiagoa dela nekatu, eta,egokiagoa, ez bakarrik euskara baturako, baita geure herriko hizkerajasorako bertarako ere.

Baina behin noia → noa eta kantsau → nekatu aldatu eta gero, ezdaukagu beste aldakuntzarik egin beharrik. Zer dela-eta nekatuRIKeta BAInago erabili behar hori? Ez ote dira, ba, nahikoa batu, geureetxe barruko nekatuTA eta nago ETA? Ala “bigarren mailako”batukoak ote dira horiek? Besteen aldean menusagoak etaezdeusagoak?

Azken batean, gaixotasun bat dago jokabide horren azpian:mendeetako konplexua. Eta konplexua daukagulako uste dugugeure etxekoaren aldean hobea dela etxekonekoa, eta etxekonekoabera baino askozaz hobea, gainera, urrunekoa. Tolosaldeko giputzekerabiltzen dutena, eta Lapurdiko XVII. mendeko idazleek erabiltzenzutena, hura bai, hura, euskara ona! Hura bai euskararen loria etalorea!!

Etorkizunari begira, konplexu zentzugabe horiek baztertu, eta besteikusmolde bat sartu behar dugu geure buru-bihotzetan: Euskarabatua egiterakoan, geure hizkeran oinarritu behar dugula. Geurehizkerari arau jakin batzuk erantsi, eta horixe besterik ez delaeuskara batua. Laburrago, eta goiburu bezala esanda, honelazehaztuko nuke euskara batuaren izaera: NORBERARENBERBETA, EUSKALTZAINDIAREN ARAUAK GEHITUTA.

Herriko hizkerak eta euskara batua



Azkenaldi honetan, bolo-bolo dabil bizkaitar batua sortu eta zabaldubeharra, baina ba ote da, gaur egun, lapurtar baturik, edo nafarbaturik, edo giputz baturik, edo beste edozein euskalki batu eraikibeharrik? Zeharo eta erabat ezezkoa da nire iritzia, eta Deba ibarrabera erabiliko dut iritzi hori arrazoitzeko adibide.

Deba ibarreko hizkerak, Mutrikun hasi eta Gatzaga bitartekoak,nabarmen desberdinak dira, baina hala eta guztiz ere, nork bereherriko hizkera erabiltzen du gutariko bakoitzak geure artekojardunean. Hala egin dugu orain arte, eta hala egingo dugu hemendikaurrera ere.

Deba ibarretik irten, eta Lea-Artibai eskualdera edo Durangalderagoazenean ere, geure herriko hizkeran jardun ohi dugu, tankeraberekoak direlako eskualde horietako hizkerak eta gurea.

Urolaldera edo Goierrira goazenean ere, geurean jardun dezakegu,orain artean jardun dugun bezalaxe. Orain artean bezalaxe, txantxaketa adar jotzeak egingo dizkigute gure <x> (mendia →mendixa) edogure <j> (diat → juat, nian → najuan) direla eta ez direla. Bainatxantxak eta adar jotzeak gorabehera —eta horretan geu ere ez garaatzean gelditzekoak—, ez daukagu batak besteari aditu ezinhandirik, eta hasierako oztopoak gainditu ondoren, gozatu ere egitendugu batak bestearen hizkeraren berezitasunak entzuten eta ikasten.Eta ez dezagun sekula ahaztu, txantxetan eta adar soinuan jardutea,eta euskalkiekin gozatzea, hizkuntzaren aldeko indarrak direla.

Baina zer egin urrunago joaten garenean? Urrunago joatengarenerako, badugu euskara batua, edo badugu, bestela, geurealderdiko euskara jasoa. Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian ibiltzeko,euskara batua dugu bidelagun, eta Bizkai barrualdean ibiltzeko,geure herriko hizkera zabaldu, eta laster konponduko dugu ezinaditua.

Berriro esango dut: geure hizkerarekin eta euskara batuarekin,nahikoa daukagu gaur egun. Ez dago herrialdeko euskalki baturiksortzen eta ikasten jardun beharrik. Euskalki batuak, gainera,mesedegarri baino gehiago, kaltegarri direlakoan nago, eta batez erehiru arrazoigatik esaten dut hori.



EUSKALKIAK EZ DIRA HOMOGENEOAK

Euskara batuari urruneko usaina hartzen badiogu, euskalki batuekinere beste horrenbeste gertatuko zaigu. Nafarroan, esate baterako,oso desberdinak dira Baztango hizkera eta Sakanakoa. Zer euskalkibatu egin dezakegu han? Nafarroa Beherean ere desberdinak diraAmikuzeko eta Baigorriko hizkerak, eta gauza bera gertatzen daBizkaian ere. Lezamako hizkera eta Lekeitiokoa, bi dira, eta nolabatera ekarri, hain desberdinak diren izaki bi?

Bizkaiari dagokionez, XIX. mende hasieratik izan dira hizkuntzaeredu bi: mendebalekoa eta ekialdekoa. Añibarro izan zen batarenburua, eta Mogeldarrak, Frai Bartolome eta Astarloa, berriz,bigarrenaren aldekoak. Batzuen eta besteen arteko eztabaidaketengabeak izan ziren, eta nola ez ziren, ba, izango, haindesberdinak dira-eta bateko eta besteko hizkerak! Lezama etaLekeitio aipatu ditut arestian, baina beste hainbat bikote osatuko ditutjarraian: Otxandio eta Bakio, Elorrio eta Zeberio, Ondarroa etaLemoa, Durango eta Berango, Gizaburuaga eta Arrigorriaga, Berrizeta Urduliz, Aulesti eta Zeanuri... zertarako segi? Bikote horiekguztiok ezin dira etxe berean sartu. Hiztegia ez ezik, fonologia etamorfologia ere nabarmen aldatzen da Bizkaiko ertz batetik bestera,eta hartzen den erabakia hartzen dela, beti izango da artifiziala. Eta,hain zuzen, artifiziala da saihestu behar duguna. Alegiazkoa etasasikoa gabe, berezkoa eta betikoa da indartu behar duguna.

EUSKALKI BATUAK IKASTEAK DAKARREN LANA

Herri euskaldunetako hizkerak indartu beharraz mintzatu naiz, etahorretarako arrazoiak agertu ditut: buru-bihotzetan dauzkagunkonplexuak baztertzeko, geure buruarekin konfiantza eta ziurtasunaizateko, euskaraz lasai eta eroso jarduteko eta ondorengobelaunaldiei erakusteko, euskararekin jolas egiteko eta gozatzeko,eta hizkuntzarekin jolas eginaz eta gozatuaz, sena lantzeko etahizkuntza sortzeko. Horiexek dira, nik neuk, herriko hizkeren aldeegiteko ditudan arrazoiak. Ikusten denez, ba, euskalkien aldebanago, ez da erromantizismo eta sentimentalismo hutsez. Bai zera!Ezta hurrik eman ere!!



Helburu horiek lortzeko, geure hizkera, betikoa eta berezkoa, baliatubehar dugu. Geure berezko hizkerari atera deiezaiokegun etekina,ezin diezaiokegu batu artifizial bati atera. Adibide bat ipiniko dut.

Zer aurreratzen dugu oñatiar bati, bizkaitar batuaren izenean, jako‘zaio’ irakatsita? Eta zer aurreratzen dugu, deutsa ‘dio’, deutsaz‘dizkio’, neskea ‘neska’, neskakaz ‘neskekin’, erretan ‘erretzen’, edopasetan ‘pasatzen’ irakatsita?

Erantzuna garbia da: ez da ezer aurreratzen, eta dena atzeratzen da.Dena atzeratzen da, euskara batuaz gainera, bizkaitar batua ereikasi egin behar duelako. Ikasi egin behar du bizkaitar batua, Oñatinez direlako esaten jako, deutsa, deutsaz, neskea, neskakaz, erretaneta pasetan. Oñatin, xako, xau (‘dio’ zein ‘dizkio’ balioarekin), neskia,neskekin, erreten eta pasaitten esaten dira.

Garbi dago oñatiarrek euskara batua ikasi beharra daukatena,oñatiar izateaz gainera, euskaldunak ere badirelako. Baina euskarabatuaz gainera, bizkaitar batua ere ikasi beharra ez ote da, gero,bazterrak nahastea? Ez ote zaigu guri ere gertatuko Txirrita zaharrarigertatu zitzaiona, betikoa ahaztu eta berria ez ikastea? Ez ote zaiguguri ere gertatuko, jendea, bata eta bestea ikasi beharrarekinaspertzea eta gogaitzea, eta azkenean, ez bata eta ez bestea ikasiez, eta erdara bakarrera alde egitea?

Bide errazera jotzea da onena eta onuragarriena, eta geure etxeaneta geure herrian, oharkabean, ahalegin berezirik egin gabe ikasidugun hizkera da bide erraza. Jakina, geure etxeko horren azpianzer dagoen ikasi beharko dugu: geure ekarri´ttu horren azpian, ekarriditu dagoela, edo geure lagunan horren azpian, lagunaren dagoela,jakin beharko dugu. Baina zer aurreratzen dugu, geure etxeko neskiaeta batuko neska jakiteaz gainera, bizkaitar batuko neskea ere jakinbehar izatearekin? Non dago horren onura?

Gainera, euskara batuari bezalaxe, arau zehatzak eta zorrotzakezarri nahi dizkio zenbaitek euskalkiari eta norbere herriko hizkerariere. Zeharo bestelakoa da nire iritzia. Arauak eta hesiak nahidituenak, nahikoa eta gehiago ditu euskara batuan. Bila dezagun, ba,lasai eta nasai ibiltzeko aukera geure herriko hizkera horretan. Gure



herrian lagunaz eta lagunakin esaten direla, ba erabil ditzagun biak,eta aurrera. Gure herrian lagunandako eta lagunantzako, gorrittuteneta gorriketan, eban eta zeban, lagun bi eta bi lagun, guztia etaguztixa, naz eta naiz, ebai eta ebaki, fan eta juan, olgau eta jolasegin... denetarik esaten dela, ba erabil dezagun geuk ere denetarik,geure gustuaren eta geure senaren arabera. Izan dezagun, behinikbehin, geure herriko kaleetan, geure lagunartean, geure herrikohedabideetan, hesirik eta araurik gabe, hizkuntzarekin jolas egitekoeta gozatzeko aukera! Izan dadila, behinik behin, euskalkia jolasegiteko eta gozatzeko barrutia!!

Dena da orduan libre, euskalkiaren izenean?

Ez dena. Zuzena eta zuzena ez dena da muga jakin bakarra: lagunbi eta bi lagun biak dira zuzenak, baina ez *bat lagun. Horixe daerabili ezin dena.

Kontua da, azkenaldi honetan, belaunaldien arteko hizkuntza loturabehar bezala egin ez denez, euskara ere ez dela behar bezalaaldatu. Eta ni neu aldakuntzaren alde nago zeharo, aldatzen ez denhizkuntza hilda dagoelako, baina ezer aldatzeko, hizkuntzarenegitura ezagutu behar da, eta hizkuntza sena izan behar da.

Baldintza bi horiek bete ez direlako, zabaldu dira, bolada honetan,atzo ikusi neutsun, zeuk be egin leikezu, ez dakit etorriko badatankerako egiturak. Egitura horiexei, zuzenak ez direnei, ipini beharzaie hesia. Atzera begira jarri, eta betiko atzo ikusi zintudan, zeuk beegin zeinke, ez dakit etorri dan berreskuratu behar ditugu.


HIZKUNTZAREN BATASUNERAKO OZTOPO

Lan luzea eta neketsua izan da euskaldunok hizkuntza bateninguruan batzea, eta hizkuntza bakar bat eraikitzeko egitasmoanbateratzea. Herri zaharra da gurea, hasierarik ez omen duena,behialako apologiagilearen esanetan, baina, aitzindariak aitzindari,euskaldun guztiok hizkuntza egitasmo berberaren barruan laneanjarduteko, 1968a arte itxaron behar izan dugu.

Urte esanguratsua da, ba, 1968koa; gure historia luzekoesanguratsuenetakoa, zalantzarik gabe, eta dena hondatzeko etadena galtzeko arriskua daukagu, zentzuz eta jakitez jokatzen ezbadugu. Euskararen eta Euskal Herriaren aldeko jarrera sendotzeaeta indartzea ekarri du euskara batuak, eta ezin dugu jarrera horiahultzen eta galtzen utzi.

Egia da batasunaren barruan banatasunak ere bere xarma duena.Baina banatasuna benetakoa eta jatorra izan behar da, ez itxurazkoaeta alegiazkoa. Izan ere, nork ez du gogoko Lekeitiora joan, etabertako euskara bizia eta berezia entzutea? Nork ez du gogokoLekeitiotik hurrengo herrira joan, Ondarroara, eta han ere euskarabizia, baina Lekeitiokoaren aldean desberdina, entzutea? Nork ez dugogoko Ondarroatik hurrengo herrira joan, Mutrikura, eta han ereeuskara bizia, baina Ondarroakoaren aldean desberdina, entzutea?Hizkuntzarenganako sentibera den edonork du euskara bizia etabenetakoa gogoko. Baina bizia eta benetakoa diot, ez paperetanbaizik bizi ez den alegiazkoa eta sasikoa.

Eta, azken batean, horixe besterik ez da bizkaitar batua: Bizkaikohizkeren suzedaneoa. Ez, gainera, Bizkaiko hizkera guztiena,Bizkaiko mendebalekoena baizik ez delako: hain zuzen, gaur eguneuskara gutxien egiten den, eta gaizkien dagoen alderdikoa.

Gaur egungo bizkaitar batu berria egiten dihardutenek, gainera,euskara batuko osagaiak ere eskuzabal sartzen dituzte eurenmazedonian. Ergatibo pluralean, esate baterako, Bizkaian betidanikerabili izan den -ak atzizkiaren ordez, euskara batuko -ekaldarrikatzen dute (gizonEK ekarri dabe), eta tankera horretako bestehainbat “konponketa” eta “apainketa” egiten dihardute:


partizipioetako betiko -au (komunikau) eta -idu (transmitidu) gabe,euskara batuko -atu (komunikatu) eta -itu (transmititu); erakusleakizenaren ezker eta eskuin ipintzeko arauaren ordez (hau liburuau),izenaren eskuinetara baizik ez ipintzea, euskara batuan legez (liburuhau); aditz izenetan betiko aukera zabalari jarraitu ordez (sartzean,joten, apurtuten / apurtan...), euskara batuko aukera bikoitzari (-tzeneta -ten) amore ematea, itxi aldaera jatorraren ordez, euskara batuko‘utzi’-ren antzekoagoa den itzi sasikoa erabiltzea... Azken batean, ezura ez ardoa izan ohi da horrelako nahasteen emaitza, eta ez ura ezardoa ez den edaria, sekula ere ez da izaten gozagarria.

Okerrena, baina, nahasketa horietatik datozen ondoriosoziolinguistikoak izaten dira. Hizkuntza gozagarri izango bada, biziaeta benetakoa izan behar da. Ezaugarri horiek ez dituena gozaezinedo, behintzat, gozakaitz izaten da. Añibarroren euskarak, esatebaterako, irri eta malko gutxi eragingo du, eta nekez bereganatuko duirakurlea. Frai Bartolomerenak, ostera, gozagarri gertatzen da, etairakurlea zaletzen du.

XIX. mende hasieran bezalatsu dira gauzak XXI. mende hasieran.Hizkuntza gozagarria den lekuetan, erabili egiten da. Gozakaitza denlekuetan, berriz, alde batera utzi, eta erdarara ihesi joaten da.Mendebalde Euskal Kultur Alkartearen Euskalkiak eta hezkuntzaliburutik (Bilbao: 2001) hartu ditut argibideak. Ez dira, ba, geuksortutakoak, eta gure aldera egiten duten susmopekoak.Mendebaleko gazte unibertsitariek, euskalkia zenbat erabiltzenduten neurtu zuten Fernando Olabarrietak, Olatz Altunak, OihanaMunduatek eta Xabier Isasik “Bizkaiera eta unibertsitatea: azterketademolinguistikoa” txostenean, eta, hitzez hitz, hauxe esan zutenbertan (93. or.):

Deba arroan bizi diren ikasleek bizkaieraz gehiago hitz egitendute Bizkaian bertan bizi direnek baino. Etxean zein lagun arteanDeba arroko ikasle euskaldunen artean bizkaieraren erabileraaitortua (inkesta bidez jasotakoa alegia) nabarmen areagotzenda. Bizkaitarren %37,4ak etxean eta %32,7ak lagun arteanbizkaieraz asko hitz egiten duela dio. Deba arroan bizi direnenartean, aldiz, hurrenez hurren %55,2ak eta %67,6ak erantzunbera eman dute.


Deba ibarrean, bertako euskara indartzeari eman zaio lehentasuna.Egitasmo zehatzak osatu dira transmisioa sendotze aldera. Eibarreneta Bergaran egin da ahaleginik handiena, baina gainerako herriakere bide beretik ibili dira. Eta, jakina, bere emaitza ekarri duahaleginak. Bada, gainera, inkestaren egileek aztertzen ez dutendatu bat, baina oso kontuan hartzekoa begitantzen zaidana: etxeanbaino gehiago erabiltzen dela euskalkia kalean. Txostenarenarabera, behinik behin, %55,2ak etxean, eta %67,6ak kalean.Gurasoak erdaldunak, edo Euskal Herriko beste alderdi batzuetatiketorritakoak direla esan nahi du horrek, eta seme-alabak bertakotuegin direla. Azken batean, ba, Deba ibarrean, euskalkia indartuahala, euskara ere indartu egin da, eta euskara batua bera ere bai,jakina. Ez al da, ba, horixe helburua?

Aldiz, Bizkaiko barrualdean euskara atzeraka doa oraindik; Bizkaikomendebalean bereziki. Asko dira, jakina, atzerakada horrenarrazoiak, baina ezin zaie errua beti besteei egotzi. Inmigrazioak,Madrilgo hizkuntza politikak, erdararen handitasunak eta bestehainbat indarrek eragin zuzena daukate euskararen atzerakadan,baina norberak oker jokatzen duenean ere, okerrak izaten diraondorioak.

Ona eta egokia izan ohi da, era berean, mundu zabaleko bestealderdietara begira jartzea. Leku askotan ikusiko dugu ahozkotasunabultzatzen dela. Leku askotan ikusiko dugu hiztunek eurenegunoroko jardunean erabiltzen duten hizkera bizia, eta erabiltzendituzten erregistroak aintzakotzat hartzen direla. Herrialderikaurreratuenetan ikusiko ditugu horrelako kezkak, eta kezka horiekeragindako egitasmo zehatzak. Dialekto batuak egitea da sarriegiikusiko ez duguna. Herri desegituratuetara joan behar duguhorrelakoak ikusteko: katalan herrietatik bereiztearren, egin ahalakegiten diharduen Valentziara, esate baterako.

Gure jardunaren esparrua: eskualdea

Gaur egun herri barruko egitasmoak ez direla nahikoa esan duthasieran, eskualdeka jardun beharra daukagula. Egitasmoak aurreraateratzeko, bitarteko gehiago dago eskualdeka lan eginda, norbereherri barruan jardunda baino. Eskolan, administrazioan,


hedabideetan, eta gainerako esparruetan eragina izateko,ezinbestekoa da eskualdeka antolatzea.

Beste onura batzuk ere badakartza, gainera, eskualdeka lan egiteak.Deba ibarrean, esate baterako, lagunarteko hizkera, gazte hizkera,lanbideetako hizkerak, ahozko euskara nahi ditugu indartu, eta herribatzuetan ez dauzkagu eredu egokiak. Aspaldi makaldu zentransmisioa, eta hori indartzeko modurik ez dago honezkero. Egoerahorretan daude Elgoibar, Eibar, Ermua eta Arrasate, esate baterako.

Baina eskualdeka lan eginda, daukanak eman diezaioke ezdaukanari, eta euskara bizirik dago Antzuolan, Elgetan eta Mutrikun.Herri horietan badira besteetan ez diren ereduak eta bitartekoak.

Iruditzen zait, gainera, hauxe izan daitekeela beste alderdibatzuetarako ere adibidea. Gipuzkoako Goierrin, esate baterako, osomakalduta daude ereduak Legazpin, Beasainen eta Ordizian, bainasendo diraute Seguran, Ataunen eta Zaldibian. Nafarroako Sakananere, ahul daude Altsasun eta Uharte-Arakilen, baina indartsu,Urdiainen, Ergoienan, Arbizun eta Etxarri Aranatzen. BizkaikoArratian, era berean, Zeanurik eta Dimak bete ditzakete Igorreko,Lemoako eta Bediako hutsuneak.

Ipar Euskal Herrian ere zer edo zer aurreratu daiteke horrelajokatuta. Ereduak bizirik daude Oiartzunen, Bortzirietan, Malerrekan,Bertizaranan eta Baztanen, eta, eredu horiek lagungarri gertadaitezke Hendaian, Urruñan, Azkainen, Saran, Senperen, Ainhoan,Itsasun eta Baigorrin. Lagungarriagoak, behinik behin, Paristik etorlitezkeen laguntzei begira egotea baino.

Koldo ZuazoDeba ibarrean, 2001eko abenduan


Hizkuntza ezaugarrixak

1. LIBURUAREN EDUKIAZ

Deba ibarrean hamazazpi herri direla, eta hiru hizkuntza eremunagusi direla esan da, eta hori dela-eta, ezin dugu liburu bakar

batean herri guztietako euskararen berri zehatza eman. Ezinezkoada hori. Gainera, horrelako azterketa batzuk eginda daude herribatzuetan, eta, gainerakoetan ere, abian, edo abian jartzekotan dira.

Beste batzuk dira liburu honen helburuak. Alde batetik, Debaibarreko hizkerak batzen dituzten ezaugarriak ekarri ditugu hona.Zerk batzen gaituen jakinda, horrexeri eman diezaiokegulehentasuna, eta denon onerako izango da bide berdintsutik ibiltzea.

Beste alde batetik, berriz, banatzen gaituzten gauzariknabarmenenak ere ekarri ditugu hona. Zerk banatzen gaituen jakiteaere ondo dago, batzuek esaten dutena, gainerakoendako ereezaguna izan dadin.

Euskalkiaren eta euskara batuaren arteko hartu-emana ere ageriraekarri nahi izan dugu. Alde batetik, geure euskalkiko zeintzukezaugarri erabil ditzakegun euskara batuan esan dugu. Beste aldebatetik, berriz, geure euskalkiko zeintzuk ezaugarri erabil ditzakeguneskualdeko euskara batuan zehaztu dugu, eta, hirugarrenik,euskalkian dihardugunean baizik ezin erabil ditzakegun ezaugarriakaipatu ditugu. Horretaz gainera, zer den lagunartekoa eta zer jasoaere bereizten ahalegindu gara.

Bazen, eta bada, honen guztionen beharra. Batzuek uste duteeuskalkiko edozein gauza erabil daitekeela euskara batuan, eta horiez da inondik inora ere egia eta zuzena. Gauza bi izan behar ditugugarbi eta garden geure buruan: eremu zabalekoak duela txokokerienaldean lehentasuna, eta betikoak eta jatorrak duela mailegu berrianaldean nagusitasuna. Jakina, baldintza bi horiek betetzen duen hitzikedo egiturarik ez denean, txokokoa nahiz mailegua izan beharko dahutsunea beteko duena. Gaur egungo meter el rollo, dar la chapa,rayar adierazteko, esate baterako, aberketia euki esaten daOndarroan, eta zergatik ez, ba, esapide hori Euskal Herri osora


zabaldu?

Baina horrelako adibide bereziak alde batera utzita, oso argi izanbehar dugu txokokeriak erabiltzeak euskaldunon arteko hartu-emanazaildu egiten duela, eta oso argi izan behar dugu, era berean,erdaratik hartutako maileguek ere zaildu egiten dutela gure hartu-emana, erdara bat dakigulako euskaldun batzuek, eta beste bat,besteek.

Gainera, euskalkiaren izenean, makina bat trakeskeria zabaldu dajoan den aspaldian. Ahozko jardunean erabiltzen den guztia daukatebatzuek ontzat eta jatortzat, eta garbi dago “jatorrismo” hori ere ezdela inondik inora mesedegarria. Oso argi izan behar dugu zer denlagunartekoa eta zer jasoa, eta oso argi izan behar dugu euskalkianden guztia ez dela ona eta egokia. Azken batean, euskarairakaskuntzatik kanpo egon delako, Administraziotik kanpo egondelako, kultura esparruetatik kanpo egon delako, sortu eta zabaldudira euskalkietako hainbat ezaugarri, eta horietako asko eta asko,sustrai sakonak egin dituztelako, onartu besterik ez dugu izango,baina, beste asko, sustraietatik oratu, eta erauzi egin beharko ditugu.

Laburbilduaz, tankera honetako liburuak orain hogeita hamahiru urteegin behar ziren, euskara batua sortu zen garaian. Orduan zehaztubehar zen batuak euskalkietatik zer hartu behar zuen, eta batuak etaeuskalkiek zer hartu-eman izan behar zuten. Hori, baina, ezina zensasoi hartan, eta orain bete beharko ditugu orduko hutsuneak, etaorain konpondu beharko ditugu orduko huts egiteak.


_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________

LIBURUAREN EGILEAK

Urte luze bateko lanaren emaitza da liburu hau. Aurretik egindakoDeba ibarreko euskeria saioan oinarri hartuta, txosten bat atondu, etatxosten hori eztabaidatu eta aberastu egin dugu tarte horretan.Hamabostean behin elkartu izan gara, eta, hauxek dira, batzarretaraetorriaz, edo e-mail bidez parte hartuaz, liburua osatzen jardundugunak:

Aiastui, Goreti. Aretxabaleta (irakaslea) Akizu, Iñaki. Bergara (Oñatiko Udaleko Euskara Saila)Aldazabal, Eguzkiñe. SoraluzeAltuna, Roberto. Oñati (Oñatiko Udal Euskaltegia)Amuategi, Iñaki. Eibar (AEK)Andonegi, Amaia. Mutriku (irakaslea)Aranberri, Fernando. Ermua (Emun)Arantzabal, Iban. Elgeta (Goiena komunikabideak)Areta, Nerea. Eibar (filologoa)Arexolaleiba, Julen. Arrasate (Mondragon Unibertsitatea)Ariznabarreta, Gurutze. Soraluze (irakaslea)Arregi, Iñigo. Oñati (Kontzejupetik aldizkaria)Arriola, Ibon. Elgoibar (filologoa)Arrizabalaga, Idoia. Mutriku (irakaslea)Azkarate, Sergio. Arrasate (Goiena komunikabideak)Basauri, Serafin. Eibar (euskaltzain urgazlea)Baskaran, Soko. Eibar (AEK)Deogracias, Marijo. Antzuola (Anboto aldizkaria)Elexpuru, Juan Martin. Bergara (idazlea)Elortza, Nere. Aretxabaleta (Loramendi Euskara Elkartea)Eraña, Gaizka. Arrasate (irakaslea) Ezenarro, Enetz. MendaroEzker, Juan Mari. Eibar (AEK)Fernandez Arroiabe, Nuria. Gatzaga (Belaxe itzulpenak)Garitagoitia, Itziar. Mallabia (Eibarko Udal Euskaltegia)Garmendia, Itsaso. Arrasate (Emun)Gonzalez, Esti. Ermua (irakaslea)Ibarluzea, Nerea. Eibar (AEK)Ilarduia, Idoia. Arrasate (Arrasateko Udal Euskaltegia)Irizar, Abel. Elgoibar (Izarra Euskara Elkartea)



Isazelaia, Jaione. Bergara (irakaslea)Laborda, Miren. Bergara (irakaslea)Lariz, Amaia. Elgoibar (Emun)Larrañaga, Josu. Mutriku (filologoa)Larreategi, Unai. SoraluzeLaskurain, Maripi. Antzuola (Idolaz Euskara Elkartea)Makazaga, Jesus Mari. Elgoibar (EHU)Mugarza, Pello. Mallabia (filologoa)Muniozguren, Fernando. Eibar (Eibarko Udaleko euskara teknikaria)Narbaiza, Leire. Eibar (irakaslea)Okaranza, Leire. Aretxabaleta (Loramendi Euskara Elkartea)Ormaetxea, Txipi. Arrasate (EHU)Ozaeta, Arantza. Aramaio (Mondragon Unibertsitatea)Palenzuela, Joseba. Mutriku (Mutrikuko Udaleko euskara teknikaria)San Migel, Nekane. Arrasate (epailea)Sangroniz, Mikel. Eibar (filologoa)Sarasua, Asier. Eibar (Eibarko Udala)Telleria, Alberto. Elgeta (filologoa)Txintxurreta, Miriam. Aretxabaleta (irakaslea)Txurruka, Alazne. Deba (irakaslea)Ulazia, Alain. MendaroUnamuno, Egoitz. Soraluze (Pil-pilean Euskara Elkartea)Urkia, Joseba. EskoriatzaUrzelai, Amaia. Elgoibar (filologoa)Zuazo, Koldo. Eibar (EHU)



LIBURUKO EUSKARAZ ETA HIZKERAZ

Deba ibarreko euskaran dago, gehienbat, liburua. Ez da horiharrokeriaz eta chauvinismoz hartutako erabakia izan, bai zera!Beste batzuk izan dira horretarako arrazoiak. Alde betetik, Debaibarrekoak izan gara liburua egiten jardun dugun guztiak, eta Debaibarreko hizkeretan —bakoitzak berean— egin dugu geure jardunguztia, bai ahozkoa eta bai idatzizkoa.

Liburua erabiliko dutenak ere Deba ibarrekoak izango dira,gehienbat, eta haiei ere, jakina, etxekoa egingo zaie erabiliko duguneuskara.

Liburuaren gaia, hirugarrenik, Deba ibarreko euskara erakustea da,eta liburua egiteko arrazoia, berriz, euskara sendotzea eta indartzeaDeba ibarrean. Alde honetatik begiratuta ere, beraz, bidezkoa zenDeba ibarreko euskaran egitea. Euskara batuan ere egingenezakeen, jakina, eta baita gaztelaniaz ere, baina bertakoeuskaran egitea begitandu zaigu zentzuzkoena eta, batez ere,benetakoena.

Deba ibarrekoa ez denen baten bat ere izango da, ziurrenera,liburuaren irakurle, baina kanpoko hori hizkuntza gaietan aditua, edo,behintzat, aritua izango da, dudarik gabe. Harendako ere, beraz,berea ez den euskara ikustea ez da izango neke eta kalte.

Dena dela, Deba ibarrak Euskararen Herriarekin bat egitea nahidugunez, euskara batuak ere badu bere lekua liburuan. Hiztegian etaesapide bilduman euskalkian egin ditugu sarrerak, eta euskalkianeman ditugu adibideak —nola, ba, bestela?—, baina euskara batuaneman ditugu azalpenak eta argibideak.

Azken batean, baina, hemengo arazo nagusia —sarritan estaltzeneta ezkutatzen duguna— ez da euskalkia edo batua, euskara edoeuskalgaiztoa baizik. Sarako euskaran idatzi zuten Axularrek etaJoanes Etxeberrik eta, aldiz, euskaldun guztiok ulertzen dugu haieneuskara. Eta ulertu ez ezik, gozatu ere egiten dugu haien euskarairakurrita. Gozatu egiten dugu, era berean, Txirritaren edoXalbadorren bertsoak irakurrita, eta gozatu egiten dugu Niko



Etxarten eta Mikel Urdangarinen kantuak entzunda, eta euskalkiandaude horiek ere.

Asko dira, ostera, euskara batuaren izenean azaltzen diren zenbaitizkribu direla-eta, euren nahigabea erakusten dutenak. Egunotan,esate baterako, Bernardo Atxaga idazleak plazaratu ditu beregogoetak eta bere salaketak. Gasteizko Foronda aireportukoiragarkiak jarri ditu, besteak beste, adibide. Batuan omen daudeForondako iragarkiok, baina ez euskaldunek ulertzeko moduan, edobeste era baterako esateko, batuan daude, baina ez euskaraz. Argidago zein den konponbidea: euskaraz idazteari eta hitz egitearieman behar genioke lehentasuna, eta horretan egin dugu geuk eregeure ahalegina.

Liburuaren hizkeraz ere egin nahi dugu ohartxo bat. Pedantekeriaeta sasiletratukeria baztertu, eta gauzak argiro eta garbiro azaltzenahalegindu gara. Eskuartean darabilgun gaia ez da egunerokojardun arruntekoa; teknikoa da, nolabait esatearren, eta oinarrizkoprestakuntza eskatzen du jarraitu ahal izateko. Baina oinarrizkoprestakuntza hori duenari gauzak zelai eta lau aurkezten ahalegindugara. Gogoko gauzetan ez dela aldaparik dio esaera zaharrak, bainabatere aldaparik gabeko bideak erosoago eta gusturoago ibiltzendirela uste dugu guk.



LABURDURAK

Erosotasunez, sarri erabiltzen ditugun hitz zenbait laburtuta emanditugu. Hauxe da laburduren zerrenda, eta bakoitzaren esangura:

Ald.: aldaera. Hitz jakin bat esateko era berezia.

Ant.: antonimoa. Aurkako esangura duen hitza.

Db: Debabarrena. Hizkera aldetik, Elgoibarrek, Mendarok, Mutrikuk,eta, aldeak alde, Debak osatzen dute.

