huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… ·...

38
Wixarika, Nayarit Huichol de Nayarit M i tiuya hane kem i tiyay i xime ta yeiyarie wixaritari Vivencias y sucesos cercanos en lengua huichol 2008

Upload: others

Post on 08-Oct-2020

3 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Wixarika, Nayarit • Huichol de Nayarit

Mitiuya hane kemitiyayixime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

2008

Portada Huichol 4o.indd 1 13/11/2008 12:23:26 a.m.

Page 2: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Wixarika, Nayarit • Huichol de Nayarit

Mitiuya hane kemitiyayixime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

2008

Huichol 2o ilustrado cor.indd 1 11/11/2008 09:16:39 p.m.

Page 3: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Mitiuya hane kemitiyayixime ta yeiyarie wixaritari (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huichol), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónFelicia Garnett Ruiz

DiagramaciónVicente Enrique Quezada Martínez

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

Jefe del Departamento de Educación Indígenadel estado de NayaritAnselmo Due Ramírez

Subjefe de Apoyo AcadémicoAgustín Martínez de la Cruz

Coordinador del Proyecto en el estado de NayaritJuventino de la Cruz Hernández

Comisión dictaminadora para la selección de los textosen lengua huicholRigoberto de la Rosa CarrilloLázaro Carrillo ValdezEustacia Carrillo VelásquezPedro de la Cruz Muñoz

Revisión de los textos en lengua huicholDelia Carrillo RenteríaFaustino de la Rosa CarrilloEugenio Carrillo de la Cruz

Validación de los textos en lengua huicholJuventino de la Cruz Hernández

: 970-742-065-0Primera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.

Reconocimiento especial al trabajo de Alfredo Aguirre García, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.

Huichol 2o ilustrado cor.indd 2 11/11/2008 09:16:43 p.m.

Page 4: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Miti hekiare .................................................5

Presentación ................................................7

Kuikarite / Canción

Kukuru .........................................................9

Mutira ..........................................................9

Hiri warie ....................................................9

Harakuna hiriyaritsie ...............................10

Nunutsi kuikarieya ...................................10

Kauxai mana puru ...................................10

Niuki aixi maniyine / Copla

Newarutsi ..................................................11

Kenetimati / Adivinanza ..................................12

Nanaiyari / Chiste

Wakaxi ......................................................17

Timamateme / Refrán ......................................18

Nenituname / Trabalenguas .............................19

Ixatsi / Cuento

Temaiki naikatsi wa hamatia .................21

Ketemite utia / Descripción

Ketemiteuti yuruwa takiekari tsie ..........22

Nekie tita temite wa tewa ......................22

Tépu ...........................................................23

Tsikiri .........................................................23

Kiepa ..........................................................23

Nekie ..........................................................24

Xiete ...........................................................24

Kemi ane mara’akame .............................25

Tame tepi xe nuiwari ...............................25

Kemi ane haxi manaka ............................26

Kepaimeti mira yemieÍndice

Huichol 2o ilustrado cor.indd 3 11/11/2008 09:16:46 p.m.

Page 5: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Tépu ...........................................................26

Ne mitsu tsipi ane ....................................27

Mira ikitiarie .............................................27

Keminetiuyuri / Anécdota

Áki utia ......................................................28

Kemitiiyixime. Tatukari / Leyenda. Creencia

Waxa ixatsiyari ........................................29

Hakuaipa memaniki ................................29

Kuie meu yunixi ........................................30

Kieri tewiyari ............................................30

Kú uká munawa .......................................31

Nemika imaiwé maya’úxa / Glosario ..............32

Huichol 2o ilustrado cor.indd 4 11/11/2008 09:16:53 p.m.

Page 6: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

5

mika hauye wautseni, ta kuie meminiuyu pata heiwa, miki tsitsiirare, muku wauke, heiwa ikuai mika he xeiyani, heiwa miya hakamineni, mipaita ta niuki, mika heuye wautseni, miyi teriwaweni, miyu utiaweni temi hekiaka ta naiti ta yeiyari, ta tukari pi hekiaka. Heiwa mu yuawini aixi mitiu aneni, heiwa mu haiwitini, mipaititi ta niuki kuanei yine, temika uti niuka, temika i utia, ti neuye wautse naiti, hawaiki tepi´ka he hekia.

