K’a’ajsajEditorial

Chúumbesaj t’aan

Antrop. Rodrigo E. Ordóñez SosaCoordinador del proyecto

Año I, Número 5, Julio, Valladolid, Yucatán

El mes de julio representó un mes signi�cativo para la Universidad de Oriente, porque logró consolidar un proyecto substancial para el desarrollo de la educación de calidad y fomen-tar la investigación en la región Oriente: la Inauguración de la Biblioteca El Gran Kanxoc José María Iturralde Traconis. El primer bene�-cio que tendrá será acercar a la comunidad los servicios bibliotecarios a través de una infrae-structura moderna, con espacios cómodos y que estimulen a los usuarios a investigar sobre los temas de su interés. Como parte de la ceremonia, el Gobernador del Estado, Lic. Rolando Zapata Bello, y el Rector de la UNO, Dr. Carlos Bojórquez Urzaiz, aseguraron que este proyecto servirá para acercar a la comunidad estudiantil de la región Oriente un acervo especializado, actual y pertinente que impulsará la actualización de los conocimientos, será un valioso apoyo para la formación de los profesionales así como tendrá sus puertas abiertas para el público en general, con lo cual disminuirá los costos en educación para las familias de las comisarías y municipios aledaños. Este proyecto tendrá una importante vertiente: la consolidación de la licenciatura en Bibliotecología y la continuidad del programa de posgrado de Bibliotecología e Información. Ambas propuestas educativas son las primeras en realizarse en la región sureste de México, con lo cual se abre una ventana de oportuni-dad para profesionalizar a los encargados de las bibliotecas escolares y municipales así como formar a los futuros bibliotecarios. El impacto que tendrá no sólo será a nivel de formación de recursos humanos especializa-dos en el desarrollo de los acervos bibliográ�-cos y gestión administrativa, también promov-erá cuerpos de investigación encaminados a elaborar propuestas de modernización de los servicios bibliotecarios, el impulso de las tecnologías de la información como herramientas útiles de consulta, el conocimiento de las bases de datos y proyec-tos de formación de usuarios y utilización de bases de datos. Con este primer paso, la Universidad de Oriente trabajará en la creación de espacios novedosos de investigación, un campo de estudio acorde a las necesidades profesionales detectadas e incrementará las opciones de profesionalización de los egresados de bachil-lerato.

U winaliljulioe’ jachjump’éelwinalk’a’abetchaj ti’ u NojNajilxookLak’in, tumennáajalta’ab uwa’akunsa’aljump’éelnojtuukulilmeyajuti’al u ch’íijsa’al-ma’alobxookyéetelxan utáakmuk’ta’alxak’alxok tu chik’inil le péetlu’uma’: uchik u je’ebel u nojkúuchili-láanalte’o’ El Gran Kanxoc José María Iturralde Traconis. Le ya’axutsilba’alkutaasik le kúuchila’ leti’e’ u nats’ik ti’ kaaj le u ba’ax u beelal le u kúuchilil le áanalte’obo’ ka’alikil u ye’esikjump’éeljachtúumbenwíinkilil, ki’iki’ óolkúuchilo’obyéetelxanka u payalóolt u xak’alxok le máaxo’obkuk’a’abetkuunsik le kúuchila’.Ichil umáank’inalile’, u nojjala’achil le péetlu’uma’, Lic. Rolando Zapata Bello, yéetelxan u jo’olpóopilUNOe’, Dr. Carlos Bojórquez Urzaiz, jach tu aalkunajóolto’obe’ le nojtuukulmeyajts’o’ok u wa’akunta’ala’ yaan u k’a’ana’antaluti’al u na’ats’al u xoknáalilio’ob u péetlu’umilchik’ine’ jump’éelmúuch’ áanalte’ob, tumben yéetelxanbeeyk’a’abetuti’al u táakmuk’ta’al u túumbenkuunsik u k’ajóolalmáake’, le je’ela’ jachjump’éelma’alobáantajuti’al u ma’alobkuunsikubaj le ajxoknáalmáako’obo’ beeyxane’ je’ek’ab u joolnaj ti’ je’enmáaxake’, yéetelxan lela’ yaan u yéensik u toojolil u xook le báatsilo’obyano’ob te’ mejen kaajo’ naats’tako’. Le nojmeyaja’ yaanjump’éel u nojbeelil: u much’machi-kubaj u licenciaturae’ Bibliotecología yéetelxan u bin u xíimbalu nojxookil Bibliotecología yéetel Información.Le ka’ap’éeltuukulxooka’ yáaxil u meeta’al tu nojolak’inil u péetlu’umil México, yéetel lela’ kuje’ek’ajpajal-jump’éeltúubenichik’ilyéetelxan u páajtalil u ma’alob-kuunsa’almáaxo’obkumeyajo’ob tu kúuchililáanalte’ob tu najilxookyéetelxan ti’ kaajo’obbeyxanuti’albinka’an-sa’alo’ob. Le pe’che’ kun u p’ato’ ma’ chéenuti’al u ma’alobk’a’ansa’almáako’obuti’al u meyajto’obacervos bibliográ�cosyéetelgestión administrativai’, yaanxan u tu’uch’ulmáak u meyajtxak’alxokuti’al u máak’anta’al-túumbentuukulo’obuti’al u túumbenkuunsa’al u ba’axbiilal le u kúuchil le áanalte’obo’, u táakmuk’ta’al u k’a’ana’anil le túumbennu’ukulo’obo’ uti’al u kaxan-máak, u k’ajóolta’albase de datosyéetelxan u tukulta’al-nojmeyajo’obuti’al u ma’alobkuunsa’al u k’a’abetkuun-sa’al le base de datoso’.Yéetel le yáaxtuukula’, u NojNajilxookLak’ine’ yaan u meyaj tu yóok’lal u wa’akunsa’altúumbenkúuchilo’obu-ti’al u meyajta’alxak’alxok, jump’éelkúuchilxookjach tu p’iisba’axk’a’ana’anuti’al u táakmuk’tik u ma’alobkuun-sikubaj le xoknáalo’obts’o’ok u ts’o’oksik u bachille-ro’obo’.