De: Deba erdikoa. Hizkera aldetik, Antzuolak, Bergarak, Eibarrek,Elgetak, Soraluzek, eta Bizkaiko Ermuak eta Mallabiak osatzen dute.

Dg: Debagoiena. Hizkera aldetik, Leintz ibarrak (Aretxabaleta,Arrasate, Eskoriatza eta Gatzaga), Oñatik eta Arabako Aramaiokosatzen dute.

Esap.: esapidea.

Fr.: frantsesa.

Gazt.: gaztelania.

Ik.: ikusi. Argibide eta zehaztasun gehiagotarako begiratu daitekeenhitza edo esapidea.

Jas.: jasoa. Hizkera jaso eta landuko hitz, esapide, ahoskera edoegitura.

Lag.: lagunartekoa. Lagun giroko hitz, esapide, ahoskera edoegitura.

Orok.: orokorra. Euskal Herri osoan, edo gehienean, erabiltzen denhitz, esapide, ahoskera edo egitura.

Sin.: sinonimoa. Esangura berdineko edo antzeko hitza.



2. FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA

EZAUGARRI FONETIKUAK

I. DEBA IBAR OSOKO EZAUGARRIXAK

Badira Deba ibar osuan betetzen diran ezaugarrixak:

(1) e + a, e, o bokalak batzerakuan, e → i egitten da:

etxea → etxiaetxeetan → etxietanetxeok → etxiok

(2) o + a, e, o bokalak batzerakuan, o → u egitten da:

besoa → besuabesoetan → besuetanbesook → besuok

(3) i + a, e, o bokalak batzerakuan, -x- sartzen da bixen tartian:

gorria → gorrixagorrietan → gorrixetangorriok → gorrixok

Honek bokal batziok berba barruan be gertatzen dira:

behar → biharjoan → juanbihar → bixar

(4) a bokalarekin amaitzen diran berbei artikulua gehitzerakuan, a +a → ia egitten da:


neska → neskiakoka kola → koka koliagazteria → gazterixia

(5) Deba ibar osuan esaten da <j> ([x] alfabeto fonetikuan): jakin, jan,jaramon, jarri, jaurti, jo, jokatu, josi...

(6) Indar haundixa dauka bustiduriak: il → ill, in → iñ, it → itt egittendira. Gaiñera, ild → ildd, ilt → iltt eta ind → indd be egitten dira, baiñahonen indarra ez da leku guztixetan bardiña. Hona hemen adibidiak:

mila → millainor → iñoriturria → itturrixahilda → hilddahilten ‘hiltzen’→ hilttenindarra → inddarra

(7) EZ partikulia aditzekin batzerakuan, aldakuntza jakin batzukgertatzen dira.

a) ez + b-, d- batzerakuan, ezp-, ezt- egitteko joeria dago:

ez badozu → ezpadozuez dot → eztot

b) ez + j- batzerakuan, etx- egitten da:

ez jako → etxakoez juat → etxuat

c) ez + g-, l-, n- batzerakuan, aukera biña dagoz: ezk- / ezg-, el- / ezl-eta en- / ezn-:

ez gaituzu → ezkaittuzu / ez gaittuzuez leuke → eleuke / ez leukeez neukan → eneukan / ez neukan


______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________

d) Deba ibarreko berbeta batzuetan, iraganaldiko aditzikgehixenetan, ø- dago hirugarren pertsonetan: zuen →eban, zetorren→ etorren, zekien → ekixen... Hori dala-eta, ez partikuliarekinbatzerakuan, ez da gertatzen ezelako aldakuntzarik: ez eban, ezetorren, ez ekixen.

Horretan berbetotan, gaiñera, z- dauken aditzekin batzerakuan be,sarrittan ez da gertatzen ezelako aldakuntzarik:

ez zan → ezan / etzanez zituen → ezittuen / etzittuenez ziharduen → eziharduen / etziharduenez zirudien → ezirudixen / etzirudixen

Debabarrenian, eta baitta Deba erdiko herri batzuetan be, z- dagoiraganaldiko hirugarren pertsonetan, eta ez partikuliarekinbatzerakuan, sarriago egitten da etz-:

ez zeban → etzebanez zatorren → etzatorren

(8) Euskerazko berbetan, eta baitta erderatik hartutako berbazaharretan be, n, l eta r ostian, tz esaten da gehixenetan, EuskalHerri osuan moduan:

salsa → saltsiapensar → pentsauverso → bertsua

Baiña erderazko berba danetan —batez be sartu barrixetan— ez dabetetzen araua:

consonante → konsonantiapersona → personiauniversidad → unibersidadia



Berbak batzerakuan, berriz, araua ez da betetzen Deba ibargehixenian:

joan zen → juan zan / fan zanbehar zituen → bihar zittuanhil ziren → hil ziran

Deba eta Mutriku dira salbuespenak. Honetan herri bixotan badirajuantzan, hiltziran moduko loturak.

II. DEBA IBARREKO BERBETA JAKIN BATZUETAKOEZAUGARRIXAK

(1) Deba erdiko berbetetan gehixenbat, azentu bereizgarrixa dago.Alde batetik, singularra eta plurala bereizten dittu horrek azentuorrek:

Singularra: etxíak asko balixo dauPlurala: étxiak asko balixo dabe

Erakusliak be, itxura baten bardiñak izan arren, azentuak bereiztendittu:

Singularra: onékin pelotionékin ezin da jokatuPlurala: ónekin pelótokin ezin da jokatu

Ikusten danez, plurala danian, atzeratu egitten da azentua.

Beste alde batetik, berriz, zenbait berbaren esanguria bereizten dauazentuak:

astía (7 egunekua) / ástia (abixatzia)basúa (mendikua) / básua (edatekua)urdíña (koloria) / úrdiña (perretxikua)

(2) u eta i ondorengo a bokala e egitten da berbeta batzuetan,gehixenbat Mallabixan, Aramaixon eta Leintz ibarreko zenbaitalderdittan:



laguna → lagunemutila → mutilleogia → ogixedirua → dirueikasi → ikesiharrika → harrike



ORTOGRAFIXA IRIZPIDIAK

Ahozko jarduna da euskalkixaren berezko barrutixa, baiña idatzixanerabilli biharra be izaten da batzuetan, eta idatzixan kontuan hartubiharreko irizpidiak erakutsiko dittugu jarraixan.

I. OIÑARRIZKO IRIZPIDIA

Idazterakuan, euskara batuko arauak betetzen ahalegintzia daoiñarrizko irizpidia. Hori dala-eta, <h> letria batuan moduan erabillikodogu, eta <z>, <s>, <tz> eta <ts> be batuan moduan erabilliko dittugu.

II. BERBETA JASOKO IRIZPIDIAK

Berbeta jasuan idazterakuan, gaiñera, beste oiñarrizko irizpide bi bekontuan izango dittugu.

(1) Berbak osorik idaztera joko dogu:

bakizu → badakizuekarri’ttu → ekarri dittusardaua → sagardaua

(2) Berbak banan idaztera joko dogu:

einddozu → egin dozueztoiaz → ez doiaz

Jakiña, arau guztixak daukez euren salbuespenak, eta honetan beizango dira arauak urratzen dittuen adibidiak. Euskara batukobiharamuna, esate baterako, bixamona bihurtu leike euskalkixanidazterakuan; lagunarteko jardunian batez be, ‘aje’ esanguriadaukanian. Era berian, bapez idatzi leike bat bere ez idatzi biharrian.Holakuetan, senak, eta orain arteko eta hemendik aurrerakotradiziñuak, erakutsiko dabe bidia.



III. EUSKALKIXAN IDAZTEKO IRIZPIDIAK

Euskalkixan idazterakuan, bertoko arau fonetikuak izango dittugukontuan.

(1) Bokalak batzerakuan gertatzen diran aldakuntzak kontuan izangodittugu idazterakuan, hau da, e + a, e, o batzerakuan, e → i egittia(etxia), o + a, e, o batzerakuan, o → u egittia (besua), eta i + a, e, obatzerakuan, -x- sartzia (begixa). Baitta -a + a batzerakuan, -ia egittiabe (neskia).

(2) Bustiduria dala-eta, idatzixan ez agertzekua daEuskaltzaindixaren araua. Euskal Herrixa bere osotasunian ikusitta,zuzena eta zentzuzkua da erabagixa. Izan be, bustiduria egittiagauza barrixa da, eta badira, gaiñera, bustidurarik egitten ez dabenberbetak: Lapurdikuak eta Naparrua Beherekuak, gehixenbat.

Bestalde, bustiduria egitten dan lekuetan be aldia dago berbetabatzuetatik bestietara. Indartsuagua da, esate baterako, BortzirietanBaztanen baiño, eta indartsuagua da, era berian, DurangaldianArratixan baiño. Horregaittik, ba, erabagi zuzena hartu ebanEuskaltzaindixak: bustidurak ez idaztia euskara batuan.

Deba ibarreko fonetikan, ostera, araua da bustiduria, eta idatzixan bebetidanik agertu da. Guretako, hain zuzen, oso arrotz gertatzen datelebisinuak dino inundazinoak egon dirala Abadiñoko pabiloibatzuetan tankerako idazkeria ikustia. Adibide horretan,Euskaltzaindixak berak ontzat joten daben Abadiño horixe da, hainzuzen, guretako ondo emoten daben gauza bakarra*.



* Euskaltzaindixak Abadiño onartu daben moduan, bustiduradun aldaerakonartu dittu gure toponimixarako: Aretxabaleta, Mallabia, Oñati, esatebaterako. Jakiña, gure berbetiaren izaeria aintzakotzat hartuta egin dauhori aukeriori, eta geure berbetiaren izaeria aintzakotzat hartuta egin dogugeuk be bustiduren aldeko aukeria.

Bestalde, euskara batuan bustidurak erabiltzen ez diranez, gazterixia/maila, baina, zaitut/ esaten hasi da, eta horrek esateko moduok bearrotzak gertatzen jakuz.

Hori guztixori kontuan hartuta, euskalkixan dihardugunian,bustidurak idaztiaren aldekua da gure iritzixa, batez be geureberbetia ikasi eta irakatsi bihar dogunian. Hori bai, bustiduriaidatzixan erabilli nahi dabenarendako, hiru ohar egin nahi dittugu.

a) Bustiduria eragin daben <i> bokala be idaztia, hau da, laño bariklaiño, ollo barik oillo, matte barik maitte, eta ottura barik ohittura.

b) Berba amaieran bustidurarik ez idaztia, hau da, dakitt barik dakit,egiñ barik egin, hill barik hil.

Kontsonante aurrian be ez da idatziko bustidurarik, esan be egittenez dalako, hau da, egingo, eta ez *egiñgo, egin leike, eta ez *egiñleike.

c) Ahoz ildd, iltt eta indd esan arren, idazterakuan ild, ilt eta indidaztia. Hau da, bilddu, erabiltten, inddarra idatzi biharrian, bildu,erabilten, indarra idaztia begittantzen jaku erosuagua.

Dana dala, BADIHARDUGU Alkartiak ez dau iñor ezertara bihartunahi, eta bakotxaren esku geratzen da honi erabagixoni edo euskarabatuaren bidiari segi. Etorkizunak erakutsiko dau bide zuzena etaerosua zein dan, eta orduan hartuko dogu behin-betiko erabagixa.

IV. ESPARRU TXIKIKO FONETISMUAK

Bidezkotzat joten dogu esparru txikixaguetako fonetismuak beegitten diran lekuetan idatzixan agertzia. Hori dala-eta, kontuanizango dittugu honek beste arauok:



(1) i eta u ondorengo a → e egittia:

laguna → lagunemutila → mutille

(2) Ontzat joten dogu erderatik hartutako berba barrixetan, n, l eta rostian, z edo s idaztia: konsejua, personia, unibersidadia, esatebaterako. Dana dala, euskara batuaren bidetik, tz edo ts idaztia be ezdogu txartzat joten, batez be berbeta jasuan.

Hasieran esan dogunez, berbeta jasuan dihardugunerako dira honekortografixa irizpidiok. Lagunarteko berbetia (txistiak, pasadizuak,alkarrizketak, eta abar), edo herri jakin bateko berbakeria erakutsinahi dogunian, oso bestelako jokabidiak hartu ahal izango dittugu.Holako egoeretan, aukeran ixten dira, esate baterako, laburdurakegittia (zer bihar don? →ze bihon?), eta berbak batzia (egin don? →

einddon?).



3. MORFOLOGIXIA

IZENAREN MORFOLOGIXIA

1. DEKLINABIDIA

(1) NORK pluralian, -ak izan da —lekukorik zaharrenetatik hasitta,gaiñera— Euskal Herriko eremu zabalian erabilli dan atzizkixa.Horixe da Deba ibarrian be erabiltzen dana, eta, horretara ba,zuzentzat eta egokitzat joten dogu gizonak egin dabe esatia etaidaztia, euskalkixan dihardugunian.

(2) NORI kasuan, alde txikiren bat gorabehera, -ari singularrian(gizonari), eta -ei pluralian (gizonei), erabiltzen dira Deba ibarrian,euskara batuan moduan.

(3) NOREN singularrian, -an izan da —lekukorik zaharrenetatikhasitta, gaiñera— Euskal Herriko eremu zabalian erabilli danatzizkixa. Horixe da Deba ibarrian be erabiltzen dana, eta, horretaraba, zuzentzat eta egokitzat joten dogu gizonan aldemenian jarrittadago esatia eta idaztia, euskalkixan dihardugunian. Dana dala,berbeta jasuan -aren erabiltzia be (gizonaren) ondo begittantzenjaku.

Era berian, gizonakin, gizonandako / gizonantzat, gizona(n)gan,gizona(n)gana, gizona(n)gandik… erabiltzen dira gure alderdixan.Jakiña, gizonarekin, gizonarendako, gizonarengana tankerakuak beerabilli leikez berbeta jasuan.

(4) NOREKIN pluralian, -kin atzizkixa erabiltzen da Deba ibarrian,euskara batuan moduan: bere lagunekin etorri da.

Singularrian be -kin da erabilliena, baiña -(g)az be bertokua da: bereamaz bizi da.


(5) NORENDAKO erabiltzen da Debagoixenian eta Deba erdikuan.Horretara ba, gizonandako, lagunendako, guretako erabiltzia zuzenaeta egokixa da, bai geure berbetan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, Euskaltzaindixak berak onartuta daukanmoduan.

Debabarrenian, ostera, norentzat edo norentzako dira aukerabakarrak.

(6) NORUTZ erabiltzen da Deba ibarrian: etxerutz, ezkerrerutz,eguerdirutz. Literatura tradiziño haundiko atzizkixa da, eta berauerabilliko dogu euskalkixan dihardugunian. Herri batzuetan, gaiñera,-runtz / -rutze aldaerak be badira.

Atzizki honekin batera, Deba ibarrian be sarri erabiltzen da EuskalHerri osoko aldera postposiziñua: mendi aldera juan; eguerdi alderaetorri. Geuk be, ba, aukeran dogu hori egitturiori.

(7) NONDIKAN, ZERGATIKAN, eta, partitibuan, diruRIKANtankerakuak erabiltzen dira Deba ibarreko berbeta batzuetan,Debabarrenian eta Soraluzen, gehixenbat. Hori dala-eta, ez daukatastirikan, menditikan jaitsi, zu ikustiagatikan etorri tankerakuakesaten dira horretan berbetotan, eta ez dago zertan bazterturikeuskalkixan dihardugunian.

Beste berbeta batzuetan —Aramaixon, gehixenbat—, -ti eta -gatialdaerak erabiltzen dira: etxeti urten, zu ikustiagati etorri. Zaharrakdira honek aldaerok, Euskal Herriko beste leku batzuetan be bizirikiraun dabenak, eta, euskalkixan dihardugunian, ez dago gaitzestekoeta baztertzeko arrazoirik.

(8) Deba ibarrian, pelotian gaiñian berba egin / pelotian inguruanjardun / pelotia dala-eta barriketan ibilli / pelotiaz jardun tankerakoesapidiak erabilli dira orain arteko guztixan. Azken urtiotan, ostera,ez hemengua ez iñungua be ez dan pelotiari buruz berba eginzabaldu da gure artian. Bai euskara batuan dihardugunian, eta, batezbe, geure berbetan dihardugunian, geure betiko egitturei eustiabegittantzen jaku zentzuzkuena eta egokixena.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

(9) Deba ibarrian, laguntzat euki, lelotzat hartu, kanpotartzat jotankerako esapidiak erabilli dira orain arteko guztixan. Azken urtiotan,ostera, lagun bezela euki tankerakuak zabaldu dira, eta, jakiña,bertoko betiko egittura jatorrak erabiltzen ahalegindu bihar genduke,bai geure euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskara batuandihardugunian be.

(10) Asko zabaldu da azken boladan -z erabiltzeko joeria, mendizmendi tankerako esapidietan. Hori joeriori gaitzetsi eta baztertu barik,bertoko betikua dan -RIK atzizkixari emon bihar geunskixolehentasuna, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, hau da, aterik ate, herririk herri, mendirikmendi tankerakuei.

II. ERAKUSLIAK

(1) Hirugarren graduko erakuslia ha da Deba ibarreko berbetabatzuetan, eta haura, berriz, beste batzuetan. Debabarrenian,Soraluzen, Bergaran eta Antzuolan erabiltzen da haura. Bata zeinbestia erabilli geinkez euskalkixan dihardugunian.

(2) Erakusliak sustrai berbera dauke singularrian zein pluralian Debaibar osuan. Debabarrenian eta Deba erdikuan azentua dabereizgarri, eta bokalismua, berriz, Debagoixenian:

Db, De: honétan ‘honetan’ / hónetan ‘hauetan’Dg: honetan ‘honetan’ / honeittan ‘hauetan’

(3) Erakusliak indartu nahi diranian, izenaren ezkerretara etaeskumatara ipintzeko joeria dago Deba ibarrian, nahiz eta berbetabatzuetatik bestietara hori joeriori indartsuagua edo makalagua dan.Horretara ba, zuzentzat eta egokitzat joten dittugu jasoizu horimahaixori moduko esapidiak erabiltzia, euskalkixan dihardugunian.

Ezkerreko eta eskumako erakusliak mailla berberekuak izaten diraDeba ibarrian. Horretara ba:


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

*jasoizu hori mahaixa barik jasoizu hori mahaixori

*jasoizuz horrek mahaixak barik jasoizuz horrek mahaixok

Idazterakuan, eskumako erakuslia izenari lotuta idatzi ohi dogu.Lotuta idatzi ohi dogu, era berian, artikulu singularra danian:

isildu zaittez, gogaikarrixori!etorri zaittez, maittiori!

Adberbixo erakusliak be izenaren ezkerretara ipintzen dittugu indartunahi dittugunian:

baten bat badator hortik kamiñotik

III. IZENORDAIÑAK

(1) neuk, neuri, neure… eta heuk, geuk, zeuk, zeuek tankerakoizenordain indartuak erabiltzen dira Deba ibarrian. Euskalkixan zeineuskara batuan dihardugunian be, horretxek erabilli geinkez. Ez diraalderdi honetakuak neronek, herorrek egitturakuak.

Bide batez esateko, azken urtiotan zabaldu dan nik pertsonalkiegitturia zihero baztertu, eta geure betiko nik neuk, guk geuk, nirineuri… tankerakuak erabiltzen ahalegindu bihar genduke.

(2) Izenordain bihurkarixen artian, eurak / erak (eta euren / eren…)tankerakuak erabiltzen dira Deba ibarrian, eta horretxek erabilligeinkez, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskara batuandihardugunian be. Ez dira alderdi honetakuak berak / beraiek , beren /beraien egitturakuak.

IV. ZENBAKIXAK

(1) baten eta batian bereizten dira Deba ibarrian, gaur egun bata


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

bestiarekin nahastuta be sarri erabiltzen diran arren. Izatez, baiña,mugagabia da baten, eta mugatua batian. Horretara ba:


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

tabernaren baten egongo da

taberna bi dagoz, eta batian ez badago, bestian egongo da

Bardin gertatzen da deklinabideko gaiñerako kasuetan:

lagun batekin dago

lagun bi daukaz, eta batakin ez badago, bestiakin egongo da

Euskalkixan, eta baitta geure eskualdeko euskara batuandihardugunian be behintzat, bidezkua da hori bereizketiori egittia.

(2) ordubatak (eta ordubatetan, ordubatetako…) esaten da Debaibarrian, eta baitta seirak, zazpirak, zortzirak, bederatzirak be.Horretxek erabilli geinkez euskalkixan dihardugunian.

V. ADBERBIXUAK

(1) Adberbixuetan, -to atzizkixa erabiltzen da Deba ibarreko berbetabatzuetan, eta -ki zein -to, gaiñerakuetan. Horretara ba, ederto /ederki, politto / poliki, txarto / txarki / gaizki, zatarto / zatarki erabiltzendira, berbeten arabera.

Baiña Deba ibar osuan, ondo eta hobeto erabilli izan dira beti, etahorretxei eutsiko deutsegu hemendik aurrerako jardunian, bai geureeuskalkixan eta bai euskara batuan dihardugunian. Jakiña, ongietorri! tankerako esapidiak dira salbuespena.

(2) Modu adberbixuetan, -n zein -ø amaierak erabiltzen dira,berbeten arabera: zelan / zela, holan(txe) / hola(xe), halan(txe) /hala(xe), zeozelan / zeozela… Bata zein bestia erabilli geinkezeuskalkixan dihardugunian.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

VI. ATZIZKIXAK

(1) -dade aldaeria erabiltzen da Deba ibar osuan: bakardade legez,kalidade, tonalidade, unibersidade. Horixe da euskalkixandihardugunian erabilliko doguna, Natibittate bezalako salbuespenenbat gorabehera.

(2) Erderazko -ion → -iño egitten da Debagoixenian eta Debaerdikuan. Horretara ba, maketazio → maketaziño, klonazio →

klonaziño esaten dira, eta horri joeriorri eutsiko deutsagu euskalkixandihardugunian.

(3) Deba ibarreko berbeta batzuetan, -t(z)eke / -t(z)eka aditzatzizkixa erabiltzen da: ikusteke, konpontzeke, esate baterako.Antzuolan, Bergaran, Elgetan, Soraluzen eta Eibarren erabiltzen da,eta bai euskalkixan jarduterakuan, eta baitta geure eskualdekoeuskara batuan be, bidezkotzat joten dogu hori atzizkixori erabiltzia.

VII. OSTIANGUAK

(1) Hego Euskal Herriko beste leku askotan moduan, Deba ibarrekoberbeta guztixetan bereizten da generua zenbait adjektibotan.Euskalkixan dihardugunian, kontuan hartuko dogu hori joeriori:lehengusua / lehengusiñia, lelua / lelia, altua / altia, potolua / potolia,mozolua / mozolia, txotxolua / txotxolia…

Berez, hau bereizketiau erderiaren eragiñez egitten dan arren, etaIpar Euskal Herrixa eta Hego Euskal Herrixa batzeko oztopua bebadan arren, euskalkixan jarduterakuan holan jokatuko dogu. Izanbe, gure artian ez dau bape ondo emoten Arrate oso neska altua da,edo Arrate oso neska tontua da esatia.

Bestalde, oso zabalduta dago gure artian -sa atzizki femeninua:medikuaren andriari medikesia deitzen jako, edo Gisasola deiturakobaten andriari, gisasolesia, esate baterako. Sustrai sakona daukahonek atzizkixonek, eta ontzat emoten dogu geure artekojardunerako.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

(2) Oso zabalduta dagoz gure artian bik biri, hiruk hiruri tankerakoesapidiak:

bik hiruri jokatu june pelota partidua Astelenan

Ontzat joten dittugu, jakiña, eta horixe egitturiori erabilli geinke,gaiñera, zenbait esapide barri egitterakuan. Esate baterako,erderazko ‘futbol a siete’, zazpik zazpiri esan geinke ederto asko, baigeure euskalkixan, eta baitta euskara batuan dihardugunian be.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

ADITZAREN MORFOLOGIXIA

I. TRATAMENTUAK

(1) Deba ibarreko berbeta guztixetan erabilli izan da hitanua. Gauregun asko galdu da gazterixiaren artian, baiña onuragarritzat jotendogu ahal dan neurrixan indartzia eta erabiltzia. Euskeriarendakoaberasgarrixa da, eta lagunarteko berbetia, gazte berbetia, etalanbidietako argotak sendotzeko lagungarrixa.

(2) Hego Euskal Herri osuan moduan, Deba ibarrian be izan daberorika. Gaur egun galduta dago, baiña zer izan zan jakittia ez dogukalterako, eta baliabide estilistiko moduan erabilli geinke zenbaitegoera berezittan.

II. ADITZ SUSTRAIXAK

(1) *edun aditzaren sustraixak -o- eta -e- dira, berbeten arabera: dot,dok/n, dogu, dozu, dozue erabiltzen dira lekurik gehixenetan, eta det,dek/n, degu, dezu, dezue, gaiñerakuetan. Deban eta Mutrikunerabiltzen da -e- sustraixa, eta Mendaron eta Altzolan be ez daarrotza.

Lehen eta hirugarren pertsonetan, -au- / -eu- dira sustraixak: dau,dabe; neban, (z)eban, (z)eben; baneu, neuke; baleu, leuke; balebetankerakuak erabiltzen dira.

Iraganaldiko pluralian, adizki berezixak erabiltzen diraDebagoixenian:

genuen → geben / geuenzenuen → zeben / zeuenzenuten → zebien / zeuen

Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixan


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

dihardugunian.

(2) izan aditzaren oraiñaldiko adizkixetan, -e- eta -a- sustraixakerabiltzen dira, berbeten arabera: gera / gara, zera / zara, zerate /zarie. Debabarrenekua da, gehixenbat, -e- sustraixa.

Debagoixenian, berriz, gare, zare adizkixak erabiltzen dira.

Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.

(3) izan aditzaren hirugarren pertsonan, -a- sustraixa dago Deba ibarosuan: dan, dala, dalako, eta zan, zala, zalako. Era berian, adizkihorretatik sortzen dan zenbatzailliak be -a- sustraixa dauka: dana(eta danok, danetara, danetatik…), eta -a- horixe erabiltzen da,jakiña, dana dala esapidian. (Bide batez esateko, dana dala esatenda Deba ibarrian, eta ez azken urtiotan zabaldu dan dena den).

Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.

(4) Deba ibar osuan, egin sustraixa erabiltzen da; arrotza da *ezan.Hiru aditz eratan agertuko jaku hori sustraixori:

a. Aginteran: apur ezazu → apurtu egizu

b. Ahaleran: apur dezakezu → apurtu zeinke

c. Subjuntibuan: apur dezazun → apurtu deizun

Euskalkixan dihardugunian, egokitzat joten dogu egin sustraixaerabiltzia.

Ahaleran, ostera, juan dan urtietan zabaldu diran leikegu, leikezutankerakuen ordez, betiko geinke, zeinke jatorrak babestu eta zaindubihar gendukez.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

(5) NOR-NORI-NORK sailleko adizkixetan, -eutsi- eta *-i- sustraixakerabiltzen dira, berbeten arabera: deutsat / diot tankerakuak.Debabarrenekua da *-i- sustraixa, eta hauxe da euskara batuanonartu dana, baiña eutsi be erabilli ahal izango dogu euskalkixandihardugunian.

(6) joan-en adizkixetan, dijua / dixe / doia tankerakuak erabiltzen dira,berbeten arabera. Mutrikun eta Deban erabiltzen dira nijua, dijua,zijuaz, zijuazte, dijuaz tankerakuak. Mendaron eta Elgoibarren,ostera, nixe, dixe, dixez tankerakuak erabiltzen dira. Gaiñerakoberbetetan, doia tankerakuak aurkittuko dittugu.

Deba erdiko eta Debagoixeneko berbetetan, -i- bokala sartzen dajoan-en adizkixetan:

doa → doiagoaz → goiaz

Gauza berbera gertatzen da eruan-en adizkixetan:

daroa → daroiadaroaguz → daroiaguz


(7) Aditz trinkuen iraganaldixan, -a- da sustraixa Deba ibarrekoberbeta batzuetan:

nekien → nakixenzekien → zakixenzetorren → zatorrenzegoen → zaguen (> zauen)

Euskara batuan -e- sustraidunak onartu diran arren (zekien, nengoentankerakuak), jatorrak eta zuzenak dira -a- dauken honek be, eta IparEuskal Herrixan eta euskera naparra egitten dan leku askotanerabiltzen dira. Geuk be, ba, erabilli geinkez euskalkixandihardugunian.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

(8) Oraintsu arte, arrotza izan da ari izan Deba ibarrian. Ordezkuak,egon, ibilli, eta leku batzuetan, jardun dira:

inglesa ikasten dago luzaruanmakiñak saltzen dabil Donostia aldianmusian jiharduk arratsalde osuan

Honek hiru aukerok bidezkuak dittugu euskalkixan dihardugunian.

Leintz ibarrian eta Aramaixon izan ezik, oso bizirik dago jardun aditzaDeba ibarrian, eta beronen adizki trinkuak be erabiltzen dira:dihardut, dihardugu tankerakuak oraiñaldixan, niharduen, zihardueniraganaldixan, jiharduk, jiharduagu hitanuan. Euskalkixan ez eze,euskara batuan dihardugunian be erabilli geinkez honek adizkixok.

III. MORFEMAK ETA ADITZEN OSAGAIXAK

(1) NOR-NORI sailleko adizkixetan, j- / x- / z- erabiltzen dira,berbeten arabera: jako / xako / zako.

Deban eta Mutrikun, z- erabiltzen da, euskara batuan bezala, etaMendaron be ez da arrotza. Oñatin, berriz, x- erabiltzen da:

zait → xatzaio → xako

Gaiñerako berbetetan, j- esaten da:

zait → jatazaio → jakozitzaizun → jatzun

Honek bereizgarrixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

(2) Hitanoko adizkixetan, NOR-NORI-NORK sailleko eta trinkueniraganaldiko hirugarren pertsonetan, z- / d- / x- / j- erabiltzen dira,berbeten arabera. Holantxe dira, esate baterako, dio eta dakitadizkixen hitanuak: ziok, zakiat / diok, diakiat / xauk, xakixat / jeutsak,jakixat.

Deban erabiltzen da z-, euskara batuan bezala, eta Mutrikukuada d-. Dana dala, honetan herri bixotan oso galduta dago hitanua.

Oñatin x- esaten da, eta j- erabiltzen da Deba ibarreko gaiñerakoberbetetan.

Trinko iragangaitzetan, baiña, d- erabiltzen da Ermuan, Eibarren,Elgoibarren eta Mendaron:

zagok/n → dagok/nzatorrek/n → datok/nzabilek/n → dabik/n

joan-en adizkixak dira salbuespena; j- dago honetan:

zihoak/n → joiak/nzihoazek/n → joiazak/n


(3) Iraganaldiko hirugarren pertsonetan, z- eta ø- erabiltzen dira,berbeten arabera: eban / zeban, etorren / zatorren. Gehiexenbat,Debabarrenian eta Deba erdiko berbeta batzuetan erabiltzen da z-.

Dana dala, adizki jakin batzuek beti dauke z-: izan-enak (zan, ziran),edun-en pluralekuak (zittuen), jardun-enak (ziharduen), iruditu-renak(zirudixen), eta *edin eta egin-enak (zeikien ‘zitekeen / zezakeen’).


(4) Aditz iragangaitzen bigarren pertsona pluralian, -(i)e eta -teatzizkixak erabiltzen dira, berbeten arabera: zarie / zarete.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

Debabarrenian, Soraluzen, Bergaran eta Antzuolan erabiltzen da -te,euskara batuan legez. Gaiñerako berbetetan, era honetako adizkixakdittugu:

zaudete → zagoze / zagoziezatozte → zatoze / zatoziezoazte → zoiaze / zoiaziezaitezte → zaittie

Iraganaldixan be, jakiña, ziñ(i)en, zenbizen, zengozen, zentozen,zindoiazen tankerakuak erabiltzen dira.


(5) Aditz iragankorren hirugarren pertsona pluralian, -e erabiltzen daDeba ibar osuan:

dute → dabedaukate → daukedakarte → dakarredarabilte → darabilledakite → dakixedihardute → dihardue

Iraganaldixan be, jakiña, -e dago: (z)eben, (z)euken, (z)ekarren,(z)erabillen, (z)ekixen, ziharduen.


(6) NOR-NORI-NORK saillian, datibua hirugarren pertsonia danian,adizki berezixak erabiltzen dira Bergaran, Antzuolan eta Oñatin:

diot → jatdiet → jetdio → jaodie → jaue

Oñatin, j- ordez, x- esaten da:


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

diot → xat

Hau bereizgarrixau kontuan izango da horretako herrixotakoberbetetan jarduterakuan.

(7) NOR-NORI sailleko adizkixen iragana, oraiñaldikuei -n gehittutaegitten da Deba ibar gehixenian:

zitzaidan → jatanzitzaion → jakon

Deban eta Mutrikun zit- be bada, euskara batuan bezala. Mutrikun,adiñeko jentiaren artian erabiltzen da, gehixenbat, zit- hori.Gazterixiaren jardunian, zakon tankerakuak zabaldu dira.

Hau ezaugarrixau kontuan izango da euskalkixan jarduterakuan.

Dana dala, azken boladan beste adizki batzuetara be zabaldu dairaganak holan egitteko joeria: dot → doten, deusku → deuskun,esate baterako. Holakuen ordez, baiña, betiko neban, (z)euskunjatorrak babestu eta zaindu bihar geunkez.