Aimieme iki tepiti wewi, mi hekiakaki ta utiarika, eki metsi nakeki, miraye uxa, ta kiekari naiti miti hekiakaki.

Te metsi inie waikawameki iki a teriwame kenaka wimani, ta teukarima wa yeiyari, wa tukari tepanu wimani, teyu naiti tepita ikitiaka ta iwama teyu naiti, ena Mekiku temitama.

Iki ta utiarika pi hekiaka, paye niereni ta hetsie, tepeka wimani, tiri memaniere mepi mateni ena Mekiku temitama, hipati me mitama tepi mateni tanaiti, ta utiarika, ta niuki, piyu teriwaweni, pi hekiaka naitsarie.

Keti niuwa tukari a niukiki, keti niuwa miki yiyire, xika a niukiki petikuxatani ta tukari pa hekikiare, yiwikita aixi tatikuwima. Iki wa’ati aixi pitiyu eniiriiki ta niukiki; ta yeyeuma, ta teukarima, ta iwama, ta naiti xika te uti niukani aixi putiyu eniiriki hekiakameki.

Aimieme iki xapate a hetsie mitimieme a niukiki mira’utika iki tau kemitiuyu utuwa, kemitiuyu teriwa, iki tsiere metseri utuarika piti hekia. Há mita wairitia, eka, hapaina, mipaita ta niuki, utiarikaya pireu hane.

La Dirección General de Educación Indígena, pi wewie iki xapa teriwarika. Ta naiti temi te’u parewi, eki, a iwama, te ikitamete, a yeu,a teukarima, kiekari muku mane yu naiti. Iki pemeka teriwani peyutemawieti a iwama wa matia, yu naiti, te matsi inie waika, pepi utuaka, a kimana, a tukari kemi timie ta kiekarie naiti miti hekiaka, a utiarika pi hekiaka a iyari paniereni.

Miki naime pemiti ikeni tawarie waika tepi wewieka a teriwame. Ena temite a wiyatsie wa’ati waiki pika re hekia, ta utuarika ta niuki; iki

Miti hekiare

Huichol 2o ilustrado cor.indd 5 11/11/2008 09:16:58 p.m.

Page 7: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Huichol 2o ilustrado cor.indd 6 11/11/2008 09:16:58 p.m.

Page 8: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

7

Presentación

Cómo se dice “día” en tu lengua Cómo se dice “noche” en tu idioma No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es más brillante y las noches más calmadas y bonitas Esto pasa porque si lo expresas en tu propia lengua es como si tus papás y sus papás, y los abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se oyeran más fuertes y más claras…

Por eso hemos querido que tengas este libro, que está escrito con las palabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen más, el agua refresque más y el aire sea más claro.

En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado este libro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores, tus papás y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños. Con ese material nos gustaría poder entregarte otro libro pensado y escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se habla en cada región de México es como un color distinto, que no existe en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que de pronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qué colores serían el pasto, los árboles, la sangre, las sandías o el agua del mar

Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual, sin color ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de las lenguas que se hablan en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y más lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los matices que hay en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que sabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que sigan vivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamos saber cuál es el azul más fresco y cuál es el azul más verdoso, y cuál el azul más caribeño.

Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las palabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todos mexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.

Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho cariño, y está escrito con las mismas viejas palabras con las que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que nos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas mexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y con el sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”, en todas las lenguas de México.

Huichol 2o ilustrado cor.indd 7 11/11/2008 09:17:00 p.m.

Page 9: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Huichol 2o ilustrado cor.indd 8 11/11/2008 09:17:20 p.m.

Page 10: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

9

KuikariteCanciónKukuru

Kukuru patsuaka,kukuru patsuaka,tetsikari xeiyati.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Mutira

Mutira matsuaka,mutira matsuaka,pirikuikui metaine,pinixitsie heumeti.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Hiri warie

Ali hiri warie,tutu tepi piyu,ali hiri warie,tutu tepi piyu.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 9 11/11/2008 09:17:44 p.m.