Valladolid, Yucatán Julio 2013

K’a’ajsaj

Lourdes Chan Caamal

Yaakunaj ts’o’ok u tóop’ol ichilo’onChululchaja’an beey u ts’u’ kitáanche’i’Took’chaja’an waay yóok’ol kaabe’U xuule’ yuumtsil ku ts’áajik to’on

Ba’ale’, ts’íib óolta’an k yaakunajTumen took’chaja’an,Tik puksi’ik’al xane’ xiich’chaja’anCha’ u sakacht’aan máak

Le meetik kin wa’alik teche’Le in puksi’ik’ala’ a ti’alTumen tak sáamal ka’abeje’Ta tséel kin yantaj

Tu yóok’lale’ ichil in jobnele’In puksi’ik’alech xanTumen kin wa’alik bejlae’Mantáats’ kin in k’áatech xan

Didier Argelio Chan Quijanoyéetel Adriana Sánchez Tuz

-

Tulakaal máake’ k’abet u kanáantikubaj utia’al ma’ u tsáaya k’óoja’anil ti’e’. Tumen juntúul máake’ mina’an u jeel u xe’exe’et’alo’ob ku ko’onol ich farmasia. Yáax ba’ax k’áabet u kanáantike’: tulakaal ba’ax ku jaantike’ yéetel ku yuk’ik. Tiolal ma’ u k’oja’antal máake’, k’áabet u jaantik u yich pak’alo’obi’ tumen lelo’ mina’an u koonserbail, bey xaan k’áabet u jaantik bak’, kay yéetel a wuk’ik a wo’och lechee. Ti’ junp’éel k’iine’ u naj a janaal tak jo’op’éel u pakaal, chen ba’ale’ junjump’íitil. Jach k’abet a jóok’ol xiimbal kexi’ jump’éel oora sáansamali’, wa a k’aate’ cheen ta wotoche’ u pajtal a péesik a wíinkilil; wa ma’ ten a beetej je’el a k’oja’antale’, yaan tun a chukik ts’aaknajil ka’ beyak a ts’a’akale’, yaan xaan a p’i’isij; wa chan polokeche’ je’el u beytal a bin kliinika utia’al u kananta’al u aalil a wíinkilil tumeen le aj ts’akyajo’. Tuláakal máake’ k’abéet u yuk’ik ka’ap’éel litros ja’ sáansamale’, tiolal a wixik tulakal le tóoksinas yaan ichil a wíinkilil; wa ma’ táan a wuk’ik ja’e’ a k’i’ik’ele’ táan u meyaj buul k’iine’ ku p’áatal tuun jach taj taat, beytuuno’ mix táan u pajtal u meyaj tu beel a k’i’ik’eli’. Wa polokeche’ tulakaal k’oja’anilo’ob u pajtal u tsa’ayaj techi’ je’el bix: ku ch’ujuktal a k’i’ik’el, le k’oja’ana’ mina’an u ts’aakil chéen kóontrol, beyxan ku chúupul a k’i’ik’el yéetel tsaats.Ma’ k’a’abet a jaantik u wajil áarina, mix ch’ujuk waji’, mixba’al ku tsáajal je’el bix páanucho’, saalbut’o’ mix u naj a wuk’ik coca cola tumen ku labik a bakelo’obi’ yéetele’ ku tasik ya’ab k’oja’anilo’obi’. Juntúul máak pit máanja’an u polokile’ ya’ab báalo’ob ma’ táan u páajtal u meentike’, je’el bix wa ko’olele’, ma’ táan u pajtaal u k’oja’antal ti’ paal. Yaan k’iin xaane’ ku p’a’astáalo’ob tumen piit máanja’an u polokil, wa ku bino’ob ti’ kiis buuts’e’ ku kobraarta’al ka’ap’éel lúukarti’ob. Tulakal lela’ ku yoksik k’uxilti’ob. Ya’ab u téenele’ ku poloktalo’ob tio’olal ts’aak ku yuk’iko’ob, wa tumen ku káaxta’al u jeelo’obi’ tumen yéetel le máax ts’oka’ab u beeli’, lej nóolale’ ku jop’ool túun u seen jaanlo’obi’. U noj lu’umil Méxicoe ku biisik u ka’ap’éel lugar ti’ máako’ob piit máanja’an u polokilo’ob tak yu ja’abil 2012.