(8) Aditzetako pluralgille nagusixa -z da Deba ibarreko berbetabatzuetan:

zaizkio → jakozdakizki → dakizdarabiltza → darabizdauzka → daukazdaude → dagozdaitezke → leikez

Debabarreneko berbetak, Antzuola eta Bergara aldentzen dira.Honetan berbetotan beste aukera batzuk be badira, eta, esatebaterako, dauzkat, leizke, dare tankerakuak erabiltzen dira eduki,*edin eta egon-en adizkixetan. Gaiñera, egon-en gaude / gare,daude / dare tankerako adizkixak Deba erdiko beste herribatzuetan be erabiltzen dira.


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

*edun-en pluralgillia, ostera, -it- da Deba ibar osuan: dittu, dittugu,nittuen, zittuen tankerako adizkixak erabiltzen dira. Baiñairaganaldiko pluralian, genduzen / giñuzen, zenduzen / ziñuzen,zenduezen / ziñuzten tankerakuak erabiltzen dira.

Gaur egun, beste adizki batzuetara be zabaldu da -z hori: ditugu →

doguz / dittuguz, gara → garaz, dira → diraz, esate baterako. Honekbarrikuntzok dirala-eta, ohar bat egin nahi dogu: berbeta jasuan,behintzat, Euskal Herri osuan erabiltzen diran dittugu, gara, diratankerakuei emon bihar deutsegu lehentasuna.

Pluralgilliak dirala-eta, badira nabarmendu biharreko beste gauza bi:

a) Debabarrenian, NOR-NORI-NORK adizkixetako sustraixa *-i- izanarren, -z pluralgillia erabiltzen da:

dizkio → dioznizkion → niozen

Gauza berbera gertatzen da Mutrikun eta Deban, NOR-NORIsailleko adizkixetan:

zaizkio → zakoz

b) Debagoixenian, ostera, NOR-NORK sailleko adizkixetan ez dago-it- pluralgillerik:

zaitu → zaugaitu → gau

Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian. Esan diran barrikuntzak dira salbuespena: doguz /dittuguz, garaz, diraz tankerakuak.

(9) Bergaran, Antzuolan eta Debagoixenian, aditzak, gehixenetan, ezdau komunztadurarik egitten objektu pluralarekin. Baten batekbesterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotakogauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562.urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:

sagarrak emon dotsosagarrak gustetan jakosagarrak dakar poltsangauza danak daki

IV. JOKATU BAKO ADITZAK

(1) Erdal jatorriko partizipixuetan, -ado → -au egitten da gurealderdixan:

harrapatu → harrapausobratu → sobrau

Euskal jatorrikuetan eta maillegu zaharretan, ostera, -atu esaten da:aukeratu, eskatu, bedeinkatu, parkatu… Salbuespen gitxi batzukbadira, dana dala: jatorri euskaldunekuak izan arren, barriztau,izentau ‘izendatu’, nahastau esaten da.

Mutriku eta Deba aldentzen dira Deba ibarreko gaiñerakoberbetetatik. Honetan herri bixotan aukerakua da -au edo -atuerabiltzia: harrapatu zein harrapau, bixak esaten dira. Gaiñera,euskal jatorriko aditzetan be erabiltzen da -au:

begiratu → begirauhaserretu → hasarrauzoratu → zorau


(2) Erdal jatorriko partizipixuetan, -ido → -i(d)u egitten da gurealderdixan:

dibertitu→ dibertidukonbentzitu → konbenzidu


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

Euskal jatorrikuetan, ostera, -ittu esaten da: gorrittu, haundittu…

Oraingo honetan be Mutriku eta Deba aldentzen dira; -itxu(eskribitxu, kunplitxu) erabiltzen da, gehixenbat, honetan herribixotan.

Euskalkixan dihardugunian, bidezkua da -idu erabiltzia.

(3) ‘Partizipixua + TA’ da Deba ibar osuan juan dan aspaldi luzianerabiltzen dan egitturia: apurtuTA dago; bazkalduTA etorri naiztankerakuak.

Arrotza da gure artian ‘partizipixua + A’ egitturia: apurtuA dago.‘Partizipixua + RIK’ be ez da gaur egun arrunta, lantzian behinerabiltzen dan arren:

hori jakiñik, neu be etorriko nintzanzeuk egingo zenduela pentsaurik, trankil egon naiz

Horretara ba, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, bidezkua dogu ‘partizipixua + TA’ egitturiarilehentasuna emotia.

(4) Deba ibar osuan partizipixua erabiltzen da beti; hor konpon!moduko esapideren baten ez bada, zihero galduta dago aditzoiña.Euskalkixan dihardugunian, ba, ontzat emongo dogu antziñatikdatorren hori joeriori:

har ezazu → hartu egizuhar dezagun → hartu deigunhar dezaket → hartu neike

(5) Aditz izenak osatzeko orduan, alde haundixa dagoDebagoixeneko eta gaiñerako berbeten artian.

Debabarrenian eta Deba erdiko berbetarik gehixenetan, -tzen eta -ten baiño ez dagoz aukeran, eta erabilli be, gitxi gorabehera, euskarabatuan moduan erabiltzen dira. Dana dala, Deba erdiko berbetaaskotan, jo → joten, hil →hiltten egitten dira, eta oso zabalduta dago


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

ebagi → ebaten / ebaitten be.

Alderdi honetan, gaiñera, -n amaieria dauken aditz banaka batzuek,-tzen egitten dabe aditz izena; honetxek, gehixenbat:

ekin → ekitzenentzun → entzutzenirten → ertetzen / urtetzenjakin → jakitzenjardun → jardutzen

Debagoixenian, berriz, aditz izenak osatzeko aukera zabala dago:

a) -ten atzizkixa erabiltzen da aditzak -ri, -li, -ni, -gi, -ki, -a, -e, -oamaieria daukanian, eta holantxe da Mallabixan be kasu batzuetan.Hona hemen adibidiak:

ekarri → ekartenibili → ibilttenipini → ipintten / ifinttenjagi ‘jaiki’ → jagitteneduki → eukittenbota → botatenbete → betetenjaso → jasoten

b) Aditzak silaba bittik gora dittuanian, eta -atu, -itu, -tu amaieriadaukanian, -ketan egitten dau aditz izena:

eskatu → eskaketangorritu → gorriketanbigundu → bigunketan

c) Aditzak -au amaieria daukanian, -etan egitten dau aditz izena:

gustau → gustetan

d) Aditzak -idu amaieria daukanian, -iduten egitten dau aditz izena:


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

sentidu → sentiduten

Azkenengo sail bixetan, bestela jokatzen dau Oñatik. Herri honetan,aditzak -au eta -idu amaieria daukanian, -itten da aditz izena:

faltau → faltaittensentidu → sentitten


V. JOKAMOLDE BEREZIKO ADITZAK

Jokamolde berezixa dauke aditz jakin batzuek:

a) Iragankorrak dira igo(n) eta urten:

Udalatxeko tontorreraiño igo dogudomekan ez genduen etxetik urten

b) NOR zein NOR-NORI da hasarratu aditza, Deba ibarreko berbetabatzuetan:

hasarratu egin jako, eta kontuz ibilli zaitte

Jokamolde berbera dauke amorratu, berotu eta ernegau aditzak behorrekin esanguriorrekin erabiltzen diranian.

c) NOR zein NOR-NORI da akordau aditza berbeta batzuetan:

edurra dala-eta, mendira juatia akordau jako

d) NOR zein NOR-NORI da zoratu aditza berbeta batzuetan:

hainbeste matematika ikasitta, azkenian zoratu egin bihar jako

e) NOR-NORK zein NOR-NORI da pentsau aditza berbetabatzuetan:


_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________

niri neuri ondo pentsatzen jata hori parkiori egittia

f) NOR-NORK zein NOR-NORI dira aittu eta entendidu aditzakberbeta batzuetan:

horri asko aitzen jako pelota kontuetan

g) NOR erara jokatzen da ekin aditza Deba ibarreko berbetarikgehixenetan:

Elgoibarren ekin nintzan luzaruan lanian

h) NOR-NORI-NORK erara jokatzen dira begittu / begiratu, deittu,itxain / itxoin, lagundu, oratu / heldu aditzak Deba ibarrian:

zergaittik begiratzen deustazu holan?neuk deittuko deutsut, eta egin lo lasaiaittari itxaingo deutsagu, eta berak eruango gaittu automobillianlagunduko deustak hauxe amaitzen?eskutik oratuko deutsut, eta neuk pasauko zaittut beste aldera


4. MORFOSINTAXIA

(1) Esaldi osagarrixak egitteko dagozen aukera orokorrez gaiñera, -ena atzizkixa be erabiltzen da, aditz eta predikatu jakin batzuekin,Deba ibarrian:

badakit hemengua danaezagun dozu Iñakiren alabia zarena

Esaldi osagarrixen sail honetan, gure alderdiko beste egittura biaittatu bihar dira:

a) -en susmua / errezelua / notizia / kontua…

laster etorriko dan susmua daukatez dakit, ba, egixa ete dan hainbeste milloi tokau jakon kontua

b) izena + esaldixa + (e)la / (e)na:

errezelua daukat bera bakarrik etorriko dana

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura guztixok.

Deba ibarrian, ostera, arrotza da -(e)lako erabiltzia: etorriko dalakozurrumurrua zabaldu da barik, etorriko dan zurrumurrua esaten dagure artian. Jakina, azkenaldi honetan zabaldu dan *etorriko danarenzurrumurrua egitturia euskalgaiztua da, eta zuzendu biharrekua.

(2) Kausa esaldixak osatzeko dagozen egittura orokorrez gaiñera,‘aditza + eta’ be aukeran daukagu Deba ibarrian:

guazen hemendik, taberna danak itxi dittue eta

Aukeran daukagu ‘aditza + (e)la eta’ egitturia be:

Tourra zala-eta, Pirineuetara juan gara aurtengo oporretan


_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________

Galderetan be zergatik? orokorrarekin batera, beste aukera batzukbe badira Deba ibarrian. Sarri erabiltzen da, esate baterako, zer dala-eta?

zer dala-eta ez ziñan, ba, etorri?

Zer ba? egitturia be sarri erabiltzen da:

— Gaur ez dot urtengo— Zer, ba?

Zergatixa adierazteko beste aukera bat be bada gure alderdixan,partizipixo hutsa erabilliaz lortzen dana:

hain politta izan, eta nahi ez!dirua euki, eta zelan ez dozu, ba, erosi?ez dau ezer aitzen. Umia izan!

Esaldi luzietan, gehixenbat, ze eta zergatik (e)ze be sarri erabiltzendira:

Ez dot zinera juan nahi, zegaittik eze dirurik ez daukat, eta,gaiñera, nahixago dot kiroldegira juan

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura guztixok, baiña, ostera, bait- aurrizkixa (ezbaitaukat dirurik) arrotza da gure alderdixan, eta euskalkixandihardugunian, behintzat, hoba genduke bestiei emon lehentasuna.

(3) Esaldi kontzesibuak osatzeko dagozen egittura orokorrezgaiñera, Naparruan eta Gipuzkua gehixenian galduta dagoen arren,bizirik dago Deba ibarrian:

piperrik jakin ez arren, horrek esango dau zer edo zer

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.


_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________

(4) Helburuzko esaldixetan, -t(z)iagatik atzizki orokorrarekin batera,-t(z)iarren be bada Deba ibarrian:

zeu ikustiarren etorri naiz

Sarri erabiltzen dogun beste egittura bat be bada: -t(z)e aldera. Honaadibidia:

kontu batzuk kontatze aldera alkartu gara tabernan

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura bixok.

(5) Modu eta denpora esaldixak osatzeko, -(e)la atzizkixa erabiltzenda Deba ibarrian:

hiru urte neukazela, Durangora juan giñan bizi izatera

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau. Gure artian arrotza da, ostera, oraindik orainzabaldu dan -(e)larik (hiru urte neukazelarik), eta arrotza dalako,ziurrenera, oker erabiltzen dogu sarri. Hona hemen erabilleraokerraren adibidia:

*israeldarrak eraso gogorrak egin dittue, hainbat palestindar hildittuelarik

Hau bestiau da, ostera, gure artian betidanik erabilli dan egittura jatorra:

israeldarrak eraso gogorrak egin dittue, eta hainbat palestindarhil dittue

(6) Moduzko esaldixetan, Euskal Herri osoko moduan, alde batetik,eta, horrekin batera, legez (> letxe), bezela, erara erabiltzen diragure artian, berbeten arabera. Geure euskalkixan zein euskarabatuan dihardugunian erabilli geinkez honek egittura guztixok.

(7) Denbora esaldixetan, ‘aditza + ahala’ egitturia erabiltzen da,gertakari bi aldi berian betetzen diranian:


_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________

jan ahala ekartzen jittuen bildots txuletakbota ahala zunan eurixakobrau ahala gastatzen jok


(8) Esaldi konparatibuetan, lako erabiltzen da Deba ibarreko berbetabatzuetan:

uda guztixan ez dau egin gaur lako egun berorik

Hau egitturiau arrotz samarra da Debabarrenian, Soraluzen,Bergaran eta Antzuolan, eta euskara batuan hoba dogu danok bebezalako erabilli.

Deba ibar osokua da, ostera, lain. Destinatiboko atzizkixa eskatzendau beti:

geuretako lain badaukagu, baiña sobra haundirik bariketxerako lain patata hartzen dau ortuanbazkaltzeko lain ogi be ez don ekarri, barren!gaurko lain egin junat, eta etxera najoian


(9) Baldintzazko esaldixetan, egittura orokorrez gaiñera, -t(z)era beerabiltzen da:

manifestaziñua Bilbon izatera, neu be juango nonGabon Zaharretan danok alkartzera, jatetxe batera juangogaittun afaltzera, eta kitto!

Geure euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilli geinkehau egitturiau.

(10) Aurkaritza adierazteko, besterik eta baiño (hau gitxiago) dittuguaukeran:


_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________


umiak ez dau jan nahi, ez goserik ez daukalako, temiadaukalako baiñobat besterik ez dot erosi

Arrotza da, ostera, baizik orokorra Deba ibarrian.

Aurkaritza adierazteko, barren be badago Deba ibarreko berbetabatzuetan: Mendaron, Elgoibarren, Soraluzen, Eibarren, Ermuan etaMallabixan. Hona hemen adibide bat:

nora zoiaz hain goiz, seirak be ez dira, barren!

Bertoko euskalkixan zein geure eskualdeko euskara batuandihardugunian erabilli geinke hau egitturiau.

(11) Orobatasuna adierazten daben esaldixetan, nahiz orokorrazgaiñera, zein be erabiltzen da berbeta batzuetan:

bardin deuste zure motorra hartu zein neuria


(12) Galderetan gehixenbat, aukeria adierazten danian, alaerabiltzen da:

zer nahi dozu, barrura sartu ala kanpuan geldittu?

Bigarren aukeria isiltzen danian be ala hori erabiltzen dogu:

ez hator, ala?

Bertoko euskalkixan zein euskara batuan erabilli geinke hauegitturiau.

(13) Galderetan, entonaziñuaz gaiñera, al partikulia erabiltzen daDebabarrenian:

_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________

ez al dakizu zer gertatu dan?

Euskalkixan zein euskara batuan erabilli leike hau egitturiau.

(14) Mugimentuzko aditzen osagarri diren aditz izenak NON kasuanipintzen dira Debagoixenian:

ia zer pasetan dan ikusTEN noie

Euskalkixan zein geure eskualdeko euskara batuan dihardugunianerabilli geinke hau egitturiau. Euskal Herri osorako dihardugunian,ostera, hoba NORA kasua erabilli: ikusTERA noa.

(15) Bi zenbatzaillia izenaren ezkerretara zein eskumatara ipintzenda, berbeten arabera. Debabarrenian, Antzuolan, Bergaran etaOñatin, ezkerrian ipintzen da gehixenetan: bi etxe. Leku batzuetanaukerakua da: etxe bi / bi etxe.

Aukera bata zein bestia erabilli geinke, bai euskalkixan eta baittaeuskara batuan dihardugunian be.

(16) Deba erdikuan eta Debagoixenian, galdegaixa aditza beradanian, juan doia tankerako egitturak erabiltzen dira aditz trinkuetan:

parra-parra gastatzen dau horrek. —Bai, ba, euki dauka eta! ibilli dabil, eta azkenian izango dau ezbiharren bat! zer dabik: etorri hator ala juan hoia?


(17) Azken baten, ba, geure sintaxiko bereizgarri gehixenak erabilligeinkez euskara batuan; geure eskualdeko euskara batuandihardugunian, batez be. Baiña badira erderatik sartu eta, jardunjasuan behintzat, zuzentzia komeni diran egitturak; esate baterako,asike, oseake, aunke, eske, lo ke pasa, porke, segun-eta…Konponbidia ez da, gaiñera, oso gatxa:


_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________

asike, oseake → orduan, hortaz, horregaittik, horretara, holandala, ba,…

aunke → nahiz eta, arren…eske → izan be, aditza + eta, aditza + baiña…lo ke pasa → kontua da, gertatzen daporke → ze, zergaittik (e)ze…segun-eta → galdetzaillia + (e)n (zein dan, zenbat diran,

zelakua dan tankerakuak)

Gazterixiaren artian asko zabaldu da si erabiltzeko ohitturia:

si nik ez dakit → nik ez dakit baiña, nik ez dakit eta…


5. ALDAERAK

OHARRAK

Aldaerak zer diran argittu bihar dogu lehenengo eta behin. Berbajakin batek hartzen dittuan itxura desbardiñak dira aldaerak. Esatebaterako, beltz eta baltz berba bat esateko modu bi dira, berba batenaldaerak dira. Apurtu eta puskatu, ostera, ez dira berba baten itxuradesbardiñak. Oraingo honetan, berba bi dira, zihero desbardiñakdiran berba bi, eta, holakuak, hurrengo atalian, ‘Hiztegixan’,erakutsiko dira. Aldaerak arrazoi fonetikuen ondorixo izaten diragehixenetan, baiña arrazoi morfologikuak be tartian izaten diralantzian behin.

Bilduma honetan ez dittugu berba guztixen aldaera guztixak sartu.Aukera bat egin dogu, eta irizpide bi erabilli dittugu. Alde batetik, osozabalduta dagozenak izan dittugu kontuan, eta, bestetik, bakotxarenliteratura tradiziñuari begiratu deutsagu. Horrek baldintza bixokbetetzen ez zittuenak alde batera itxi dittugu.

Irizpide metodologiko jakin batzuk be erabilli dittugu.

Gertakari berbera berba baten baiño gehixagotan betetzen da iñoiz.Esate baterako, -l- eta -d- txandaka agertzen dira gitxienez be lauberbatan: belar / bedar, elur / edur, ilar / idar, zilar / zidar. Holakotaldiekin sail berezixa osatu dogu: arau multzuen sailla. Bigarrensaillian, gaiñerako guztixak, multzoka antolatu ezin diranak, batudittugu.

Aldaerak mugagabian eta singularrian ipiñi dittugu: gaztai, -a ‘gazta’,barri, -xa ‘berria’, esate baterako. Gure alderdixan gertatzen direnfonetismuak dirala-eta (e → i, o → u, i + a → ixa, -a + a → -ia),komenigarrixa begittandu jaku berba bakotxak, bai mugagabian etabai singularrian, zer itxura daukan erakustia.

Ez dogu kontuan hartu, i eta u bokalen eragiñez, a →e egitten dabenlegia, hau da, edurra →edurre, barrixa →barrixe. Aldaera bakotxaren


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

barruan barri, -xa, -xe ipintziak, asko luzatuko eta nahastuko ebanzerrendia, eta laburtze eta errazte aldera, barri, -xa baiño ez doguipiñi.

Zergaittik aukeratu dogun barrixa eta ez barrixe? Arrazoia hauxe da:Deba ibarrian barrixa da herririk gehixenetan erabiltzen dana; batez beMallabixan, Aramaixon eta Leintz ibarreko auzuetan erabiltzen dirabarrixe tankerakuak. Zabalduen dagoenaren alde egin dogu, azkenbaten.

Berba batek aldaera bi dittuanian, argibidiak behin bakarrik emondittugu, esate baterako: alkondara, -ia / arkondara, -ia ‘alkandora’.Bigarrena zerrendan ipintzerakuan, hauxe besterik ez dogu esan:arkondara, -ia. Ik. alkondara. Bigarren aldaeria euskara batukoberbera bada, berriz, ez dogu zerrendan ipiñi be egin. Esatebaterako, be / ere ‘ere’, baiña ere ez da zerrendan agiri.

Berbaren bat Deba ibar osokua ez danian, beronen sinonimoezagunagua be ipiñi dogu aldamenian. Esate baterako: eguakotx, -a / ebakoitz, -a / eguakitz, -a ‘egubakoitza; ostirala’. Debaibarrekuondako ez eze, gaiñerako euskaldunendako be lagungarriizango da —hala uste izan dogu, behintzat— ostirala hori.

Lagunarteko berbetia eta berbeta jasua be bereizi egin dittugu iñoiz.Esate baterako, bela eta belaxe erabiltzen dittugu geure egunerokojardunian, baiña garbi dago aldaera laburtuak dirana. Holakuetan,bela(xe). Jas. berihala(xe) ipiñi dogu. Jasuaren beste aldekua,lagunartekua da, eta holakuetan lag. laburduria erabilli dogu.

Deba ibarra zabala eta, hizkuntza aldetik, nabarra danez, aldaerabakotxa nun erabiltzen dan zehaztiak buruhauste haundi samarraksortu deuskuz, eta era honetara konpontzen ahalegindu gara:

1. Hasieran esan danez, hiru eremu nagusi dagoz Deba ibarrian, etaaldaerak eremu horretariko baten erabiltzen diranian, Dg(Debagoixena), De (Deba erdikua), Db (Debabarrena) laburdurakipiñi dittugu.

Gauzak, dana dala, ez dira estu-estuan hartu bihar. Behin baiño


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

gehixagotan, Db ipiñi arren, Debabarrenekua ez dan beste herrirenbaten be erabiltzen da hori aldaeriori. Alderantziz be sarri gertatzenda, hau da, Db ipiñi, eta Debabarreneko herri dan-danetan ezerabiltzia. Herrixak banan-banan ziheztia luze juango zan, etanahixago izan dogu zabal jokatu. Herri bakotxeko berbetak aztertzendiranian, orduan erakutsiko dira horrek ziheztasun guztixok.

2. Aldaera bat han eta hemen erabiltzen danian, eta bere eremuaargitzia gatxa egitten danian, berbeten arabera ipiñi dogu. Esatebaterako, urten / erten ‘irten’, berbeten arabera erabiltzen diralaesan dogu, gehixagoko ziheztasunetan sartu barik.

3. Herri baten aldaera bat baiño gehixago erabiltzen diranian, ezdogu ezer esan; erabiltzen diranak jaso besterik ez dogu egin. Herrihorretako berbetia aztertzen danian, orduan argittuko da zein danzaharra edo barrixa, zein dan zabalduen dagoena, eta gaiñerakogorabehera eta xehetasun guztixak.

4. Azkenik, Deba ibarrian aldaera bat baiño gehixago diranian, etahorretariko bat oso zabalduta dagoenian, eta bestia —edo bestiak—herri jakiñen baten baiño erabiltzen ez danian, zabalduen dagoenari,orok. (orokorra) laburduria ipiñi deutsagu.


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

ALDAERAK

I. ARAU MULTZUAK

(1) Berba jakin batzuen hasieran, u- dago Deba ibarreko lekurikgehixenetan:

ule, -ia (Dg, De) / ille, -ia (De, Db) ‘ilea’untza, -ia (Dg, De) / ultza, -ia (De) / iltze, -ia (De, Db) ‘iltzea’urten / erten ‘irten’, berbeten araberaurun, -a (Dg, De) / irin, -a (De, Db) ‘irina’

(2) <rr> aurrian, e →a egitten da sarri, baiña ez dauka indar berberaDeba ibar osuan:

bardin, -a (Dg, De) / berdin, -a (De, Db) ‘berdina’barri, -xa (Dg, De) / berri, -xa (De, Db) ‘berria’ (eta barriro /

berriro) basarri, -xa / baserri, -xa ‘baserria’, berbeten araberabaztar, -a (orok) ‘bazterra’bidar / bider ‘bider’, berbeten araberaedar, -a / eder, -a ‘ederra’, berbeten araberahasarratu / hasarretu ‘haserretu’, berbeten araberaizardi, -xa / izerdi, -xa ‘izerdia’, berbeten araberaiztar, -a / izter, -a ‘izterra’, berbeten araberamuskar, -a / musker, -a ‘muskerra’, berbeten araberapipar, -a / piper, -a ‘piperra’, berbeten araberapitxar, -a / pitxer, -a ‘pitxerra’, berbeten araberatxarri, -xa (orok) ‘txerria’ (eta txarri hiltzia, txarribodia,

txarrikixa, txarrikumia)

(3) Berba amaieran, -e → -a egitten da Deba ibar osoko berba jakinbatzuetan. Sarrien erabiltzen diranak aittatuko dittugu:

agura, -ia / agure, -ia ‘agurea’, berbeten araberaaltara, -ia / aldara, -ia ‘aldarea’, berbeten araberaandra, -ia (orok) ‘andrea’


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

arata, -ia ‘ahatea’arrautza, -ia (orok) ‘arrautza’basurda, -ia / basurde, -ia ‘basurdea’, berbeten araberabela, -ia (orok) ‘belea’hoba, -ia / hobe, -ia ‘hobea’, berbeten arabera-kuma, -ia (orok) ‘-kumea’ (eta katakuma, txakurkuma,

txarrikuma…)laba, -ia (orok) ‘labea’landara, -ia (orok) ‘landarea’lora, -ia (orok) ‘lorea’ota, -ia (orok) ‘otea’suba, -ia, suga, -ia / suge, -ia ‘sugea’, berbeten arabera-una, -ia (orok) ‘-une’ (eta auzuna, baltzuna, begirakuna…)untza, -ia (Dg, De) / ultza, -ia (De) ‘iltzea’

4) Berba amaieran, -ain → -an egitten da Deba ibar gehixenian,Debabarrenian izan ezik:

erran, -a (Dg) / errain, -a ‘erraina’ (ikusten danez, errainaldaeriaren eremua zabalagua da; Debagoixenian baiño ezda erabiltzen erran)

ezpan, -a / ezpain, -a (Db) ‘ezpaina’laban egin / labain egin (Db) ‘labain egin’orban, -a ‘orbaina’zan, -a / zain, -a (Db) ‘zaina’

Dana dala, Deba ibar osuan gain esaten da (eta gaiñian, gaiñeko,gaiñetik…)

(5) Naparruan eta Gipuzkuan moduan, antziñako *-ani → -ai egin daDeba ibarreko berbeta gitxi batzuetan; Debabarrenian, gehixenbat.Gaiñerakuetan, -ain egin da:

arrai, -xa / arrain, -a ‘arraina’usai, -a / usain, -a ‘usaina’zai / zain ‘zain’ (eta artzai / artzain, basozai / basozain,

umezai / umezain…)


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

(6) i bokalak, diptongo bateko bigarren osagaixa danian, bereondorengo z → x eta tz → tx aldatzen dittu, eta hori aldakuntziorieragin eta gero, galdu egitten da sarri. Ez da bardin betetzen Debaibarreko berbeta guztixetan: Debabarrena, Deba erdiko berbetabatzuk eta Oñati aldentzen dira:

a(i)xkora, -ia / aizkora, -ia ‘aizkora’, berbeten araberaatxekixa, -ia / aitzakixa, -ia ‘aitzakia’, berbeten araberaatxur, -a (orok) ‘aitzurra’bakotx, -a / bakoitz, -a ‘bakoitza’, berbeten araberaelexa, -ie (Aramaixo) / elixa, -ia / eliza, -ia ‘eliza’, berbeten

araberagatx, -a / gaitz, -a ‘gaitza’, berbeten araberago(i)x / goiz ‘goiz’, berbeten araberaharetx, -a / haritx, -a / haritz, -a ‘haritza’, berbeten araberahatx, -a / haitz, -a ‘haitza’, berbeten arabera ha(i)xe, -ia / haize, -ia ‘haizea’, berbeten araberakeixa, -ia (orok) ‘gerezia’le(i)xar, -a / lixar, -a / lizar, -a ‘lizarra’, berbeten araberanos / noiz ‘noiz’, berbeten arabera

(7) Berba jakin batzuetan, -l- ordez, -d- dago Deba ibarrian:

bedar, -a ‘belarra’ (eta bedartzia)edur, -a ‘elurra’ (eta edurruna, edurtia, edurtzia)idar, -a ‘ilarra’zidar, -a ‘zilarra’

(8) Deba ibarreko lekurik gehixenetan, -n- sartzen da berba jakinbatzuetan:

mamin, -a ‘mamia’ (eta ogi mamiña, ipurdi mamiñak)mihin, -a ‘mihia’premiña, -ia / premia, -xia (Db) ‘premia’zentzun, -a / zentzu, -a ‘zentzua’, berbeten arabera (eta

zentzunduna / zentzuduna)

(9) Deba erdiko berbetetan, -n- sartzen da esan aditzaren trinkuetan:diñot, diñok/n, diño, diñogu, diñozu, diñozue, diñue.