Page 11: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

10

Kauxai mana puru

Kauxai mana puru,heiwerika miti wiwie,kauxai mana puru,heiwerika miti wiwie.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Harakuna hiriyaritsie

Ne ne peka harakuna hiriyaritsie ne pi ware xeiya muxatsi, metakapuratsixi nepi ware hiayumieme kiekaritsie nepika yakane tewama wa’ikuai muwa mikaxuaweki, meta wa ha pumawemiki wa hetsie ne pi waireyeuta ukaiti.

Enedina de la Cruz GeronimoEscuela Primaria Bilingüe Revolución

Arrollo de Cañaveral, El Nayar, Nayarit

Nunutsi kuikarieya

Ne nepi nunutsi, nepi tewi,mirewa ikitiarie ne meta axe,ne mireuta utiaweniki,ne mireuta teriwaweniki.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Kauxai mana puru

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

tewi,a

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Kauxai mana puru

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

tewi,axe,

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 10 11/11/2008 09:19:06 p.m.

Page 12: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

11

Niuki aixi maniyineCopla

Newarutsi

Ne warutsi keneu eni,waikawa nepititaxata,eki pepika netsi utate ’ani,kenemitineki hiawe nepitikuxata.

Hiki xeikia tsipitewi,aimieme atewa nepikaku yeika,arikeketa aneutewiti,teiwari ne enieme nepitiku iwa.

América González GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 11 11/11/2008 09:19:56 p.m.

Page 13: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

12

KenetimatiAdivinanzaTita ti hikiKuinie kana yiweni,kapuyu xeiyania tukariki,wapaiti kaniu yemieni.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiNe pika tsikeme,ne’etsama neka neuta yeiweni.

María Luisa González SalasEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiTsepa kepauka, yakatini hawini,kaputa wauke, tsiere kaniu tayuaneni, miti kuteriwatsie.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 12 11/11/2008 09:20:43 p.m.

Page 14: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

13

Tita ti hikiHaikame nepa ika,nunutsi xeime nepe xeiya,naitsarie, nepiki tikiene,tixi nepimate.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiTewa kaniyu eniirikini,tixaiti katikumaiwatikayu hekiati.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiKananuta nakaheimana temuya kikara hauweme tsie,mana tsiere meteya uwamete kuaiwati.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 13 11/11/2008 09:21:03 p.m.

Page 15: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

14

Tita ti hikiKaneu tsiiraiyeni,xaipitsi kani wa kua’ani,kana tsunaweni.

José Noé Díaz GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiKuinie tine anani,tsipeti,kana wiweni, tutu tsata,tsi anate titi.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiMu’u taxaiye, mu’u metse,haikame xeikia kipateya yakiritana,kanati uitiaka, tsikana aneni.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 14 11/11/2008 09:21:32 p.m.

Page 16: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

15

Tita ti hikiKiyetsie kaneuta makiweni,kuaxieya kani metseka,tiwiwiyame kaunari kani ku hurieneni.

Flavio Díaz GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiNaukameki nekaniu kekani,meta nekati kuyeika,ne waritsie a’ikuai nekana tikini,nepika ikua’a.

Virgilio Martínez MedinaEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

i

i nekaniu kekani,i

Huichol 2o ilustrado cor.indd 15 11/11/2008 09:22:48 p.m.

Page 17: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

16

Tita ti hikiNekaneu haruanini,kaunari hapai,nekani kayeikani,tetexi tia nekani hakeni,kiyetsie nekani makeni.

José Noé Díaz GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiTse’iti kaneu hakeni,heiwa tuniti ra hanirike.

Tsepa naime pemu kaxi,mikayu tsuariwie.

América González GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tita ti hikiWaiká katineka xawarini, kapi iteiri,xika pe’i xeiya kamatiniku xaxatiwamiki, mika tewi, xika pe´i temawieka, waika pemireti mani.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 16 11/11/2008 09:23:28 p.m.

