grupo edebé: libros, educación, literatura infantil y juvenil ... · web viewaztertu egungo...

Naturaren Zientziak DBH 2Ikasgelako programazioa

giltza 1


Aurkibidea

1. Sarrera2. Liburuaren eta unitateen egitura3. Alorraren helburuak4. Ebaluazio-irizpideak5. Programazioa

1. unitatea. Higidura eta indarrak2. unitatea. Energia3. unitatea. Tenperatura eta beroa4. unitatea. Argia eta soinua5. unitatea. Barne-jarduera geologikoa6. unitatea. Arroka endogenoak eta arrisku geologikoa7. unitatea. Ingurune naturala8. unitatea. Uretako eta lehorreko ekosistemak9. unitatea. Bizi-funtzioak. Landareen nutrizioa10. unitatea. Animalien nutrizioa11. unitatea. Erlazioa12. unitatea. Ugalketa

giltza 2


1. Sarrera

Naturaren Zientzien programazio honetan arloko oinarrizko gaitasunak, helburuak, edukiak eta ebaluazio-irizpideak aurkezten dira, unitate didaktikotan sailkatuta eta antolatuta.

Unitate guztietan, ikasketa-prozesuaren urratsei heldu zaie, irizpide hauei jarraituz:

– Gero eta eskakizun maila altuagora jotzen da, ikasleak ezaupide zein estrategia gehiagoz eta landuagoz baliatu beharko baitu planteatzen zaizkion irakaskuntza-ikaskuntza egoerei aurre egiteko.

– Ikaspen berriak eskuratzeko, lehengo ikaspenak finkatu beharra dago.

– Edukiak arlo bat baino gehiagorekin erlazionatuta daudenean, ikuspegi global eta diziplinarteko batetik lan egiten da, emaitza albait eta osoena lortze aldera.

– Eduki bakoitza egokiena den ildo didaktikotik jorratzen da, ikasleen inguruari lotuta eta haren aplikagarritasuna agerian jarriz, eduki horiek, azken buruan, esanguratsuak gerta daitezen.

– Garrantzia ematen zaie zehar-lerroei, eta hartara, ikaspenetan txertatzen dira.

– Metodo eta pentsaera zientifikoa aurkezten dira, era horretarako arrazoibideak ikasleen garapen-uneari egokiturik, ordea.

– Jardueren alderdi garrantzitsuenetako bat da ikasleek gogoeta kritikorako gaitasuna gara dezaten, bai ikasten dutenari baita ikasteko erari dagokienez ere.

– Taldea lanerako zein ikasteko eremu gisa bultzatzen da.

– Ahozko zein idatzizko hizkuntza lantzen dira, gogoetaren adierazpide argi eta zehatz bilaka daitezen.

– Ebaluazioak alderdi hezitzaile bat du, bai irakasleari bai ikasleei begira, eta beste bat orientatzailea, beharrezkoa etapa honetan.

Naturaren Zientziak alorreko oinarrizko gaitasunak.

Giltzaren halaxe deritzegu, oinarrizko gaitasun, alegia, ikaslearentzat ezinbestekoak diren ikaspen batzuei, ikasleak gaitasun horien beharra izango baitu, ikastaldiaren etapa honen buruan, bere garapen pertsonala gauzatzeko, helduaroan prestatuta sartzeko, herritar parte-hartzaile bilakatzeko, eta bizitzan zehar etengabe ikasteko gai izateko.

Hona hemen, bada, oinarrizko gaitasuntzat jo ditugunak:

giltza 3


– Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

– Matematikarako gaitasuna

– Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

– Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

– Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

– Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

– Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

– Ikasten ikasteko gaitasuna

Oinarrizko gaitasunak, bada, arlo guztietara zabaltzen dira, eta horregatik, gaitasun horietako bakoitza etapako arlo guztietan lan eginez lortu beharreko helburu bat da.

Ikaslearen liburuaren azken orrialdeetan zerrendatuta daude ikasturtean garatu behar diren oinarrizko gaitasunak, eta hala egin ote den ebaluatzeko jarduerak.

giltza 4


2. Liburuaren eta unitateen egitura

Ikaslearen liburuaren egitura

Ikaslearen liburua unitate didaktikoz osatzen da, eta hiru eduki multzotan banatuta dago: materia eta energia, Lurra eta bizia.

Materia eta energia izeneko multzoak lehenengo lau unitateak hartzen ditu. Zinematikaren eta indarren dinamikaren oinarrizko printzipioak garatzen dira. Gainera, honako hauek aztertzeari ekiten zaio: energia, energia motak eta haien propietateak, bai eta energia-iturriak eta gaur egun dituzten erabilerak ere. Hori guztia hobeto ulertzeko, bero eta tenperatura kontzeptuak azaltzen dira, beroa transmititzeko moduak eta gorputzetan dituen efektuak. Azkenik, argi- eta soinu-uhinak aztertzen dira, bai eta haien portaera eta gizakiak nola hautematen dituen ere.

Bigarren multzoak, Lurrari buruzkoak, ikaslearen liburuko hurrengo lau unitateak hartzen ditu. Lehenik, Lurraren barne-jarduera aztertzen da, bai eta haren jatorria eta agertzeko erak ere. Multzoko lehen unitatean, plaken tektonika eta deformazioak eta hausturak zehatz azaltzen dira. Hurrengo unitatean aurrekoaren jarraipena da, eta bertan bolkanismo eta sismikotasun kontzeptuak deskribatzen dira, eta arrisku geologikoa zer den ere azaltzen da. Gainera, arroka endogenoak nola eratzen diren eta arrokak eraldatzen dituzten prozesuak zertan diren adierazten da. Hurrengo bi unitateetan, ekosistemak aztertzen dira. Lehenik, ekosistemaren osagaiak deskribatzen dira: biotopoa eta biozenosia, eta ekosistemaren dinamika. Azkenik, ekosistemak aztertzeko teknikak deskribatzen dira, bai eta uretako eta lehorreko ekosistemak ere.

Bizia multzoak liburuaren azken lau unitateak hartzen ditu. Multzo horretan, bizi-funtzioak aurkezten dira: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa. Unitateetan zehar, izaki bizidunek bizi-funtzio horiek nola egiten dituzten deskribatzen da, eta bereziki azaltzen da nola egiten dituzten landareek eta animaliek.

Multzoetako bakoitzari ekin aurretik, bi orrialdetako aurkezpen bat egiten da, jarraian landuko diren unitateen atariko moduan. Multzoaren amaieran ere beste bi orrialdeko atal bat dago, eta bertan zenbait ebaluazio-jarduera, unitateetan ikusitako oinarrizko gaitasunen ingurukoak.

Ikaslearen liburuaren amaieran bi eranskin daude: bata unitateak ebaluatzeko jardueraz osatua; eta bestea, grafikoz, irudiz eta testuz hornituta, honako gai hauek sakontzeko: Euskal Herriko biotopoa eta naturgune babestuak, eta Iberiar penintsulako biotopoa eta ekosistemak.

Unitateen egitura

Unitatearen atarikoa diren bi orrialdeetan unitatea aurkezten da, argazki baten eta hurbilpen-testu baten bitartez.

Unitate didaktikoa garatzen duten edukiak atal eta azpiataletan antolatu dira. Azalpen-testuek eta definizio nabarmenduek argi, labur eta ordenan biltzen dituzte ikasleak bere egin beharko dituen edukiak, gaitasunak zertzeko beharrezkoak direnak. Noizean behin, curriculumeko eduki ebaluagarrien osagarri, beste testu ez-ebaluagarri batzuk txertatu dira orrialdeen alboetako txataletan (ADI, GEHIAGO eta GOGORATU), gaian sakontzeko nahiz lehengo edukiak gogorarazteko asmoz. Era berean, azpimarratzekoak dira, unitatearen garapenari dagokionez,

giltza 5


beste bi elementu: irudi didaktikoei erantsitako testuak, eta Esperimentatu izeneko atalean proposatzen diren saiakuntza errazak, gehienetan ikasgelan bertan egiteko modukoak eta eduki jakin batzuk bideratzekoak direnak.