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

(10) f eta p / b txandaka erabiltzen dira, berbeten arabera:

alper, -a (orok) ‘alferra’ (eta alperrik, alperrikakua, alperrikua)fratel, -a / flater, -a / plater, -a ‘platera’, berbeten araberafraka, -ia / praka, -ia ‘praka’, berbeten araberafrijidu / prijidu ‘frijitu’, berbeten araberafriztixa, -ia / priztixa, -ia ‘piztia’, berbeten araberahafixa, -ia (Dg, De) / hapixa, -ia (De) / habixa, -ia (De, Db)

‘habia’ifar, -a / ipar, -a ‘iparra’, berbeten arabera ifiñi / ipiñi ‘ipini’, berbeten araberanapar, -a (orok) ‘nafarra’ (eta Naparrua)

(11) ‘-n amaierako aditz batzuk + aldi’ batzen diranian, -t- zein -n-agertzen dira, berbeten arabera:

egotaldi, -xa / egonaldi, -xa ‘egonaldia’ekittaldi, -xa / ekiñaldi, -xa ‘ekinaldia’jutaldi, -xa / juanaldi, -xa / fanaldi, -xa ‘joanaldia’

(12) Zenbait partizipixotan, -gi dago Deba ibarreko berbetabatzuetan:

eba(g)i / ebaki ‘ebaki’, berbeten araberaegogi (Dg) / egoki ‘egoki’eraba(g)i / erabaki ‘erabaki’, berbeten araberaere(g)i / iriki (Db) ‘ireki’ese(g)i / ixe(g)i / eske(g)i ‘eseki’, berbeten araberaja(g)i (Dg, De) / jaiki (De, Db) ‘jaiki’

(13) Partizipixo batzuetan, -ittu dago Deba ibarreko berbetabatzuetan:

baltzittu / balztu / belztu ‘belztu’, berbeten araberahotzittu / hoztu ‘hoztu’, berbeten araberahutsittu / hustu ‘hustu’, berbeten arabera


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

II. BESTE ALDAERA BATZUK

agiri ‘ageri’ahizta, -ia (Dg, De) / ahizpa, -ia (De, Db) ‘ahizpa’aittatu ‘aipatu’, baiña berba barrixetan aipamena, aipuaalkar ‘elkar’ (eta alkarrizketia, alkartasuna, alkartia)alkondara, -ia / arkondara, -ia ‘alkandora’, berbeten arabera altara, -ia / aldara, -ia ‘aldarea’, berbeten araberaantzerako, -ua / antzeko, -ua ‘antzekoa’ardau, -a ‘ardoa’ (eta ardauzalia, sagardaua)arkondara, -ia. Ik. alkondaraatara / etara ‘atera’aterri, -xa ‘ateri’atzamar, -a / atzapar, -a ‘atzamarra; hatza’atzapar, -a. Ik. atzamaraurki, -xa / aulki, -xa ‘aulkia’, berbeten arabera

bakaillau, -a / bakillau, -a ‘bakailaoa’bakillau, -a. Ik. bakaillaubako, -ua (orok) / gabeko, -ua ‘gabekoa’ (eta ganorabakua,

lotsabakua...)baltz, -a (Dg, De) / beltz, -a (De, Db) ‘beltza’ (eta baltzittu, baltzuna)barik (orok) / gabe ‘gabe’barre, -ia ‘barrea’ (eta irribarria)barrez / berriz ‘berriz; ostera, gainera’be / ere (Db) ‘ere’beittu ‘begitu, begiratu’bekarra, -ia / makar, -a ‘makarra’, berbeten araberabela(xe). Jas. berihala(xe)bende / mende ‘mende’betik (Dg) / beti ‘beti’bialdu ‘bidaldu; bidali’bildur, -a ‘beldurra’ (eta bildurgarrixa, bildurtixa)bixamon, -a ‘biharamuna’borobil, -a / biribil, -a ‘biribila’burdi, -xa ‘gurdia’ (eta burdikadia)burpil, -a / kurpil, -a / gurpil, -a ‘gurpila’burruka, -ia ‘borroka’ (eta burrukalarixa)buztarri, -xa / uztarri, -xa ‘uztarria’, berbeten arabera


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

dana ‘dena’ (eta dana dala ‘dena dela’)denpora, -ia / denbora, -ia ‘denbora’, berbeten arabera

ebakoitz, -a / eguakitz, -a / eguakotx, -a ‘egubakoitza; ostirala’,berbeten arabera

eguakitz, -a. Ik. ebakoitzeguakotx, -a. Ik. ebakoitzemon (Dg, De) / emun (Dg) / eman (Db) ‘eman’emun. Ik. emonerdeldun, -a / erdaldun, -a ‘erdalduna’erdera, -ia ‘erdara’, baiña erdalgaiztua eretxi, -xa / eritxi, -xa / iritxi, -xa ‘iritzia’, baiña berba barrixetan

irizpidiaeritxi, -xa. Ik. eretxierrazoi, -a / errezoi, -a / arrazoi, -a ‘arrazoia’errez, -a / erraz, -a ‘erraza’errezoi, -a. Ik. errazoierropa, -ia ‘arropa’eskeiñi / eskiñi / eskindu ‘eskaini’eskindu. Ik. eskeiñieskiñi. Ik. eskeiñieskuma, -ia ‘eskuina’ (eta eskumatarra)eskutur, -a / eskumutur, -a (Db) ‘eskumuturra’etara. Ik. ataraete ‘ote’etxain / etxoin / itxain / itxoin ‘itxaron’, berbeten araberaetxoin. Ik. etxainetzin (orok) / etzun (De) / etzan (De, Db) ‘etzan’etzun. Ik. etzineuskera, -ia ‘euskara’, baiña Euskal Herrixa, euskalduna,

euskalgaiztua

fan (Dg, De) / fuen (Dg) / juan, juen (orok) ‘joan’fuen. Ik. fan

gaztai, -a ‘gazta’gili-gili / kili-kili ‘kili-kili’, berbeten araberagitxi (Db, De) / gutxi (De, Dg) ‘gutxi’


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

gizur, -a (Db, De) / guzur, -a (De, Dg) ‘gezurra’gultzurrun, -a / guntzurrun, -a ‘giltzurruna’guntzurrun, -a. Ik. gultzurrun guzur, -a. Ik. gizur

hamen / hemen ‘hemen’harañegun / herañegun ‘herenegun’haundi, -xa ‘handia’hazur, -a ‘hezurra’herañegun. Ik. harañegunherdoi, -xa / ordei, -xa ‘herdoila’hode, -ia ‘hodeia’ (eta eguraldi hodiatua, zeru hodiatua)

igari egin ‘igeri egin’ikubil, -a / ukabil, -a ‘ukabila’ikutu ‘ukitu’illatargi, -xa / iratargi, -xa / itargi, -xa ‘iratargia; ilargia’,

berbeten araberaiñuntz, -a / iruntz, -a / ihintz, -a (Db, De) ‘ihintza’ipoin, -a / ipuin, -a ‘ipuina’irakorri / irakurri ‘irakurri’iratargi, -xa. Ik. illatargiiritxi, -xa. Ik. eretxiiruntsi ‘irentsi’iruntz, -a. Ik. iñuntzitargi, -xa. Ik. illatargiitxain. Ik. etxainitxi 1. ‘itxi’, 2. ‘utzi, laga’itxoin. Ik. etxain

jente, -ia / jende, -ia ‘jendea’, berbeten araberajuan / juen. Ik. fanjun. Jas. juan / juen

kakarraldo, -ua ‘kakalardoa’kerten, -a (Db, De) / kirten, -a (De, Dg) ‘kirtena’kipula, -ia ‘tipula’kurpil, -a. Ik. burpil


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

lebatz, -a / le(g)atz, -a ‘legatza’, berbeten araberalehelengo, -ua / lehenengo , -ua ‘lehenengoa’

madura, -ia / padura, -ia ‘padura; zingira’, berbeten araberamailluki, -xa ‘marrubia’matrailla, -ia ‘masaila’ (eta matrailla gorrixa, matrailla hagiña,

matrailla hazurra, matraillakua)mobidu ‘mugitu’mustur, -a / mutur, -a ‘muturra’, berbeten arabera

nahar, -a (Dg) / lahar, -a ‘laharra; sasia’narru, -a ‘larrua’ (eta narru sendua, narrugorrixan, narrukua

emon, narrukua hartu, narrutan egin)nasai, -xa ‘nasaia’ (arropa) nere (Db, De) / nire (De, Dg) ‘nire’ (eta neri / niri, nerekin /

nirekin, neretako / niretako…)nun ‘non’ (eta iñun, iñundik, iñungo…; nundik, nungua,

nuntarra…)

oin. Jas. orain (eta ondiño, ondiok, ondiokan…)okots, -a ‘kokotsa’ordei, -xa. Ik. herdoiorixo, -ua / olixo, -ua ‘olioa’, berbeten arabera

parkatu / barkatu ‘barkatu’, berbeten arabera pekatu, -a ‘bekatua’puskat (Dg, De) / pixkat (De, Db) ‘puska bat, pixka bat’

sapai, -xa (Db, De) / sabai, -xa (De, Dg) ‘sabaia’solo, -ua / soro, -ua ‘soroa’, berbeten araberasuba, -ia / suga, -ia / suge, -ia ‘sugea’suga, -ia. Ik. subasuhin, -a ‘suhia’sur, -a ‘sudurra’ (eta surpekua lag. ‘bibotea’, surzilluak

‘sudurzuloak’)

takar, -a / zazkar, -a / zakar, -a ‘zakarra’tantaka, -ia / tantan, -a / tanta, -ia ‘tanta’tantan, -a. Ik. tantaka


_____________________________ ALDAERAK _____________________________

tolostu ‘tolestu’

txindurri, -xa / txiñurri, -xa ‘inurria’, berbeten araberatxiñurri, -xa. Ik. txindurritxintxilik ‘zintzilik’txitxara, -ia ‘zizarea’txix, -a ‘pisa’ (eta txixaguria, txixalarrixa)

urrin ‘urrun’

zazkar, -a. Ik. takar


6. HIZTEGIXA

OHARRAK

Lehenengo eta behin, Hiztegi honetan zer motatako berbak sartudittugun argittu nahi dogu.

1. Alde batetik, berezixak diranak baiño ez dittugu sartu; zerrendatikkanpo geratu dira Euskal Herri guztixan erabiltzen diran ogi, ur, odol,euli, egur tankerako ugarixak.

2. Beste alde batetik, berriz, Deba ibarreko bizilagunok geureeguneroko jardunian erabiltzen dittugun berbak sartu dittugu. Aldebatera itxi dira, ba, bizibide jakin bati lotutako berba tekniko etaberezixak: baserrittarrenak, arrantzalienak, ehiztarixenak,eskopetagintzakuak, torlojugintzakuak, ehungintzakuak, eta abar.Alde batera itxi dira sail berezixetako berbak be: txori eta hegaztiizenak, landara eta perretxiku izenak, zomorro eta animalixa izenak,arrain izenak, eta abar.

3. Hirugarrenik eta azkenik, guk ez dogu arkeologixa biharrik eginnahi izan. Hau da, gure asmua ez da antziñako berbak, edo adinhaundiko lagun banaka batzuek darabizenak jasotzia. Holakoren batagertzen bada, etorkizunerako egokixa begittandu jakulako izan da,alperriko erderakadak baztertzeko, eta hizkuntziarendakoaberasgarri begittandu jakulako, azken baten.

Aldaeren atalian egin dogun moduan, berbak be mugagabian etasingularrian ipiñi dittugu. Era berian, ez dogu kontuan hartu, i eta ubokalen ondoren, a →e eragitten daben legia, hau da, odoloste, -iaipiñi dogu, eta alde batera itxi dittugu odolostie tankerakuak. Lehenbe esan dogu odolostia erakuak dagozela zabalduen Deba ibarrian,eta zabalduen egote horri emon deutsagu lehentasuna. Baiña,barriro diñogu, a → e egittia ez dogu iñundik iñora be txartzat joteneta gaitzesten, arau zuzena dalako, eta euren betiko arauari jarraitziada horrendako herrixotakuendako bidia eta legia.


_____________________________ HIZTEGIXA _____________________________

Berba bakotxaren eremua garbi samar dagoenian, betiko laburdurakerabilli dittugu: Db (Debabarrena), De (Deba erdikua) eta Dg(Debagoixena), baiña, barriro gogoratu nahi dogu, horrek banaketokezin dirala estu-estuan hartu. Berbak, gaiñera, oso “ibiltarixak” dira,eta, berba kontuan, nekeza gertatzen da muga zihetzak eta zorrotzakezartzia.

Hizkuntza maillak be bereizi dittugu lantzian behin: jas. (berbetajasokua) eta lag. (lagunarteko berbetakua) erabilli dittuguhorretarako.

Beste laburdura batzuk be erabilli dittugu: ant. (antonimua, edokontrako esanguria daukan berbia), sin. (sinonimua, edo balixobereko edo antzeko —gehixenetan esangura eta erabillera bardin-bardiñekuak izaten ez diralako— berbia), ald. (aldaeria).

Berbaren batzuk hobeto azaltziarren, adibidiak ipiñi dittugualdamenian. Danon lagungarri izango diralakuan gagoz, batez begure eskualdian bizi, baiña bertoko berbetia ez dakixenendako, etabaitta gure eskualdian bizi ez arren, hemengo barri jakin nahidabenendako be. Lantzian behin, gaiñera, esapidiak be ipiñi dittugu:esap. laburduria dauke ezaugarri.

Gaztelaniazko berbia be ipiñi dogu iñoiz: gazt. laburduria daholakuetan ezaugarri. Sarri erabiltzen dittugu erderakada gordiñak,ustez eta euskeriak ez daukala ordaiñik. Euskerazko ordaiñik ezdagoenian, bidezkua eta zentzuzkua da erderara jotia —edozeinerderatara, gaiñera!—, baiña etxian ordain egokixa edukitta, ez dagoauzuetatik ekartzen ekin biharrik.

Berba bakotxaren onduan ordain bi ipiñi dittugu sarri, esate baterako,odoloste, -ia ‘odolostea; odolkia’. Bigarren ordaiña, Euskal Herrixanzabalduena eta ezagunena dana da, jakiña. Lehenengua, ostera,geure eskualdeko euskara batuan erabilli geinkena da.

Liburuaren lehenengo atalian esan dogunez, sarri izango dogu geureherri barruan bertan be euskara batua erabilli biharra, baiña euskarabatua erabiltziak ez dau esan gura geure berbetia zihero alde bateraitxi bihar dogunik. Hain zuzen, berbak eta esapidiak batez be, geure


etxeko harrobittik atara geinkez.



a i t t unke r i xa

Aabade, -ia ‘abadea; apaiza’aberats barri, -xa ‘aberats berria’:

dana txaletez eta aberats barrizbete jaku herrixa. Sin. zorribiztu

abixau ‘abiatu; irten, hasi’: goixekobostetan abixau giñan mendira /etxetik urten eta batera, eurixaabixau jon

abixada, -ia ‘abiada’: abixadiahartu, eta egizu salto bildur barik/ automobil karreria ikusten egongiñan, eta sekulako abixadanpasatzen ziran gure aurrian

abonau ‘abonatu; goraipatu’: onaei don Errealera ekarri dabenjokalarixa; egunkarixan abonaujune, behintzat. Sin. ponderau

adore, -ia ‘adorea; kemena, gazt.ánimo, motivación’: adorehaundirik barik najabik juan danaspaldixan

adur, -a ‘adurra; lerdea’: adurradarixola jagok telebisiñuaribegira

afan, -a ‘afana’ 1. harrokeria, 2.grina: danak berari begiradagozela-eta, afan usaiñakhartuta jabik / juan danaspaldixan, pelotia dala-eta,bada baztarretan afana!

aguro ‘agudo; laster’: juan zaittezegunkari billa, eta ekarri aguro

ahalegindu ‘ahalegindu; saiatu’:behin eta barriro ahaleginduarren, alperrik izan da. Sin.ahalegiña egin, zaildu

ahalegiña egin ‘ahalegina egin;saiatu’. Sin. ahalegindu, zaildu

ahobero, -ua ‘ahoberoa; gazt.farol, bocazas’: ahobero hutsakdittuk eibartarrak: Eibarko‘oilluak’, ‘txi-txak’ baiño ez dittukBergaran. Sin. ahozabal

ahofin, -a ‘ahofina; mokofina’:ganorazko jatetxeren baterakonbidau biharko dozu, ahofiñada eta

ahokada, -ia ‘ahokada’ 1. ahobete,2. gehiegikeria: horrek bota jonbotatzeko ahokadia: Ameriketanenpresarixo haundixa dabelasemia!

ahozabal, -a ‘ahozabala; gazt.farol, bocazas’. Sin. ahobero

ahozatar, -a ‘ahozatarra;biraolaria’: ez dok giro ahozatarhorren onduan; beti jihardukmekauenka baten!

aidian (lag) ‘aidean; erraz, laster’:aidian egingo dittu horrekeskolako biharrak! / aidianirabazi juek Jokin Etxanizek etaZezeagak pelota partidua

aiñube, -ia ‘ainubea; lekuitzaltsua’. Ant. eguzki begi. Sin.laiotz

aitta besuetako, -ua ‘aitabesoetakoa; aitabitxi’. Sin. aittapunteko

aittajaun, -a (Dg, De) ‘aitajauna;aitona’. Sin. aittitta

aitta punteko, -ua (Dg, De) ‘aitapontekoa; aitabitxi’. Sin. aittabesuetako

aittitta ‘aitita; aitona’ Sin. aittajaunaittu ‘aditu; ulertu’: esan duana ez

juat ondo aittu / pelota kontuan


a i t zak i xa

asko aitzen jakok horri. Esap. ai-tzen emon ‘aditzera eman’; okeraittua ‘oker aditua; gaizki ulertua’

aittunkerixa, -ia ‘aditunkeria;pedantekeria’: ez jakiñat aittuadan ala ez, baiña aittunkerixia,behintzat, ez jakon falta

aitzakixa, -ia. Ik. atxekixaaje, -ia ‘ajea; larregi edan eta erre

osteko gorputzaldi txarra’. Sin.bixamon, oste. Esap. aje eguna‘astelehena’

akabau ‘akabatu’. Sin. amaittu,bukatu

akabera, -ia ‘akabera’. Sin.amaiera, bukaera

akordau ‘akordatu’ 1. gogoratu, 2.bururatu, 3. konturatu: ez nazakordau sartu zarenien

albait ‘albait; ahalik eta’: albaitlasterren amaittu bihar jittunatgaurko zeregiñak. Sin. hainbat

aldapa, -ia ‘aldapa’: gustokolekuan ez ei da aldaparik. Sin.aldats

aldats, -a ‘aldatsa’: aldats gogorradago Kanpanzartik Udalatxera.Sin. aldapa

alde, -ia ‘aldea’ 1. alderdia, 2.diferentzia: hiru minutuko aldiaatara jeutsak lehenenguakbigarrenari / alde ederra dagoBilbon edo Donostian bizi!

aldendu ‘aldendu’ 1. galdu, 2.urrundu: giltzak aldendu jataz,eta ezin etxera sartu / ez hadigugandik larregi aldendu

aldra, -ia ‘aldra; talde handia’:sekulako txori aldria ikusten zan

zeru gaiñianalogeran ‘alogeran; alokairuan’:

automobilla alogeran hartu, etaMenorca osua ikusi gendunan

ama besuetako, -ua ‘amabesoetakoa; amabitxi’. Sin. amapunteko

amaiera, -ia ‘amaiera’. Sin.akabera, bukaera

amaittu ‘amaitu’. Sin. akabau,bukatu

amama ‘amama’ 1. amona. Sin.amandre, 2. (lag) gazt. ‘chollo’:kriston amama jaukagu irakaslehonekin, piperrik be ez jokikusten eta!

amandre, -ia (Dg, De) ‘amandrea;amona’. Sin. amama

ama punteko, -ua (Dg, De) ‘amapontekoa; amabitxi’. Sin. amabesuetako

amaraun, -a ‘amarauna; armiarmasarea’. Ald. amelaun, ameraun.Sin. marasmaetxe. Esap.amaraunak jo ‘amaraunakkendu’: hartu egizu eskobia, etajo horrek hormako amaraunok

amatau ‘amatatu; itzali’. Sin.emendau, itxungi

amelaun, -a. Ik. amaraunameraun, -a. Ik. amaraunanabasa, -ia ‘anabasa; nahastea,

kaosa’: gela honetan dagoegoteko anabasia!

andera, -ia ‘andera; panpina’. Sin.kopin

andrazko, -ua ‘andrazkoa;emakumezkoa’: andrazko gitxizan kalian zapatu gabaz. Ant.


a ta r ramen tu

gizakume, gizonezkoanpor, -a ‘anporra’ 1. enborra, 2.

gezur handiaanporlari, -xa ‘anporlaria; gezurti

amorratua’: ez egixok horri danasiñistu, anporlari itzala dok eta

antosin, -a ‘antosina; metalezkoedalontzia’. Sin. txolet, txolot

ants, -a ‘antsa; usain txarra’: itxiatia, kriston antsa dator eta

antxitxika (Db, De) ‘antxitxika;lasterka’. Sin. antxitxiketan,ariñeketan, postaka, saltaka,takarradan

antxitxiketan (Db, De)‘antxitxiketan; lasterka’. Sin.antxitxika, ariñeketan, postaka,saltaka, takarradan

antz, -a ‘antza; itxura’: aittaren antzhaundixa dauka horrek. Sin.traza

antzigar, -a ‘antzigarra;zuhaitzetan-eta egiten denizotza’. Sin. lantxurda, zurda

apropos ‘apropos; nahita’:apropos esan eutsan, baekixenhasarratuko jakona eta

apropos, -a ‘aproposa; egokia’:eguraldi aproposa egitten jongaur etxian geratzeko, eurixabota ahala don eta. Sin.aukerako, primerako

apurtu ‘apurtu; puskatu’aran, -a ‘arana’: patxarana

egitteko, aran billa juango gaittukUrbasa aldera. Ik. okaran

aratian ‘aratian; gazt. nadar deespalda’: aratian igeri egittia dokberorren berezittasuna

Aratoste, -iak. Ik. AratusteAratuste, -iak (Dg, De)

‘Aratusteak; Inauteriak’. Ald.Aratoste

ardi, -xa ‘ardia’ 1. ardia, 2. (Dg, De)arkakusoa

ariñeketan ‘arineketan; lasterka’.Sin. antxitxika, antxitxiketan,postaka, saltaka, takarradan

arkakoxo, -ua (Db, De)‘arkakusoa’. Sin. ardi

armiarma, -ia ‘armiarma’. Sin.hamarratz, marasma, marma

armozau ‘armozatu; gosaldu’armozu, -a ‘armozua; gosaria’arramuzkada, -ia ‘arramuzkada;

gazt. bufido’: egin deutsanarramuzkadiakin, laster alde eginjon inguruetatik

arrapataka ‘arrapataka;arrapaladan’: hor ibilli zan, beregelan, baztarrak danak astintzen,arrapataka baten

arrara, -ia ‘arrara; zirrara’:egundoko arraria egin eustanzuek danok han ikustiak. Sin.zarrada

arrastada, -ia ‘arrastada; gazt.rozadura’: garajetik urteterakuan,kriston arrastadia egin jeutsanatautomobillari

arrastaka ‘arrastaka’. Sin.narrasian, tarrasian, tatarrez

arrio egin ‘arrio egin; atzera egin’:posturia egin, eta dirua mahaigaiñera bota eta gero, arrio eginjok bildurti horrek. Sin.karraskadia jo

arriolari, -xa ‘arriolaria; apostua itxi


a tondu

ostean atzera egiten duena’: ezegixok jaramonik egin horri,arriolari bildurtixa dok eta

artati, -xa. Ik. artaziartazi, -xa (Dg, De) ‘artazia’. Ald.

artati. Sin. gonazi, guraizaartzain, -a ‘artzaina’. Sin. pastoreatarramentu, -a ‘atarramendua;

gazt. paradero’: gaztetan osoona zuan foballian, baiña, gero,hankia hondatu-edo, etaatarramentu txarra izan juan. Sin.burubide

atondu ‘atondu; gertatu’: bazkarixaatondu bihar juat, lagunakjatozak eta

atseden, -a ‘atsedena; gazt.descanso’: atseden txiki bategingo dogu

atxekixa, -ia ‘aitzakia’. Ald.aitzakixa

atxekixau ‘atxekixatu; kritikatu’:atxekixau dok bazkarixa, baiñaez dok hondar askorik laga!

atximurkada, -ia ‘atximurkada’.Ald. atxumurkada,t x a t x i m u r k a d a ,txitximurkada…

atxumurkada, -ia. Ik.atximurkada

atzamar, -a ‘atzamarra; hatza’:makiñiak harrapauta, atzamar bifalta jakoz eskumako eskuan.Ald. atzapar

atzapar, -a ‘atzaparra; hatza’. Ald.atzamar

atzekoz aurrera ‘atzekoz aurrera;alderantziz’: atzekoz aurrerajantzi dozu jertsia. Ant. erara

atzen, -a ‘atzena; azkena’atzera ‘atzera’ 1. gibelera, 2.

berriro. Sin. ostera: atzera beetorriko dok hori dirua edozeozer eskatzera

aukerako, -ua ‘aukerakoa; egokia’:aukerako laguna dozu horimendirako. Sin. apropos,primerako

aupets, -a ‘aupatsa; korrokada’:umiak larregi jan dau, etaaupeska dihardu

aurrenengo, -ua ‘aurrenengoa;lehena’. Sin. lehelengo,lehenengo

autsi! ‘autsi; hartu, tori’: zeuria daladiñozu hau diruau; autsi, ba,gogaikarrixori!

autu, -a ‘autua; berriketarako gaia,jarduna’: beti jagok kalian, etabeti batzen jok autua

autubatzaille, -ia ‘autubatzailea;gazt. ‘chismos@, cotilla, portera’:aukerako autubatzaillia gureAndoni: kaleko kontu danakesaten jeuskuzak berak

aztarren, -a ‘aztarrena; aztarna’.Sin. lorratz

aztoratu ‘aztoratu; asaldatu’:trankildu hadi, aztoratuta ikustenhaut eta


beg i t tanz i ño

Bbaba, -ia ‘baba’ 1. babarruna,

indaba, 2. azaleko handituurtsua. Sin. pusla. Hitzelkartuak: baba baltza, babagorrixa, babajana, baba zurixa

badaezpada ‘badaezpada; gazt.por si acaso’: badaezpada, hartueurittakua, eurittara dago eta

badaezpadako, -ua‘badaezpadakoa’ 1. dudakoa, 2.gazt. mediocre: badaezpadakoperretxikurik ez ekarri, gero! /hori gizonori badaezpadakua da,eta kontuz ibilli / jakintsu ustekobadaezpadako jente morduajagok hemen

bai horixe ‘bai horixe’. Sin.erregular, horixe baietz, jakiña

baleike ‘baliteke’. Sin. baleitteke,biharbada, harenbaten,leikiana izan

baleitteke ‘baliteke’. Sin. baleike,biharbada, harenbaten,leikiana izan

baltzuna, -ia ‘beltzunea’. Sin.ubeldu

bapez, -a ‘bapeza (< bat (b)ereeza); ezereza’: hori berori be ezdok, gero, bapeza! Sin. hutsarenhurrengo

bariku, -a (Db, De) ‘barikua;ostirala’. Ald. barixaku. Sin.egubakoitz

barixaku, -a. Ik. barikubarriketa, -ia ‘berriketa; jarduna’:

horrek bixok batzen diranian, betibarriketan. Esap. barriketabakua ‘zintzoa’: mutil zintzua dok

hori, barriketa bakua; barriketagitxi ‘txantxarik ez’: barriketagitxi erabiltzen jok horrek, serixobeti!; barriketakua ez izan‘txantxetakoa ez izan’: ez da,gero, barriketakua Guatemalakokontua: hamar milla lagunetikgora hil ei dira lurrikariakin

barritsu, -a ‘berritsua’. Sin.berbalari, berbatsu, kontulau

basa, -ia ‘basa; lohia’. Sin.basatza, lokatza

basarrittar, -a ‘baserritarra;nekazaria’. Ald. baserrittar

basatza, -ia ‘basatza; lohia’: juandan egunotan egin dittueneurixekin, sekulako basatziadago bidian. Sin. basa, lokatza

baserrittar, -a. Ik. basarrittarbatera-batera ‘batera-batera; bat-

batean’: gaixotu, eta batera-batera hil zan

batez be ‘batez ere’. Sin.gehixenbat

batu ‘batu’ 1. bildu, 2. jetzi:zortzirak dira, eta behixak batubarik ondiño!

batzar, -a ‘batzarra; bilera, bilkura’begirakuna, -ia ‘begirakunea;

begiratua’: ikaratu egin ninduenharen begirakuniak

begittandu ‘begitandu; iruditu’:urriñetik ikusitta, Anderbegittandu jata / hori arkondarioriillunegixa begittantzen jatakhiretako. Sin. pentsau

begittanziño, -ua ‘begitanzioa;irudipena’: hori ezin da egixaizan; zeure begittanziñoren bat


beh inguan

izango dabehinguan ‘behingoan’: ez don

behinguan etorri, gero! Sin.berihalakuan

beillegi, -xa (Dg) ‘beilegia;horixka’. Sin. laru

beinke ‘beinke; hala da’: zeiñekesango juan bere buruari tiroegin bihar eutsanik? —Beinke,beinke!

bekarra, -ia ‘bekarra’: garbittuegizu aurpegixa, eta kenduhorrek bekarrok. Sin. makar

bekoki, -xa ‘bekokia; kopeta’belakuan. Jas. berihalakuanbelarrondoko, -ua ‘belarrondokoa;

gazt. tortazo’: harek maixuakbelarrondoko galantak emoteneuskuzan

belaun katillu, -a ‘belaun katilua;gazt. rótula’: lurrera jausi, etabelaun katillua apurtu egin ei jako

bendixa. Jas. berendixaberakatz, -a ‘berakatza; baratxuria’berakatz zopa, -ia ‘berakatz zopa;

baratxuri zopa’berba, -ia ‘berba; hitza’berba egin ‘berba egin; hitz egin’berbia emon ‘berba eman; hitza

eman, agindu’: berbia emonbadau, beteko dau, zintzua daeta

berbakizuna ipiñi ‘berbakizunaipini; gazt. dar que hablar’:horrek saltsia eta berbakizunaipiñiko jok, behintzat!

berbalari, -xa ‘berbalaria’. Sin.barritsu, berbatsu, kontulau

berbaro, -ua ‘berbaroa; hizketa

hotsa’: baten bat bada etxebarruan, berbarua entzuten daeta

berbatsu, -a ‘berbatsua’: berbatsuetorri haiz gaur; zurrutian ibillihaiz, ala? Sin. barritsu,berbalari, kontulau

berbeta, -ia ‘berbeta’ 1. hizkera, 2.hizkuntza

berebiziko, -ua ‘berebizikoa’:berebiziko onduen ibilligintzuazan Patagonian. Sin.demaseko, egundoko, itzal,kriston, makaleko, sekulako

berendixa ‘berendia; gazt.mengano’: urlixak gauza batjiñok, berendixak beste bat… ezjakixat zeiñi jaramon egin. Ik.urlixa

berihalakuan ‘berehalakoan’. Sin.behinguan

berna, -ia ‘berna’: praka laburrekingiñoiazen, asun artian sartu, etaederto erre genduzen bernak!

bernazur, -a ‘bernezurra’bertan ‘bertan’ 1. han bertan, 2.

hurbil: etxetik bertan agertu dokhilda. Sin. gertu, hur, hurrian

bezela ‘bezala’. Sin. erara, legez,moduan

bidetxur, -a ‘bidetxurra’. Sin.bidezidor

bidezidor, -a ‘bidezidorra’: jarraittuhoni bidezidorroni, eta laster zaramendi tontorrian. Sin. bidetxur

bihar, -a (De) ‘beharra’: gogorradok, gero, egunero-egunerobiharrera juan biharra! Sin. lan

biharbada ‘beharbada’. Sin.


bu r rukan eg i n

baleike, baleitteke,harenbaten, leikiana izan

biharreztan, -a ‘behar ez dena;istripua, okerkeria’: kontuz ibillihadi traktor gaiñian,biharreztanen bat gertau ezdakixan / oin be egin jokbiharreztanen bat gure mutikuak

bihargin, -a (De) ‘behargina’: osobihargin ona da, eta estimaudauke tallerrian. Sin. langille

biharko! ‘beharko!; zererremedio!’: juango haizMadrillera, ala? —Biharko juan!

biharleku, -a ‘beharlekua’ 1.lanpostua, 2. zeregina: ez don,gero, biharleku erraza hau danaugaberako amaitzia

bihatz, -a ‘behatza’ 1. behatza, 2.hatza. Sin. atzamar, atzapar:hamen inguruan be “bihatzak”esaten jeutsek batzuekhanketakuei zein eskuetakuei

bihotzekuak emon ‘bihotzekoakeman; infartoa’: bihotzekuakemonda hil zuan, 40 urte besterikez zittuala

bihurrittu, -a ‘bihurritua; esginzea’:eskiatzen ebillela, bihurrittuaegin jakuan

birixetako, -ua ‘birietakoa;tuberkulosia’

birrittan ‘birritan; bi aldiz’: ezdeutsut birrittan esango, gero!

bixamon, -a ‘biharamuna’. Sin.aje, oste

bixar-etzi ‘bihar-etzi; etorkizunean,gazt. el día de mañana’: hik,badaezpada, gorde honek

papelok ondo, bixar-etzi zergertau leiken ez dakik eta

bixau, -a (Dg) ‘biaoa; gazt. siesta’:telebisiñue dala-eta, makiña batatxekixa izeten dau jentiek, baiñenik, behintzet, bixau edarrakegitten dittut telebisiño aurrien

bixen bittartian ‘bien bitartean;bizkitartean’: andria dendarasartu dok, eta, bixen bittartian,zurrut bat egingo juagu guk bixok

bizi, -xa ‘bizia’ 1. bizirik dagoena,2. urduria, 3. minbizia: bizixakinhil don Maria

bizialargun, -a ‘bizialarguna;ezkontidearengandik banandutabizi dena’: ez ezkongai, ezalargun: bizialargun nago

bizipoz, -a ‘bizipoza; bizitzekoindarra’: holako gauzak entzutiakbizipoza emoten jok, sikira!

bizixo, -ua ‘bizioa; hesteetakozizarea’: umetan kontu normalaizaten dira bizixuak

blastio, -ua ‘blastioa; jipoia’:sekulako blastiua emon, eta kalebaztarrian itxi eben

brintzau ‘brintzatu; pitzatu’. Sin.zartau

bristada, -ia ‘bristada; distira’:kristala ondo garbittu dok, gero:zelako bristadia daukan!

bukaera, -ia ‘bukaera’. Sin.akabera, amaiera

bukatu ‘bukatu’. Sin. akabau,amaittu

bultza egin ‘bultza egin’. Gurealderdian arrotza da bultzatu. Ik.burrukan egin, dantzan egin,


bu r runda ra

jolasian egin / ibilli, lapurretanegin

burrukan egin ‘burrukan egin’.Gure alderdian arrotza daburrukatu. Ik. bultza egin,dantzan egin, jolasian egin /ibilli, lapurretan egin

burrundara, -ia ‘burrundara;burrunda’: hor juan donmotorrian, burrundara baten

burubide, -ia ‘burubidea; egoera’:hori da, ba, personian burubidia,beti mozkor-mozkor eginda! Sin.atarramentu

burutaziño, -ua ‘burutazioa; gazt.ocurrencia’: burutaziño bat eukidot, eta laga neuri egitten lana

burutik beherako, -ua ‘burutikbeherakoa; meningitisa’

Ddamutu ‘damutu’: ez nintzan

bertsolarixak entzutera juan, etadamutu jatan. Sin. garbatu

danbateko, -ua ‘danbatekoa; atehotsa’: haixe boladia etorri da,eta sekulako danbatekua jo dauatiak

danengandu ‘denengandu;orokortu’: Interneti esker,danengandu egin dira hainbatgai eta argibide

danerako, -ua ‘denerakoa; motaguztietakoa’: danerako jentiatopau genduan; batzuk osojatorrak be bai tartian. Sin.guztirako

dantzan egin ‘dantzan egin’. Gurealderdian arrotza da dantzatu. Ik.bultza egin, burrukan egin,jolasian egin / ibilli, lapurretanegin

demanda, -ia ‘demanda; liskarra’:honekin umiokin beti dademandia. Sin. droga

demandalari, -xa ‘demandalaria;liskartia’. Sin. drogosa /drogoso

demaseko, -ua (lag) ‘demasekoa’.Sin. berebiziko, egundoko,itzal, kriston, makaleko,sekulako

destaiñia egin ‘destaina egin;arbuiatu’: zaharra dala-eta,destaiñia egitten deutsak? Heube zahartuko haiz, ba! Sin.gaitzetsi

diar egin ‘deiadar egin’: egixuekdiar umiei, eta datozela


end reda t za i l l e

bazkaltzera aguro. Sin. hotsegin

dindirri, -xa ‘dindirria; sudurraridarion tantana’: hau dok, hau,hotza, eten bako dindirrixa jaukat!