Page 18: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

17

NanaiyariChiste

Wakaxi

Meripaiti waniu wakaxi muwa neumiekaitini yu ikuai tiku wauneti. Muwa nayeneni aite, kiipieya tsie neutimake hipatita waniu aitetsi me nei hiwiekaitini ipai me te hiaweti, neixiipina.

Cándido Torres LópezVenustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 17 11/11/2008 09:23:57 p.m.

Page 19: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

18

TimamatemeRefrán

Xika wakana ukiri uyeikani, wakana uká muyeikani.

Teiteri tepi xuawe, xeimetsie mieme xeikia.

Filogonio González CayetanoEscuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas Hernández

Zoquipan, El Nayar, Nayarit

Xika itupari aixi aneni,xatsi pikauta hakeni.

Kepauka pemi tixaxata,anake yuteni kananuta yepimiki.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

ni.

X k

ni.

Huichol 2o ilustrado cor.indd 18 11/11/2008 09:24:46 p.m.

Page 20: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

19

NenitunameTrabalenguas

Tsikiri pititsewe tetexipititsewe tetexi, tsikirikita aixi putiuyeyuruwa,tsikiri tetexi piti tsewe.

María Elena Muñoz C.Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de Echeverría

Guasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Tame tamete temi mate,temi mate tame tamete,temi uitia ta teta,meta temite ukewe kimana.

María Elena Muñoz C.Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de Echeverría

Guasima del Metate, El Nayar, Nayarit

ri temai iri puta wewi,iri pineme patiki, yu waritsie,yu waritsie patiki ri pineme,pita wewi, ri; iri Temai.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas Hernández.Zoquipan, El Nayar, Nayarit

Kuatsa, kuatsa aitia piwiene,pewiene kuatsa, kuatsa aitia,kuatsa aitia piwiene, kuatsa,kuatsa pewiene, kuatsa aitia.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 19 11/11/2008 09:25:29 p.m.

Page 21: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

20

Mi xure pi maiwe,pi maiwe mi xure,mu xure pi tirikaiye,pi tirikaiye mi xure,xuriya mi xure,mi xure pi maiwe,pi maiwe mi xure.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Ti yuteriwame mu tateriwarie,hikita ti yuteriwame tiuta teriwarie,miki ti yuteriwame tiuta teriwarie,ti yu teriwarie miki tiyu teriwame,teriwame ratia.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Marapa memaraya, mara iniweme,marapa pikiekame maratsata,pemaraya.

Pemaraya maratsata pikiekame,maratsata, mara iniweme, mara pa tiki.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 20 11/11/2008 09:26:06 p.m.

Page 22: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

21

IxatsiCuento

Temaiki naikatsi wa hamatia

Merikitsi waniu meripaiti kiekaritsie, hipati menitite kaitini xeinuiwariyari, xewiti waniu temaiki niu kateitini kuinie tiyi ki aiwieti heiwamie waniu neiki aimiekaitini, ukiyarieya waniu ipai re hiawe, kename kuinie mamariweme ka heki enenikekai. Naikatsi memi waxuawetsie.

Uki waniu temaiki nanu ’ena, kaneyani waniu, kanekikieni tewapaiti mumariwetsie.

Kemainekai ukiyarieya muwa waniu kuinie meteneyini naikatsi teiteriyari niwarekaxeiya kuinie meteyu neiwawiekame, temaiki waniu niwareti nini neiyaki, yata heyianeti menei mieni kepereuku aitsie. Wamamatari waniu kaneikuwauni naikatsi wakie kita hauta haketi neita xeiya waniu mikime ke pauka meuyewe, naikatsi waniu meniyuta hitiani manatari yu kie meneitini.

Cándido Torres LópezEscuela Primaria Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 21 11/11/2008 09:26:36 p.m.

Page 23: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

22

Ketemite utiaDescripción

Ketemiteuti yuruwa takiekari tsie

Tame takie pukawiwiye, witarita te puti étsa, waxa pitiwewere ikiri panaku uwe, ariketa tiwayu, temika itsana urietikaime iki iku; temiti uta kaxetunitsie.