Piit Máanja’an U Polokiil Máak Ik’il T’aanYaakunaj, ma’ a ch’ik saajkil

Valladolid, Yucatán Julio 2013

K’a’ajsajPágina 3

Zasil Piñera

Bix je’el in ts’áaik a woojelte’ k’iine’ mantats’ yaan, chéen k’a’abet a kaxtik le súutukilo’ ka síij ti’. Mix máak u ts’okbesmaj u t’aan… chéen kuxtal. Kuxtal wa mina’an jump’éel nu’ukbesaj ti’e’ ku k’astal. U wíinkilal xan le kuxtalo’ ma’ táan u k’astal kéen je’ek’a’apajak k tuukuli’. U je’ek’a’apajal tuukule’ ma’ u k’áat u ya’al wa mina’an u xuul k yaakunajili’. Yaakuna-je’ ma’ wa wet’a’ani’. Ba’ale’ je’el xan u béeytal k p’ek óolale’. Bix je’el in wa’alik teche’ mix máak u ts’okbesmaj u t’aan…chéen kuxtal. P’ek óolal yéetel yaakunaje’ chéen ti’ puksi’ik’al ku jóok’ol. Loobilaje’ ku meetik k’aas ti’ máak. Ba’ale’ loobilaje’ ku buybak’tikubáaj. Joolnaje’ ma’ k’a’abet u k’áalali’. U noj beelil kuxtale’ leti’ le utsil tuukulo’. Le utsil tuukulo’ ku jets’ik máaxo’oni’. A jets’ik máaxeche’ ma’ u k’áat u ya’ale’ ka xi’ikech tu táan loobilaj. Ma’ tumen wa jach chich a jets’ik a ch’ilib ts’íibe’ ka jóok’ok jach utsil le oochelo’. A kaxtik utskinajile’ ma’ u k’áat u ya’ale’ wa t’o’ona’an óolech. A wa’alik tuuso’obe’ ku meetik u yantal náachtáambalil. A k’aj óoltikabae’ jach máan uts. U yantal ba’al u yil xiib yéetel xch’uupe’ junjaats yanik ti’ u jats’utsil le kuxtala’. Kuxtale’ ku chúunul tu’ux ku yantal ba’al u yil xiib yéetel xko’olel. U síijil mejen paalale’ yaan ba’ax yóok’lal. U taaktal a woojeltik yóok’lal wa máaxe’ yaan ba’ax yóok’lal. U taaktal a láaj ojeltik tu yóok’lal u kuxtal tukáakal máake’ ma’ utsi’. U ts’áabal nib óolale’ mantats’ k’a’abet. A tukultik a meetik wa ba’axe’ ma’ u k’áat u ya’ale’ ka meet ta juunal. Mix máak taak u yantal chéen tu juunal. Ba’ale’ uti’al ma’ u p’áatal máak tu juunale’ k’a’abet u ts’áaik le ba’ax ku páajtale’. Uti’al ka k ts’áa wa ba’axe’ k’a’abete’ yaan ba’ax ts’o’ok xan k k’amik kitak. Uti’al ka ts’áabak to’on wa ba’axe’, k’a’abet xan k kanik k k’áatej. U k’áatik máak u máat wa ba’axe’… ma’ wa táan u konikubai’. A konikabae’ ku ye’esike’ ma’ a k’áatabai’. Uti’al ka yaabilta’ako’one’ k’a’abet k e’esik máaxo’oni’. Uti’al ka u k’aj óoltubáaj máake’, k’a’abet u yáanta’al. Áantaje’ leti’ a líik’sik u yóol máako’. A ki’iki’it’antik juntúul máake’ ma’ wa táan a wáantiki’. A ki’iki’it’antik máak wa ma’ jaaj a t’aane’ chéen táan a loobiltik.