Unitatearen amaierako orrialdeak honela antolatu dira:

Laburpena orrialdean, unitateko edukiak mapa kontzeptual gisa aurkezten dira, informazio antolatzeko jarduerekin batera. Horretaz gain, unitate bakoitzean, gaiarekin zerikusia duten zenbait hitzen esanahia bilatzea proposatzen da, ikasleek, azkenean, alorreko glosario bat taxuturik izan dezaten.

Gehitu eta argitu izenarekin, unitateko edukiaren ildotik doazen gaiak eta material gehigarriak aurkezten dira, pizgarri gisa eta era erakargarriagoan.

Beste orrialde batean, Ikertu lelopean, laborategiko praktikak eta landa- nahiz talde-lanak proposatzen dira, unitateko edukiak gehiago garatzeko bide.

Bukatzeko, unitatearen azken bi orrialdeetako jarduerak hiru multzotan sailkatuta daude: Ulertzeko sailekoek —haietako batzuk ikasgaia gehiago lantzekoak— unitateko edukien hurrenkera bera dute. Gehiago jakiteko izendatutakoen bitartez sakonago berrikusten dira unitatean gaingiroki agertu diren kontzeptuak eta prozedurak, eta Pentsatzeko saileko jarduerei dagokienez, balioak sendotzeko eta finkatzekoak dira.

giltza 6


3. Alorraren helburuak

1. Naturaren Zientzietan oinarrizkoak diren estrategiak eta kontzeptuak ulertzea eta, haietaz baliatuz, fenomeno naturalen zergatiaz jabetzea eta zientziaren aurrerakuntzak eta erabilerak zer eta nolako ondorioak dakartzan ohartzea.

2. Problemak ebazterakoan, zientziaren prozedurarekin bat datozen estrategiak aplikatzea, eta horrenbestez, halako problema benetan interesgarria den argitzea, hipotesiak taxutzea, ebazteko balio lezaketen estrategiak eta esperimentuak pentsatzea, emaitzak aztertzea, egindako ikerketak zer erabilera eta ondorio izan ditzakeen hausnartzea, eta prozesu osoaren koherentzia bilatzea.

3. Eduki zientifikoa duten mezuak ulertzea eta, norberak igortzekotan, ahozko zein idatzizko hizkuntza egoki erabiltzea. Diagramak, grafikoak, taulak eta adierazpen matematiko errazak interpretatzea, eta besteei zientziaren alorreko argudioak eta arrazoia adierazteko gai izatea.

4. Gai zientifikoei buruzko informazioa hainbat iturritatik lortzea, besteak beste, informazioaren eta komunikazioaren teknologietatik, eta behin eskuratuta, alorreko lanen oinarri eta gida-lerroa izan ote daitekeen jakitea.

5. Gai zientifikoak aztertzean eta iriztean, taldean nahiz bakarka, kritikoki eta ezaupideetan mamitutako ikuspegitik jokatzea.

6. Norberarentzat zein komunitatearentzat osasungarriak diren jokamoldeak eta ohiturak hartzea, gaurko bizimoduaren hainbat alderditan, hala nola elikaduran, kontsumoan, drogetan nahiz sexuan, izan daitezkeen arriskuak saihesteko.

7. Naturaren Zientzietako ezaupideak gizakion beharrak asetzeko baliagarriak direla ulertzea, eta jarrera parte-hartzailea izatea gizakiok toki zein mundu mailan ditugun arazo premiatsuen konponbidean.

8. Zientziak eta teknologiak gizartean eta ingurumenean duten eragina, eta alderantzizkoa, ezagutzea. Horren jakitun izanik, gizateriak egun dituen arazoez arretatsu arduratzea eta horiek zuzendu beharra bere egitea, zuhurtzia-printzipioari helduz eta jasangarritasuna bermatzeko ahaleginetan.

9. Naturaren Zientzien muina entsegua eta sorkuntza direla ohartzea, giza pentsamoldeari egin dizkioten ekarpenak ezagutzea, eta behar den neurrian balioestea zientzien alorrean piztutako eztabaidak, dogmakeriaren baztertzaileak, eta iraultza zientifikoak, giza kulturaren eta bizi-baldintzen garapena bideratu dutenak.

giltza 7


4. Ebaluazio-irizpideak1. Energiaren kontzeptu kualitatiboa gure ingurunean gertatzen diren eraldaketetan duen papera azaltzeko erabiltzea, eta energia-iturri berriztagarri eta berriztaezinen garrantzia eta gizartean eta ingurunean dituzten ondorioak ezagutzea.

2. Problemak ebaztea zenbait kontzepturen inguruko ezagumendua aplikatuz; hala nola tenperatura eta haren neurketa, oreka eta desoreka termikoa, eta gorputzen gain beroak duen eragina eta haren hedatzeko era.

3. Argiaren eta soinuaren transmisioaren inguruko fenomeno naturalak azaltzea, eta euren propietateak kontuan hartuz, haietariko batzuk errepikatzea.

4. Lurreko erliebearen sorreran barne-eragile geologikoen jarduerak identifikatzea; besteak beste arroka magmatikoen eta metamorfikoen eraketa-prozesua.

5. Barne-prozesu geologikoekin erlazionatutako arriskuak eta haien prebentzio eta predikzio moduak ezagutzea eta balioestea.

6. Organismo sinpleekin egindako hainbat behaketetatik eta esperimentuetatik abiatuz,; hala nola nutrizio-, erlazio- eta ugalketa-prozesuetan zenbait aldagaik duten eragina aztertuz, bizidunen bizi-funtzioekin erlazionatutako alderdiak interpretatzea.

7. Bertako ingurune bateko osagai biotikoak eta abiotikoak identifikatzea, eta haren dibertsitatea balioestea eta bizidunen arteko erlazio trofikoak grafikoki irudikatzea; besteak beste Lurreko bioma handien ezaugarri nagusiak ezagutzea.

giltza 8


5. Programazioa

1. unitatea. Higidura eta indarrak

Denbora: 12 orduDiziplinartekotasuna: Euskara eta Literatura; Matematika; Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia; Teknologiak; Plastikaren eta Ikusizkoen Hezkuntza

1.1. Helburu didaktikoak Higidura zuzen uniformearen eta higidura zuzen uniformeki azeleratuaren ezaugarriak

bereiztea. Indar kontzeptua eta haren magnitudeak lantzea. Higiduraren eta indarraren deskribapenean erabiltzen diren unitate nagusiak bereiztea. Higiduraren eta indarren propietateen bitartez azaltzen diren gure eguneroko bizitzako

fenomenoak aztertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Naturaren Zientziei buruzko informazioa aztertzeko eta ekoizteko oinarrizko prozesu

matematikoak erabiltzea. Gure inguruan ikusten ditugun higidura sinpleak modu eskematikoan adieraztea. Indarrek higiduran zer eragin duten jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Oinarrizko magnitudea eta magnitude eratorria. Unitateen multiploak eta azpimultiploak. Idazkera zientifikoa. Higikari eta erreferentzia-sistema kontzeptuak. Higiduraren elementuak: posizioa, ibilbidea, distantzia eta denbora. Abiadura: definizioa eta unitateak. Batez besteko abiadura eta aldiuneko abiadura. Higidura zuzen uniformearen (HZU) azterketa zinematikoa. Azelerazioa: definizioa, unitateak eta inplikazioak. Higidura uniformeki azeleratuaren (HUA) azterketa zinematikoa. Indarrak: neurketak eta unitateak. Inertziaren printzipioa. Dinamikaren oinarrizko legea. Grabitazio-indarra. Pisua. Presioa: kontzeptuak, unitateak eta magnitudeak. Presioaren eraginak materiaren egoera bakoitzean.