Magali González LópezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Santa Bárbara, El Nayar, Nayarit

Nekie tita temite wa tewa

Ta kie temiwatewa: tsiikirimitsuri, wakanari, tuixuri, muxatsi,paturi, tuturi; metá teiteri ta kiemepiye axe tatewama me waxeiyakutitemuwatewa.

Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. MaderoZapote de Picachos, Tepic, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 22 11/11/2008 09:27:29 p.m.

Page 24: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

23

Tépu

Tépu, kaitsa, ikiri,piyukumaiwa yuimakuaxa;iteiri, muwieri, xuturipirayu’iwawa mawarixa;’iki yapireuyu háne tayeiyarixika, yateteka huni ‘ixiaraxa.Aixi pi ane.

Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de EcheverríaGuasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Tsikiri

Ta hetsiemieme putawewiya tsikiri, ta ukitsiema, ta teukarima, miya mepite u yuri, wixarika piyeiyarieya mana waniu yutukari me xeiyaniki. Ayumieme tepite ’a kuikuiniwawe ta tukari temika aya atiwaki.

Amado Evangelista GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Yirame

Tepic, Nayarit

Kiepa

Ne tuturi ne kie pewe, ne tuturi nepexeiya ne kie, tsipire yuxexeiya ne kie he weti, petixutiriwe waiká mepikapine teiteri. Tsipi anene me uti yuati. Ne tuturi nepi hatuiya. Ne tuturi kuinie piti tsitsiirawi.

Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. MaderoZapote de Picachos, Tepic, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 23 11/11/2008 09:27:51 p.m.

Page 25: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

24

Nekie

Ne nekie waika nepirexeiya ne iteirite, ne tewama,wakanari, tsiikiri, mitsuri, ne pixiixitsi, ne waikarite muwa mepetitei ne papa peitiwewi ne waikari pakii, xamaki wewiyatikaiti.

Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. MaderoZapote de Picachos, Tepic, Nayarit

Xiete

Iki xiete pawiwe, etewa piku yeika tuturi maxuawetsie waika, kakariya pi ’atiwa yukita muwa iwamama xiete mepiwewie waiká, teiteri, mepiku’a, xiete pikuaiwa papaki waika pi wairiya.

Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. MaderoZapote de Picachos, Tepic, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 24 11/11/2008 09:28:23 p.m.

Page 26: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

25

Kemi ane mara’akame

Mara’akame pitunuwa tai aurie utikaiti,yu muwieri a hurieti werika aniteya,xupureru anaketi reuka wikame weuraixi wa anite, hayu utiati yu auritsie mu maiweki, reu xuti naiti weruxiteya, kamixaya ayu hiati kuxiraki.

José López de la CruzMesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tame tepi xe nuiwari

Tame xei nuiwari tepita haika netaruma mepi ataxewi ne papa ne mama, piti uxumaya ketsiweiyariki, hetsiena ne mama kutsinata xeikia piti uximaya, ne mama nepiparewie hauxinariki meta itiyaki, tame tepeyaki tsaputia, takie uximatsika pemawe.

Ha utima ena tepukutei, ’aku werikaku.

Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. MaderoZapote de Picachos, Tepic, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 25 11/11/2008 09:28:54 p.m.

Page 27: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

26

Kemi ane haxi manaka

Teté eneti panaweri, mana mete hahé tetexi haxi hapai me aneneti, wa aurieta teté pi kaka eneti uraiyeti, hetsiena rawe kuruxi iniariyari kiekari, iki tetexi temikuxata ixatsiyari puyeika, aimieme ta kiekarie mipai pitiuka tewa maxatsi, haxitsiemepa he.

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Tépu

Iki ni kiyetini uxawati wixarika ni wiyakametini maxa nawiyarieya kananu maka kuinie muyuaneniki xika itaxiriya taipa, heitsuritiani, kani yunakerieka, kepauka mana weiyanitsie, iki tépu niyuta hutsumiki yuimakuaxa, meta mete ita hutsuni tiri ke pauka me manu ti netiarieni wairita ti iki tepu ayimieme kaniyu nake erieka.