A wa’alik a tuukul tu táan a wéet winikile’ u k’aat u ya’ale’ jaaj ba’ax ka wa’alik. Ma’ chéen ookol je’el u ye’esik wa k’aak’as máakeche’. Le máax ku yookole’ ma’ u k’áat u ya’al wa ki’imak u yóol lek u meetiki’. Wa ma’ ki’imak a wóol yéetel ba’ax ka meetike’, ma’ uts u bin a kuxtali’. Ma’ wa tumen yaan to’on jump’éel ma’alob kuxtale’ ka k tu’ubs xan le kíimilo’. Kex ma’ u sa’atal k kuxtal way yóok’olkaabe’ je’el xan u kíimil k óole’. Tuláakal ba’ax ku yúuchul to’one’ k u’uyik yéetel k wíinkilal yéetel xan k tuukul. Yéetel xikine’ ku yúuchul u’uyaj. Talam ma’ loobilta’al máax séeb u yaj óolal. A loobiltikabae’ ma’ u k’áat u ya’al ka láaj máanak a k’i’ik’eli’.Yóok’lal ma’ k loobilta’ale’ k líik’sik kooto’ob uti’al k balikbai’. Ba’ale’ a ta’akikabáaj tu paach jump’éel ba’ale’ mix ba’al uts ku taasik techU ya’abil máake’ ku balikubáaj tu paach jump’éel pak’. U maas k’a’abetile’ ka meeta’ak jump’éel ka’anche’ beej uti’al u t’uut’ul máak. Tu yóok’ole’ je’el a k’uchul tuláak’ tséelile’ yóok’lal a náachtal. Uti’al ka náachakeche’ ma’ k’a’abet a ka’ suuti’. Wa ka ka’ suute’ ku tselik tech u páatalil u k’uchul ti’ jump’éel ma’alob kuxtal. Ma’ chéen tu yóok’lal jump’éel túumben ba’ale’ ma’ u k’uchul máak u yil jump’éel jats’uts sáastal. Bix je’el in meetik a wilike’… mix máak u ts’okbesmaj u t’aan way yóok’olkaabe’, chéen le kuxtalo’. Traductor: José C. Dzib Uitzil.

Bix je’el in ts’áaik a woojelte’.

Valladolid, Yucatán Julio 2013

K’a’ajsajPágina 4

Lourdes Chan Caamal

Ku tsikbalta’ale’, yaanchaj juntúul máake’ jaach u ch’a’ k’uxmaj u yalak’ peek’i’, ma’ bin tu tseentik, ts’o’okole’ jach ku laanlaantk’eyik, ku nokjáats’tik xan, sáansamal bey bino’. Jump’éel ak’áab tuune’ ichil u weenele’ ka’ tu yúubaje’ táan u tsiikbal u yalak’ peek’ te’ táankabo’, ka’ liik’ u ch’eene’et máax yéetel ku tsiikbali’, “chan sajakchaj’ ka’ tu yilaaj u yalak’ peek’o’ táan u tsikbal yéetel juntúul kisin”. Le kisina’ ku ya’alik ti’ le peek’a’: ¬–koonten u pixam a yuumo’--; ku núuktik tuun le peek’o’: --ma’ táan in konikte-chi’--; ku ka’ ya’alik le kisino’: --koonten ma’ wa táan a wilike’ ma’ u yaabiltmaechi’--; ku ka’ nuktik le peek’o’: --a ke ma’ jaji’ in yuume’ u yabiltmaeni’, leten túune’ ma’ táan in koniktechi’--; le kisimo’ tu xachjubaj u ka’ ya’alej: –a que ma’ jaji’ a yuume’ ma’ u yakumaechi’, tumen ma’ táan u tseentikech sáansamali’--, ts’o’ok in wilike’ ku sen jats’ikech yéetele’ ku k’e’ek’e’eyikechi’--; ku ka’ nuktik le pek’a’: –teche’ chéen puro tuus ka maan a betej, tumen tulakal le ba’ax táan a wa’alike’ ma’ jaji’. Chéen ti’ lelo’, ka’ t’uchlaj le kíisimo’ ka’ jop’ u ba’aytik u wíinkilil le peek’o’, ka’ tu ya’alajti’e’: --ay chan peek’ jach taj ts’oya’anech tak a bakelo’ob chika’an tu’ux ma’ táan a tsenta’al sáansamal tumen a yuumo’, --bajux a k’aat kin bo’otech tiolal u pixamo’, ka’ xi’ikech a man le ba’ax tak a jaantiko’--; ka’ tun tu nuktaj le peek’o’: --je’el tun in koniktechi’, ba’ale’ tanile’ yaan a laj xookik jayp’éel in tso’otselo’ob yanteeni’--; --ma’alob túun chilen ka’ in xookej-- tu nuktaj le kíisimo’; ka’ chilaj le peek’o’ ka’ jop’ u xo’okol jujump’éelil u tso’otselo’obi’, le ken u yu’ubik le peek’ taytak u k’uchul ti’ u kaal u xook le ksino’ ku titkubae’ ku lúubul túun wa jayp’éel u tso’otselo’obi’ ku laj xa’ak’pajale’, ku jop’ool túun u k’eyik le peek’o’ tumen tu tikjubaj; ku ya’ala’al ti’ tumen le peek’o’ ka’ u ka’ kaas u xook; bey túun u betiko’, ken u yu’ubik le peek’ tan u taal u k’uchuul tu nak’ u xook le kisimo’ ku ka’ tiitkubae, ku ka’ xa’ak’pajal ti’ le kisimo’, ku lanlampoch’ik le peek’o’; jach u ts’ook xook tu betaj le kisimo taytak u k’úuchul tu nej le peek’o’ ka tu titjubai’, le peek’ tuuno’ tu yaalaj ti’e’: --tene’ yaan in titkimba tuumen táan in chíibil, jach taj ya’ab in ch’iikelo’ob yani’--. Bey maan buul ak’ab tiob. Le ka’ tu yilaj le kíisin tu tal u sastale’ ka’ tu ya’alaje’: --táan in biin, bik ilaken jach taj k’aasen je’el in kinsa’ale’--.Bey tuuno’ mix bik’iin suunaj tu yiknal le peek’o’, mix le yuumo’ ma’ ko’on u pixami’. Le ka’ sáaschaje’ u yuum le peek’o’ tu tsíikbataj tulakal le ba’ax tu yilaje’, ts’o’okole’ bin u maan juntúul xkaaxe’ ka’ tu k’a’ataje’ ka tu laj ts’aj ti’ u yaalak’ peek’i’, desde ti’ le k’iino’ ka’ tu yaakuntaj u yalak’ peek’o’ tuumen ma’ ko’oni u pixami’; leten túune’ ma’ uts u beta’al mix jump’éel k’as ti’ le ba’alche’obo’.