Prozedurak Unitateak aldatzea bihurketa-faktoreen bitartez. Abiadura-unitateak aldatzea bihurketa-faktoreen bitartez. Ibilitako distantzia kalkulatzea abiaduraren eta igarotako denboraren bitartez.

giltza 9


HZUren espazio-denbora grafikoak egitea. Higikari baten azelerazioa kalkulatzea. HUAren espazio-denbora grafikoak egitea. Gorputz bati eragiten dioten hainbat indarren ekintzaren indar erresultantea zehaztea. Indarrak kalkulatzea, masatik eta azeleraziotik abiatuz. Presioa kalkulatzea. Dinamometroa erabiltzea. Indar multzo baten indar erresultantea kalkulatzea.

Balioak Nazioarteko unitate-sistema bateratu bat ezartzeko beharra balioestea. Erreferentzia-sistemaren garrantzia, higidura baten interpretazioa eta haren ondorioak

balioestea. Masa eta pisu kontzeptuak zuzen erabiltzeko interesa. Lankidetza eta erantzukizuna talde-lanak egiteko orduan. Interesa esperimentuak zuzen egiteko, txostenak egiteko, datuak irudikatzeko, etab.

1.4. Jarduerak Identifikatu Sistema Internazionaleko oinarrizko unitateak. (errefortzu-lana) Ezagutu grabitate-indarraren eraginak. (errefortzu-lana)

1. Fisikaren azterketa: magnitude fisikoak Jakin magnitude fisiko kontzeptua zein den, eta bereizi oinarrizko magnitudea eta

magnitude eratorria. (errefortzu-lana) Aipatu oinarrizko magnitudeak eta magnitude eratorriak, baita Nazioarteko Sisteman (SI)

dagozkien unitateak ere. Kalkulatu hainbat magnitude-neurriren balioak SIren unitatetan.

2. Higidura Azaldu zer diren higidura eta erreferentzia-sistemak. (errefortzu-lana) Identifikatu higiduraren elementuak hainbat kasu praktikotan.

3. Abiadura Bereizi aldiuneko abiadura eta batez besteko abiadura. (errefortzu-lana) Kalkulatu higikari baten batez besteko eta aldiuneko abiadura. Kalkulatu higikari batek egindako distantzia. Zehaztu HZUren oinarrizko ezaugarriak. (errefortzu-lana) Adierazi HZUren adibide bat grafikoki. (sakontze-lana) Zehaztu Eguzkiaren argiak Lurrera iristeko behar duen denbora. (sakontze-lana)

4. Azelerazioa Identifikatu azelerazioak higiduran dituen ondorioak. Kalkulatu higikari baten azelerazioa. Adierazi HUAren adibide bat grafikoki.

5. Indarrak Jakin zein diren indar kontzeptua eta haren osagaiak. (errefortzu-lana) Kalkulatu indar multzo baten indar erresultantea.

giltza 10


Azaldu Newtonen lehenengo legea. (errefortzu-lana) Adierazi indar baten balioa, azelerazioa eta gorputz baten masa zein diren jakinda. Jakin zein diren indarraren unitateak eta haien esanahia. Identifikatu eta bereizi pisu, azelerazio eta masa kontzeptuak. (errefortzu-lana) Zehaztu hainbat norabidetako indar multzo baten indar erresultantea. (sakontze-lana)

Laburpena eta glosarioa Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu. Unitateko kontzeptuak irakasgaiaren glosarioan txertatu.

Ikertu: Indar perpendikularrak kalkulatzea Adierazi indar baten balioa hainbat unitatetan. Zehaztu dinamometro batek erregistratutako indarrak. Kalkulatu gorputz baten gaineko indar erresultantea.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ezagutu auto bateko frenoaren funtzionamendua, eta erlazionatu presioarekin. (sakontze-

lana) Erlazionatu gehiegizko abiadura zirkulazio-istripu baten ondorioekin, (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Higidura motak bereiztea, haren propietateak identifikatzea eta higidura bakoitza

grafikoki adieraztea. Higiduraren eta indarren analisian erabiltzen diren magnitudeak erlazionatzea eta zuzen

kalkulatzea. Emaitzetan kopurua eta unitatea zuzen adieraztea. Indarrek gorputzetan sortzen dituzten eraginak identifikatzea. Presio kontzeptua definitzea eta haren osagaiak bereiztea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (252. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (39. or.). Higidurarekin eta indarrarekin erlazionatutako magnitudeak zein diren jakin, eta haien

unitateak SIn identifikatu. Higikari baten ibilbidea eta batez besteko abiadura kalkulatu. Azelerazioak higiduraren gain zer eragin duen deskribatu. Indar-, pisu-, masa-, presio- eta azalera-magnitudeak zein diren jakin eta erlazionatu. Grabitateak gorputz batean dituen eraginak zehaztu.

giltza 11


2. unitatea. Energia


1.1. Helburu didaktikoak Energia zer den jakitea, eta haren beharra dugula aitortzea. Energia motak zein diren jakitea, eta energiak eraldatzeko duen ahalmenaren berri izatea. Energia-iturriak zein diren jakitea, eta berriztaezinak ala berriztagarriak diren

identifikatzea. Energiaren kontsumoarekin lotuta dauden arazoei buruz iritzi bat eta irizpide bat sortzen

laguntzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Energiak gure bizimoduan duen garrantzia balioestea. Gaur egun energia elektrikoa nola ekoizten den jakitea, eta baliabide naturalak

erabiltzean erantzukizunez jokatzea. Testu-prozesadore bat erabiltzea, informazioa antolatzeko eta dokumentuak idazteko.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Energia: kontzeptua, unitateak eta motak. Energiaren propietateak: transferentzia, transformazioa eta kontserbazioa. Lan kontzeptua eta haren unitateak. Makinak: funtzioa eta elementuak. Energia-iturriak: kontzeptua eta motak. Energia-iturri berriztaezinak: ikatza, petrolioa, gas naturala eta uranioa. Energia-iturri berriztagarriak: ura, Eguzkia, haizea, biomasa eta Lurraren barneko beroa. Zentral elektriko baten funtzionamendua. Eraginkortasun energetiko handiagoa lortzeko proposamenak. Hondakinen birziklapena. Zentral hidroelektriko baten funtzionamendua.

Prozedurak Energiaren transformazioak eta trukeak gertatzen diren eguneroko bizitzako egoerak

identifikatzea eta aztertzea. Makina baten funtzionamendua eta haren oinarri diren funtsezko kontzeptuak

interpretatzea. Energia mota bakoitza erabiltzeak dituen abantailak eta eragozpenak aztertzea. Hondakinak sailkatzea ondoren izango duten tratamenduaren arabera. Urak zenbait sakoneratan duen presio aztertzea. Ur-zurrusta batek egiten duen distantzia eta eragindako presioa erlazionatzea.

Balioak

giltza 12


Energiak eguneroko jardueretan duen garrantzia eta bizi-kalitatean eta garapen ekonomikoan duen eragina balioestea.

Gogoeta egitea energia mota bakoitzaren erabilerak ingurumenean eta gizartean duen eraginaz.

Eguneroko bizimoduan energia aurrezteko ohiturak hartzea. Hiri-hondakin solidoak birziklatu beharra balioestea. Aurrerapen zientifikoek bizi-kalitatean duten garrantzia balioestea.