Amado Evangelista GonzálezEscuela Primaria Bilingüe Yirame

Tepic, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 26 11/11/2008 09:29:29 p.m.

Page 28: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

27

Ne mitsu tsipi ane

Ne mitsu tsimititemaiki ne kie puyeika, tsipikatiwaika ne hamatia xika netikuaká ne aurie piyeixa ’utatsuati kaukaniuri ’ikuai tina ’iwawani. Miki naitsarie pinieriya miyiwinitsie, hekita tsipikatiyukuwie miki yuimuanaretsie peu nierenenitari, heiwa ’awie neita´ixiariekaku naika pe hupienekai, xawata kaneumiekaitini. Muwa kitenie niuti huni, naika ta hupieti, mewayexawatsie heutaniereti, hani kikipeti anutaniniereti niyianekaitini kepaukatikaku matsi kutsi kaneiwa, kaneukuni yu iyariki.

María Elena Muñoz ChávezEscuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de Echeverría

Guasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Mira ikitiarie

Nemitiwa ikitiarie tutu tsimaruni pitiukutewa kiekaritsie reyetewakaku kuaripata, hatsi Mariya rawiyati kanetamaka Iki kiekari ha tetsita, ha manuta namietsie hanakie. Iki kiekari chipiyawa kiekatari chime piyupaime huta tsientuyari mepi hiki kiekatari.

Temitewa ikitiarie tiri tepi hiki xeitewiyari heimana tamamata, xeiwitari ataxewi te uti niereti.

Te ikitamete mepuyu huta muwa memite uximaya takie, miki mepite ikita, ’utiarika, teiwariki.

Escuela Primaria Bilingüe Tutu TsimaruniEl Ciruelar, El Nayar, Nayarit

ane

iki ne kie puyeika

ikit

Nemitiw

ane Mira

Huichol 2o ilustrado cor.indd 27 11/11/2008 09:30:04 p.m.

Page 29: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

28

KeminetiuyuriAnécdota

Áki utia

Takai tekia nepau kakatei,tekia ne heu kuneka, aki nepe kaxei,aki utia tsie nepeti iwaxi,kari peuka tewakai, kuiti nepika watine.

María Elena Muñoz C.Escuela Primaria Bilingüe María Esther Zuno de Echeverría

Guasima del Metate, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 28 11/11/2008 09:31:41 p.m.

Page 30: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

29

Kemitiiyixime. TatukariLeyenda. Creencia

Hakuaipa memaniki

Hakuaipa reyetewakaku,harakunapa, mepe ta axekai,ukirawetsixi meyu hutati,meyu iwamati mepiyiakai.

Mana waikawa pitikaniere,miki mara akariyaki me paiyiakai,mepikate u nakitsitia,tiwe eka matia mepiwareutaweiyaxia.

Yaupa xeta.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Waxa ixatsiyari

Miti niuwa, waxa waniu mi ukaratsi yu niwe maka wiwa; hau manetsikime ikiri titi mi hiki, iki, mita tsuanitsie kipí pitiniwe, heimana u wietiyeikati tsi heuaneti. Xika kuinie tiu tiranini, iki nunutsi tiniuta kui kuineni, kaniuta etsatani ayumieme wixaritari kuinie tepite ’i iwiya, mara’akame ke iti ikuaiyayu tepi kua’a.

Yaupa xeta.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 29 11/11/2008 09:32:30 p.m.

Page 31: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

30

Kieri tewiyari

Aiyemuritsie mikawe; xawari tsitsiirawitikieri titewati iteiritititeiteri auriena hurawa kiekatarimeni èniwakaitini tikarikimuti tunuwakai tewi hapai utaiti.Utakuiti meniti ’eniwakaitini heyemeki hipati meni he ’einitsakatini.Miki waniu wa, inieti mutainekairexeiyati mara ’akame wiyari pinitiarikatewatsika, mara akariya, yuitiarikanaime kemireupaime tiwaxatiakai.