Juntúul Peek’ Yéetel Juntúul Kisin.

ti’ le jkolnáalo’obo’ tumen ku tséentiko’ob u yuumil tuláakal le ba’alo’ob yaan yóok’ol le kili’ich lu’uma’.

Valladolid, Yucatán Julio 2013

K’a’ajsajPágina 5

José Antonio Cutz Medina

K’as nookoy ka k’uchen tu kaajil jo’, ma’ sáam in tukulkte’e’ ka káaj u toslankij ja’, le máako’ob ku xíimbalo’ob jáal beejo’, tu séebkunso’ob u xíimbal tumen wa mae’ yaan u mak’ko’ob ch’u’ulul. K’as chaambel in bin yéetel in “nave”, tu máan tin tuuku-le’ – ba’ax kisin taalen in beet bejlae’, le chaaka’ yaan u k’a’antaj, kin wa’alike’ chen wa jaytúul ken taak xook academia’e’, wi’ijen, k’ilkab yéetel táan cháak, beyo’, tak ka k’uchen tu chumukij jo’, naats’ ti’ casa del pueblo. Le ba’ax e’esikto’on ka wa’alchajko’onob tu chakkúunsubaj, tene’ ma’ ki’ in wu’uyik in wóoli’, ba’ale, yaan máax suten tin wóol, wa’alchaja’anen yéetel in nave tin pajtik ka ya’axchajak le ba’ax ku mumuts’aankilo’, chen ka tin sutaj in wich tin xno’oje’, juntúul táankelem xi’ipal tin wilaj, u yiche’ ki’imak u yóol, táan u su’usutik u pool utia’al u ch’enxikintik ba’ax ku juum naats ti’, kin wilike’ u yicho’obe’ muuts’ul, mina’an u sáasil, u sáasile jump’éel xóolte’, ki’imak u yóol táan u xiimbaltik u beej kex túun k’as ch’u’ulul, bey ajal tin beete’, ts’o’ok túun in báabalajta’al bejlae’, tin wa’ala’. Le xi’ipala’ mix in wojel wa yaan meyajti’i’, mina’an u sáasil, ki’imak u yol yéetel u yojel máan chúumuk jo’ kex ma’ tu paakat, tene’, yaanten meyaj, yaaaten in nave, in nook’e ma’ ch’uuli’, sáasil in paakat, kin wa’alik ja ja, kex beyo’ táan in ts’íikil, jach mina’an in sujtaj, máan tin tuukul. Bey tin xak’altuukulkeno’ tak ka k’uchen academia mayat’aan. Ba’ax ku yúuchul ti’ wíinik beyo’, ba’ax u k’áat, ba’ax beetik u tuukul beyo’. Kin wa’alike’ jach ku suuktal u yantal ti’ máak jejelaas ba’alo’ob: janal, nu’ukulo’ob, ts’e’ets’ek taak’in, toj óolal, chuka’an wíinkilil, yéetel u láak’ ba’alo’ob, le o’olal yaan k’iine’ mina’an ba’ax u tukul máak. Jéets’ in tuukul, je’ex u ya’ala’ale’, yaan k’iine’, k’a’abeet máax ajsiko’on, bejlae’ ajsa’aben, juntúul xi’ibpal mina’an u sáasil ajsen, mina’an u sáasil in wa’alik, kin wa’alike’, máas sáaspik’e’en u paakat ti’ teen.