1.4. Jarduerak Definitu energia. (errefortzu-lana) Ezagutu gizakiaren ekarpen-energetikoak. (errefortzu-lana) Aztertu energia aurrezteko hainbat jarrera. (errefortzu-lana)

1. Energia Identifikatu energia motak. Azaldu energia propietate bereizgarriak. Bereizi energiaren transferentzia eta transformazioa. Erlazionatu lan eta energia kontzeptuak. (errefortzu-lana) Erabili lanaren adierazpen matematikoa, haren osagairen baten balioa gainerakoetatik

abiatuz kalkulatzeko. Ezagutu ohiko erabilera duten objektuetan makina baten hainbat elementu. (sakontze-

lana)

2. Energia-iturriak Azaldu energia-iturriek historian izan duten erabilera. (errefortzu-lana) Azaldu energia-iturri ohikoenak. Aztertu egungo energia-kontsumoa eta izan dezakeen bilakaera. Bereizi energia-iturriak. (errefortzu-lana) Jakin energia-iturri jakin batzuk erabiltzeak zer arazo sortzen dituen. Konparatu energia-iturrien abantailak eta eragozpenak. Ezagutu etxe batean erabiltzen diren energia moten jatorria. (sakontze-lana) Konparatu zentral hidroelektriko bat zentral termiko batekin. (sakontze-lana)

4. Energiaren erabilera Deskribatu zentral elektriko baten ezaugarriak. (errefortzu-lana) Azaldu zentral elektriko baten funtzionamendua. Ikertu mareen ustiapena eta geotermia bideratzen dituen teknologia. (sakontze-lana) Zerrendatu etxean energia aurrezteko neurriak. (sakontze-lana)


Ikertu: Energiaren transformazioa Konparatu zenbait ur-zurrustak duten energia mekanikoa. Egiaztatu energiak eraldatzeko duen ahalmena. Identifikatu zentral hidroelektriko baten elementuek duten funtzioa.

giltza 13


Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Interpretatu munduko energia ikuspegiak. (sakontze-lana) Balioztatu energia aurreztera zuzendutako zenbait ekimen. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Energia motak zehaztasunez bereiztea. Energiaren propietateak deskribatzea. Energia-iturri berriztagarriak eta berriztaezinak bereiztea, eta mota bakoitzaren erabilerak

dituen ondorioak zein diren jakitea. Energiarekin zerikusia duten banakoen eta gizartearen jarduerek ingurumenaren

narriaduran eta hobekuntzan, eta bizi-kalitatean izan dezaketen eragina aztertzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (253. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (53. or.). Energia motak identifikatu. Energiaren propietateak interpretatu eguneroko egoeretan. Energia-iturrien ezaugarriak zein diren jakin. Energia berriztagarriak eta berriztaezinak bereizi, bai eta energiaren propietateak ere. Energia aurrezteko dauden ekimenak azaldu.

giltza 14


3. unitatea. Tenperatura eta beroa


1.1. Helburu didaktikoak Tenperatura zer den ulertzea, baita haren eskala nagusiak eta elkarren arteko

baliokidetasunak ere. Termometro baten funtzionamendua zein den jakitea. Beroa transmititzeko erak bereiztea. Gorputz batek beroaren ondorioz izaten dituen erreakzioak deskribatzea. Beroaren eta haren aplikazio teknologiko nagusien garrantzia ulertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Tenperatura eta bero kontzeptuak behar bezala erabiltzea. Gure eguneroko ingurunean beroaren transmisioak dituen efektu nagusiak aztertzea, eta

haren aplikazio nagusiak zein diren jakitea. Teknologiaren garapenean energia termikoaren aplikazioak duen inpaktua balioestea,

baita ingurumenean dituen ondorioak ere. Internet erabiltzea informazio zehatza bilatzeko.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Tenperatura kontzeptua. Tenperatura-eskalak. Termometroaren funtzionamendua. Oreka termikoa. Beroaren transmisioa: kondukzioa, konbekzioa eta erradiazioa. Isolatzaileak eta eroale termikoak. Substantzia baten tenperatura-aldaketa: bero espezifikoa. Egoera-aldaketak. Dilatazioa. Motor termikoa: kontzeptua eta motak. Errendimendua. Makina ideala. Errekuntza-motorren hondakinak.

Prozedurak Tenperatura baten balioa kalkulatzea eskala termometriko guztietan. Oreka termikoko prozesu bat aztertzea. Fluido bat oreka termiko bidez izoztea. Paper-oretik papera fabrikatzea.

Balioak Errekuntza-motorren erabilerak ingurumenean dituen ondoriok balioestea.

giltza 15


Interesa esperimentuak zuzen egiteko, txostenak egiteko, datuak irudikatzeko, etab.

1.4. Jarduerak Ezagutu energia termikoaren zenbait aplikazio. (errefortzu-lana) Deskribatu termometroa. (errefortzu-lana)

1. Tenperatura Ulertu tenperatura gorputz bateko partikulen agitazioaren adierazle gisa. Erlazionatu eskala termometrikoak. Identifikatu tenperaturaren neurri bat beharrezkoa den egoerak. Jakin zein diren merkurio-termometroaren eragozpenak. Diseinatu termometro baten eraketa. (sakontze-lana)

2. Beroa Erlazionatu energia termikoa kuantifikatzeko erabiltzen diren bi unitateak. Interpretatu beroa transmititzeko moduek dituzten ezaugarriak. Identifikatu zenbait materialen propietate termikoak. Erlazionatu material baten ezaugarri termikoak dituen aplikazioekin. (errefortzu-lana) Konparatu zenbait materialen bero-ahalmenak. Bereizi irakitea eta lurruntzea. (errefortzu-lana) Ezagutu hainbat egoera aldaketa eta horietako bakoitzean gertatzen diren bero-aldaketak.

(errefortzu-lana) Deskribatu dilatazioaren ezaugarri nagusiak.(errefortzu-lana) Interpretatu eguneroko bizitzako zenbait jardueretan bero-energiaren efektuak. (sakontze-

lana)

3. Energia termikoaren aplikazioak Jakin zein diren energia termikoaren aplikazio praktikoak. Konparatu errekuntza-motor motak. Azaldu errendimendu kontzeptua eta haren mugak.


Ikertu: Izotza fabrikatzea Oreka termikoaren prozesu bat eta gertatutako bero-trukea identifikatu. Bero-trukea aztertu bero espezifikoa aldatzen denean. Eguneroko bizitzako egoeretan ikasitakoa erabili.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Azaldu motor baten errendimendu-neurria. (sakontze-lana) Ezagutu aire girotuaren gehiegizko erabileraren ondorioak. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak

giltza 16


Bero eta tenperatura kontzeptuak bereiztea. Zenbait eskala termometrikotan adierazitako tenperaturak interpretatzea. Beroak hedatzeko dituen erak deskribatzea. Beroak gorputzen gainean dituen efektuak bereiztea. Egoera-aldaketak eta kasu bakoitzean gertatzen diren energia-transferentziak zein diren

jakitea. Barne-errekuntzako motorrak erabiltzeak dituen ondorioak azaltzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (254. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (67. or.). Tenperatura eta bero kontzeptuak bereizi. Zenbait tenperatura-eskalatan adierazitako balioak konparatu. Beroa transmititzeko erak zein diren jakin eta deskribatu. Substantzien propietate termikoak beren aplikazioekin erlazionatu. Makina termiko bat identifikatu, eta haren funtzionamendua deskribatu.

giltza 17


4. unitatea. Argia eta soinua

Denbora: 12 orduDiziplinartekotasuna: Euskara eta Literatura; Matematika; Gizarte Zientziak; Geografia eta Historia; Plastikaren eta Ikusizkoen Hezkuntza

1.1. Helburu didaktikoak Uhinen ezaugarriak eta uhin motak zein diren jakitea. Argiaren portaera islapena eta errefrakzioa deritzen fenomenoekin erlazionatzea, baita

euren aplikazioekin ere. Soinu baten eta haren portaeraren ezaugarri nagusiak bereiztea. Gizakiak argia eta soinua hautemateko dituen mekanismoak ulertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Argia eta soinua zer diren jakitea. Argi- eta soinu-uhinen transmisioarekin erlazionatutako hainbat fenomeno natural

azaltzea. Gizakiak argia eta soinua nola hautematen dituen jakitea, baita horretarako erabiltzen

dituen organoentzako osasungarriak diren jarrerak zein diren jakitea ere.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Uhin kontzeptua. Uhin motak. Uhinen ezaugarriak. Material motak argiaren aurrean duten portaeraren arabera. Koloreak. Islapena: kontzeptua, adierazpena eta motak. Errefrakzioa: kontzeptua eta adierazpena. Ispiluak: motak eta irudien eraketa. Lenteak: motak eta irudien eraketa. Giza begiaren morfologia eta fisiologia. Soinu-uhinak eta haien ezaugarriak. Oihartzuna eta erreberberazioa. Kutsadura akustikoa: arazoak eta proposamenak. Giza belarriaren morfologia eta fisiologia. Kamera iluna.