domeka, -ia ‘domeka; igandea’doministiku(n), -a ‘doministikua;

usina’Domusantu ‘Domusantu; Santu

guztien eguna’: Domusantuetanzubixa daukagu, eta eskiatzerajuatekotan gara

dontsu, -a ‘dontsua’. Sin. zori-(x)oneko

droga, -ia ‘droga; liskarra’: horimutiko petralori beti jabin drogabilla. Sin. demanda

drogosa, -ia ‘drogosa; andrazkoliskartia’. Sin. demandalari

drogoso, -ua ‘drogosoa;gizonezko liskartia’. Sin.demandalari

duan ‘doan; dohainik’: behingoixaldeko hirurak ezkero, duansartu leikek

dundurixo, -ua ‘dundurioa;durundia’: sekulako dundurixuaegitten eben bart gabekorokeruak. Ald. durundixo,durundu

durundixo, -ua. Ik. dundurixodurundu, -a. Ik. dundurixo

Eebaikotz, -a. Ik. egubakoitzedozenbat ‘edozenbat; asko’:

edozenbat lagun etorri zanbatzarrera

egittada, -ia ‘egitada’ 1. gauzahandia, balentria, 2. arlotekeria.Sin. xelebrekerixa: oin beAlberto Iñurrategik sekulakoegittadia egin dau Himalaian /beti egitten jok horrekkankailluorrek egittadaren bat,ganorabako hutsa dok eta

eguakitz, -a. Jas. egubakoitz eguakotx, -a. Ik. egubakoitzeguazten, -a ‘eguaztena;

asteazkena’egubakoitz, -a (Dg, De)

‘egubakoitza; ostirala’. Ald.ebaikotz, eguakitz, eguakotx…Sin. bariku, barixaku

eguen, -a ‘eguena; osteguna’Eguen zuri ‘Eguen zuri; Ostegun

gizen’: antziña, Eguen zuriegunian, etxerik etxe ibiltzengintzuazan eskian

egun, -a ‘eguna’ 1. hogeita lauorduko denbora tartea, 2.urtebetetzea: maiatzaren 8xandok nire eguna (Baztertzekoazorionak: *maiatzaren 8xan diranire zorionak). Sin. urtegun

egundoko, -ua ‘egundokoa’ Sin.berebiziko, demaseko, itzal,kriston, makaleko, sekulako

eguzki begi, -xa ‘eguzki begia;egutera’. Ant. aiñube, laiotz

ei ‘ei; omen’emendau (Db, De) ‘emendatu;


end redau

itzali’. Sin. amatau, itxungiendredatzaille, -ia

‘endredatzailea; bazternahastatzailea’

endredau ‘endredatu; bazterraknahastu’: egon hadi geldi,mahaigaiñeko papelak endredaubarik!

endredu, -a ‘endredua; gazt.molestia’: ez dot endredurik sortunahi

enor, -a ‘enorra; garatxoa’: eskugaiña enorrez beteta jaukat, etamedikuana najoiak. Sin. gari,garitxo

enparau, -ak (De) ‘enparauak;gainerakoak’: bere burua ondozainduko jon, eta enparauak horkonpon. Ald. enparauko

enparauko, -uak. Ik. enparauentrama, -ia ‘entrama; jateko

gaitasun handia’: horrek jaukakeukitteko entramia: platerkadagalantak bihar jittuk beteko bada.Sin. sake

entzun, -a ‘entzuna; ospetsua’.Sin. entzute haundiko,entzutetsu

entzute haundiko, -ua ‘entzutehandikoa; ospetsua’. Sin.entzun, entzutetsu

entzutetsu, -a ‘entzutetsua;ospetsua’. Sin. entzun, entzutehaundiko

era, -ia ‘era; aukera’: eria duanian,etorri hadi laguntzera

eragin ‘eragin; arazi’: bera etorridan arte, kanpuan itxain eraginjeuskuk / milla bider esan arren,

ezin jeutsat aittu eragineraman (Db) ‘eraman’. Sin. eruanerara ‘erara’ 1. bezala. Sin. bezela,

legez, moduan, 2. zuzen. Ant.atzekoz aurrera, irulittara,itzulittara: gaur Bizkaiko eraraipiñiko dot bakaillaua / jantziegizu erara jertsia, irulittaradaukazu eta

erasan, -a ‘erasana; gazt.luxación’: hankan erasana egindau

eratsi ‘eraitsi; bota’: ikubilkadabatekin eratsi juan lurrera. Ald.eretxi

erbeste, -ia ‘erbestea; atzerria’:gerra ostian, erbestera alde eginbihar izan genduan

erdalgaizto, -ua ‘erdalgaiztoa;euskarakadaz betetako erdara’:erderaz barik erdalgaiztuanjihardun, baiña nahixago holanegin euskeraz baiño. Ik.euskalgaizto

eretxi. Ik. eratsierkin, -a ‘erkina’ 1. makala, 2. (Dg)

zikoitza. Sin. xuhur, zeken,zimur

erlamiño, -ua ‘erlaminoa’ 1.liztorra, 2. gogaikarria. Sin.kulumiño

ernegau ‘ernegatu; haserretu’(NOR-NORK zein NOR-NORIerara jokatzen da): holakuakentzunda, ernegau egitten dot /ez egixok holakorik esan,ernegau egingo jakok eta

erregular ‘erregular’: bahatorafaltzera? —Erregular! Sin. bai


ez t i t t u

horixe, horixe baietz, jakiñaerrekistau ‘errekistatu; miatu’:

guardia zibillak sartu, eta etxeguztixa errekistau juen goittikbehera

erreskadan ‘erreskadan; jarraian’erretratu, -a ‘erretratoa; argazkia’:

erakutsi egidazuz, ia, oporretakoerretratuak!

erreus, -a ‘erreusa; balio ezduena’: laga hor baztarrianburdiña zati erreusak

errezo, -ua ‘errezoa; otoitza’: gureamaman errezuak ez daukeazkenik!

eruan ‘eroan’ 1. batetik besteraaldatu. Sin. eraman, 2. jasan:ezin junat eruan hori mutillori,gogaikarri hutsa don eta

eruan, -a ‘eroana; pazientzia’:eskerrak eruan haundikua dana!

esanezin, -a ‘esanezina; totela’:esaneziña eukan aspaldikoeibartar batek, ‘kapillia’ esanbiharrian, ‘kakapillia’ esaten eijuan

esate baterako ‘esate baterako;adibidez’. Sin. konparaziñobaterako

eskale, -ia (Db) ‘eskalea’. Sin.eskeko

eskeko, -ua ‘eskekoa’: NewYorken izan gaittuk udan, etamakiña bat eskeko zuan hangokalietan. Sin. eskale

eskuturreko, -ua‘eskumuturrekoa; gazt. pulsera’.Hitz elkartua: eskuturrekoerlojua

esnatu (Db, De) ‘esnatu’. Sin.itzartu

estropozu, -a ‘estropozua;behaztopa’: aurkixakin estropozuegin, eta buruz behera jausi zuan

estuasun, -a ‘estuasuna;larrialdia’: sekulako estuasunapasau gendunan aeropuertuan,maletak ez ikustian

eten, -a ‘etena’ 1. haustura, 2.hernia: hainbeste bihar gogoregittiagaittik sortu jakok etena

etxaflero, -ua ‘etxafleroa; suziria’.Sin. txapligu

euskalgaizto, -ua ‘euskalgaiztoa;erdarakadaz betetako euskara’:euskeria barik, euskalgaiztuadok gaur egungo gazterixiakegitten dabena. Ik. erdalgaizto

ezagupide, -ia ‘ezagupidea;ezagutza’: etxekuen bittartezegin neban horren medikuorrenezagupidia

ezkaratz (Dg, De) ‘ezkaratza’. Ald.ezkatz. Sin. sukalde

ezkatz, -a. Jas. ezkaratzeztai, -a ‘eztaia’. Sin. eztegueztegu, -a ‘eztegua’: antziñako

ezteguetan afarixa izaten zuan.Sin. eztai

eztittu ‘eztitu; txertatu’: fruta arbolaguztixak eztittu bihar izaten diragazterik. Sin. mentau


Ffraka, -ia. Ik. prakafranko ‘franko; ugari’: horrek

guzurra eta abarra frankodarabil, eta ez jaramonik egin

friztixa, -ia ‘piztia’: ez dakit zerfriztixa zan, basuan ikusigenduena. Ald. priztixa

Ggaba ‘gaua’: gaba egin orduko

etorri, gero, etxera!Gabon Zahar ‘Gabon Zahar; Urte

Zahar’Gabon, -ak ‘Gabonak; Eguberriak’gaitz, -a ‘gaitza’. Ald. gatx. Sin.

zailgaitzetsi ‘gaitzetsi’. Sin. destaiñia

egingaitzizen, -a ‘gaitzizena;

goitizena’: lehen, Elgoibarren,danak jauken euren gaitzizena.Ald. gatxizen

gaixondo, -ua ‘gaixondoa; gaixorikizan ondoko egunak, gazt. post-operatorio’: batez be gaixonduaizan zunan aspergarrixa. Sin.gaixo ondore

gaixo ondore, -ia ‘gaixo ondorea’.Sin. gaixondo

gaizki (Db, De) ‘gaizki’. Sin. txarki,txarto

gaizto, -ua ‘gaiztoa’. Sin. txargalanki ‘galanki; asko’: jentia

galanki egon zuanmanifestaziñuan

galant, -a ‘galanta; handia’: mutilgalanta da, baiña burubakua

galarazi ‘galarazi; debekatu’:galarazitta dago autobusetan-etatabakorrixa erretzia

galazi. Jas. galarazigaltza, -ia ‘galtza’: honekin galtza

mehiokin hankak berotu eziñiknabil. Sin. galtzerdi

galtzarbe, -ia ‘galtzarbea;besapea’: sekulako liburumordua jarabik beti galtzarbian.


goga i t e rag i n

Ald. galtzarpegaltzarpe, -ia. Ik. galtzarbegaltzerdi, -xa (Db) ‘galtzerdia’. Sin.

galtzaganora, -ia ‘ganora’: sukalde

kontuetan ona haizela diñok, etaez daukak arrautza bat prijitzekoganorarik!

ganorabako, -ua ‘ganorabakoa;ganora gabekoa’: ganorabakogalanta izan arren, Udaletxiandago zinegotzi. Ald.ganorabariko

ganorabariko, -ua. Ik.ganorabako

garau, -a ‘garaua’ 1. alea, 2.handia: mahats garau guztixakizurrau jittuk txingorrak / hori dok,hori, mutil garaua!

garbatu (Dg) ‘garbatu’: garbatujata Asierrekin hasarretzia. Sin.damutu

gari, -xa ‘garixa; garatxoa’. Sin.enor, garitxo

garitxo, -ua ‘garatxoa’. Sin. enor,gari

garo, -ua (Db, De) ‘garoa’. Sin. iragarranga, -ia (Dg, De) ‘garranga;

izotz kandela’: sekulakogarrangak egon dittuk gaurgoixian, txintxilik zubipian

garrasi, -xa ‘garrasia’. Sin. orruagarratz, -a ‘garratza’ 1. mina, 2.

handia, gogorra: honek limoiokgarratzegixak dagoz / kontuz,atari-txakur garratza dago eta! /eurixa garratz dihardu

gatx, -a. Ik. gaitzgatxizen, -a. Ik. gaitzizen

gatzatu, -a ‘gatzatua; mamia’:gatzatu platerkada galantak jangenduzen Baztango baserribaten, Arizkunen

gauzaeztan, -a ‘gauzaeztana (<gau-za ez dena); ezgauza’:gauzaeztan gauzarik ez ekarrietxera niri! Sin. huskerixa

gehixegi ‘gehiegi’. Sin. larregigehixenbat ‘gehienbat’:

gehixenbat, neskak jokatzen juekeskuba-loian. Sin. batez be

gertu ‘gertu’. Sin. bertan, hur,hurrian

gibeleko, -ua ‘gibelekoa;hepatitisa’: gibelekuakin, luzaroegon zuan ohian

gibezta, -ia. Ik. kiribiztagirgilluak ‘girgiloak; gazt.

michelines’: honek girgilluokkentzeko gimnasiora juaten hasibihar juat, laster jatok udia eta

gixi bat ‘gixi bat; apur bat’. Ald. kixibat

gizajo, -ua ‘gizajoa’: lagaiozubakian, gizajua da eta. Ik.koittau

gizakume, -ia ‘gizakumea’. Ant.andrazko. Sin. gizonezko

gizonezko, -ua ‘gizonezkoa’:“gizona” eta “gizonezkua” ezdittuk guretako gauza bat:ezkonduari esaten jeutsagu guk“gizona”. Ant. andrazko. Sin.gizakume

gobernau ‘gobernatu; jaten eman’:ezagun dok, bai, andriak ondogobernatzen hauena, itxura onadaukak eta


goga i t t u

gogaikarri, -xa ‘gogaikarria;aspergarria, gazt. pelma’: egonhadi isilik, gogaikarrixori!

gogait egin ‘gogait egin; aspertu’:gogait eginda nago, hainbestedenpora zutunik egoten. Sin.gogaittu

gogait eragin ‘gogait eragin’:hantxe jardun eban, danoi gogaiteragin arte, txiste ganorabakuakkontatzen

gogaittu ‘gogaitu; aspertu’. Sin.gogait egin

gonazi, -xa. Ik. guraizagorantzi, -(x)ak ‘gorantziak;

eskumuinak’: emon gorantziakArantzari, Aramaixora bazoiaz

gorro, -ua ‘gorroa; gazt. flema’:atara gorrua, bestela ez dozuarnasia ondo hartuko eta. Sin.karkaxa

gose pasau, -a ‘gose pasatua;txakalaldia, gazt. pájara’:Indurainek ez juan gose pasauriksarri izan

gura (Dg, De) ‘gura’. Hitzelkartuak: barregura, esangura,hazkura, jakingura, logura,negargura, txixagura /txixalarri. Sin. nahi

guraiña ‘gura adina; asko’: ezestutu, danendako guraiña okeladago eta

guraiza (Db, De) ‘guraizea’. Ald.gonazi. Sin. artazi

guztirako, -ua ‘guztirakoa; motaguztietakoa’: idazkarixakguztirakuak dira, batzuk jatorraketa, bestiak, ganorabako

galantak. Sin. danerakoguztiz ‘guztiz; erabat’: ez pentsau,

gero, guztiz lelua danik! Sin.zihero


hu ts

Hhainbat ‘hainbat’ 1. asko, 2. ahalik

eta. Sin. albait: hainbat ariñenetorri zaittez etxera

hainbestian ‘hainbestean; ondosamar, gazt. tirando’: zelanzabiz, ba? —Hainbestian

haizebe, -ia ‘haizebea’. Sin. haizeezkutu

haize ezkutu, -a ‘haize ezkutua’.Sin. haizebe

hala be ‘batez ere’: danak etortziakomeni da, hala be gaztiak

hamarratz, -a (Dg, De)‘hamarratza’. Sin. armiarma,marasma, marma

hanka hutsik ‘hanka hutsik’. Sin.oiñutsik, ortozik

har, -a ‘harra’ 1. ardura, kezka, 2.gorrotoa, 3. gazt. gusano:baneukan, ba, zer gertatu etejakon jakitteko harra / berariegindako mesederik be ez jokonartzen, gure aurkako harrabarru-barruraiño sartuta jaukaketa / harra dauka intxaurrak

haragi, -xa ‘haragia; bizirikdagoena gehienbat’: hankaazpixa haragi bizixan jaukanat.Sin. okela

harañegun. Ik. herañegunharenbaten ‘harenbaten’: etorri ete

da Iñaki oporretatik? —Bai,harenbaten. Sin. baleike,baleitteke, biharbada, leikianaizan

harjo, -ua. Ik. harkoharko, -ua ‘arkoa (< harrak joa);

ustela’: arkua dauka sagarrak.

Ald. harjohartu-emon, -a ‘hartu-emana;

harremana’: apenas daukagunhartu-emonik Donostiakosenidiekin

hasarre, -ia ‘haserrea’ 1. sumina,2. handia, sendoa: Patxi be mutilhasarria dago, gero!

haundigura, -ia ‘handigura;handinahia’. Sin. haundiki

haundiki, -xa ‘handikia’ 1. familiaonekoa, 2. handinahia. Sin.haundigura: haundiki asko zuanlehen Bergaran / diru askorik ezdau izango, baiña haundikixaizan bera!

hegaran egin ‘hegaran egin;hegaz egin’

hegoi, -a ‘hegoa; hego haizea’herañegun ‘herenegun’. Ald.

harañegunherañegun antxittik ‘herenegun

antxitik; herenegun aurrekoeguna’

herdoi, -xa ‘herdoila’. Ald. ordei.Sin. ugar

heste sobre, -ia ‘heste sobrea;gazt. apéndice’: heste sobriakendu jeutsek Mendarokoospittalian

higuin, -a ‘higuina’: higuiñaemoten deusta horrekkazetarixorrek. Sin. nazka

hodei, -xa ‘hodeia; ekaitza’. Sin.trumoi

hodiau ‘hodeitu; lainotu’hojalatero, -ua ‘hojalateroa;

iturgina’hondar, -a ‘hondarra’: ondo batu,


gero, horrek jateko hondarrok!horixe baietz ‘horixe baietz’. Sin.

bai horixe, erregular, jakiñahorma, -ia ‘horma’: edozein

hormaren kontra egittengenduan pelotan mutikotan. Sin.pareta

horraittio ‘horraitio; horratik’: gaur,horraittio, geratuko zara gurekinafaltzen, ezta?

hostro, -ua ‘hostroa; hostoa’. Sin.orri

hots, -a ‘hotsa’ 1. zarata, 2.ugaritasuna: ertzaiñak etorriziranian, hango egur hotsa!

hots egin (Db) ‘hots egin’. Sin. diaregin

hur ‘hur; hurbil’: hemendik hur bizida. Sin. bertan, gertu, hurrian

hurrian ‘hurrean’. Sin. bertan,gertu, hur

huskerixa, -ia ‘huskeria’:huskerixia ordaindu deuskueegin dogun biharra / huskerixahori dala-eta, zelan berotuzeinke? Sin. gauzaeztan

huts, -a ‘hutsa’ 1. edukirik gabea,2. erabatekoa, 3. besterik gabe:hutsa denporan amaittu jittunzeregin guztixak / domekero,hutsik egin barik etortzen da /ganorabako hutsa don hori /gaurko hotzakin, eta arkondarahutsian zu! / konbidau egingaittue euren etxera, eta ezindogu eskutsik juan. Esap.hutsaren hurrengua ‘bapeza,ezereza’

Iida, -ia. Ik. iraifiñi. Ik. ipiñiigeltsero, -ua ‘igeltseroa; hargina’:

gaur egun, ganorazkoigeltseruak topatzia ez da, gero,zeregin samurra

ijittano, -ua ‘ijitanoa’. Sin. ijitto,motxailla

ijitto, -ua ‘ijitoa’. Sin. ijittano,motxailla

illatargi, -xa. Ik. iratargiiñausi ‘inausi; kimatu’: honi

arbolioni, hurrengo ilbeheraniñausi egin bihar jeutsadazadarrak

ipiñi ‘ipini; jarri’. Ald. ifiñiipurdi garbitzaille, -ia ‘ipurdi

garbitzailea; gazt. pelota’: betimaixuan ondoren: ipurdigarbitzaille hutsa dok hori. Sin.koipetsu

ipurterre, -ia ‘ipurterrea; gazt. culoinquieto’: oso bihar ona emonjeutsen Arrasaten, baiñahillabetia be ez juan eginipurterriorrek

ira, -ia (Dg, De) ‘ira’: lehenbaserrixetan iria batu eta gordeegitten zuan, ganauari azpixakataratzeko. Ald. ida. Sin. garo

iratargi, -xa ‘iratargia; ilargia’:iratargi betia dago, eta ezdaukazu argi biharrik. Ald.illatargi, itargi

ireko ‘ireko; iraganeko’: irekoegunetan ez junat Ainhoa ikusi

irrintzi, -xa ‘irrintzia’. Sin. lekarixoirrist egin ‘irrist egin’ Sin. labandu,


ja r r i

laban egin, laprast eginirulittara ‘iraulitara; barrukoa

kanpoan dela’. Ant. erara. Sin.itzulittara

irutxur 1. ‘irutxurra; txokoa’, 2.‘iruzurra; gazt. tongo’: horrekpelotarixorrek sekulakoabillidadia dauka pelotiairutxurrian lagatzeko / ez egikhorren pelotarixorren alde jokatu,irutxur egitten zalia dok eta

istantz, -a ‘istantza’ 1. egunsentia,2. ilunabarra: eguna zabaltzendanian zein illuntzen hastendanian, bixetan esaten dok“istantza”

itsulapiko, -ua ‘itsulapikoa; eltzeitsua’: autsi, Aitor, sartu honektxanponok itsulapikuan

itargi, -xa. Jas. iratargiittu, -a (Dg) ‘itua; ukuilua’. Sin.

korta, zaltagiitxi 1. ‘itxi’, 2. ‘utzi’. Sin. laga: itxizu

atia zabalik, iñor badatorkonturatu naitten

itxungi (Dg) ‘itxungi; itzali’. Sin.amatau, emendau

itxuria ‘itxura’: alde egin dabe gureauzuak, ala? —Bai, itxuria. Sin.itxuria danez, kontizu

itxuria danez ‘itxura denez’. Sin.itxuria, kontizu

itzal, -a ‘itzala’. Ald. itzel. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, kriston, makaleko,sekulako

itzartu ‘itzartu’: kanpai hotsakitzartu nabe. Sin. esnatu

itzel. Ik. itzal

itzulittara ‘itzulitara; barrukoakanpoan dela’. Ant. erara. Sin.irulittara

ixipula, -ia ‘ixipula; gazt. pupa,calentura’: ixipuliak urten deustaezpanian

ixotu ‘isiotu; piztu’: amak ezjakitteko, argixa ixotu barik sartunintzan etxian

izara, -ia ‘izara; maindirea’izeko, -ua ‘izekoa; izeba’. (Gaur

egun tio / tia nagusitu direnarren, osaba / izeko jatorrakindartzea da bidezkoa)

izpittu ‘izpitu; gazt. desmenuzar,desmigar’: bakaillaua izpittu, etatortillia egingo juagu


ja t un

Jjabetasun, -a ‘jabetasuna; ardura,

erantzukizuna’: jabetasun apurbat emon biharko jeutsaguetxiari, bestela hutsik dagoelapentsauko juek eta

jaiki, -xa ‘jaikia’ 1. zuzena, 2.harroa, 3. bizia, gazt. marchoso:larogei urte, eta horrek jaukakjaikixa!

jakin 1. ‘jakin’, 2. ‘ohi’: Gabonetan-eta, San Juanetan-eta, bajakikhorrek Eibarrera etortzen /urrixan badaki eguraldi onaegitten

jakiña ‘jakina’: amaittu dok, ala? —Jakiña! Sin. bai horixe,erregular, horixe baietz

jamon. Jas. jaramonjantxakur, -a ‘jantxakurra; gazt.

gorrón’: higuiña emoten jeustak,jantxakurra dok eta

jaramon egin ‘jaramon egin; arretaipini’: ‘egun on’ esan, etajaramonik be ez jeustak eginartoberuorrek

jardun ‘jardun; ari izan’: luzaruandihardu pianua joten ikasten

jardun, -a ‘jarduna’ 1. aktibitatea,2. berriketa: hor jiharduk etenbako jardunian, bakaziñuetakopasadizuak danei kontatzen

jaregin (Dg) ‘jaregin; askatu, utzi,ireki’: komuneko bonbiari jare-gin / itturrixari jaregin / txakurrarijaregin / persona jaregiña[‘narrasa’] / lanari jaregin

jarein. Jas. jareginjarri ‘jarri; jesarri’: egun osuan etxe

aurrian jarritta egon dokjatun, -a ‘jatuna; jalea’: alaba

txikixa oso jatun txarra dok,zihero mizkiña

jaurti ‘jaurti; bota’: harrixa jaurti,eta txorixa bota juan

jausi ‘jausi; erori’: kalian jausi, etamin egin dau besuan

jera, -ia ‘jera; abegia’: laguntzaeske juan, eta ez jeustak jeraonik egin harruorrek

jira, -ia ‘jira’ 1. ardura, 2. itzulia, 3.anabasa; gazt. cuadro,desmadre, 4. gazt. trámite: amahil zanetik, berak daroia etxekojiria / egin dot lagunekin kale jiria/ gurasuak oporretan zirala-eta,seme-alaba gaztiak bakarriketxian, eta ha zan, ha, etxe jiria! /umia adoptatzeko jirak egittendabiz

jirau ‘jiratu’ 1. lortu. Sin. zuzendu,2. moldatu: automobil merketxobat jirau nahi junat / oporretan,bakarrik ibilli arren, ondo jiraukodok hori

jolasian egin ‘jolasean egin’. Gurealderdian arrotza da jolastu. Ik.bultza egin, burrukan egin,dantzan egin, jolasian ibilli,lapurretan egin. Sin. olgau

jolasian ibilli ‘jolasean ibili’. Ik.jolasian egin

justuri, -xa ‘justuria; ostotsa’:hamen Mallabixen ‘trumoie’esaten dok, baiñe hor Oñatialdien entzunde jaukat ‘justuri’berbie. Sin. trumoi


kusku r

Kkarkaxa, -ia ‘karkaixa; gazt. flema’.

Sin. gorrokarriau ‘karriatu; garraiatu’: umia

etxera karriau ezinda ibilli naizkaru, -a ‘karua; garestia’: Gabon

inguruan oso karu egoten daarraiña

karraskadia jo ‘karraskada jo;atzera egin’. Sin. arrio egin

kasko, -ua ‘kaskoa’: emoidazuogikaskua! Sin. kuskur

katagorri, -xa ‘katagorria;urtxintxa’. Sin. katamixar

katamar ibilli ‘katamar ibili;lauoinka ibili’: ondiño katamardabil; ez dau oiñez ibiltzen ikasi

katamixar, -a ‘katamixarra;urtxintxa’: laster egin daukatamixarrak arbolan gora. Sin.katagorri

keriza, -ia ‘geriza; itzala’kerizpe, -ia ‘gerizpea; itzala’:

kerizpian egon ezkero, ez dokprotektorarik bihar

kesokemau, -a ‘kesokemaua;flana’: postrerako, neuk egindakokesokemaua daukak

kezka, -ia ‘kezka’ 1. ardura, 2.gazt. reparo, escrúpulo: kezkiaemoten jeustak iñoren basotikedatiak

kibizta, -ia. Jas. kiribizta kiputx, -a ‘giputza’. Euskara giputza

egiten duena (ez dauka zentzutxarrik): elgoibartarrak ez dittukkiputxak; azkoittiarrak-eta horrekbai

kiribizta, -ia ‘kiribizta; begizta,

txibista’: zapatillian kiribiztia ezdozu ondo egin. Ald. gibezta,kibizta. Sin. txibistin

kirikixo, -ua ‘kirikinoa’: kirikixuaeguan kamiño erdixan hilda. Sin.triku

kirrimarra, -ia ‘kirrimarra; <r>ordez, <g> esatea’: frantsesaemoten jok berorrenkirrimarriarekin

kixi bat. Ik. gixi batkoipetsu, -a ‘koipetsua;

lausengaria, gazt. pelota’:irakasle askok ikasle koipetsuakizaten dittue begiko. Sin. ipurdigarbitzaille

koittau, -a ‘koitadua; gaixoa’(gehienbat andrazko, ume etaanimaliekin erabiltzen da): txorikoittaua, automobillak jota hil da!Ik. gizajo

kokaldi, -xa ‘kokaldia, tortikulisa’:kokaldixakin, mobidu eziñikjaukat samia

koko, -ua ‘kokoa; zomorroa’: ezjata mendira juatia gustatzen,kokua ze besterik ez dago eta.Sin. malo, momorro

koko jantzi ‘koko jantzi;mozorrotu’: aurtengoAratustietan, eskolako danokkoko jantziko gara. Sin.kukumarru jantzi

konparaziño baterako‘konparazio baterako; adibidez’.Sin. esate baterako

kontizu ‘kontizu (< kontu egizu)’:gaur be, kontizu, jente asko egonei da konziertuan. Sin. itxuria,


itxuria danezkontulau, -a ‘kontulaua’: kontulau

itzala da Martin, ez zaraaspertuko harekin. Sin. barritsu,berbalari, berbatsu

kopau, -a ‘kopaua; mokadua, gazt.bocado’: biharrian ekin aurretik,kopau bat jango juagu

kopin, -a ‘kopina; panpina’. Sin.andera

korta, -ia ‘korta; ukuilua’: lehenkortia zana, orain jantoki egindabe. Hitz elkartuak:txarrikortia. Sin. ittu, zaltagi

koskor, -a ‘koskorra; txiki samarra’:herri koskorra don Gatzaga,baiña politta / hori gertatu zanian,mutiko koskorra nintzuan

kriston, -a (lag) ‘kristona’. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, itzal, makaleko,sekulako

kukumarru jantzi ‘kukumarrujantzi; mozorrotu’. Sin. kokojantzi

kulumiño, -ua ‘kuluminoa’ 1.liztorra, 2. gogaikarria: kenduhadi nire inguruetatik, kulumiñogogaikarrixori. Sin. erlamiño

kuma, -ia 1. ‘-kumea’, 2. ‘kuma;sehaska’: bost kuma egin dittutxakurrak / moteldu egizu horimusikioiri, umia kuman lo dagoeta

kuskur, -a ‘kuskurra’: gorde egizuogikuskurra zoparako. Sin.kasko

Llabandu ‘labaindu’. Sin. irrist egin,

laban egin, laprast eginlaban egin ‘labain egin’. Sin. irrist

egin, labandu, laprast eginlaga (Db, De) ‘laga; utzi’. Sin. itxilagun, -a ‘laguna’ 1. adiskidea, 2.

pertsona, 3. arropa batenbikotea: lagun asko bizi zittuan,eta horregaittik deitzen geuntsan“gomazko etxia” / nun da honengaltzionen laguna?

laiotz, -a ‘laiotza; leku itzaltsua’.Ant. eguzki begi. Sin. aiñube

lan, -a ‘lana’. Sin. biharlangille, -ia ‘langilea’. Sin.

biharginlantxurda, -ia ‘lantxurda;

zuhaitzetan-eta egiten denizotza’. Sin. antzigar, zurda

lantzian (behin) ‘lantzean (behin);noizean behin’: guntzurrunetatikez jabin ondo, eta lantzian-lan-tzian juaten don Mendarokoospittalera

laprast egin ‘laprast egin’: behinbaiño gehixagotan gertatu daplatano azala zapaldu eta laprastegittia. Sin. irrist egin, labandu,laban egin

lapurretan egin ‘lapurretan egin’.Gure alderdian arrotza dalapurtu. Ik. bultza egin,burrukan egin, dantzan egin,jolasian egin / ibilli. Sin. oostu

larregi (Dg, De) ‘larregi’: larregi jandot, eta ez daukat ibiltzeko bapegogorik. Sin. gehixegi

laru, -a (Dg) ‘larua; horixka’. Sin.


marasma

beillegilaztan, -a ‘laztana’ 1. musua, 2.

maitasun hitza: etorri zaittezhona, laztanori, gozoki batdaukat zuretako eta

legez ‘legez’. Sin. bezela, erara,moduan

lehelengo, -ua. Ik. lehenengolehenengo, -ua ‘lehenengoa;

lehena’. Ald. lehelengo. Sin.aurrenengo

lehengusiña, -ia ‘lehengusina; le-hengusu andrazkoa’

lehengusu, -a ‘lehengusua’leikena. Ik. leikiana izanleikiana izan ‘litekeena izan’:

leikiana da bixar eguzkixaurtetzia. Ald. leikena Sin.baleike, baleitteke, biharbada,harenbaten

lekarixo, -ua (Dg) ‘lekaioa’. Hitzelkartua: barre lekarixoka. Sin.irrintzi

lepo, -ua ‘lepoa’ 1. bizkarra, 2.sama

lera, -ia ‘lera; gazt. trineo’. Sin. narletxarrerixa, -ia ‘letxarreria; gozoki

gauza’. Ald. litxarrerixaletxarrero, -ua ‘letxarreroa;

gozozalea’. Ald. litxarreroletxe. Jas. legetxe. Ik. legezlez. Jas. legezlitxarrerixa, -ia. Ik. letxarrerixalitxarrero, -ua. Ik. letxarrerolokamus, -a ‘lokamusa; gazt.

cabezada’: telebisiño aurrian,lokamusa egin juat. Sin. (lo)tauki

lokatza, -ia ‘lokatza; lohia’. Sin.basa, basatza

lokorros, -a ‘lokorrosa’. Sin.zurrunga

lorratz, -a ‘lorratza; aztarna’: batenbat izan dok hemen, hankalorratzak jagozak eta. Sin.aztarren

lotauki, -xa ‘lotaukia’. Ald. tauki.Sin. lokamus

luperixa, -ia ‘luperia; luizia’:sekulako luperixak egin dittukatzoko eurixekin. Sin. lurjausi

lurjausi, -xa ‘lurjausia; luizia’. Sin.luperixa


marasmae txe

Mmaasma, -ia. Jas. marasmamadura, -ia ‘madura; zingira’. Ald.

paduramaillatu ‘mailatu; sakonunea izan,

gazt. abollar’: sagarra lurrerajausi, eta maillatu egin da

mailluka, -ia ‘mailuka; mailua’mailluki, -xa ‘mailukia; marrubia’:

mailluki izozkixa nahi dotmakaleko, -ua ‘makalekoa’: kontuz

horrekin, gero; makalekua dok,ba, bera adarra joten hastendanian. Sin. berebiziko,demaseko, egundoko, itzal,kriston, sekulako

makar, -a ‘makarra’. Sin. bekarramakatz, -a ‘makatza’ 1. udarea, 2.