Jump’éel K’iin

Valladolid, Yucatán Julio 2013

K’a’ajsaj

José Cipriano Dzib Uitzil

Página 6

Tu tuukul le úuchben nukuch máako’ob yéetel tak tu bejla’ile’, ojelta’ane’ le xi’imo’ yaan ba’al u yil yéetel u chúunul kuxtalil way yóok’olkaabe’, tuláakal le nukuch máako’obo’ ku tsikbaltiko’ob, ku ya’aliko’obe’ le xi’imo’ muuk’ wa óol yanik ti’ to’on, ba’ale’ u ya’abil ti’ le táankelem máako’ob bejla’e’ ma’ táan u ch’a’ óoltiko’ob le tuukul beya’, chich u bin u tu’ubul le noj tuukulo’ob, k’aj óolalo’ob u p’atmaj to’on le k úuchben ch’i’ilenkabilo’obo’. Le meetike’ kin tukultike’ jach k’a’abet u chúunul u ts’íibta’al tuláakal le nukuch k’aj óolalo’obo’ yóok’lal ma’ u tu’ubul. Sáansamale’ ya’ab ba’alo’ob ku kanik máak tu máank’inalil le kuxtala’, ba’ale’ ma’ k’a’abet u p’áatal chéen ti’ tuukuli’ tumen tu yáalkab le ja’abo’obo’ ku bin u tu’ubul jets’eknakil. Le ts’íibo’ jump’éel nojbeej ts’áaik to’on u páajtalil k ilik ba’ax ku taal u k’iin yéetel xan je’el u ka’ sutiko’on k il le ba’ax ts’o’ok u máano’obo’. Tuláakal ba’ax k meyajtik sáansamale’ ku ts’áaik u páajtalil k bin k xíimbal tu xt’úuut’ul beejil le kuxtala’, tu’ux yaan k kanik k bisikbaj yéetel u yuumilo’ob le lu’uma’. U tuukul maaya kaaje’ jach kuxa’an, ma’ chéen ch’a’abil u kíimili’, kex wa jkolnáalo’on wa xan kex yaanal meyaj yaan to’on, ba’ale’ ma’ k’a’abet u tu’ubul k ch’i’ibali’ mix xan k k’ajla’ayil tumen te’ k k’aj óoltik u nooy yéetel u yóol maaya kaaji’. Le nukuch máako’obo’ sáansamale’ táan u k’a’ajsiko’ob máax ts’áamilo’ob tu yóok’olkaab, ku ya’aliko’obe’ ma’ chéen tu lool che’ taalo’obi’, ki’ichkelem yuum taaso’ob, ti’ xi’im jóok’o’ob, le meetike’ le xi’imo’ jach kili’ich yanik ti’ob, u kuxtalo’ob, u muuk’o’ob yéetel xan u yóolo’ob, yaan ba’ax u yil yéetel tuláakal yóok’olkaab. Yáaxile’ ku ya’aliko’obe’ k k’i’ik’ele’ ti’ ku taal te’ sakan ku jóok’ol te’ xi’imo’, le xi’imo’ ti’ ku tóop’ol te’ lu’umo’ ku síik túun kuxtal. Le tuukula’ ku ye’esik u paakat maaya máak, leti’ k’a’abet xan u ka’ansa’al ti’ le mejan paalalo’obo’ yóok’lal u k’aj óoltiko’ob ba’ax yaan tu paach le kuxtala’. Le meetike’ ma’ táan u xu’upul jkolnáalo’ob tumen u yoojelo’ob wa mina’an xi’ime’ yaj yanik máak tumen mina’an u yo’ocho’ob mix u yuk’ulo’ob, ti’ xi’im ku jóok’ol le k’eyemo’ bey xan le sakabo’, yéetel le xi’imo’ ku tséenta’al xan le yuumtsilo’obo’, le iik’o’ yéetel u kanti’itsil le lu’umo’, le meetike’ ku na’atikuba’ob yéetel le yóok’olkaaba’ yóok’lal u síibil ti’ob kuxtal uti’al ka béeyak u tséentiko’ob xan u yuumtsilo’ob. Je’ebix u yila’ala’ tuláakal ba’ale’ ku múuch’ meyaj, wa mina’an ja’e’, ma’ táan u ch’u’ulul le lu’umo’, ma’ táan xan u bée -ytal u yúuchul paak’al tumen ma’ táan u tóop’ol le xi’imo’. Le lu’uma’ bey yanik xan juntúul na’e’, tumen ku síik u páajtalil u yantal kuxtal. Le je’ela’ kin máanchi’itik tumen te’ lu’umo’ ti’ ku tóop’ol le xi’im ts’áaik le kuxtalo’ le meetike’ bey yanik u wíinkilil juntúul ko’olele’. Yaan xan ujeel tuukul tu paach le je’ela’, u moots le ts’íiba’ “xi’im” ku taal ti’ x=ko’olel, i’im= iim, ku taal túun ti’ u yiim juntúul ko’olel tu’ux ku yantal xan kuxtal, le meetike’ u chíikul u kuxtal juntúul ko’olele’ ti’ ku ye’esikubáaj te’ lu’umo’. Le je’ela’ ku ye’esik xane’ mina’an ba’alo’ob k’aastak ka’ach tu tuukul maaya máak je’ebix u ya’alik le sak wíiniko’obo’, ku ya’aliko’obe’ k’aask’asba’al yaan yáanal le lu’umo’, ba’ale’ ts’o’ok k ilike’ ma’ jaaji’, chen tuus le ku ya’aliko’obo’, le lu’umo’ kuxtal ku síik, ku ts’áaik u páajtalil u yantal le xi’imo’ yéetel ujeel pak’áalo’ob uti’al k kuxtal, tu ts’u’e’ kuxtal ku yantali’ chen ba’ale’ tu jeel paakat yanik, le meetike’ ku ya’ala’al xane’ kéen kíimik máake’ chéen ku máan ti’ uláak’ kuxtal, ba’ale’ le je’ela’ k’a’abet u xíimbaltik ya’abkach bejo’ob máak uti’al ka u na’atej yóok’lal u jets’ik tu juunal jump’éel u tuukul tu báak’paach le kuxtala’.