Prozedurak Eredu batean uhin batek dituen ezaugarriak aztertzea. Izpi baten islapena grafikoki adieraztea. Kamera ilun bat eraikitzea.

Balioak Uhinek gure eguneroko bizitzan duten garrantziaz jabetzea.

giltza 18


Argiarekin eta haren aplikazioekin erlazionatutako fenomenoak ezagutzeko interesa. Ikusmenak gure ingurunearekin komunikatzeko duen garrantzia balioestea. Ikusmenerako osasungarriak diren ohiturak garatzea. Entzumenarekin eta haren aplikazioekin erlazionatutako fenomenoak zein diren jakiteko

interesa. Entzumenak gure ingurunearekin komunikatzeko duen garrantzia balioestea. Entzumenerako osasungarriak diren ohiturak garatzea. Giza begiaren funtzionamendua ulertzeko interesa. Esperimentuak, txostenak, datuen adierazpenak eta abar zuzen egiteko interesa.

1.4. Jarduerak Ezagutu argi ikusgaiaren koloreak. (errefortzu-lana) Identifikatu hauteman ditzakegun soinu motak. (errefortzu-lana) Azaldu argiaren eta soinuen hautematea gizakian. (errefortzu-lana)

1. Uhinak Uhinak bereizi, partikulek duten higiduraren norabidearen arabera. (errefortzu-lana) Adierazi eskema batean uhin baten ezaugarriak. (errefortzu-lana) Identifikatu uhin elektromagnetikoen hainbat aplikazio.

2. Argia Identifikatu argiaren portaera hainbat objektutan. Bereizi argi-iturri naturalak eta artifizialak. Bereizi ispilu-islapenez edo islapen barreiatuz eratutako irudiak. (errefortzu-lana) Konparatu islapenaren eta errefrakzioaren ezaugarriak. Identifikatu errefrakzioak irudien eraketan dituen ondorioak. (sakontze-lana) Konparatu irudiak hainbat ispilu motatan nola eratzen diren. (errefortzu-lana) Identifikatu hainbat ispiluren aplikazioak. Jakin zein diren giza begiaren parte diren egiturak, baita haien funtzioa ere. (errefortzu-

lana) Identifikatu koloreekiko argiak dituen portaeren aplikazio praktikoak. (sakontze-lana) Aipatu gizakiaren ikusmen-arazo nagusiak, eta baita haien zuzenketak ere. (sakontze-

lana)

3. Soinua Jakin zein diren soinu-uhinen propietate nagusiak. Identifikatu materialek soinuaren transmisioan duten portaera. Jakin zein diren giza belarriaren parte diren egiturak, baita haien funtzioa ere. Identifikatu ingurunearen arabera gertatzen den soinuaren transmisio-abiaduraren

aldaketen hainbat aplikazio. (sakontze-lana) Konparatu argiaren eta soinuaren abiadurak, eta ezagutu naturan duten eragina.

(sakontze-lana)


giltza 19


Ikertu: Kamera ilun bat eraikitzea Identifikatu kamera ilun batean eratutako irudiaren ezaugarriak. Aztertu kamera ilun baten funtzionamendua. Konparatu kamera ilun bateko irudien eraketa giza begiaren funtzionamenduarekin.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ezagutu koloretako irudien eraketa telebistan. (sakontze-lana) Hausnartu gehiegizko argiztapenak dituen zenbait ondorioren inguruan. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Uhin motak bereiztea haien partikulek duten higiduraren arabera. Argi-izpi baten islapen-eskema zuzen egitea, eta haren osagaiak adieraztea. Ingurune batetik beste batera pasatzean argi izpi baten ezaugarriek izaten duten aldaketa

zuzen deskribatzea. Soinu-uhinen portaeraren oinarri fisikoak eguneroko bizitzako zenbait egoeratan

identifikatzea. Argia eta soinua hautematen duten giza organoen egitura eta funtzionamendua azaltzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (255. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (81. or.). Uhin motak deskribatu. Argi- eta soinu-uhinen ezaugarri nagusiak azaldu. Ispiluetan eta lenteetan irudiak nola eratzen diren grafikoki adierazi. Uhin batek, ingurune batetik beste batera pasatzean, zer portaera duen deskribatu. Ikusmenaren eta entzumenaren funtzionamendua ulertu.

giltza 20


5. unitatea. Barne-jarduera geologikoa

Denbora: 11 orduDiziplinartekotasuna: Euskara eta Literatura; Matematika; Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia; Plastikaren eta Ikusizkoen Hezkuntza

1.1. Helburu didaktikoak Lurraren barne-energiaren jatorria zein den jakitea. Barne-dinamikaren hainbat adierazpen identifikatzea. Plaken tektonikaren teoria azaltzea, eta plaken arteko ukipen mota bakoitzean sortzen

diren eraketa geologikoak deskribatzea. Tolestura baten, faila baten eta diaklasa baten egitura zein den jakitea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Geosferaren barne-egituren ezaugarriak zein diren jakitea, eta hainbat arroka moten

jatorriarekin erlazionatzea. Mineralak eta arrokak ustiatzeak naturan zer ondorio dituen jakitea, eta horri buruzko

iritzia ematea. Espazio-adierazpeneko sistemak erabiltzea, besteak beste eskemak edo maketak,

fenomenoak ulertzeko.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Lurraren kanpo-dinamika. Lurraren barne-dinamika. Lurraren barne-energiaren iturri nagusia eta sekundarioa. Lurraren barneko beroak dituen banaketa-mekanismoak. Lurraren barne-egitura bere konposizioaren eta portaera mekanikoaren arabera. Lurraren barne-energia agertzeko erak. Plaka litosferikoak. Magmaren konbekzioa eta plaka litosferikoen desplazamendua. Plaken arteko ukipena: ertz dibergenteak, konbergenteak eta transformatzaileak. Tolesturak: ezaugarria eta motak. Diaklasak. Failak: ezaugarriak, motak eta elkarketak. Tolesturak eta failak.

Prozedurak Kanpo- eta barne-geodinamikaren eskema konbinatu bat interpretatzea. Barne-dinamikak gure ingurunean sortutako erliebe-egiturak identifikatzea. Sarrera bikoitzeko taula bat interpretatzea, plaken arteko ukipen motak eta Lurreko

erliebe-elementuak erlazionatzeko. Ebakidura geologikoak interpretatzea. Failak eta tolesturak nola eratzen diren simulatzea.

giltza 21


Balioak Lurraren barne- eta kanpo-geodinamika baldintzatzen duten energia-iturri nagusiak zein

diren jakiteko interesa. Litosferaren dinamikaren teoria zientifikoaren bilakaerari buruz gogoeta egitea, bai eta

aurkikuntza zientifiko berriek bilakaera horrekin duten loturari buruz ere. Esperimentuak zuzen egiteko eta materialak ondo erabiltzeko interesa.

1.4. Jarduerak Identifikatu geosferako geruzak. (errefortzu-lana) Deskribatu geosferako geruzak euren portaeraren arabera. (errefortzu-lana) Ezagutu lurrazal motak. (errefortzu-lana)

1. Lurra, sistema dinamikoa Multzokatu fenomeno naturalak jatorriaren arabera. Ezagutu Lurraren barne-energia agertzeko erak. (errefortzu-lana) Erlazionatu Lurraren barne- eta kanpo-jarduera geologikoa. (sakontze-lana) Identifikatu Lurraren barne- eta kanpo-dinamikaren fenomenoak. (sakontze-lana)

2. Lurraren barne-energia Lurraren barne- eta kanpo-energiaren jatorria zehaztu. (errefortzu-lana) Geosferaren barnetik beroa nola desplazatzen den deskribatu. Lurraren barne-energiak lurrazalean dituen ondorioak ezagutu. Lurraren barne-energia orogeniarekin erlazionatu. (sakontze-lana)

3. Plaken tektonika Azaldu plaka tektoniko bat zer den, eta kokatu Iberiar penintsula plaka horietan.

(errefortzu-lana) Deskribatu litosfera sortzen duten prozesuak. Identifikatu plaken arteko ukipen motak. Jakin zein diren plaka-ertz dibergenteetan gertatzen diren prozesu geologikoak. Erlazionatu lurrikarak plaka-ertz konbergenteekin. Identifikatu ertz dibergenteetan eratzen diren egitura nagusiak. (errefortzu-lana) Deskribatu plaken arteko ukipen mota bakoitzarekin erlazionatutako prozesuak, eta

kokatu egungo geografian. (sakontze-lana) Aurreikusi eraketa geologiko jakin batzuen eboluzioa. (sakontze-lana)

4. Deformazioak eta hausturak Erlazionatu lurralde baten ezaugarri litologikoak esfortzu baten aurreko erantzun

motarekin. Bereizi failak eta diaklasak. Identifikatu faila mota baten ezaugarriak.