udare txikiamakiña bat ‘makina bat; asko’:

makiña bat lagun izan zuanhilletetan

malo, -ua ‘maloa; zomorroa’. Sin.koko, momorro

mamin eten, -a ‘mami etena; gazt.rotura de fibras’: osasun txarrekojabin Osasuna: oin be aurrelaribatek mamin etena izan jon, etaluzaruan egongo ei don jokatubarik

mankau ‘mankatu’ 1. nekatu, 2.min hartu: txakur koittauarizeozer gertau jako, mankautadator eta

marasma, -ia ‘marasma’: danetarikeguan ganbaran: marasmak,saguzaharrak eta gauzaeztangauzia ugari. Sin. armiarma,hamarratz, marma

marasmaetxe, -ia ‘marasmaetxea;armiarma sarea’. Sin. amaraun

marma, -ia ‘marma’. Sin.armiarma, hamarratz,marasma

marmar, -a ‘marmarra’: isillianberba egittia, gehixenetan batenbaten kontra, horixe dok“marmarrian” jardutia

martitzen, -a ‘martitzena;asteartea’

maskal, -a ‘maskala; makala,zimela (loreekin eta pertsonekinerabiltzen da, gehienbat)’: osomaskalduta ikusi juat Martin

maskaldu ‘maskaldu; makaldu,zimeldu’: horrek mahaigaiñekolarrosok maskalduta dagoz

masmaetxe, -ia. Jas.marasmaetxe

maspildu ‘maspildu’ 1. mailatu, 2.zapaldu: maillukiakin jota,atzamarra maspildu dau /mahatsa ondo maspildu bihar da

materixa, -ia ‘materia’: materixialehenengo, eta odola gero, ataradeutsut. Sin. pasmo, zorne

mendebal, -a ‘mendebala;mendebaldea’: mendebalekohaixia dabil gaur / mendebaleraemoten jok gure etxiak

mentau ‘mentatu; txertatu. Sin.eztittu

mihin, -a (Dg, De) ‘mihia’. Sin.mingain

mingain, -a (Db, De) ‘mingaina’.Sin. mihin

mira egin ‘mira egin; harritu’: miraeginda nago, zein ederto egin


o iñaz tu

dozun ikusittamizkin, -a ‘mizkina; jatun txarra’:

jatun mizkiña da, horraittio, zuentxikixa!

moduan ‘moduan’. Sin. bezela,erara, legez

moldakatx, -a ‘moldakaitza; gazt.torpe’: mutil moldakatxa bahaiz,gero!

momorro, -ua ‘momorroa;zomorroa’. Sin. koko, malo

mordo, -ua ‘mordoa; asko’: jentemordo haundixa egon zunanpresuen aldeko manifestaziñuan

morroillo, -ua ‘morroiloa; gazt.cerrojo’: giltzian itxi atia, lapurrakjabizak eta. Ald. morroko

morroko, -ua. Ik. morroillomotxailla, -ia ‘motxaila’:

euskaldunak zittuan lehengomotxailla asko, baiña bajaukezaneuren berbak, guk aitzen ezgenduzanak. Sin. ijittano, ijitto

murgillian ibilli ‘murgilean ibili;gazt. bucear’: Mutrikuragoiazenian, murgillian ibiltzengaittun, hango atx artietan

musu, -a (Db) ‘musua; sudurra’.Sin. sur

mutxikin, -a ‘mutxikina;hondarkia’: sagar mutxikiñakatiatu jako eztarrixan / hutsittuegik hautsontzixa, zigarromutxikiñez beteta jagok eta

Nnagi, -xa ‘nagia; alferra’. Esap.

nagixak atara, nagixak kendunahastau ‘nahastatu’: nahastau

ondo kartak, lehen dana ezpatiaemon deustazu eta. Ik. nahastu

nahaste-borraste, -ia ‘nahaste-borrastea; anabasa’: Donostiakoaurtengo Zinemaldixan be,sekulako nahaste-borrastia sortuei da sarixak emoteko orduan

nahastu ‘nahastu; nahasi’. Ald.nahastau

nahi ‘nahi’. Sin. guranar, -a ‘narra; gazt. trineo’. Sin.

leranarras, -a ‘narrasa’: ez daukak hori

baiño arkondara itxurosuagorik,narrasorrek!

narras ekarri / ibilli / erabilli‘narras ekarri / ibili / erabili’:edanari emonda dago, eta osonarras dabil

narrasian ‘narrasean’: ez ebanetorri nahi, eta narrasian ekarridogu. Sin. arrastaka, tarrasian,tatarrez

narrastu ‘narrastu; behera etorri,gazt. decaer’: hori be gogorrazan, baiña urtiekin narrastu eginda

nazka, -ia (Db) ‘nazka’. Sin. higuinneba, -ia ‘neba; andrazkoaren

anaia’ (Deba ibarrean anaia dazabalduena)

nola (Db, De) ‘nola’. Sin. zela,zelan

nolako, -ua (Db, De) ‘nolakoa’.Sin. zelako


o iñu ts i k

Oobatu. Ik. oratuodolgi, -xa ‘goroldioa’: leku

umeletan sortzen da odolgixaodol hustu, -a ‘odol hustua;

hemorragia’. Sin. odol jarixo,(odol) juan

odol jarixo, -ua ‘odol jarioa;hemorragia’. Sin. odol hustu,(odol) juan

(odol) juan, -a ‘(odol) joana;hemorragia’: egon hadi gorabegira, surreko juana geldittuarte. Sin. odol hustu, odoljarixo

odoloste, -ia ‘odolostea; odolkia’:porruakin egitten juagu hamenodolostia

ogibittarteko, -ua ‘ogibitartekoa;gazt. bocadillo’: ogibittartekogozua eta ederra jan genduanGatzagagaiñan

ogigaztai, -a (Dg, De) ‘ogigaztaia;erbinudea’: gaiztua dokogigaztaia, eta kalte haundixaegitten juan lehen oillotokixetan.Sin. satandera

ointsu ‘oraintsu; oraindik orain’:ointsu izan naiz Holandan, baiñaez dot holakorik ikusi. Ald.ointsuan. Sin. oiñao

ointsuan. Ik. ointsuoiñao (Dg, De) ‘orainago; oraindik

orain’. Sin. ointsu, ointsuanoiñaztarri, -xa ‘oinaztarria;

oinazkarra’: oiñaztarrixak txahalahil egin ei jok basuan

oiñaztu, -a ‘oinaztura’: oiñaztuaikusi juat, eta laster dok trumoi


pos tu ra

hotsa. Sin. tximistaoiñutsik ‘oinutsik’. Sin. hanka

hutsik, ortozikokan, -a. Jas. okaranokaran, -a ‘okarana’: okaran pasak

onak ei dittuk, niri neuri ezjatazak gustatzen baiña. Ik. aran

ok egin ‘ok egin’ 1. jatekoz bete, 2.botaka egin: egundoko babalapikua ekarri juen, eta ok eginarte jan genduan

okela, -ia ‘okela’: ipurdi aldietan ezjaukan okela askorik, gero! Sin.haragi

olgau ‘olgatu’ (Deba ibarrianjolasian egin / ibilli dazabalduena): bixar olgauko dozugehixago, eta guazen orainohera

ondoez, -a ‘ondoeza’ 1. gazt.malestar, 2. gazt. mareo. Sin.zorabixo: ondoezik daguala-eta,ohian geratu dok

ondoeza emon / egin ‘ondoezaeman / egin’ 1. gazt. marear, 2.gazt. dar un ataque: kalian dala,ondoezak emon, lurrera jausi,eta ospittalera eruan dabe

oostu ‘ostu’. Sin. lapurretan eginoratu ‘oratu; heldu’: oratu egixok

samatik, eta geldi-geldi egongodok. Ald. obatu

ordei, -xa. Ik. herdoioriau ‘oriatu; egurastu’: zabaldu

egizak bentana danak, etxiaoriau daitten

orri, -xa (Dg, De) ‘orria; hostoa’:ekatzuz hiru-lau letxuga orriensaladarako. Sin. hostro

orrua ‘orroa’: hor ibilli dokgazterixia, goixaldian, orruabaten. Sin. garrasi

ortozik (Dg, De) ‘ortozik’:Ameriketan bata eta bestia diñokhik, baiña han be txakurrakortozik, txotxo. Sin. hankahutsik, oiñutsik

ortu, -a ‘ortua; baratza’ortuari, -xa ‘ortuaria; barazkia’:

ortuarixak egoten dira SanTomas eguneko azokan

osatu ‘osatu; sendatu’. Sin. saniauospel, -a ‘ospela’ 1. azkordina, 2.

(lag) gazt. gilipollas,cantamañanas: lehengo neguakgogorrak izaten zittuan, etaeskuak-eta ospelez betetaeukitzen genduazan / ez egixokjaramonik egin, ospel hutsa doketa

ostantzian ‘osterantzean; bestela’.Sin. ostian

ostarku, -a ‘ostarkua; ortzadarra’:han, ikusi zerubarrenianostarkua!

oste, -ia ‘ostea’ 1. atze aldea, 2.(lag) gorputzaldi txarra. Sin. aje,bixamon: etxe ostian egoten daeguzkittan etzunda / atzo afarixaegin gendunan, eta gaur ostiaitzala

ostera ‘ostera’ 1. ordea, aldiz, 2.berriro. Sin. atzera: horrekeguzkixa nahi, eta guri, ostera,eurixa komeni / ganora horrekinibilli ezkero, ostera be izangodozu ezbiharren bat

ostera, -ia ‘ostera; joan-etorria’:


po t eg i n

Mendarora osteria egingo doguarratsaldian, bertan dagualakoAitor ospittalian

ostian ‘ostean, osterantzean’ 1.atzean, 2. bestela. Sin.ostantzian: bazkal ostian bixauaegitten dau telebisiño aurrian /juan hadi aguro, ostian leku barikgeldittuko haiz eta

ostiango, -ua ‘osterantzekoa;bestelakoa’: honetxekoiñetakuok ez izatera, ez dotostiangorik gura

ostondo, -ua ‘ostondoa; gazt.horizonte’: zerua eta lurra batzendiran lerrua dok “ostondua”

otzara, -ia ‘otzara; saskia’: otzaratxiki bat eruaten dotperretxikutarako. Sin. zare

ozta-ozta ‘ozta-ozta; gazt. justo-justo’: ozta-ozta sartzen garalaurok automobillian

Ppadura, -ia ‘padura; zingira’: etxiak

dagozen lautadia paduria zuan,eta edozenbat hegazti egotenzuan negu partian. Ald. madura

pare ‘pare; bezala’: zoruan parejoiak, bere automobil zaharrian

pareta, -ia (Db, De) ‘pareta’. Sin.horma

parrapar, -a ‘parraparra; gazt.tobogán’: parraparrian ibilli, etaprakak urratuta etxera sarri. Sin.txirrista

pasmo, -ua ‘pasmoa’. Sin.materixa, zorne

pastore, -ia ‘pastorea’: pastoregazte gitxi ikusten dok gauregun. Sin. artzain

patxada, -ia ‘patxada; gazt.cachaza’: azterketia bixar, etatelebisiñuari begira: hik daukak,hik, patxadia!

patxadoso, -ua ‘patxadosoa;lasaia’. Sin. tenplau

pentsau ‘pentsatu’ 1. uste izan, 2.iruditu (NOR-NORI erarajokatzen da esangura haudaukanean): Itziar dala pentsaujata, atzetik ikusitta. Sin.begittandu

petral, -a ‘petrala’: gogaikarrixa-edo dan personiari esatenjeutsagu guk “petrala”

ponderau (Dg) ‘ponderatu;goraipatu’. Sin. abonau

postaka (Gatzaga) ‘postaka;lasterka’. Sin. antxitxika,antxitxiketan, ariñeketan,saltaka, takarradan


topau

postura, -ia ‘postura; apostua’:Etxanizen eta Elkororen aldeegin junat posturia frontoian

pot egin ‘pot egin; zeharo nekatu’:pot eginda nago; ezin dotgehixago! Sin. txio egin

praka, -ia ‘praka; galtza’: horrekprakok luzeegi daukazak, etabarrenak hartu biharko deutse-zak. Ald. fraka

primerako, -ua (lag) ‘primerakoa;egokia’. Sin. apropos, aukerako

priztixa, -ia. Ik. friztixapuntako, -ua (lag) ‘puntakoa; goi

mailakoa’: punta-puntakomedikua dok, gero, hori!

puntu (lag) ‘puntu; laster’: zazpirakdira, eta puntu dozu hemen. Sin.puntuko

puntuan (lag) ‘oraintxe bertan’:puntuan etorri da: sukaldiandaukazu zain

puntuko (lag) ‘puntuko; laster’.Sin. puntu

pusketa, -ia ‘pusketa’. Sin. zatipusla, -ia ‘pusla; azaleko handitu

urtsua’. Sin. babapuspillu, -a ‘puspilua’ 1. gazt.

burbuja, 2. erre ondoren sortzenden handitu urtsua: gaur egungoikastolako umiak ‘burbuila’esaten dabena, ‘puspillua’ esanjuagu geure bizi guztixan

Ssaillian ‘sailean’ 1. asko, barra-

barra, 2. erreskadan:perretxikuak saillian batugenduzen Urbasan / gauzaksaillian egin bihar dittuzu, ezedozelan

sakatu ‘sakatu’ 1. zapaldu, 2. ziriasartu: sakatu egizu botoia, etalaster zabalduko jatzu atia /ederra sakatu deusku horrek:motorra beria dabela esandeusku

sake, -ia ‘sakea’ 1. pelotaateratzeko jokaldia, 2. (lag)jateko gaitasun handia. Sin.entrama

saltaka (Db) ‘saltaka; lasterka’.Sin. antxitxika, antxitxiketan,ariñeketan, postaka,takarradan

sama, -ia ‘sama’: atzo hotzittu eginnintzan, eta sama zarratuakinnago gaur. Sin. lepo

samar ‘samar; nahikoa’: ondosamar gabizan juan danaspaldixan / goiz samar etorrigintzuazan / lelo samarra donhori / amaittu samartuta daukagubiharra

samur, -a ‘samurra’ 1. biguna, 2.(Dg, De) erraza: oso okelasamurra ekarri dozu gaur / lansamurra agindu jeuskuk

saniau ‘saniatu; sendatu’: honekbotikionek laster saniauko hau.Sin. osatu

sanidade, -ia ‘sanidadea;lasaitasuna’: horrek jaukak


t opo eg i n

sanidadia: ezegaittik be ez dokestutzen

sasieskola, -ia ‘sasieskola;piperra’. Sin. txarrittan egin

sasijakintsu, -a ‘sasijakintsua;gazt. listill@, pedante’: danadakixela uste jok, sasijakintsuhiguingarrixorrek

sasikoipetsu ‘sasikoipetsu’.Aratuste aurreko igandean,gazteek basoan egin ohi zutenjatordua. Urdai koipetanarrautzak eta txorizoa erretzenziren. Sin. txitxiburduntzi

sasoi, -ia ‘sasoia’ 1. garaia, 2.gorputzaldi ona; gazt. en forma:ez dago sasoian, eta ez daumarkia onduko. Sin. sasoiko

sasoiko, -ua ‘sasoikoa’ 1.garaikoa, 2. gaztea, 3.gorputzaldi onekoa; gazt. enforma: sasoian sasoikua janbihar da, ez turroia udan /sasoiko gizona da hori ondiño /oraintxe gare sekula baiñosasoikuen Himalaiara fateko

satandera, -ia ‘satanderea;erbinudea’. Sin. ogigaztai

sekulako, -ua ‘sekulakoa’. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, itzal, kriston,makaleko

sikira ‘sikira; behinik behin,behintzat’: bizikleta bat baneuka,sikira!

siku ‘siku; lehor’sikute, -ia ‘sikutea; lehortea’sits, -a ‘sitsa; oihala jaten duen

harra’: sitsaren kontrako botikia

sartu dot erropa poltsikuetan. Ik.zerren

sosiguz ‘sosiguz; astiro, poliki’:juan zaitte sosiguz, bidia bustittadago eta

sukalde, -ia ‘sukaldea’. Sin.ezkaratz

sur, -a ‘sudurra’. Sin. mususustrai, -xa ‘sustraia; erroa’. Sin.

zuztar


t xu

Ttakada, -ia ‘takada; etenik gabe’:

liburua oso-osorik irakurri junattakada baten. Ald. txakada

takarradan (Dg) ‘takarradan;lasterka’. Sin. antxitxika,antxitxiketan, ariñeketan,postaka, saltaka

takateko, -ua ‘takatekoa; buruanhartutako golpe gogorra’:ganbaran kriston takatekua hartujunat

takian-potian ‘takian-potian; sarri’:takian-potian ikusten junatEibarren eta Bergaran, pelotapartiduetan

tarrasian ‘tarrasean’. Sin.arrastaka, narrasian, tatarrez

tatarrez ‘tatarrez’. Sin. arrastaka,narrasian, tarrasian

tauki, -xa. Ik. lotaukitautik (be ez) ‘tautik ere ez; ezer

ere ez’: ez eban tautik be ikusten.Ald. tutik

tema, -ia ‘tema; egoskorkeria’:berorren temiari eutsiko jeutsakhorrek harik eta hil arte

temak euki ‘temak eduki;kasketaldiak eduki’

temoso, -ua ‘temoso; temati’: osoume temosua da: beti beria eginbihar

tenplau, -a ‘tenplatua; lasaia’. Sin.patxadoso

tente ‘tente; zutik’: trenian tenteetorri bihar izan junat Donostiatikhona. Sin. zutunik

tente, -ia ‘tentea; zuzena’: osogizon tentia da, larogeitaka urte

dittu baiñatopau ‘topatu’ 1. bilatu, 2. aurkitu:

topatzen ibilli nok, baiña ez juatiñun topau

topo egin ‘topo egin’. Sin. tril egintorlojo, -ua ‘torlojua’: Elgetan izan

dittuk torloju tallerraktraza, -ia ‘traza; itxura’: bere

amaren traza itzala dauka. Sin.antz

triku, -a (Db) ‘trikua’. Sin. kirikixotril egin (Dg) ‘tril egin’: etxera

natorrela, berakin tril egin juat.Sin. topo egin

trumoi, -a ‘trumoia’ 1. ostotsa. Sin.justuri, 2. ekaitza. Sin. hodei.Ald. trunboi

trunboi, -a. Ik. trumoitutik. Ik. tautik


TXtxakada, -ia. Ik. takadatxakur, -a ‘txakurra’ 1. animalia, 2.

gaiztoa: eguraldi txakurra,gaurkua / sake txakurra jaukak,gero, Nagore pelotarixak

txantxiku, -a ‘txantxikua’ 1.txantxikua, beste izenezoñatiarra (ez dauka zentzutxarrik), 2. igela. Sin. ugaraxo,ugarixo, ugarixu…: horrektxantxikuok “xi-xau” egitten juekberba: jako barik xako, jok barikxok, dana “x” egitten juek Oñatin

txapligu, -a ‘txapligua; suziria’: zerdala-eta bota ete dittuetxapliguak? Sin. etxaflero

txar, -a ‘txarra’. Sin. gaiztotxarki ‘txarki’. Sin. gaizki, txartotxarrittan egin ‘txarritan egin; piper

egin’. Sin. sasieskola egintxarto (Dg, De) ‘txarto’. Sin. gaizki,

txarkitxatxar, -a ‘txatxarra; txiki-txikia’:

etxia politta da, baiña txatxar-txatxarra

txatxara, -ia ‘txatxara; ganoratxarra’: hori dok, hori, txatxaria:umien kontra jokatu eta galdu

txatxilipurdi ‘txatxilipurdi; gazt.vuelta campana’. Ald.txitxilipurdi

txatximurkada, -ia. Ik.atximurkada

txibistin, -a ‘txibista’. Sin. kiribiztatxilibito, -ua ‘txilibitoa’ 1. txistua;

gazt. silbato, 2. zakila (umeekineta mutikoekin erabiltzen da): horjiharduk aguazillak goiz osuan,

berorren txilibitua jo eta jo / egonhadi geldi, txilibitua kendukodeuat bestela

txilixo, -ua ‘txilioa; garrasia’: bartetxian, sekulako txilixuak entzungenduazan. Sin. ulu

txima, -ia ‘txima’ (pluraleanerabiltzen da): noiz ebagi bihardittuk horrek ule tximok?

tximista, -ia ‘tximista’. Sin. oiñaztutxindurrittu ‘txindurritu; inurritu,

lokartu’: hankia txindurrittu jatak,eta ezin juat ibilli

txingor, -a ‘txingorra; kazkabarra’:fruta guztixa hondatu deuskutxingor madarikatuak

txintxaun, -a ‘txintxauna’: horjabizak umiak, txintxaunianjolasian. Sin. txintxoi, ziburu,zinbili-zanbulu

txintxoi, -a. Sin. txintxaun,ziburu, zinbili-zanbulu

txio egin ‘txio egin; zeharo nekatu’.Sin. pot egin

txirrista, -ia ‘txirrista; gazt.tobogán’. Sin. parrapar

txirtxil, -a ‘txirtxila; kilkerra’txistik (be ez) ‘txistik ere ez; ezer

ere ez’: gela honetan ez da txistikbe entzuten

txistu, -a ‘txistua’ 1. musika tresna,2. zakila, 3. tua. Sin. txu

txitxiburduntzi ‘txitxiburduntzi’.Aratuste aurreko igandean,gazteek basoan egin ohi zutenjatordua. Urdai koipetanarrautzak eta txorizoa erretzenziren. Sin. sasikoipetsu

txitxilipurdi. Ik. txatxilipurdi


zap las teko

txitximurkada, -ia. Ik.atximurkada

txitxipotxo egin ‘txitxipotxo egin’;<tz> esan ordez, <tx> esan:kentzen → kentxen, esatebaterako

txokatzeko, -ua ‘txokatzekoa;harritzekoa’: ez don txokatzekuaAtletixa estu samar ibiltzia, ez jonkanpotik jokalaririk ekartzen eta

txokau ‘txokatu; harritu’: askotxokatzen jatan hori mozkortutaibiltzia

txolet, -a. Ik. txolottxolot, -a ‘txolota; metalezko

edalontzia’: mendixan txolotakizaten dittuk itturrixetan. Ald.txolet. Sin. antosin

txorimalo, -ua ‘txorimaloa’ 1. gazt.espantapájaros, 2. ganoragabekoa: kendu hadi nireinguruetatik, txorimaluori!

txu, -a (Dg) ‘tua’. Sin. txistu

Uubeldu, -a ‘ubeldua’: gure

neskatuak ubelduz beteta jaukakhankia. Sin. baltzuna

ufal, -a ‘ufala; uholdea’: sekulakoufalak izan ei dira Frantzia aldian

ugal, -a ‘uhala; gazt. correa’:automobillian ugalik barikbahoia, multia daukak

ugar, -a ‘ugarra’: ugarra egin jakokutxilluari. Sin. herdoi, ordei

ugaraxo, -ua ‘ugaraxoa; igela’.Ald. ugarixo, ugarixu... Sin.txantxiku

ugarixo, -ua. Ik. ugaraxougarixu, -a. Ik. ugaraxougazaba (Dg, De) ‘ugazaba;

jabea’. Gure alderdianmugagabean erabiltzen da:ugazabak agindu dau

ukalondo, -ua ‘ukalondoa;ukondoa’

ulu, -a ‘ulua; garrasia’: han agertuzuan ulua baten. Sin. txilixo

umel, -a ‘umela; hezea’: egunosuan kanpuan esegitta, etaumela jagok ondiño erropia

umeldu ‘umeldu; hezetu’ume, -ia ‘umea; haurra’. Hitz

eratorriak: umeterixa, umezain,umezale

urbuztan, -a ‘urbuztana’ 1. izaina.Sin. uzan, 2. (lag) gazt.chupasangre: argi ibilli hadihorrekin, urbuztan hutsa dok eta

urdaiazpiko, -ua ‘urdaiazpikoa’.Sin. urdaintzaki

urdaintzaki, -xa (Dg)‘urdaintzakia’. Sin. urdaiazpiko


zapuz tu

urlixa ‘urlia; gazt. fulano’: urlixakesan dabela-eta, siñistu egindok? Ik. berendixa

urrin ‘urrun’. Sin. urrutiurruti (Db) ‘urruti’. Sin. urrinurtegun, -a ‘urteguna;

urtebetetzea’. Sin. egunustebako, -ua ‘uste gabekoa;

ezustekoa’: ustebako galantaizan da zuen ezkontziarena

uzan, -a ‘uzana; izaina’: antziña,ospittaletan erabiltzen jittuenuzanak, odola ataratzeko. Sin.urbuztan

Xxelebre, -ia ‘xelebrea; arlotea’. Ik.

zelebrexelebrekerixa, -ia ‘xelebrekeria;

arlotekeria’. Sin. egittadaxuhur, -a ‘xuhurra; zikoitza’. Sin.

erkin, zeken, zimur


zuz ta r

Zzabor, -a ‘zaborra; hondakina’. Sin.

zakarzaborrerixa, -ia ‘zaborreria’:

zaborrerixa galanta ei jagokHimalaia aldian, AlbertoIñurrategik eta Jon Lazkanokesan dabenez

zahi, -xa ‘zahia’ 1. laboreen azala,2. gazt. caspa: txanpu motaguztixak probau jittuat, baiñaezin ezetara be buruko zahixakendu

zail, -a ‘zaila’. Sin. gaitz, gatxzaildu ‘zaildu; saiatu’: zaildu

zaittez, eta ia zeozer lortzendozun. Sin. ahalegindu,ahalegiña egin

zakar, -a ‘zakarra’ 1. latza, 2.hondakina. Sin. zabor, 3. itsusi.Ald. zatar

zaldar, -a ‘zaldarra’ 1. gazt.divieso, 2. gazt. espinilla:zaldarrez beteta jaukataurpegixa, eta azala garbitzeranajoiak. Ald. zuldar

zaltagi, -xa (Dg) ‘zaltagia; ukuilua’.Sin. ittu, korta

zamau, -a ‘zamaua; gazt. mantel’:neure amamak egindakua dahau ehunezko zamauau

zan, -a 1. ‘zena; gazt. el difunto’, 2.(Dg, De) ‘zaina’: gure aitta zanakbe baeukan hori ohitturiori / zanaegokittu, eta sekulako odoljarixua izan dau

zankabe, -ia ‘zankabea;belaunaren atzeko aldea’:zankabeko miñaz nago

zapatu, -a ‘zapatua; larunbata’zaplada, -ia ‘zaplada; ukaldia’. Sin.

zaplasteko, zartatekozaplasteko, -ua ‘zaplastekoa;

ukaldia’: zaplasteko bat emotenbadeuat, kenduko deuadaz harrousaiñok. Sin. zaplada, zartateko

zapuztu, -a ‘zapuztua; astindua’:zapuztu bat bihar dok hik,artaburu galanta haiz eta

zarata, -ia ‘zarata’ 1. hotsa, 2.zurrumurrua: hauteskundiak au-rreratuko dittuen zaratia dabil

zare, -ia ‘zarea; saskia’. Sin.otzara

zarrada, -ia ‘zarrada; zirrara’:egundoko zarradia egin eustanharek bertsuak entzutiak. Sin.arrara

zarta, -ia ‘zarta; pitzatua’: zartiaegin jako hormiari

zartada, -ia ‘zartada’ 1. pitzadura,2. (lag) zoro haizea: horrekjaukak eukitzeko zartadia!

zartateko, -ua ‘zartatekoa;ukaldia’. Sin. zaplada,zaplasteko

zartau ‘zartatu; pitzatu’: juan danegunetako eurixekin, kamiñuazartau egin da. Sin. brintzau

zartau eragin ‘zartatu eragin;eztanda eragin’: ertzaiñak,badaezpada, zartau eraginjeutsek automobillari

zatar, -a ‘zatarra; itsusia’. Ald.zakar

zati, -xa ‘zatia’ 1. zerbaitenosagarria. Sin. pusketa, 2.askozaz (‘zatixa …-ago’ da


egitura; gazt. ‘mucho más’): zure txamarria zatixa polittagua da niriarenaldian

zeken, -a ‘zekena; zikoitza’. Sin. erkin, xuhur, zimurzela ‘zela’. Ald. zelan. Sin. nolazelako, -ua ‘zelako’: ez dakizu ondo, zelako motorra erosi daben! Sin.

nolakozelan ‘zelan’: ondiño ez dogu erabagi zelan egin. Ald. zela. Sin. nolazelebre, -ia ‘zelebrea; umore onekoa’. Ik. xelebrezerren, -a ‘zerrena; egurra jaten duen harra’: piñu egurrez egindakuak ziran

mahaixaren kajoiak, eta zerrenak jan dittu. Ik. sitsziburu, -a ‘ziburua’. Sin. txintxaun, txintxoi, zinbili-zanbuluzihar begiratu, -a ‘zehar begiratua; gazt. mirada de reojo’: horren zihar

begiratuak ikaratu egitten najonzihero ‘zeharo; erabat’: zihero argalduta ikusi junat Andoni. Sin. guztizzihetz ‘zehatz; erabat’: zihetz garbittu, gero, platera!zihetz, -a ‘zehatza’: oso persona zihetza da: detallerik txikixenak be kontu

haundiz hartzen dittuzil, -a ‘zila; zilborra’: ez dok ona beti norberaren zillari begira egotiazimur, -a ‘zimurra’ 1. tolesa, 2. zikoitza. Sin. erkin, xuhur, zeken: zimur

asko dauka aurpegixan, baiña ez da hain zaharra. Esap. berbia harruaeta poltsikua zimurra

zinbili-zanbulu, -a ‘zinbili-zanbulua’. Sin. txintxaun, txintxoi, ziburuzittal, -a ‘zitala; jenio txar eta bizikoa’: bihotz onekua da, baiña zittalazizipaza, -ia ‘zizipaza; s ordez, z esan’: andaluza emoten dok, horrekin

zizipaziorrekinzoldu ‘zoldu; zornatu’: zaurixa zoldu egin jatazorabixo, -ua ‘zorabioa’. Sin. ondoezzoratu ‘zoratu; erotu’ (NOR zein NOR-NORI erara jokatzen da): hainbeste

ikasi biharrekin, azkenian zoratu egin jakozori(x)oneko, -ua ‘zorionekoa; gazt. dichoso’: zorixoneko eurua dala eta ez

dala, badabil juan dan aspaldixan zaparradia! Sin. dontsuzorne, -ia ‘zornea’. Sin. materixa, pasmozoro, -ua ‘zoroa; eroa’zoroetxe, -ia ‘zoroetxea; eroetxea’: txarto jaguan, eta Santa Agedako

zoroetxera eruan juenzoro haixe, -ia ‘zoro haizea; zoro usaina’zorribiztu, -a ‘zorribiztua; gazt. piojo resucitado’: zorribiztua danez, harrua

be badok. Sin. aberats barrizuldar, -a. Ik. zaldar


__________________________ UME BERBETIA __________________________

zurda, -ia ‘zurda; zuhaitzetan-eta egiten den izotza’. Ald. zurdai. Sin.antzigar, lantxurda

zurdai, -xa. Ik. zurdazuri, -xa ‘zuria’. 1. kolorea, 2. alferra, 3. faltsua: horrekin ez jaukat bape

konfiantzarik, zurixa dok eta. Esap. zurikerixetan ibillizurittu ‘zuritu’ 1. zuriz koloretu, 2. azala kendu: zigorra jakin najuanian,

aurpegixa be zurittu egin jatan / ordubete jaroiat patata zuritzenzurrunga, -ia ‘zurrunga’: atzo majo edango heuan, ezta? Bart, behintzat,

lehoi baten pare egin dok zurrunga. Sin. lokorroszutunik ‘zutunik; zutik’. Sin. tentezuzendu ‘zuzendu’ 1. arteztu, 2. lortu. Sin. jirau: nundik edo handik motortxo

bat zuzendu bihar juat oporretarakozuztar, -a ‘zuztarra; erroa’. Sin. sustrai


__________________________ UME BERBETIA __________________________

7. UME BERBETIA

OHARRAK

Hizkuntziak sendo etaosasuntsu irauteko, oiñarri-oiñarrizkua da transmisiñua,eta hori dala-eta, pertsoniarenbizitzako hasierako unetikbertatik zaindu bihar da horialderdixori. Horrexegatikbegittandu jaku ume berbetiakbe bere lekua izan bihar ebalaliburu honetan.

Geure inguruan bizirik dagozenberba batzuk ekarri dittuguhona, baiña berbakerakustiarekin batera, umeberbetiaren gaiñian ohar batedo beste egin nahi dittugu.

Ezaugarri jakin batzuk dittueume berbak:

1. Laburrak dira, pentsatzekuadanez.

2. Esateko errazak dira, eta horibe begibistakua da.Gehixenbat, kontsonante etabokala dira osagaixak.Nekez aurkittuko dittugukontsonante bi jarraixan,salbuespenen bat edo bestegorabehera: txipli-txapla,plausta, esate baterako.Adibide bixetan, hain zuzen,

- pl- da kontsonante multzua.