Ba’ax yaan u yil le xi’im yéetel yóok’olkaabo’

Valladolid, Yucatán Julio 2013

Alejandra del Rocío Moo Batun

Página 7

Ta paalile’ ka wu’uyik u ya’ala’al yaan máax bine’ íikim ken síijik, chen ba’ale’ ma’ ek wóojel ba’ax u k’áat u ya’ale’, te’ tsikbala’ yaan in wa’alik bix u yila’al le íikimo’.Le ba’ax óojela’an yo’osal le íikimo’ wa bix u yila’ale’ leti’ le máax yaan ka’ap’éel u suuy chúumuk u pool, le je’ela’ jach chika’an ti’ chan xi’ipalo’ob, chen ba’ale’ ti’ chan ch’úupalo’obe’ seeb u sa’atal u suuy tu pool, chen tu mejenilo’ob ku jan yila’al; lela’ leti’ le ba’ax óojela’an tumen óol tuláakal maaya kaaj. Ba’ale’ le suuyo’ ma’ chen te’ pool je’el u chíikpajale’ tumen je’en tu’ux ta wíinkilile’ je’el u yila’ale’, yaan máake’ yaan u suuy tu kaal, tu xuul xikin, tu k’ab wa tu si’inej, le suuyo’ je’el u ye’esikubaj tu’ux yaan jump’íit tso’otsele’. Beyxane’ waaj ku síijil yéetel u koj le chan paalo’ ku ya’alale’ láayli’ íikime’ le je’ela’ ma’ paak’il waaj chen yaantech ka’ap’éel suuyi’, chen ba’axe’ ku yila’al tek champali’ ken nojochako’one’ ma’ táan u ya’ala’ali’. Bika’ann in jan tsikbal bix úuchak in wáajeltik wa íikimen. Tene’ tin wóojeltaj tumen u suku’un in yuume’ mix táan u kuxtal u champalo’ob leti’ tun ku tsikbalta’ale’ ka tin wu’uyaj u ya’aliko’ob íikim bin leti’ yéetel u yaatan, ba’ale’ leti’obe’ tun ya’aliko’obe’ ma’ bin jaaji’, ka tun yaanchaj u ya’aliko’obe’ yaan u meeta’al tun u k’e’exelo’ob yo’osal u béeytal u síijil u paalalo’ob ka u yilo’ob waaj jach jaaj leti’ meetik, ka ts’o’oke’ ka tun béeychaj u síijil u paalal tumen tu yóojelto’ob íikimo’ob bin tu ka’atúulilo’ob. Uti’al u béeytal ek wóojeltik máake’ yaan k’iine’ yaan u yúuchul waaj ba’ax yo’osal u yóojelta’al.Yaan uláak’ ba’ax tin wóojeltaj yo’osal le íikimo’ leti’ u jela’anil le íikimo’ob yano’ob, le ba’ax ken in wa’alte’exa’ jach jaaj, ba’ax k’iinake’ binen táanxil lu’um chen ba’axe’ jach táantik u síijil in wíits’ine’, tene’ ka binen, chen ku túuxta’al teen u yoochel yéetel kin k’aatik bix yanik. Chen tu jump’éel k’iine’ ku ya’alik teen in suku’une’ jump’éel bin áak’abe’ ma’ táan u ch’éenel u yook’ol in wíitsin, bisa’ab bin yiknal ts’aakyaaj ba’ale’ tu ya’ale’ mix ba’al bin yaanti’ ka tun bin t’aambil juntúul aj-k’eex leti’e’ u yoojel u meet santiguacion ka’ tun tu máak’antal ti’ in wíitsin yo’osal u yilik ba’ax ucha’anti’ ka tu ya’alaj yaan bin jo’otúul íikimo’ob báak’pachmil bin, to’one’ láaj íikimo’on ek woojel. Chen ba’axe’ le aj-keexo’ tu k’aatal bix íikimo’on, waaj yaanto’on ya’ab suuy wa kex síijo’on yéetel ek koj, juntúule’ chen ya’ab suuy yaanti’, chen íikin tun lela’ ku ya’alik, uláak’e’ síij yéetel u koj kaanbal, u ts’ook tune’ síij xan yéetel u koj ba’ale’ u ts’a’ay, ka tun tu ya’ale’ le juntúula’ íikim báalam yo’osal u ts’a’ayo’ le uláak’o’ íikim sots’ yéetel u jeelo’obe’ chen íikim. Le íikim sots’ ma’ jach yaaj u meetik loob, ba’ale’ le íikim soots’o’ leti’ le ku meetik jach loobo’ kex chen ka xi’ikech naachil, waaj ka jach tukultik le máax a yaabilmo’ je’el u meetik loobe’, to’on tune’ ma’ chen ek suuy yaan tek pool yaan xan tu jeel ek wíikilil, le beyo’ le íikimo’ jach yaaj u meetik loob. Beytun úuchak in wóojeltik yaan u jejeláas íikimo’ob.Tuláakal le ba’ax ts’o’ok in tsikbaltikte’exa’ yaanchaj u yúuchul wa ba’ax yo’osal u béeytal in wóojeltik, tumen chen ka a’ala’ake’ ma’ chen ch’a’abili’.