Ikertu: Failak eta tolesturak simulatzea

giltza 22


Idatzi emaitzak txukun. Konparatu porexpanaren eta plastilinaren erreakzioak. Erlazionatu esperimentuen emaitza failen eta tolesturen eraketarekin.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Interpretatu ebaketa geologiko bat. (sakontze-lana) Neurtu bideko azpiegituraren eragina. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Geosferaren geruzak bereiztea konposizioaren eta egoeraren arabera. Barne-jarduera geologikotik eratorritako prozesu nagusiak adieraztea. Tektonika globalaren teoriaren bitartez hainbat erliebe mota plaken artean dauden ukipen

motekin erlazionatzea. Deformazio baten eta haustura baten zatiak deskribatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (256. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (95. or.). Konbekzio-korronteak jarduera geologikoarekin erlazionatu. Lurraren geruzak identifikatu, konposizioaren eta portaera mekanikoaren arabera. Erliebe-egitura nagusiak haiek sortu dituen plaken arteko ukipenarekin erlazionatu. Failen eta tolesturen ezaugarriak zein diren jakin. Ebakidura geologiko bat interpretatu.

giltza 23


6. unitatea. Arroka endogenoak eta arrisku geologikoak


1.1. Helburu didaktikoak Sumendien ezaugarri nagusiak, jarduera eta higidura sismikoak azaltzea. Arrisku geologikoak zein diren eta gutxitzeko zer neurri har daitezkeen jakitea. Arroka magmatikoen ezaugarri eta aplikazio nagusiak deskribatzea. Lurraren barne-dinamika eta kanpo-dinamika arroken transformazioarekin erlazionatzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Barne-dinamikaren adierazpen bortitzak eta haren ezaugarriak identifikatzea. Gure ingurune zabaleko arrisku geologiko nagusien garrantzia balioestea. Arroka mota guztien transformazioak ulertzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Sumendi baten zatiak. Erupzio bolkanikoetan jaurtitako materialak. Sumendi motak: aktiboak, lokartuak eta itzaliak. Erupzio efusiboak eta leherkorrak. Sumendien banaketa geografikoa. Lurrikarak neurtzeko eskalak: Richter eta Mercalli. Hipozentroa eta epizentroa. Uhin sismikoak: P, S eta azalekoak. Lurrikaren banaketa. Arrisku geologiko motak: naturala eta antropikoa. Arrisku geologikoen aurreikuspena eta prebentzioa. Arroken ehundura: holokristalinoa, hipokristalinoa eta hialinoa. Arroka magmatikoak: bolkanikoak, plutonikoak eta filoniarrak. Metamorfismo motak: ukipen-metamorfismoa eta eskualdeko metamorfismoa. Arroken zikloan parte hartzen duten prozesuak.

Prozedurak Lur planetako sumendi nagusien banaketa plaka tektonikoen kokapenarekin

erlazionatzea. Uhin sismiko baten higidura simulatzea. Arroka magmatiko bat sailkatzea, ehunduratik abiatuz. Arroka magmatiko bat identifikatzea.

Balioak Ingurune zabaleko gune bolkanikoak balioestea, eta haien arriskugarritasunari buruz

gogoeta egitea. Gure ingurune zabalean historian zehar izan diren lurrikaren eragina balioestea.

giltza 24


Lurrazaleko materialek jasaten duten etengabeko dinamikaren balioespena. Gako dikotomiko bat zuzen erabiltzeko jarraibideak aintzat hartzea.

1.4. Jarduerak Identifikatu Lurreko barne-energiaren jatorria eta haren agerpena. (errefortzu-lana) Sailkatu arroka motak. (errefortzu-lana)

1. Bolkanismoa Deskribatu sumendiaren zatiak. (errefortzu-lana) Identifikatu gure ingurune zabaleko sumendiak, eta balioetsi haien arriskugarritasuna. Bereizi sumendiak jardueraren arabera. (errefortzu-lana) Bereizi sumendiek jaurtikitzen dituzten materialak. Azaldu erupzio motak, eta erlazionatu erliebearekin eta hura osatzen duten arrokekin. Erlazionatu plaken tektonika eta sumendien eraketa. (sakontze-lana) Aztertu Krakatoaren erupzio bolkanikoa. (sakontze-lana)

2. Sismikotasuna Aztertu lurrikarak nola eratzen diren. Deskribatu sismografo baten erabilera. (errefortzu-lana) Azaldu eta konparatu lurrikarak neurtzeko dauden eskalak. (errefortzu-lana) Interpretatu lurrikara batean bereizi daitezkeen puntuak. (errefortzu-lana) Deskribatu uhin sismiko motak eta haien portaera. (errefortzu-lana) Jakin zein diren arrisku sismiko handiena duten eskualdeak. (sakontze-lana) Konparatu lurrikaren eta sumendien banaketa. (sakontze-lana) Ezagutu Espainian gertatutako lurrikararik garrantzitsuenak, eta erlazionatu

kokapenarekin. (sakontze-lana)

3. Arrisku geologikoa Definitu arrisku geologikoa. Jakin zein diren arrisku geologikoa baldintzatzen duten faktoreak. (errefortzu-lana) Sailkatu fenomeno geologiko baten ondorio kaltegarriak arintzeko neurriak. (errefortzu-

lana)

4. Arroka endogenoak nola eratzen diren Azaldu arroka endogeno motak zein diren. (errefortzu-lana) Identifikatu arroka endogeno motak bereizten dituzten ezaugarriak. Jakin zein diren ukipen-metamorfismoaren eragile nagusia. Erlazionatu arroka endogeno moten eraketa dentsitatearekin. (sakontze-lana) Identifikatu arroka metamorfiko bat arroka magmatiko bihurtzeko behar diren baldintzak.

(sakontze-lana)

5. Arroken zikloa Azaldu arroka magmatiko bat arroka sedimentario nola bihurtzen den. (errefortzu-lana) Jakin zein diren arroken zikloaren ondorioak. Deskribatu arroka sedimentario bat arroka bolkaniko bihurtzen duen eraldaketa baten

adibidea. (sakontze-lana)

Laburpena eta glosarioa

giltza 25


Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu. Unitateko kontzeptuak irakasgaiaren glosarioan txertatu.