3. Gehixen erabiltzen dirankontsonantiak p, t, k, tx eta mdira. Urrixago agertzen dira neta l. Bokalak, ostera, danakerabiltzen dira, nahiz eta aeta i diran bostetanugarixenak.

4. Sarrittan errepikatzen dasilaba berbera: lolo, pipi,pupu, mama, txatxa, esatebaterako.

5. Onomatopeiak be badaukabere lekua: punba etaplausta, ‘jausi’ esateko,purrut, ‘uzkerra’ esateko, tas-tas, ‘jo’ esateko, uau-uau,‘txakurra’ esateko, eta abar.

6. Berbak artikulu barikerabiltzen dira ixa beti.


__________________________ UME BERBETIA __________________________

Honetxek dira gure alderdikoume berbetiaren ezaugarrinagusixak, eta, jakiña, kontuanizan bihar gendukez berbabarrixak sortzeko orduan.

Aagur-agur esan. Agurtzeko esaten

da: ia, esan agur-agur daneiaida-aida ‘behia’: han, ikusi, aida-

aida datorandi-andi juan. Etxetik irteten

denean esaten da. Sin. apapajuan

apapa juan. Etxetik irteten deneanesaten da: goazen apapa! Sin.andi-andi juan

apatx egin ‘jarri; jesarri’: ia apatxegin hamen, eta nanan egingodozu

arre-arre ibilli. Zaldi edo astogainean ibili

aupa-aupa. Umea besoetanhartzerakoan esaten da: etorri,aupa-aupa eruango zaittut neuk

Bbapo! Jatekoa amaitu ondoren

esaten dabekeke. Bildots, ardi eta ahuntzak

deitzen dira horrelabili-bili ‘ahatea’: han, ikusi bili-bili

uretanburrun-burrun. Tren, automobil

edo edozein motor zarataadierazteko erabiltzen da

Ddilin-dalan. 1. sehaskari eragin, 2.

kanpaia, 3. ziburua


__________________________ UME BERBETIA __________________________

Eet! Zer edo zer debekatzeko

esaten da. Errepikatu egiten dasarritan: et, et, et (Nagusienjardunean ere erabiltzen da)

Ffu! Suak edo jateko beroak ez

erretzeko esaten da

Gguau-guau. Ik. uau-uau

Hhotx! Hotza den gauzaren batekin

kontu izateko esaten da

Kkaka ‘zikinkeria’: ez ikutu hori, kaka

da eta!kiki. Norbera ezkutatuta dagoela,

egiten den deia. Sin. kui, kukukoko 1. txokolatea. Sin. kokole, 2.

umeak beldurtzeko aipatzen denizakia. Sin. kokomarru, mama-rrua, momo, momorrua

kokole ‘txokolatea’. Sin. kokokokomarru. Umeak beldurtzeko

aipatzen den izakia. Sin. koko,mamarrua, momo, momorrua

kui. Norbera ezkutatuta dagoela,egiten den deia. Sin. kiki, kuku

kuku. Norbera ezkutatuta dagoela,egiten den deia. Sin. kiki, kui

kuttuna. Maitasun hitza. Sin.kuttuntxua, laztana,ponpontxua

kuttuntxua. Maitasun hitza. Sin.kuttuna, laztana, ponpontxua

Llaztana. Maitasun hitza: egizu lolo,

laztana! Sin. kuttuna,kuttuntxua, ponpontxua

lolo egin ‘lo egin’

Mma. Ik. pamaiñak egin ‘gezurrezko negarra

egin’: ez maiñarik egin, dana janbihar dozu eta!

mama ‘ura’mamarrua. Umeak beldurtzeko

aipatzen den izakia. Ald.momorrua. Sin. koko,kokomarru, momo

mamelo ‘karameloa’: autsimamelo, maittia

matxo. Ik. pamitxina ‘katua’momo. Umeak beldurtzeko

aipatzen den izakia. Sin. koko,kokomarru, mamarrua,momorrua

momorrua. Ik. mamarrua

Nnanan ‘jan’: egin apatx hamen,

nanan egittekonene ‘esnea’


8. ESAPIDIAK

OHARRAK

Esaldi egiñak dira esapidiak. Gure alderdixan erabiltzen diran batzukekarri dittugu hona, Deba ibarreko euskaldunendako ez eze, bestealderdi batzuetakuendako be aberasgarri eta jakingarri izandaittezen.

Aurreko ataletan bezala, esapidiaren azalpena, edo gaiñerakoeuskaldunendako ezagunagua dan ordaiña ipiñi dogu aldamenian,eta adibideren bat jarraixan. Erderazko ordaiña be ipiñi dogu iñoiz.

Gauza berbera adierazteko esapide bat baiño gehixago dagoenian,sin. (sinonimua) laburduria erabilli dogu, eta argibidiak eta adibidiakbehin bakarrik ipiñi dittugu: zabalduenaren edo berezixenarenondoren, gehixenbat.

Esapidiak lagunarteko jardunekuak diranian, lag. laburduria erabillidogu.


Aadar soiñuan ibilli ‘txantxetan ibili;

gazt. de cachondeo’: horibertsolarixori adar soiñuanibiltzen don sarri. Sin. adarra jo,fiestan ibilli, harpia jo

adarkadia jaurti ‘ziria sartu’: serixoitxuria jaukan, baiña adarkadagalantak jaurtitzen be bajakin

adarra jo ‘inoren kontura barreegin’: kontuz horrekin, ezegixozu adarrik jo, benetalarixada eta. (Baztertzekoa erdaratikeuskaratutako ulia hartu). Sin.adar soiñuan ibilli, fiestan ibilli,harpia jo

aditza + biharra ‘zer edo zeregiteko grina’: zapatuan, CorteInglesian izan gintzuzanan, eta,ha zunan ha, jentian erosibiharra! / buffeta jaguan hotelian,eta batzuen jan biharrak ezjaukan azkenik

adurra darixola egon ‘txundituta,beste ezertaz jabetzen ez dela’:hor jagok arratsalde osuantelebisiñuari begira, adurradarixola

afari / bazkari legia egin. Jatorduarin samarra egiten denean esanohi da: egin dogu afari legia, etaohera juateko moduan gagoz

ahobete hagiñekin laga ‘zeharoharrituta utzi’: Florenzian, MigelAngelen ‘David’ eskulturiakahobete hagiñekin laga ninduan.Sin. zur eta lur geldittu

ahobizarra euki (lag) ‘ajeondorioak izan; gazt. tener la

boca pastosa’: naranjak jatenjiharduk, ahobizarra kentzealdera

ahopian berba egin ‘inork ezinentzuteko moduan jardun’: betijihardun marmar baten danenkontra, baiña gauzak argiro esanbiharrian, ahopian berba egittenjon

ahotan hartu ‘berbetarako gaitzathartu’: kazetari guztixak hartujuek ahotan Errealekoentrenatzailliak atzo esandakua

ahozabalik egon ‘liluratuta egon’:Iparraldeko ipuin kontalari batetorri zuan atzo, eta ahozabalikegon gintzuazen danok berarientzuten

ahozabalka egon ‘aharrausikaegon’: berbaldixa ez don, itxuria,interes haundikua, ahozabalkajagozan danak eta

ahua neurri ‘nahi adina, neurririkgabe, exageratua’: aurtengoGabonetan angulen preziua,ahua neurri

aidian egin (lag) ‘berehalakobatean egin’: eskolako biharrakaidian egitten dittu, kalekuaknekez. Sin. hegaztada batenegin / juan

aiko-maikuetan ibilli ‘aitzakiakaurkitzen ahalegindu’: hara, ezhadi aiko-maikuekin etorri: erruaheuria dok, eta kitto!

aintzakotzat hartu ‘kontuan hartu’:laguntze aldera geure buruaeskaiñi, eta aintzakotzat be ezgaittu hartu, harroputz halakuak


asko i zan

aitzen emon ‘zer edo zerengainean argibideak eman; gazt.avisar, advertir’: aldez aurretikaitzen emon jeustan zelakougazaba zittala zan. Sin.jakiñaren gaiñian ipiñi

ajia euki. Sin. bixamona euki,ostia euki

albo kargia euki (lag) ‘mozkortuta,ezin zuzen ibili’: eskerrak andriaaldamenian daroiana, bestelahorren albo kargiakin laster jokojuan behia

alde egin ‘ihesi joan’: hangoganoria ikusitta, alde egingenduan. Sin. hanka egin, ospaegin

aldez aurretik ‘aurretiaz; gazt. deantemano’: medikuanganajuateko, aldez aurretik eskatubihar dok txandia

aldi oneko / txarreko egon ‘umoreoneko edo txarreko egon’: aldioneko dagoela jirudik, etaberakin berba egittera juangogaittuk

aldian euki / eruan ‘zer edo zernorberarekin eraman; gazt. llevarencima’: kafia eta kopia hartutagero konturatu naiz ez neukaladirurik aldian. Sin. soiñian euki /eruan

aldikona izan (Dg). Sin. aldixakizan

aldixak izan. Aldakorrak direnezesaten da: aldixak izaten dittuhorrek, eta jenixo txarrazdagoenian, gaiztua da benetan.Sin. aldikona izan

alkar hartu ‘bat egin, ondokonpondu; gazt. ser tal paracual’: horrek bixok ondo alkarhartzen juek, eta bixen artianegitten juek biharra. Sin. batabestiarekin uztartzekomodukuak izan, herri batekuakizan

alperrik galdu ‘hondatu, usteldu;gazt. echarse a perder’: okelialaster jaten ez badogu, alperrikgalduko jaku

alperrik izan. Ahalegin guztiekezertarako ere ez dutela balioadierazten du; gazt. ser en balde:egin juek, ba, makiña batahalegin seme gaztia drogagirotik ataratziarren, baiña danaalperrik

arazua hartu ‘zeregin txarra hartu’:aitta gaixorik egon zanian, berakhartu juan ortuaz arduratzekoarazua. Sin. biharlekua hartu

argi ibilli ‘kontuz ibili; gazt.andarse con ojo’: argi ibilli hadiegitten duanarekin!

arnasa baten edan ‘zurrutbakarrean edan; gazt. de untrago’: arnasa baten edan juatgaragardo basokadia, freskuaeta edarra jaguan eta

arrantza baten jardun ‘negarrezgogor ekin’: umiak arrantzabaten jardun dau goiz osuan

arrapaik/n hori! (lag). Sin. helduegixok/n horri!

arrapataka + aditza ‘prisaka,itsututa ibili’: txirriña entzunnajuanian, arrapataka baten


as t egun bu ru zu r i xa i za n

gorde najittuan aldizkari pornuak,badaezpada be

ase eta bete ‘bete arte jan etaedan’: oso ederra gaurkobazkarixa: ase eta bete eginnaiz. Sin. ok egin

asko izan ‘ezustekoa gertatu’:asko dok ba! Laurok ekarri juagutxanpana, eta iñork be ezardaua. Sin. hau da hau!,haundixa izan, markia izan

astegun buruzurixa izan. Egunarrunt-arrunta dela esateko:astegun buruzurixa, eta goixekohamarretan kalian?

asto biharrak / lanak egin. Langogorrak eta ordain txikikoakegin; gazt. hacer el trabajonegro: makiña bat asto biharegindakuak gaittuk geure gaztedenporan!

aterik aiña maratilla euki‘edozertarako erantzuna edoaitzakia izan’: alperrik dokhorrekin errezoiak erabiltzia,aterik aiña maratilla jaukak eta

atzera mardo egin (lag).Tabernetan-eta, ordaintzekoorduan atzean geratu. Sin.beliarena egin, keiarena egin

atzian gelditzekua ez izan‘lotsatia eta koldarra ez izan’: ezizan horren ardurarik, atziangelditzekua ez da eta

aurre egin. Sin. hagiñak erakutsiaurrekalde ona egin ‘berba onekin

engainatu’: amari aurrekalde onaegin, eta lortu dau baietza esatia

auskalo! (lag). Sin. batek jakin!

azak emon. Maitasun hartu-emaneske datorrenari ezetza esan:familixa aberatsekua, politta etalistua zala mutilla baiña, azakemon jeutsazan Itziarrek. Ik. kaleemon

aziaren barreneko orrixa ez izan.Sin. bapeza ez izan

azken baten. Ondorioren baterakuste aldera esan ohi denesapidea; gazt. en definitiva: osokaru urten jeutsek juan-etorrixa,baiña, azken baten, haraxe juatiazuan euren ametsa

azpijanian ibilli. Talde edo elkartebaten jarduna hondatzearren,barrutik isileko lana egin: Alderdibarruan azpijanian ibilli, etaAlderdixa zatitzia lortu juanhorrek


baz ta r r ak nahas tu

B“bai-bai” jentia izan. Agindutako

edozer gauza egiteko prestdagoena, agintariarekin ondogelditzearren (zentzu txarradauka): horrek irakasliorrek “bai-bai” jentia dau gogoko

bai, zera! Zer edo zer gezurra delaesateko; gazt. ¡qué va!, ¡ni por elforro!: nik egin dotela hori? Bai,zera! Ik. ez, zera! Sin. eztahurrik emon be!, iñundik iñorabe ez!

“baiña” bakua izan ‘aitzakiarikgabekoa izan, zuzena’: “baiña”bako neskia dozu, gero, hori! Sin.barriketa bakua izan

baitta zera be! ‘exagerazioa delaadierazteko’: hotz haundixaegitten jok, eta jantzi egik jertselodixa, abrigua, etaarkondariaren azpittik ipiñi egikkamisetia. —Baitta zera be! Sin.txakurraren putza!

baltza izan ‘gogorra izan’: baltzadok, gero, horren kontua: etxiaordaindu barik, eta lantegittikbota!

banenguan, ba, ni! ‘ustea izan;gazt. ya decía yo’: banenguan bani, hori neskiori nundik edohandik ezagutzen nebala

bapeza ez izan ‘norbait izan,nortasuna eduki’: kontuzhorrekin, hori berori be ez dokbapeza eta! Sin. aziarenbarreneko orrixa ez izan

bariak heldu. Sin. bariak oratubariak oratu. Arineketan joan, eta

barean mina izaterakoan esatenda: Elgoibarko krosa irabaztekofaboritua zuan baiña, bariakoratu, eta ariñeketiari laga eginbihar izan jeutsan. Sin. bariakheldu

barra-barra ‘ugari, neurri gabe;gazt. a punta pala’: edarixa etajana, barra-barra ekarri ebenmahaira. Ik. firri-farra

barriketa bakua izan. Sin. “baiña”bakua izan

barriketa gitxikua izan ‘serioa etalehorra izan’: kopla barik ibillihorrekin, barriketa gitxikua doketa. Sin. benetalarixa izan

barriketan jardun ‘kontu kontariegon; gazt. estar de palique’:arratsalde osuan berriketanjardun juagu, eta konturatuorduko, dendak itxi

bat bihar eta bera be ez. Sin. batesanda bera be ez

bat esanda bera be ez. Ezerezaindartzeko esan ohi da:perretxiku mordua jaguan, baiñabat esanda bera be ez ona. Sin.bat bihar eta bera be ez

bata bestiarekin uztartzekomodukuak izan. Lagun bi osoantzekoak direnean esaten da;gazt. ser tal para cual: ez horrenbixon ardurarik izan, batabestiarekin uztartzeko modukuakdira eta. Sin. alkar hartu, herribatekuak izan

batek jakin! Ziurtasun ezaerakusteko esan ohi da: batekjakin noizko amaittuko dan


baz ta r r i k anda r i b i l l i

Maltzaga-Urbina bidia! Sin.auskalo!

baztarrak nahastu ‘gauzakhankaz gora ipini’: hobeto albaiturriñen bajagok gogaikarrixori,baztarrak nahastau baiño ezjittuk egitten eta

baztarrik andar ibilli (lag). Sin.firin-faran ibilli

begibistakua izan. Sin. ezagunizan, igarri-igarrixan egon

begikua izan ‘gogokoa izan’: osobegikua juat Iñaki, zintzua etajatorra dok eta

begittan hartu ‘gorrotoa hartu;gazt. coger manía’: honekinmaixuonekin alperrik juat ikastia,begittan hartu najok eta

begittu bat emon ‘gauza bat noladagoen ikusi; gazt. echar unvistazo’: emoixok lapikuaribegittu bat, eta ikusi ia irakittenhasi dan

begittu baten. Ik. ikusi baterabegixa bete ‘ikusitakoa gogoko

izan’: maillukixak begixa bete,eta kilo bat erosi juat

begixa jo ‘pertsona edo gauzarenbat aukeratu’: begixa jota jaukathorixe arkondariori, merkealdixakhasten diranerako

behia jo ‘behera etorri, hondatu’:istripua euki ebanetik, ziherobehia jota dago

bekoki baltza ipiñi ‘haserreaurpegia ipini’: ez, gero, bekokibaltzik niri ipiñi, ez daukazuerrezoirik eta! Sin. betozkuaipiñi

belarrixak makurtu ‘baten batapaldu eta isilarazi’: kukurrukubaten etorri zuan, baiña,azkenian, belarrixak ondomakurtuta juan zuan

beliarena egin (lag) ‘desagertu(zentzu txarra dauka)’: ordaintziadanian, beliarena egitten jok beti.Sin. atzera mardo egin,keiarena egin

benetalarixa izan ‘gauza denakbenetan hartu’: ez jagok horrekinadar soiñuan ibiltzerik,benetalarixa dok eta. Sin.barriketa gitxikua izan

berakatza baiño fiñagua izan‘zintzoa eta zuzena izan’: ez egikhorrekin ardurarik izan,berakatza baiño fiñagua dok eta

berbakizuna ipiñi / emon‘hizpidea eman’: errege-erregiñen ezkontziaren kontuhorrek berbakizuna, behintzat,ipiñi dau. Sin. berbalekua ipiñi /emon, jarduna ipiñi / emon,zeresana emon

berbakua izan ‘agindutakoa bete’:politikan ibilli arren, berbakoandria dok hori

berbalekua ipiñi / emon. Sin.berbakizuna ipiñi / emon,jarduna ipiñi / emon, zeresanaemon

berban-berban ‘sarri esan zer edozer’: berban-berban esaten jokguzurra. Beste hitz batzukerrepikatuaz ere erabiltzen daegitura hau, NON kasuan beti:etxian-etxian dagok Eibarren


bu ru ba t eg i n

eskopetia; lekuan-lekuan ikustengenduazen basurde arrastuak

berbia etorri ‘bere onera etorri’:jausi eta golpe gogorra hartudau, baiña etorri jako berbia

berbia jan ‘agindutakoa bete ez’:lau urteko kontratua egingenduan, baiña berbia jan jokenpresiak

berbia kendu ‘isilarazi’: hitzaldiostian berbetan eguala, berbiakendu jeutsan mahaiburuak

(bere) baten bizi ‘lasai, eroso,bakean bizi’. Edozein izenordainerabil daiteke: neure baten,geure baten…: ez jok askorikirabazten, baiña bere baten bizidok

bero-bero egin ‘jipoitu’: harrousaiñekin etorri zuan, eta bero-bero eginda bialdu juen etxera.Sin. egurra emon, lepuaberotu, makilla saldia emon,pasadia emon, zopa saldiaemon

bertako egin ‘etxekotu, leku bateraegokitu; gazt. integrarse’:bertako eginda dagok hori,berbetia be Elgoibarkua jakaketa

bertan behera itxi / laga ‘zeharoutzi; gazt. abandonar’: familixiaeta gauza danak bertan beheraitxi, eta alde egin juan lantegixanoostutako diruekin

bertan Bilbo ‘gazt. hablando deRoma…’: Felipe ez duala ikusi,diñok? Hor, ba, bertan Bilbo

beruarena kendu ‘bero-beroan

esandakoaren alderdiexageratua kendu’: euskeria dalamundu zabaleko berbetarikzaharrena? Bai zera! Beruarenakendu biharko jakok horri

besterik ezian ‘besterik ezean;gazt. si no hay más remedio’:besterik ezian, datorrela Ander

bete-betian ‘zeharo, oso-osoan’:bete-betian asmau dok zergertau dan. Sin. goittik behera

betozkua ipiñi ‘haserre aurpegiaeduki’: betozkuakin jabin, eta,badaezpada, bakian ixtia hoba.Sin. bekoki baltza ipiñi

bide batez ‘gauza bi aldi bereanegin; gazt. de paso’: juan hadiarraindegira eta, bide batez,dozena bat arrautza be ekarri

biharlekua hartu. Sin. arazuahartu

biharrian urkatu ‘lan gehiegi egin;gazt. matarse trabajando’.Ezezko esaldietan erabiltzen dasarri, zentzu ironikoarekin: ezizan horren errukirik, biharrian ezdon urkatuko eta

bittarte bat hartu ‘zer edo zeregiteko astia hartu’: arratsaldian,bittarte bat hartu, eta josiko deuatbotoia

bixamona euki. Jai eta parrandaondorengo egunean izan ohi dengorputzaldi txarra: gripia? Bai,zera! Bixamona jaukak horrekgalanta! Sin. ajia euki, ostiaeuki

bizkarra jaso ‘jaramonik ez egin’:bizkarra jaso, eta ezer esan


bu rua be ro tu

barik alde egin junan. Sin.bizkarraundi egin, lepua jaso

bizkarraundi egin. Sin. bizkarrajaso, lepua jaso

bolo-bolo ibilli ‘denen hizketagaiizan’: jakingo ez juat, ba, bolo-bolo jabik eta? Sin. danenahotan ibilli

bost ardura ‘axolarik ez izan,inportantziarik ez eman; gazt.importar un comino’: bost ardurajeustak niri horrek esaten dabena

buru bat egin (norbaitekin) ‘batenbatekin berdindu (zentzu txarradauka)’: zer ganora da zuria,umiakin buru bat eginda zabizeta!

burua berotu 1. ‘haserretu eragin;gazt. calentar los cascos’, 2.‘adorea eman’. Sin. haixiaemon: ez egidazu holakorikaittatu be egin, burua berotzendeustazu eta / alkate aurkeztekoburua berotu jeutsen lagunak

burua erakutsi ‘nabarmendu nahiaizan’: jakinguria dabelako barik,bere burua erakustiarren egittenjittun galderak horrek

burua galdu 1. ‘zoratu’. Sin. buruajuan, burutik egin, 2.‘harrokeriaz puztu’, 3. ‘senetikirten; gazt. perder los papeles’.Sin. harixa ixo, onetik urten,txorittik urten: loterixiakinaberastu zanetik, zihero buruagalduta dabil

burua jaso ‘adorea hartu’: aspaldihonetan burua jaso eziñiknajabin

burua juan. Sin. burua galdu,burutik egin

buruan hartu ‘gogoan hartu’: hartuegik ondo buruan esangodeuadana

burutik egin ‘zoratu’. Sin. buruagaldu, burua juan

dana biharrian ibilli ‘ozta-ozta,nola edo hala ibili’: zelan habil,ba? —Dana biharrian. Sin.guztia biharrian ibilli


egu r ra emon

Ddana dala ‘dena dela’ (Deba

ibarrean arrotza da dena den):juan hadi nahi badok, baiña,dana dala, alperrik izango dok

danari emonda ibilli ‘eraguztietako gehiegikeriak egin’:burua galdu jon, eta danariemonda jabin. Sin. edozeriemonda ibilli

danen ahotan ibilli. Sin. bolo-bolo ibilli

danen barregarri agertu ‘gazt.hacer el ridículo’: danenbarregarri agertu gintzuazengeure erropa zaharrakin

daukanari darixo. Zer edo zerdaukanak ezagun izaten duelaesan nahi du: kriston BMWiaerosi dau aldamenekuak. —Bai,ba, daukanari darixo

demandia ipiñi. Sin. drogia ipiñi /atara

demasak + aditza. Sin.demasekuak, diranak eta ezdiranak, egundokuak, iñundiranak, kristonak, sekulakuak+ aditza

demasekuak + aditza. Sin.demasak, diranak eta ezdiranak, egundokuak, iñundiranak, kristonak, sekulakuak+ aditza

diranak eta ez diranak + aditza.Sin. demasak, demasekuak,egundokuak, iñun diranak,kristonak, sekulakuak + aditza

drogia ipiñi / atara ‘haserrea etaburruka sortu’: horrek, apurren

bat edaten dabenian, drogia ipiñibesterik ez jon egitten. Sin.demandia ipiñi

duangua izan ‘inoren kontura,doan dabilena; gazt. gorrón’. Sin.iñoren lepotik ibilli, jantxakurra izan


eguzk i xak pa sau

Eederra egin ‘zer edo zer izorratu

edo hondatu’: ederra egin dok,ikusiko dok amak jakittendabenian!

ederra sakatu ‘ziria ondo sartu’:ederra sakatu jeustak Mitxelek:loterixia tokau jakula geuri bixoi

edozeri emonda ibilli. Sin. danariemonda ibilli

egin ahalakuak egin ‘sekulakoakegin’: egin ahalakuak egin arren,ez genduen ezer lortu

egin egitte aldera ‘arrazoi handirikgabe egin; gazt. hacer porhacer’. Edozein aditzekin osadaiteke esapidea, partizipioalehenengo, eta aditz izena gero,ipiniaz: ondo pentsau eta geroesan, ez esan esate aldera /botatze aldera bota juan harrixa,eta gizonezko bat jo juan bekokierdi-erdixan

egittada bat egin 1. ‘gauzahandiren bat egin, balentria bat’,2. ‘xelebrekeriaren bat egin’. Sin.egittekoren bat egin

egittekoren bat egin ‘okerkeriaedo aldrebeskeriaren bat egin’:oraintxe be egingo eban horrekegittekoren bat, ariñeketan ihesidoia eta. Sin. egittada bat egin

eguna zabaldu ‘goizean egunaargitu’: ez hadi hainbestearduratu eta juan hadi ohera,bixar be eguna zabalduko jok eta

egundokuak + aditza. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak, iñun

diranak, kristonak, sekulakuak+ aditza

egurra emon (lag) ‘gogor jo; gazt.dar caña’: ertzaiñak furgonetatikjaistiaz batera, egurra emotenhasi zittuan. Sin. bero-beroegin, lepua berotu, makillasaldia emon, pasadia emon,zopa saldia emon

eguzkixak pasau ‘eguzki gehiegihartu; gazt. sufrir una insolación’:mendixan izan, eta eguzkixakpasauta najatok

Elorrixo ikusi (lag). Sin. gorrixakikusi

Elorrixoko itturrixan uraedandakua izan (lag).Kaskarinez esan ohi da

ene! Sin. ene ba!, ezta izango!ene ba! Sin. ene!, ezta izango!epela izan ‘odolik ez izan’: epel

hutsa dok hori: kaka burutikbehera egin arren be, ez jok ezeresango. Ald. txepela izan. Sin.ez gatz ez berakatz izan, ez urez ardau izan, ez ur ez saldaizan, odolbakua izan

eruan onekua / txarrekua izan‘pazientzia handia / txikia izan’:horrekin gizonorrekin biziizateko, horraittio, eruan onekuaizan bihar

esanak bete ‘agindutakoa bete’:beti esaten deuat esanakbetetzeko dirala

esanekua izan ‘agindutakoa zintzobetetzen duena’: ez horrekinarduratu, esaneko neskia dozueta


f i r r i - f a r r a

eskua emon. Lantegi baten-edo,ugazabak mendekoekin ardurakbanatu: oso neska argixa dok,eta ugazabak eskua emonjeutsak gauzak bere erara egindaixezan

esku onekua izan ‘zer edozertarako balio; gazt. ser un(a)manitas’: oso esku onekua dongaixuekin eta adiñekopersonekin

eskuzabala izan ‘bihotz onekoa’:oso eskuzabala zan Iban: eukandana emoten eban

estu hartu ‘egoera zailean ipini;gazt. poner en un aprieto’: estuhartu ninduan, eta, azkenian,gauzia zan moduan esannajeutsan

…eta bi. Esandakoa indartzekogehitzen da, esate baterako,kristonak eta bi esan. Sin. …etabost

…eta bost. Sin. …eta bietxekalte izan. Dirua firri-farra

gastatzen duenaz esan ohi da:pelotia dala, idi probak dirala,beti jokuan, etxekalte hori

etxekoz etxeko egin ‘etxekoenartean egin zer edo zer’: etxekozetxeko egin juek bidia

etxia jan ‘hondamendia ekarrietxera’: posturarik posturaibiltzen zan, eta, azkenian, etxiajan. Ik. lantegixa jan

etxia jaso ‘etxeko garbitasunakegin’: lehenengo etxia jaso, etagero plazara juango naiz

eukixan jaikixa. Dirua dutelako-

edo, euren burua besteengainetik ikusten dutenak: hori bebadon, ba, eukixan jaikixa: beradala danak baiño gehixago ustejon

euli zurixa baiño raruagua izan.Pertsona bereziez esan ohi da;gazt. ser un perro verde: lagaixokhorri bake-bakian, euli zurixabaiño raruagua dok eta

ez dakizu asko! ‘gazt. no sabesbien!’: ez dakik asko zelan bizidiran andrazkuak arabien artian!

ez gatz ez berakatz izan. Sin.epela izan, ez ur ez ardau izan,ez ur ez salda izan, odolbakuaizan

ez ur ez ardau izan. Sin. epelaizan, ez gatz ez berakatz izan,ez ur ez salda izan, odolbakuaizan

ez ur ez salda izan. Sin. epelaizan, ez gatz ez berakatz izan,ez ur ez ardau izan, odolbakuaizan

ez, zera! Besteak esan duenarenaurkakoa indartzeko: ezin dotelanik hori egin? Ez, zera! Ik. bai,zera!

ezagun izan ‘erraz asmatzendena’ (ez dira nahastu beharezagun izan eta ezaguna izan):ezagun dok, bai, eskiatzen izanhaizena. Nundik, bestela, horikoloriori? Sin. begibistakuaizan, igarri-igarrixan egon

ezta hurrik emon be! ‘pentsatu ereez; gazt. ¡qué va!, ¡ni por elforro!’: Rominger Indurain


besteko ona izan zala? Bai, zera!Ezta hurrik emon be! Sin. baizera!, iñundik iñora be ez!

ezta izango! Harridura erakustekoerabili ohi da: Osasunak 5-0irabazi deutsa Real Madrilli. —Ezta izango! Sin. ene!, ene ba!

Ffiestan ibilli (lag) ‘txantxetan ibili’.