¿Ba’ax íikimech wale’?

K’a’ajsaj

Valladolid, Yucatán Julio 2013

Colabora con nosotros enviándonos tus textos en lengua maya, con una frase en español que indique la idea general del contenido de la colaboración. La extensión máxima será de una cuartilla. Remítanla a la siguiente dirección de correo electrónico:

rodrigo.ordonez@uno.edu.mx

DIRECTORIO

Dr. Carlos Bojórquez UrzaizRector de la Universidad de Oriente

Dr. Carlos Alberto Pérez y PérezDirector Académico

C.P. Amireyoly Burgos AguilarDirectora Administrativa

Dr. Lázaro Tuz ChiPresidente de la Cátedra Alfredo Barrera Vásquez

L.D.P. José Asunción Balam Arellano

Mtro. Bartolomé Alonso CaamalMtro. Jorge Canto Alcocer

Mtro. Antonio Cutz MedinaDr. Javier Hirose López

Dr. Lázaro Tuz ChíMtra. Miriam Uitz May

CONSEJO EDITORIAL

IMPULSO EDITORIAL

María Estela Nah CanulAlejandra Sasil Sánchez Chan

ILUSTRADORJorge Alfredo Tec

COORDINADOR DEL PROYECTO

Antrop. Rodrigo Ordóñez SosaDirector de Desarrollo Institucional

Página 8

Adriana Sánchez Tuz

TRABAJO DE TRADUCCIÓNJosé Cipriano Dzib Uitzil

Didier Argelio Chan Quijano

Kantúul u ja’an in na’. Ba’ale’ yan juntúul ts’o’okan u beel yéetel in yáax kiike’ jach ku káaltaj. Tuláakal sábados kéen u’uk tu meyaj ku bin jmaan k’íiwik, chéen ba’ale’ kéen ya’al u ka suut tanaje’ ts’oka’an u chíinil k’iin, ts’o’okole’ kala’an xan, tene’ u jaajile’ kin ch’áajik saakil beyxane’ jach kin kikilaankil le kéen u’uluk u yíicham in kiiko’ tumen ku poch’ik beyxan ku ch’áajik u nu’ukulil janal uti’al u pa’i’, juntiich’ suuk u meentik beyo’. In na’ tune’ jach p’uujij, tu yaj óoltaj xan tumen u ja’ane’ ts’o’ok u la pa’ik tuláakal u nu’ukulil jaanal. Ba’ale’ in na’i’ ma’ tu tojolch’iintaji’ chéen tu tukultaje’ yaan u topik.Le ka k’uch túun sábado seen ka’ala’an u’ulik in cuñado, ka túun tu yilaj in na’ bey úuchik u yu’ulo’ ka tu láaj ts’áaj le u k’aasil le nu’ukulo’ob yóok’ol le ka’anche’o, ka luk’i’, ka p’áat tu juun in cuñado, chéen ma’ sáame’ ka u’uyabe’ bix u laj pulik tu láakal le ba’alo’ob yaan te’ ka’anche’o’, ka ts’o’oke’ ka bin weenel. Le ka túun sáaschaje’, in na’e’ tu ya’alaj ti’ in cuñadoe’ yaan u manik ka’ka’ap’éel le nu’ukul tu pa’ajo’, leti’ tune’ chéen táan u yu’ubik, mix táan u núukik ba’ax ku ya’alal ti’. Beytuno’ tu manaj tuka’aten le ba’alo’ob tu laj pa’ajo’, bey túun úuchik u ch’a’ik na’ato’, mix bik’in tu ka’ meentaj.

Bix u ch’a’ik na’at máak