Ikertu: Arroka magmatikoak bereiztea Identifikatu hainbat arroka magmatiko mota.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Interpretatu sismograma batek eskaintzen digun informazioa. (sakontze-lana) Aztertu lurrikaren eragina lurrazalaren zenbait lekutan. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Sumendiek eta lurrikarek munduan duten banaketa erlazionatzea tektonika globalaren

teoriarekin. Erupzio bolkanikoak eragiten dituzten erliebe motak zein diren jakitea. Fenomeno geologikoen ondorio kaltegarriak murrizteko neurriak azaltzea. Arroka endogeno motak identifikatzea. Arroken zikloa deskribatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (257. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (109. or.). Sumendi baten zatiak identifikatu. Gure ingurune zabaleko bolkanismoaren eta sismikotasunaren adierazpenak deskribatu. Arrisku geologikoa murrizteko erabiltzen diren mekanismoak azaldu. Arroka baten ehundura haren eratze-prozesuarekin erlazionatu. Arroken zikloan gertatzen diren prozesu geologikoak zein diren jakin.

giltza 26


7. unitatea. Ingurune naturala


1.1. Helburu didaktikoak Ekosistema baten biotopoa eta biozenosia osatzen dituzten elementuak eta ezaugarriak

identifikatzea. Biozenosiaren osagaiak sailkatzea haien artean ezartzen dira erlazio trofikoen arabera. Izaki bizidunak kate eta sare trofikoak eratuz elkarren artean nola erlazionatzen diren

jakitea. Ekosistema baten materiaren zikloa eta energi-fluxua deskribatzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Ekosistema baten osagaien ezaugarriak identifikatzea, baita haien arteko elkarrekintza

ere. Ekosistema batean materiaren zikloa nola gertatzen den jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Ingurune naturalaren azterketa: ekologiakoa. Ekosistema baten zatiak: biotopoa eta biozenosia. Biotopoaren osagaiak. Lehorreko ingurunea eta uretako ingurunea. Ingurumen-faktoreak: argia, ura, tenperatura, gasak, lurzoruaren konposizioa eta kokapen

geografikoa. Populazio, habitat eta nitxo ekologiko kontzeptuak. Espezie arteko erlazioak: harraparitza, parasitismoa eta sinbiosia. Populazioen fluktuazioak: ingurumen-aldaketa, migrazioak eta harrapari-harrapakina. Maila trofikoak: ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak. Kate eta sare trofikoak. Materiaren eta energiaren zirkulazioa ekosistema batean. Biomasa kontzeptua. Kate trofikoak.

Prozedurak Argiak ekosistemetan duen garrantzia interpretatzea. Harrapakin baten eta haren harrapariaren arteko populazio-bariazioek duten erlazioa

aztertzea. Kate eta sare trofikoak egitea. Piramide trofikoak adieraztea eta interpretatzea. Kate trofikoak egitea eta aztertzea. Ekosistema bateko ingurumen-faktoreetan gertaturiko aldaketa baten ondorioak

interpretatzea.

giltza 27


Balioak Lurreko ekosistema guztien artean dagoen erlazioari buruzko gogoeta. Giro kontrolatu batean ekosistema bat sortzeko interesa. Lankidetzaren garrantzia eta izaki bizidunengan duen adierazpena balioestea. Ekosistema batek osagai guztiek duten garrantzia balioestea, materiaren eta energiaren

zirkulazioa zuzena izan dadin. Gizakiak ekosistemetan duen eraginaren berri izateko interesa.

1.4. Jarduerak Deskribatu lurrazaleko geruzak. (errefortzu-lana) Ezberdindu klima eta eguraldi atmosferikoa. (errefortzu-lana) Azaldu autotrofo eta heterotrofo hitzen esanahia. (errefortzu-lana)

1. Ekosistemak Identifikatu ekosistema baten ezaugarriak. Konparatu biosfera, ekosfera eta ekosistema kontzeptuak. (errefortzu-lana) Definitu biotopoa eta biozenosia, eta ezberdindu haiek osatzen dituzten elementuak.

(errefortzu-lana) Jakin zein diren ekosistema baten zatiak eta deskribatu.

2. Biotopoa Deskribatu ekosistemak garatzen diren inguruneen ezaugarri nagusiak. (errefortzu-lana) Ezagutu ekosistemen garapena mugatzen duten gas nagusiak. (errefortzu-lana) Identifikatu ingurumen-faktore batzuek ekosistemetan duten eragina.

3. Biozenosia Jakin zein diren espezie arteko erlazio motak eta deskribatu. Bilatu informazioa eta konparatu zizarearen eta satorraren nitxo ekologikoak. (sakontze-

lana) Aztertu harrapakari-harrapakin erlazioan populazio-aldaketen eragina. Azaldu hegoaldeko sarda balearen (Eubalaena australis) migrazioa baldintzatzen duten

ingurumen-faktoreak. (sakontze-lana) Ekosistema bateko populazioko datuetatik abiatuz, ondorioztatu erlazio mota. (sakontze-

lana)

4. Ekosistemen dinamika Identifikatu ekosistema bateko izaki bizidunak zer maila trofikori dagozkien. (errefotzu-

lana) Azaldu piramide trofikoko lehen maila zergatik den guztietan handiena. (errefotzu-lana) Definitu zer diren piramide trofikoa eta biomasa. (errefotzu-lana) Zehaztu ekosistema bateko energia-iturria, eta erlazionatu jatorri hori ozeano hondoko

kasuistikarekin. (sakontze-lana) Interpretatu harrapari baten eta haren harrapakinaren populazioen bilakaeraren grafikoak.

(sakontze-lana) Aurresan kontsumitzaile primarioak desagertuko balira gertatuko litzatekeen biomasaren

eboluzioa. (sakontze-lana)

Laburpena eta glosarioa

giltza 28


Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu. Unitateko kontzeptuak irakasgaiaren glosarioan txertatu.

Ikertu: Erlazio trofikoak Jakin zein diren biozenosiko hainbat elementuren artean ezartzen diren erlazio trofikoak. Simulatu ekosistema batean ingurumen-faktoreen aldaketa.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Aztertu eta interpretatu diagrama ombrotermikoak. (sakontze-lana) Arrazoitu espezie inbaditzaileek ekosisteman duten eragina. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Ingurune-faktoreek ekosistema batean duten jarduera bereiztea. Ekosistema bateko biozenosiaren hainbat fluktuazio interpretatzea. Ekosistema batean gertatzen diren erlazio trofikoak identifikatzea. Materiaren eta energiaren dinamika azaltzea ekosistema batean.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (258. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (123. or.). Ekosistema baten biotopoaren edo biozenosiaren parte diren elementuak identifikatu. Sare trofiko baten elementuak erlazionatu eta sailkatu. Ekosistema baten maila trofikoetan materiaren banaketa nolakoa den azaldu. Hainbat organismoren espezie arteko erlazioak zein diren jakin.

giltza 29


8. unitatea. Uretako eta lehorreko ekosistemak


1.1. Helburu didaktikoak Uretako eta lehorreko ekosistemak aztertzeko metodoetako batzuk zein diren jakitea. Itsasoko eta ur gezatako ekosistema nagusien biotopoaren eta biozenosiaren ezaugarriak

identifikatzea. Lurraren gainazalean bereizten diren bioma guztiak deskribatzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Gure planetako ekosistema nagusiak zein diren jakitea. Ekosistemen aberastasuna eta dibertsitatea zaindu eta hobetu beharra balioestea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Uretako ingurunearen ezaugarri fisikokimikoak. Lehorreko ingurunearen ezaugarri fisikokimikoak. Uretako eta lehorreko ekosistemak aztertzeko tresnak. Uretako ingurunearen ezaugarriak. Itsasoko ekosistemen ezaugarriak: zona neritikoa, estratu epipelagikoa, estratu batiala eta

estratu abisala. Ur gezetako ekosistemen ezaugarriak: goi-ibilgua, erdiko ibilgua eta behe-ibilgua. Lehorreko ingurunearen ezaugarriak. Bioma kontzeptua. Bioma nagusien ezaugarriak; tundra, taiga, estepa, sabana, baso hostoerorkorra, baso

mediterraneoa, oihan tropikala eta basamortua. Ekosistema baten osagaiak.

Prozedurak Populazio baten tamaina markatzea eta berriz harrapatzea deritzon teknikaren bidez

kalkulatzea. Lehorreko ekosistema bateko partzela bat aztertzea.

Balioak Itsasoko ekosistemek ekosferaren barruan duten garrantzi erlatiboa balioestea. Lur planetan dauden ekosistemen dibertsitatea balioestea. Ekosistema bat aztertzeko metodologia zuzen hautatzeko eta aplikatzeko interesa.

1.4. Jarduerak Definitu biotopoa eta biozenosia. (errefortzu-lana) Zehaztu ekosistema batean eragiten duten ingurumen-faktore garrantzitsuenak.