Yaupa xeta.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Kuie meu yunixi

Meripaiti waniu takuie pi haxutikai u weriti, teiteri mepu mawekai, yautari xeikia, mema wiwawe, kiyexi etsiwa mepite xuawekai. Ta wewiekame kuaneu yeikakai miki waniu mipai niuta yini tewi tepita wewieni, puyeikani iki kuietsie waruta ini yu haikame: kuaxu, hipame kuaxutsi amemi kararau titi.Waruta inieka niwaruta aitiani: xekene ’ineni ha kanita kukemiki, kuie xekuxexeiriwati, kani wamiki, aimieme yemuri, hiri kani xuaweni, uya kukuniti ha tiuya hapane, iki mete uyurieki.

Yaupa xeta.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

ni heyemek

a

i.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

ni heyemeki

iarikaa

i.

Escuela Primaria Bilingüe Oliverio Vargas HernándezZoquipan, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 30 11/11/2008 09:32:59 p.m.

Page 32: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

31

Kú uká munawa

Hipati teiteri áki utia maniyete kaitini ya memite uti iwakai uxeikia, meniyu huta kaitini ukari, amu tewi, uki nanukunake temaiki, e’ utewiti, meneyuti mani mete niuti xaxata kaitini, miixa meniu yuka xexeiyakaitini, miya me yiati nunutsi menaye xeiya, wapapama hatsi memikate hetimá menita te á kaitini, maya aximekaitsie nunutsi mitinuiwa, tsie tikariki tine tirana. Kari kú puyianekai uka waya hanake, uxa’arieka ni hiakaitini ketsi ’mete inawairieni, ku kuinie katini mariwekaitini. Uxa’arieka waniu uká pemikikai kuinie mepite anekai niwemama, wairiyarika me imieku, me inawairieka, mepika teukixi. Yaupa xeta.

Amalia Salas DíazEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Mesa del Caimán, El Nayar, Nayarit

Huichol 2o ilustrado cor.indd 31 11/11/2008 09:33:21 p.m.

Page 33: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Aixinemiyurieni EnsayoHá miyama LagunaHaramara MarHaxa miti anene CrónicaHuyé CaminoÍkuaí ComidaKeminetiuyuri AnécdotaKemitikayani RecetaKemititewá TítuloKemitiyiane TeatroKemitiiyi HistoriaKemitiiyixime LeyendaKena DameKenetimati AdivinanzaKepemiti ahiawe Poesía

Nemika imaiwé maya’úxaGlosario

32

Huichol 2o ilustrado cor.indd 32 11/11/2008 09:33:34 p.m.

Page 34: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

33

Kepemitiyuríeni InstructivoKetemite utiwa DescripciónKiekari PuebloKuie TierraKuikarite CanciónKiipí CuelloMara’akame CuranderoMaxa VenadoMetseri LunaMuti niukatika PalabraMutiyuane SonidoNanaiyari ChisteNenituname TrabalenguasNiawari utsika NarraciónTatukari Creencia

Huichol 2o ilustrado cor.indd 33 11/11/2008 09:33:38 p.m.

Page 35: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Tau SolTemiku xeiríen RecopilarTemite yi ikitia EnseñanzaTimamateme RefránTi ikitame ProfesorTi ikeme CopiaTikari DíaUtiarika EscrituraWaikari JuegoWiyari AñoYanetikayani MitoXatsíka PlaticarYiwíkita Nochexatsi Cuento

34

Huichol 2o ilustrado cor.indd 34 11/11/2008 09:33:46 p.m.

Page 36: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Mitiuya hane kemitiyayixime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

Wixarika / Huichol de Nayarit2°

se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegación xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplaresmás sobrantes para reposición.

xime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

xime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

Huichol 2o ilustrado cor.indd 35 11/11/2008 09:33:51 p.m.

Page 37: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Huichol 2o ilustrado cor.indd 36 11/11/2008 09:33:51 p.m.

Page 38: Huichol 2o ilustrado corbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/afd515e9e4… · Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Jefe del Departamento

Wixarika, Nayarit • Huichol de Nayarit

Mitiuya hane kemitiyayixime ta yeiyarie wixaritariVivencias y sucesos cercanos en lengua huichol

2008

Portada Huichol 4o.indd 1 13/11/2008 12:23:26 a.m.