Sin. adar soiñuan ibilli, adarrajo, harpia jo

firin-faran ibilli ‘batetik bestera,denpora emate aldera ibili’: ezdok, ez, etxian harrapauko; betijabik firin-faran. Sin. baztarrikandar ibilli

firri-farra ‘neurri gabe’: SanFermiñetan, han ibilli giñan firri-farra, diru guztixak amaittu arte.Ik. barra-barra


haund i xa i zan

GGabonetan keixak. Ordainik

izango ez duten mesedeezesaten da, gure alderdianGabonetan ez dago gerezirik eta.– Amak: ekarridazu dendatikazukeria. – Alabak: Eta zeremongo dostazu? – Amak:Gabonetan keixak

gain hartu ‘zer edo zerk norberagainditu; gazt. desbordar’: saltsaaskotxotan sartuta eguan, eta,azkenian, lanak gain hartudeutsa. Ik. gaiña hartu

gaiña hartu ‘tontorrera iritsi’:goixaldeko bostak aldera hartujuen Everesteko gaiña. Ik. gainhartu

gaiñegurra emon (lag) ‘gazt.poner a caldo’: alde egin orduko,sekulako gaiñegurra emonjeutsagu

gaiñezka egin ‘bere onetik irten;gazt. desbordarse’: gaiñezkaegin dau errekiak / jentia osohasarre eguan, eta, azkenian,gaiñezka egin dau egoeriak

galbahian pasau ‘galbahetikiragan, biribildu, zehaztu; gazt.pasar por el filtro, por el aro’:horrek zure asmuok galbahianpasau bihar dira, ondiño be ezdagoz oso argi eta

garboztua bihar (lag) ‘gazt.necesitar un hervor’. Sin.irakiñalditxo bat bihar

gauza izan ‘zer edo zertarakoahalmena eduki; gazt. sercapaz’: ezkerreko eskuaz ez non

ezer egitteko gauzagehixagoko barik. Gauzak

azalpen nahikorik eman gabeegiten direnean esaten da; gazt.sin más: ezin dozu gehixagokobarik alde egin

gibelak euki (lag). Sin.gibelaundixa izan

gibelaundixa izan (lag) ‘lasaiegiaizan’: lauretako trena hartu bihar,eta ondiño ohian? Hi haiz, hi,gibelaundixa! Sin. gibelak euki

giro ez izan. Egoera atsegina ezdenean esan ohi da: hemen ezdok giro, danak jagozak batabestiakin hasarre eta

goittik behera. Sin. bete-betiangoixetik gabera ‘une batetik

bestera; gazt. de la noche a lamañana’: goixetik gabera aldatujuan iritzixa

gorraixia euki ‘gor samarra izan’.Zentzu ironikoan, ezentzun egin;gazt. hacerse el longuis: zer,gorraixia daukak, ala? Ez dokentzun harrikua heuk egin biharduala?

gorri egon / euki ‘ezer gabe egon,hutsik’: ordaindu egik heuk,poltsikua gorri jaukak eta /Naparruako Bardea aldiak gorrijagozak

gorrixak ikusi ‘egoera larrianegon’: gorrixak ikusi genduazenGorbeixan, dana laiñua eta danaedurra, eta piperrik be ezgenduan ikusten eta. Sin.Elorrixo ikusi

guztia biharrian ibilli. Sin. dana


hazu r ra e ta aza l a g e l d i t t u

biharrian ibilli Hhagiñak bardinduta euki. Ume ez

direnak engainatzen zaila delaesan nahi du: ez dok horrekinheuk nahi duan guztixa errazegingo, hagiñak ondo bardindutajaukazak eta. Sin. zilla osatutaeuki

hagiñak erakutsi ‘haserretuta,norbaiti aurre egin’: gizajuazalakuan, baiña gaur edertoerakutsi jeutsazak hagiñakugazabari. Sin. aurre egin

haixatuta ibilli. Sin. haixiaerabilli, haixiakin ibilli

haixia emon ‘adorea eman’: lehendon hori harro samarra, etaemoixon, gaiñera, haixia. Sin.burua berotu

haixia erabilli. Sin. haixatutaibilli, haixiakin ibilli

haixiakin ibilli 1. ‘zer edozertarako gogoa izan’, 2.‘harrotuta ibili’. Sin. haixatutaibilli, haixia erabilli: Noruegaramotorrian juateko haixiakin jabikUnai juan dan aspaldixan /Jaurlaritzan biharriandiharduenetik, ez dakizu zelakohaixiakin dabillen

hango + izena. Ugaritasunaadierazten du; gazt. ¡qué eraaquello!: zer zuan hango zaratiaeta hango kantua!

hanka egin (lag). Sin. alde egin,ospa egin

hanka jokua atara / izan (lag)‘arineketan ihesi joan’: ertzaiñakazaldu zittuanian, zer zuan


i zeno rda ina + p rake tan sa r t u

hango hanka jokua! Sin. hankajotia egin, perra hotsa atara

hanka jotia egin. Sin. hankajokua atara, perra hotsa atara

harixa ixo (lag). Berez, torlojubatek haria apurtuta izatea.Zentzu figuratuan, burua galdutaizatea; gazt. pasarse de rosca:oso mutil argixa zuan, baiña,azkenian, harixa ixota amaittujok. Sin. burua galdu, onetikurten, txorittik urten

harpia jo. Sin. adar soiñuan ibilli,adarra jo, fiestan ibilli

harra euki 1. ‘ardura eduki’, 2.‘gorrotoa eduki’. Sin. zapua euki:lorik be ezin juat egin, horixeharrori jaukat eta / ugazaba ezindot ikusi be egin, harra barru-barruraiño sartuta daukat eta

harrak egin ‘usteldu’: okeliariharrak egin jakoz, eta bota eginbiharko dogu

harriabarra batu ‘hondamendiaekarri’: esan dittuenastokerixekin batuko jok,orainguan be, harriabarra,ahobero horrek

hartzekuekin etorri ‘arrazoirikgabe protestan jardun; gazt.venir con exigencias’: aspaldiesan neuan sarrerak erosteko,eta ez orain nigana hartzekuekinetorri!

hau da hau! Ezustekoren batgertatu denean esan ohi da (horida hori ere berdin esaten da):hau dok hau! Behin etorrikohondartzara, eta kriston euri

zaparradia bertan. Sin. askoizan, haundixa izan, markiaizan

haundixa izan. Ezustekoren batgertatzen denean esan ohi da:Donostiaraiño juan karnetabarriztatzera, eta buleguak itxittatopau. Haundixa dok, ba! Sin.asko izan, hau da hau!, markiaizan

hazurra eta azala geldittu ‘osoargal gelditu’: Carabanchelgogreban hazurra eta azala geldittunintzuan

hegaztada baten egin / juan. Sin.aidian egin

heldu egixok/n horri! ‘harrapatzenedo berdintzen zaila izan’: hiruhillabeteko kruzerua egin jonAmeriketan zihar; heldu egixonhorri! Sin. arrapaik/n hori!

herri batekuak izan. Sin. alkarhartu, bata bestiarekinuztartzeko modukuak izan

hobe biharrez. Sin. on biharrezhor konpon (Maria Anton)! (lag).

Erantzukizunik nahi ez deneanesan ohi da: juan hadi nahibadok, baiña hor konpon, gero,aspertzen bahaiz

hori dok eta! (lag). Adoreaemateko esapidea: hori dok eta!Segi horrela, Igor, kilometro batbaiño ez daukak tontorrera eta!

huts egin. Sin. kale eginhutsaren hurrengua izan

‘ezgauza, balio txikikoa izan’:euskeriandako diru asko emotendabela diñok? Hutsaren


hurrengua, mutil! Iibil gonia jantzi (lag) ‘etxetik

kanpora irten, itzultzeko prisagabe’: jantzi dau horrek ibilgonia, eta batek jakin zer ordutanetxeratuko dan

igarri-igarrixan egon. Sin.begibistakua izan, ezagun izan

ikusi batera ‘ikusi arin bat eginez;gazt. a simple vista’: ikusi batera,gauza erreza emoten jok. Sin.begittu baten

illetia jo / erabilli ‘aiene etaaitzakia asko izan’: ez eginjaramonik horri! Beti da illetiajoten, eta belarrixetatik be diruadarixo

iñoren buztanarekin eulixakkendu ‘inoren lanaz baliatu’

iñoren lepotik ibilli ‘inoren konturabizi; gazt. gorrón’: lotsabakogalanta dok hori, iñoren lepotikbeti. Sin. duangua izan, jantxakurra izan

iñun diranak + aditza ‘gauzahandiak esan, egin…’: hasarretuzanian, iñun diran guztixak esanjeutsazan / iñun diranak eginjittuan soldautzatik libratziarren,baiña dana alperrik. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, kristonak,sekulakuak + aditza

iñundik inora be ez! ‘pentsatu ereez; gazt. ni hablar, ni por el forro’:zortzi milla pezeta ordaindu bihardala papel zaharrori! Iñundikiñora be ez egin, gero, holakorik!


ka le go r r i xan l aga

Sin. bai zera!, ezta hurrik emonbe!

iñuzente eragin ‘engainatu’: dirudana galdu juat, eta amorrurikhaundixena emoten deustana,iñuzente eragin deustala,gaiñera

ipurdikua hartu 1. ‘ipurdian minhartu’, 2. ‘atsekabea,hondamendia’: diru asko sartujuan lantegixa egitteko, etasekulako ipurdikua hartu jok

irakiñalditxo bat bihar. Motelsamarrak direnez esaten da;gazt. faltar un hervor: ez jakixat,ba, zelako saltzaillia izango etedan hori: irakiñalditxo bat biharjok, nire iritzixan. Sin. garboztuabihar

irakitten ipiñi ‘haserretu eragin;gazt. poner a cien’: irakittenipinten najok bere harrokerixakesaten hasten danian. Sin. sutanipiñi

iritzira jardun. Gauzak gutxigorabehera esan edo egin; gazt.al tuntún: horri ez egixon jaramonlarregirik egin, iritzira jarduten joneta

itxurak egin ‘benetakoa gabe,alegiazkoa’: egon hadi trankil, ezjagozak hasarretuta eta: itxurakegitten jiharduek

itxuria emon ‘itxuratu’: biharra ezjuagu ondiño amaittu, baiñaitxuria emon jeutsagu, behintzat

itxuriaren jabe izan ‘itxurazbezalakoa izan izatez ere’:freskua emoten jok lebatzak;

gero ikusi bihar itxuriaren jabedan ala ez

izanguan bizi ‘sekula betetzen ezden esperantzarekin bizi’:izarretan bizi don hori, izanguanbeti

izatekua izan ‘izaera harrigarri edoxelebrekoa izan’: AzkoittitikGreziaraiño juan haiz bizikletagaiñian? Hi haiz, hi, izatekua!

izena + amorratua. Oso zaletasunhandia daukanaz esan ohi da:mendizale amorratua zuanTxomin

izena + eta abarra. Ugaritasunaindartzen du: bazuan tabernankantua eta abarra!

izena + eta guzti. Indartzekoerabiltzen den gehigarria:patatak azal eta guzti jatengenduazen gerra denporan /bart, hotzaren hotzez, praka etaguzti sartu nintzuan ohera

izena + usaiña. Ezaugarri jakinbaten ukitua izan (zentzu txarraizan ohi du): haundiki usaiñezbeteta jabik Kaja Ahorrosianbiharrian hasi danetik / ez hadinigana lelo usaiñekin etorri!

izenordaina + buruaren jabe izan‘konturatu, zer egiten den jakin’:juan dan aspaldixan ez naizneure buruaren jabe

izenordaina + egin. Oztopoakoztopo, norbere borondatea eginohi duenaz esaten da: beria eginbarik, ez da hori konformeegongo

izenordaina + kautan ‘nork bere


ka le t xaku r i b i l l i

buruarekin jardun’: ez hadihorregaittik arduratu, berekautan jihardun eta / nire kautanberbetan niharduen, konturatube egin barik lagun batzukegozela inguruan

izenordaina + praketan sartu.Inoren gauzetan ez sartzekoesan nahi denean erabiltzen da:sartu hadi heure praketan, etalagaiguk guri bakian

Jjai egon / euki ‘zereginik ez izan’:

hori egitten bajuek zuzendari, jaijaukagu. Sin. X-enak egin

jakiñaren gaiñian ipiñi. Sin.aitzen emon

jan txakurra izan ‘ezer egin gabe,inoren kontura bizi; gazt. gorrón’.Sin. duangua izan, iñorenlepotik ibilli

jarduna ipiñi / emon. Sin.berbakizuna ipiñi / emon,berbalekua ipiñi / emon,zeresana emon

jaun eta jabe izan ‘goitik beheranagusitu, agintari bakarra izan;gazt. ser el amo’: Arratekoautomobil lasterketan, AitorZabaleta izan zuan jaun eta jabe

jausixa egon ‘burumakur edoosasunez makal egon’:ospittaletik etorri danetik, osojausixa topau juat

jo batera eta jo bestera ibilli‘galduta, noraezean egon’: jobatera eta jo bestera, eta danaalperrik: ez genduan iñun ezertopau. Sin. jo hona eta jo haraibilli

jo daigun. Konparazio bat eginnahi denean erabili ohi da; orok.jo dezagun, eman dezagun: jodaigun zeu zarela alkatia, zeregingo zeunke, ba, haukonpontze aldera?

jo hona eta jo hara ibilli. Sin. jobatera eta jo bestera ibilli

jo ta ke (lag). Sin. jo ta su(a)jo ta su(a) (lag) ‘adore biziz


moskanak kendu

jardun’: hor jabizak, jo ta su,Euskal Herriko gazte guztixakkartzelan sartu nahirik. Sin. jo take

jota egon (lag) ‘burumakur egon,adore gabe’: neska lagunaistripuan hil zanetik, jota jagok.Sin. lur jota egon

juan eta juan, eta bertan (lag). Zeredo zer non den esan nahi ezdenean: oporretan nun izannaizen? Juan eta juan, eta bertan

Kkaka burutik behera egin (lag)

‘gazt. reirse a la cara’: horixedok, horraittio, kaka burutikbehera egittia: neuri dirua kendu,eta gaiñera, neuri lapurra deittu

kaka-umia izan (lag). Helduizatera iristen ez diren gazteezesan ohi da; gazt. ser un(a) crí@:edozein kaka-umek jaukazakgaur egun hirurogei urte(laurogeitaka urteko Txantoiaeibartarrak aspaldi esandakoa).Sin. kakanarrua izan,umegorrixa izan, umemokuaizan

kakanarrua izan. Sin. kaka-umiaizan, umegorrixa izan,umemokua izan

kakatara bialdu (lag). Sin.Otxandixora bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu

kale edo bale. Asmatu edo ez,azken erabakia hartu behardenean esaten da: bialdu dogudiskuaren maketia, etadiskoetxekuak esango dabe kaleedo bale

kale egin (lag) ‘asmatu ez; gazt.fallar’: heure txandia dok, nikkale egin juat eta. Sin. huts egin

kale emon ‘atzera bota’: laulagunen artian egindako biharraaurkeztu genduan lehiaketara,eta kale emon jeuskuen. Ik. azakemon

kale gorrixan laga / egon / bota‘kalera bota errukirik gabe’: hogei


urtian bertan biharrian jardunondoren, kale gorrixan laganinduan, indemnizaziño koxkorbatekin

kale txakur ibilli (lag) ‘inolakoaterpe eta babesik gabe egon’:andriagandik banandu, biharretikbota, eta kale txakur dabil orain

kanpolarrosia izan ‘kanpokoekingozoa eta etxekoekin zakarra’:kanpolarrosa ona hori be:kanpokuei agurra eta andriariegurra / kanpolarrosa etxe kardogalanta haiz hi!

kasketaldixa emon / euki ‘gogoraetorritakoa nahitaez egin behar’:udan Egiptora juatekokasketaldixa jaukan, nahiz etakriston berua egitten dabela jakin

kate motzian lotu ‘gertutik zaindu;gazt. atar en corto’: honekgaztiok kate motzian lotziakomeni dok

keiarena egin (lag) ‘desagertu,joan eta itzuli ez, kea bezala’:danok beraren argibidien zain,eta zer da kontua, eta keiarenaegin juan. Sin. atzera mardoegin, beliarena egin

kili-kolo egon ‘ondoezik egon;gazt. estar pocho’: kili-kolo dago,eta etxian geratu da

kinkiña jo ‘botila hustu’: ekatzubeste botilla bete ardau, honekkinkiña jo dau eta

-ko / -ren barri izan ‘jakin,ezagutu’: Bartzelonako barriondo jakik horrek, bertan biziizan zuan eta / aspaldixan ez

jaukat Mirenen barrikokoteraiño egon ‘gogait eginda

egon; gazt. estar hart@, hastalas narices’: hara, kokoteraiñonago zurekin bai, eta itxi naizubake-bakian

kontrako eztarrittik juan. Jatekoaedo edaria okerreko lekutik sartu;gazt. atragantarse: ekarridak ura,sagar zatixa kontrako eztarrittikjuan jatak eta

koplekin etorri ‘aitzakiekin ibili;gazt. venir con cuentos’: atzokoamaittu bihar heuan, eta orain eznigana koplekin etorri

kristonak + aditza (lag). Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, iñun diranak,sekulakuak + aditza

kukua entzun ez. Hil zoriandagoenean esaten da: ez jakixataurten kukua entzungo doten

kukurruku baten etorri (lag)‘harro usainekin etorri’:kukurruku baten etorri zuan,baiña, azkenian, belarrixak ondomakurtuta juan zuan

kukurrukua jo (lag) ‘desafioabota’: jo dau kukurrukuaNaparruako aizkolarixak


p rake tan kab idu ez i ñ i k i b i l l i

Llagunarteko tanboliña izan. Taldea

alaitzen duenaz esan ohi da: berazuan lagunarteko tanboliña, eta hildanetik, hutsune haundixa lagajok

lantegixa jan ‘hondamendia ekarrilantegira’. Ik. etxia jan

larre motzian hazi ‘gaztetanbizimodu gogorra izan’: koplagitxi jaukak horrek, larre motzianhazittakua dok eta

larri ibilli ‘estu ibili’: apurka-apurkaegittia hoba, dana azkenerakoitxi ezkero, larri ibilliko gaittuk eta

lehengo lepotik / samatik eukiburua ‘beti bezala jarraitu’:makiña bat bider esan jakok, ba,hori ez egitteko, baiña alperrik:lehengo lepotik beti burua

lekutan + aditza ‘oso urrun; gazt.en el quinto pino’: lekutan jagokAraotz Oñatittik oiñez juateko! /lekutara juan dittuk bizi izatera,nora eta Guadalajadara

lepua berotu ‘egurra jaso’:Elgoibarrera foballa ikusterajuan, jokua galdu, eta, gaiñera,lepua majo berotuta etorrigintzuazan Eibarrera. Sin. bero-bero egin, egurra emon,makilla saldia emon, pasadiaemon, zopa saldia emon

lepua jaso. Ik. bizkarra jasolokan ipiñi ‘gazt. poner en punto

muerto’: automobilla garbitzeko,lokan ipintzia onena

lotsarixa pasau ‘lotsatu’: lotsarigalanta pasau jok, semia itxura

haretan ikusittalur jota egon. Sin. jota egon


Mmahaipe egin ‘berandu heldu, eta

janik gabe geratu’: tabernariktaberna berandu arte ibilli, etaetxera nintzanian, mahaipe eginbihar

makilla saldia emon. Sin. bero-bero egin, egurra emon, lepuaberotu, pasadia emon, zopasaldia emon

markia izan / egin / bota: horrekbota jon markia horrek: lantegikodiru dana hartu, eta hanka egin!Sin. asko izan, hau da hau!,haundixa izan

markia ondu ‘gazt. batir elrecord’: Elgoibarko krosian sariberezixa dago markia ontzendabenarendako

mehe hartu ‘gutxietsi’: mehe hartunajuan, eta sekulako egurraemon jeustan gero

moskanak kendu ‘harro edo tontousainak kendu’: ibilli hadiharrokerixekin frontoian, dalaster kenduko deuez moskanok

Nnagixak atara ‘gorputza luzatu,

suspertze aldera’: ohetik altzaubarri hago ala, holan nagixakataratzen jarduteko?

nahikua eta larregi ‘gehiegi; gazt.más que suficiente’: nahikua etalarregi sufridu genduan gerradenporan

narru sendua euki ‘lotsarik ezizan’: ez da hori galduko, narrusendua dauka eta

narrutik ordaindu 1. ‘karua izan’,2. ‘mendeku gogorra izan’:Ameriketako klinika baten egonzuan, eta narrutik ordaindu juanoperaziñua / harro samar juangintzuazan, eta narrutik ordaindugenduan gero

nekian jardun ‘baldintza txarrekolanean jardun; gazt. trabajobasura’: hamabostegungarrenerako alde eginnajuan, han biharra egittia nekianjardutia zuan eta

(noiz) halako baten ‘oso berandu’:danok afaltzeko zain, eta hanagertu zittuan noiz halako baten


Oodol berokua izan ‘jenio bizikoa’:

odol berokua da, baiña personaona

odolbakua izan. Sin. epela izan,ez gatz ez berakatz izan, ez urez ardau izan, ez ur ez saldaizan

oilloipurdixa egin. Sin.oillonarrua egin / urten

oillonarrua egin / urten ‘hotzez,zirraraz edo beldurrezgorputzeko azala zimurtu’:konturatu barik hotzittu, etaoillonarrua egin jatzu zuri / horikantuori entzuten dotenian,oillonarrua egitten jatak. Sin.oilloipurdixa egin

ok egin. Sin. ase eta beteon biharrez ‘ustez on egiten

delakoan’: on biharrez esannajeutsan, eta txartzat hartu juanberak. Sin. hobe biharrez

on billa, on billa, bonbilla. Ondoaukeratzen ahalegindu, etaasmatu ez. Honen antzekoa dabeste alderdi batzuetakoaukeraren maukera, azkeneanokerra

ondo baiño hobeto ‘oso ondo’:ondo baiño hobeto jakik,lotsabakuorrek, zer egin bihardaben

onenak emonda egon ‘zahartutaedo makalduta egon; gazt. estarpara el arrastre’: hobeto dauhorrek be alde egittia, onenakemonda dago eta

onera etorri ‘lasaitu, zentzatu’: jarri

hadi apur baten, eta ia heureonera etortzen haizen

onetik urten. Sin. burua galdu,harixa ixo, txorittik urten

orain dala ‘badira’: orain dala bosthillabete apurtu najuan besua(Deba ibarrean arrotza da duela)

oraintxe eta oraintxe be ‘oraintxebertan ere’: oraintxe ta oraintxebe, pelotan edozeiñi aurreegitteko mo-duan jagok Retegi

orbela letxe egon ‘oso ugari egon;gazt. a punta pala’: telefonomobilla gaur egun orbela letxejagok

orraztua emon ‘gauzak zehatzbegiratu’: perretxikutara juan, etaorraztu ederra emon geuntsanpagadixari

osasunakin urratu! Arropa berriaestreinakoz janzten duenariesaten zaio; gazt. ¡que rompascon salud!

oso-osokua izan. Gauzak direnbezala, ezer gorde gabe esan:gertatu jakona, dana zihetzkontau dau, oso-osokua da eta

ospa egin (lag). Sin. alde egin,hanka egin

ostatu truke egon. Sin. tripa trukeegon

ostia euki. Sin. ajia euki,bixamona euki

Otxandixora bialdu (lag). Sin.kakatara bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu


Pparra izan ‘bost ardura’ (NOR-

NORI-NORK erara jokatzen da):zuk esaten dozunak parra deustaniri

pasadia emon (lag) 1. ‘egurraeman’, 2. ‘begiratu zorrotzaeman’: juan dan domekan kristonpasadia emon jeutsan OlaizolakGoñiri Astelenan / perretxikutarajuan eta pasada edarra emongeuntsan pagadixari

pasadia hartu (lag) ‘nekatu’: goizosuan ortuan jardun, etasekulako pasadia hartu dot

Pekiñera bialdu (lag). Sin.kakatara bialdu, Otxandixorabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu

perra hotsa atara (lag). Sin. hankajokua atara, hanka jotia egin

pikutara bialdu ‘norbait gaitzetsi’:hartu egik hori gitarra zaharrorieta juan hadi pikutara hemendik,dundurixua besterik ez dokataratzen eta / pikutara bialduegin hori mutillori, harrokerixiabesterik ez jaukan eta. Sin.kakatara bialdu, Otxandixorabialdu, Pekiñera bialdu,txakurraren salara bialdu

pipertuta egon (lag) ‘haserreegon’: zittal hutsa don ugazaba,beti jagon pipertuta

praketan kabidu eziñik ibilli‘zeharo harrotuta egon’: literaturasarixori irabazi dabenetik, berepraketan kabidu eziñik dabil

Ssasoian egon ‘gorputzaldi oneko

egon; gazt. estar en forma’:oraintxe nago sasoi betian, eta ianeure markia ontzen doten

sekulakuak + aditza. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, iñun diranak,kristonak + aditza

soiñian euki / eruan. Sin. aldianeuki / eruan

suak hartuta ibilli. Sin. txinpartakdarixola ibilli

sutan ipiñi. Sin. irakitten ipiñi


Ttripa truke egon ‘jan-edanaren

truke inoren etxean egon; fr. aupair’: Irlandako familixa batekinegon nok udan, euren tabernanbihar apur bat egin, eta tripatruke. Sin. ostatu truke egon

tripak jaten egon (lag) ‘haserrebizian, arduratuta egon; gazt.estar a punto de un ataque’:bostetan hartu bihar abioia etakriston automobil illeria, etahantxe geldi egon bihar: tripakjaten nenguan!

tripazorrixak euki / entzun.Gosea denean esan ohi da: janegin biharko junat zeozer,tripazorrixak entzuten jittunat eta

TXtxakur zaharra izan. Sin. ur

haundiko arraiña izantxakurrak ortozik ibilli. Itxurak

itxura, gauzak bazter guztietandirela berdintsu adierazten du:Ameriketa dala paraisua diñok,baiña han be txakurrak ortozikjabizak

txakurraren putza! (lag) ‘gazt. ¡yun jamón!’ Sin. baitta zera be!

txakurraren salara bialdu (lag).Sin. kakatara bialdu,Otxandixora bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu

txepela izan. Ik. epela izantxinpartak darixola ibilli ‘oso

haserre, sutan egon’: batenbatek automobillari erreixak egindeutsazela-eta, hor jabintxinpartak darixola. Sin. suakhartuta ibilli

txorittik urten (lag). Sin. buruagaldu, onetik urten, harixa ixo

zu r ru t i an i b i l l i

9. BIBLIOGRAFIXIA

Altube, Sebero. 1960. “Eibartarrak eta euskera”. Euskera 5: 61-65.

Antxia, J. & A. Loidi & J. Sarasua. 1995. Aretxabaletarako idazkeraliburutxoa. Aretxabaleta: Loramendi Euskara Elkartea.

Aranberri, Fernando. 1996. Ermua eta Eitzako euskara. Ermua:Ermuko Udala.

Aranzadi Zientzia Elkartea. 1984-1990. Euskalerriko AtlasEtnolinguistikoa (EAEL) (2 liburuki). Donostia.

Arexolaleiba, Julen. 1994. “Nazio eta herri mailako barietateenerabilera normalizazioranzko prozesuan Arrasaten”. In R. Gomez& J. A. Lakarra, arg., Euskal Dialektologiako Kongresua: 367-395.ASJU-ren gehigarriak, 28. zb. Donostia: Gipuzkoako ForuAldundia.

Argoitia, J. A. & N. Azkarate & X. Gezuraga. 1995. Eibarkoeuskeraren esakerak eta bestelako berezitasun batzuk. Eibar:Eibarko Udala.

Arrieta, Jose Agustin. 1974. Un estudio sobre el habla vasca deMotrico. Deustuko Unibertsitateko Lizenziatura tesina argitaragabea.

Bähr, Gerhard. 1926-1935. “Estudio sobre el verbo guipuzcoano”.RIEV 17 eta hh.

Bereicua, Ramon. 1972. “A Survey of Linguistic Variables in theCentral Zone of the Deva River Valley”. ASJU 6: 20-28.

Eibarko Euskara Batzordea. 1997. Eibarreraz idazteko oiñarrizkoerizpidiak. Eibar: Eibarko Udala.

Eibarko Udala. 1995. Eibarko hiri-toponimia. Euskaltzaindia,


Onomasticon Vasconiae-13. Bilbo

------ 1998. Eibarko aditza. Eibar.

Elexpuru, Juan Martin. 1996. Bergara aldeko lexikoa. EHU-koDoktoradutza Tesi argitara gabea.

Elortza, Jerardo. 1994. “Aditzaren izen-formak Deba Garaian etaAraba aldean”. In R. Gomez & J. A. Lakarra, arg., EuskalDialektologiako Kongresua: 465-477. ASJU-ren gehigarriak, 28.zb. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Elortza, Jerardo & Jose Luis Ormaetxea. 1994. “EAEL eta Arrasatekohizkera”. In R. Gomez & J. A. Lakarra, arg., EuskalDialektologiako Kongresua: 479-493. ASJU-ren gehigarriak, 28.zb. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Elortza, J. & E. Garro & J. L. Ormaetxea & J. M. Garai & E. Plazaola.1999. Arrasateko euskara. Arrasate: Arrasateko Udala.

Erostarbe, Amaia. 1994. “Aditz izenak Oñatiko hizkeran”. In R.Gomez & J. A. Lakarra, arg., Euskal Dialektologiako Kongresua:495-517. ASJU-ren gehigarriak, 28. zb. Donostia: GipuzkoakoForu Aldundia.

Etxaide, Ana M. 1984. Erizkizundi Irukoitza. Euskaltzaindia, Iker-3 (2liburuki). Bilbo.

Etxebarria, Toribio. 1963-1964. “Flexiones verbales de Eibar”.Euskera 8-9: 53-130.

------1965. Lexicón del euskera dialectal de Eibar. Euskaltzaindia,Euskera 10-11. Berrarg. 1986.

Gaminde, Iñaki. 1985. Aditza bizkaieraz (3 liburuki). Iruñea: UEU.

------ 1988. Ahozko bizkaieraz. Bilbo: Bizkaiko AEK.

------ 1992. “Bizkaieraren esaldi denborazkoez”. FLV 24: 405-430.


_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________

Hualde, José Ignacio. 1997. Euskararen azentuerak. ASJU-rengehigarriak, 42. zb. Donostia & Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia& EHU.

Irizar, Pedro. 1981. Contribución a la dialectología de la lengua vasca(2 liburuki). Donostia: Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala.

------ 1991. Morfología del verbo auxiliar guipuzcoano (2 liburuki).Bilbo: Euskaltzaindia.

------ 1992. Morfología del verbo auxiliar vizcaino (2 liburuki). Bilbo:Euskaltzaindia & BBK.

Isazelaia, Jaione. 1997. Linua, ehuna, artilea. Bergara: BergarakoUdala.

Izagirre, Kandido. 1956. “Oiñatiko liñagin-iztegitxoa”. Euskera 1: 174-182.

------ 1965. “Iztegirako gaiak”. BAP 21: 197-211.

------ 1968. “Notas lexicográficas”. ASJU 2: 49-71.

------ 1970. El vocabulario vasco de Aranzazu-Oñate y zonascolindantes. ASJU-ren gehigarriak, 7. zb. Donostia: GipuzkoakoForu Aldundia. Berrarg. 1994.

Larrañaga, Jone. 1998. Antzuolako hizkera. Antzuola: AntzuolakoUdala.

Laspiur, Imanol. 1979. “Azentu diakritikoa Eibarko euskaran”.Euskera 24-1: 175-268.

------ 1999. Eibarrera jatorraren bidetik. Eibar: ... eta kitto! EuskaraElkartea.

------ 1999b. Eibarko euskeriaren deklinabidia eta entonaziñua. Eibar:Eibarko Udala.


_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________

Maiz, Eneka & Iñaki Mundiñano. 1998. Etxarrieratik Sakanerara.Iruñea: Nafarroako Gobernua.

Narbaiza, Anaje. 2001. Zura: arotzak eta etxegileak. Bergara:Bergarako Udala.

Narbaiza, Antxon. 1998. Eibarko euskara: gutxiespenaren historia.Eibar: Eibarko Udala.

------ 1990. Eibarko gatxizenak. Eibar: Eibarko Udala.

Olañeta, Amaia & Argiñe Urkiola. 1998. Txondorrak, karobiak,elurzuloak. Bergara: Bergarako Udala.

Ormaetxea, Jose Luis. 1996. Arrasateko toponimia. Euskaltzaindia,Onomasticon Vasconiae-15. Bilbo.

San Martin, Juan. 1958. “Burdin laneko zenbait tekniku itz”. Euzko-gogoa 9-1: 39-51.

------ 1958b. “Eibar'en erabiltzen diran burdin langintzako itzteknikuak”. Euskera 3: 141-158.

------ 1959. “Eibar'en teknika gaietan egin dan eboluziñoari buruz”.Euskera 4: 127-139.

------ 1981. “Eibarko aditz-laguntzailearen paradigmak”.Euskaltzaindia, Iker-1: 331-342. Iruñea.

------ 1990. “Botanika lexikoa Eibarren eta Toribio EtxebarriarenLexicon lanari gehigarriak”. Euskera 35-2: 337-365.

------ 2000. “Toribio Etxebarriaren Lexicón-i gehigarriak”. Euskera 45-3: 1001-1020.

------ 2000b. Eibar eta Elgetako toponomastika. Euskaltzaindia,Onomasticon Vasconiae-21. Bilbo


_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________

Sangroniz, Mikel. 2001. Eibarko euskeriaren unidade didaktikua.Eibar: Eibarko Udala.

Sarasua, Asier. 1996. Eibarko hegaztiak. Eibar: Eibarko Udala.

UNED. 1988. Bergarako Euskera. Bergara.

Urkiza, Julen (arg). 1995. Aita Gabirel Jauregi Uribarren (1895-1945). Bilbo: Ediciones El Carmen.

Villasante, Luis. 1968. “Oñatiko Euskera”. Egan 27: 80-94.

Zuazo, Koldo. 1999. Deba ibarreko euskeria. Eibar: Deba ibarrekoudalak.

------ 2000. Euskararen sendabelarrak. Irun: Alberdania.


_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________

Azken urtiotan asko aurreratu dogu EuskeraBatuari esker: a) leku urriñetako euskaldunakbatzerakuan, ez daukagu batak bestiari aditzekoarazo haundirik; b) idazterakuan, edozein gaireninguruan dihardugula, geroz eta erosuago gabiz; c)asko ugarittu dira euskaldun barrixak; d) lekuerdeldunetara, eta baitta atzerrira be, zabaldu daeuskeria; e) Ipar Euskal Herrixa eta Hego EuskalHerrixa hurreratu egin dira: euskaldun guztionaegin dogu Euskera Batua; f) euskeria prestigixokoberbetia egin da: berbeta txikixa da, baiña"berbetia" da.

Hori guztiori lortu dogu Euskera Batuari esker, etalortu doguna urre gorrixa letxe gorde bihar dogu.

Baiña euskeria ez da bakarrik zuberotarrekin etanaparrekin erabiltzeko; euskeria ez da bakarrik gaijasuetaz eta kultura-mailla haundikuetaz jarduteko.Geure herrixan eta inguruetan erabiltzeko be bada,eta geure eguneroko kontutxuak esateko be bada.Eta horretarako, Euskera Batuaren aldianegokixagua da geure betiko berbetia.

Beste alde batetik, "Euskera Batuaren" izenian osoeuskera berezixa erabilli izan dogu juan danaspaldixan, geure eguneroko berbetatik askoaldentzen zana. Hori dala-eta, geuria txarrazalakuan, gutariko askok ez deutsegu geure seme-alabei erakutsi.

Orain hasi gara horren guztiorren ondorenaikusten: gazterixiak egitten daben euskeria ez danahi bezain ona. Gaztiei eurei be pobria eta indarbakua begittantzen jakue, eta erderara jotzen dabesarri. Lagunarterako berbeta bizixaguarenpremiñia daukagu.

Eta hauxe da kontua: berbetak erabiltzeko dirala,eta erabillixaz, gozatzeko eta eroso egoteko.Nahittanahiez aldaketa batzuk egin biharko dittuguhori helburuori lortzeko. Ibiltzeko bide luziadaukagu, baiña BADIHARDUGU!

koldo zuazo eta badihardugu · 2005. 7. 5. · aramaioko udala aretxabale-tako udala arrasatek o...

Documents