(errefortzu-lana) Deskribatu ekosistema bat gara daitekeen ingurune motak. (errefortzu-lana)

giltza 30


1. Ekosistemen azterketa Identifikatu uretako ekosistematako ingurune-faktore garrantzitsuenak. (errefortzu-lana) Deskribatu lehorreko ekosistemen ikerketarako partzelazio-metodoaren mugak.

(errefortzu-lana) Kalkulatu populazio baten tamaina, estimazio partzialak eginez. Jakin zein diren laginketa-teknika bakoitza aplikatzeko betekizunak. Zehaztu ekosistemako hainbat faktore ikertzeko teknika egokienak. (sakontze-lana)

2. Uretako ekosistemak Ezagutu arrain abisalei gehien eragiten dieten biotopoaren ezaugarriak. (errefortzu-lana) Aztertu itsasoko ekosistemetan ekoizleek duten banaketa. Jakin zein diren ibai batean bereiz daitezkeen ekosistemak eta haien ezaugarriak. Konparatu ibai baten ibilbideko biotopo-aldaketa.

3. Lehorreko ekosistemak Adierazi lehorreko ingurunean bizia mugatzen duten faktoreak. (errefortzu-lana) Zehaztu bioma jakinetan tenperaturak duen garrantzia. (errefortzu-lana) Bioma batzuetan, adibidez sabanan, arrazoitu zergatik diren tenperatura-oszilazioak. Zehaztu lehorteak gehien jasaten dituzten biometan fenomeno hori eragiten duten

ingurumen-faktoreak. Egin taula-laburpen bat biomen ezaugarri nagusiekin. (errefortzu-lana) Erlazionatu airearen ezaugarriak zabaltasun-termiko handiko lekuekin. (sakontze-lana) Identifikatu biomak argazkietatik abiatuz. (sakontze-lana) Ezberdindu bioma eta ekosistema. (sakontze-lana) Mapa batean duen kokapena ezagututa, edota latitudearen datuak jakinda, asmatu

herrialde bateko bioma. (sakontze-lana)


Ikertu: Ekosistema bat aztertzea Identifikatu organismoak beren maila trofikoaren arabera. Adierazi modu grafikoan hainbat landareren oparotasun erlatiboa. Aztertu erabilitako prozedura modu kritikoan.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ikasi, erlazionatu eta azaldu baso bateko kontsumitzaile primarioen biozenosia.

(sakontze-lana) Ikertu mehatxatutako ekosistemen ezaugarriak, eta baita haien kontserbazioa posible

egiten duten babes-neurriak ere. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Ekosistemak aztertzeko erabiltzen diren tresna nagusiak zein diren jakitea. Ekosistemak aztertzeko metodo bat deskribatzea.

giltza 31


Uretako ekosistemak konparatzea. Lurreko biomen ezaugarriak identifikatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (259. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (137. or.). Biotopoaren azterketan erabiltzen diren tresnak zein diren jakin. Ekosistema bat aztertzeko teknika bat azaldu. Ekosistemen ezaugarri nagusiak deskribatu. Lurralde batean dauden ekosistemak identifikatu.

giltza 32


9. unitatea. Bizi-funtzioak. Landareen nutrizioa


1.1. Helburu didaktikoak Nutrizio-funtzioaren faseak zein eta zertan diren jakitea. Fotosintesia eta arnasketa zelularra deskribatzea eta kokatzea. Nutrienteak lortzeko landare-sistemak zein diren eta hondakinak nola kanporatzen diren

jakitea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Izaki bizidun baten bizi-funtzioak hura osatzen duen zelula bakoitzak dituen funtzioetatik

bereiztea. Izaki bizidunen nutrizio mota nagusiak eta haien oinarrizko ezaugarriak bereiztea. Landareen nutrizioan esku hartzen duten prozesuak zein diren jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Bizi-funtzioak: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa. Nutrizioaren faseak: nutrienteak lortzea eta garraiatzea, eta energia lortzea. Energiaren erabilera: barneko baldintzei eustea, garatzea eta mugitzea. Biomolekulak: gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak. Nutrizio motak: autotrofoa eta heterotrofoa; aerobikoa eta anaerobikoa. Nutrienteak lortzea: estomak eta ile xurgatzaileak. Fotosintesia. Hodi eroaleak: xilema eta floema. Arnasketa zelularra. Energia gordetzea: haziak eta lurpeko organoak. Landare-zelulen egitura.

Prozedurak Pigmentu fotosintetikoen ekoizpena inhibitzea. Landare-zelulen zenbait lagini behatzea mikroskopio optikoarekin.

Balioak Gure dietaren bitartez biomolekula mota bakoitza lortu beharrari buruz gogoeta egitea. Fotosintesiak duen garrantzia aitortzea, materia ez-organikotik materia organikoa

sortzeko prozesu gisa. Laborategia eta ekipoak eta tresneria erabiltzeko arauak errespetatzea, baita segurtasun-

arauak ere.

1.4. Jarduerak

giltza 33


Azaldu zertan datzan gizakiaren bizi-funtzio bakoitza. (errefortzu-lana) Aipatu eta deskribatu nutrizio motak. (errefortzu-lana)

1. Izaki bizidunen funtzioak Jakin zein diren bizi-funtzioak, baita organismo batean duten eginkizuna ere. Azaldu obuluak organismoaren barruan betetzen duen bizi-funtzioa, eta baita zelula

moduan dituen funtzioak ere. (errefortzu-lana)

2. Nutrizioa Bereizi beste materialetatik materia organikoz eraturik dauden materialak. Konparatu eta erlazionatu nutrizio motak, eta identifikatu nutrizio mota bakoitzaren

ezaugarri nagusiak. Jakin izaki bizidunek materia eta lortutako energia nola erabiltzen duten. (errefortzu-lana) Aipatu molekula organiko talde nagusiak eta haien funtzioak. (errefortzu-lana) Bilatu organismo batzuei eta haien nutrizio motei buruzko informazioa. (sakontze-lana)

3. Landareen nutrizioa Azaldu estomen eta ile xurgatzaileen funtzioa. (errefortzu-lana) Konparatu landare baten bi zatiren epidermisaren egitura. Erlazionatu sustraiaren morfologia landareak xurgatzeko duen gaitasunarekin. Arrazoitu gasen xurgapena zailtzen duen arren, landareek kutikula iragazkaitza zergatik

duten. (sakontze-lana) Identifikatu fotosintesia non gertatzen den. Interpretatu materialen garraioa landare baskular batean. Erlazionatu glukosaren presentzia floeman, eta gatz mineralena xileman. (errefortzu-lana) Deskribatu arnasketa zelularra zertan den. (errefortzu-lana) Jakin zein diren energia gordetzeko ahalmena duten landare-molekulak. Deskribatu hondakinak kanporatzeko landareak dituen bi era. (errefortzu-lana) Azaldu lentizelen kokapena eta funtzioa. (errefortzu-lana) Azaldu landare baten hostoetan dauden zeluletako elikagaien jatorria, eta konparatu

sustraietako zeluletakoekin. (sakontze-lana) Mikroargazki batetik abiatuz, identifikatu landareen bi hodi eroale mota. (sakontze-lana) Interpretatu landareak 24 orduren ostean askatutako O2-aren eta CO2-aren aldaketaren

inguruko grafikoa. (sakontze-lana)


Ikertu: Landare-zelulei behatzea Identifikatu eta marraztu mikroskopioan behatutako egiturak, ondoren, definitu

bakoitzaren funtzioa. Definitu patataren zeluletako amiloplastoen funtzioa. Analizatu esperimentua, eta ebaluatu prozesuan aldaketak sartzea.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Konparatu CAM landareen eta gainontzeko landareen ezaugarriak eta efizientzia

giltza 34


metabolikoa. (sakontze-lana) Neurtu nekazaritza ekologikoaren abantailak eta desabantailak. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Nutrizio motak zein diren jakitea. Landareen nutrizio-funtzioaren faseak identifikatzea. Fotosintesia azaltzea. Arnasketa zelularra ulertzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (260. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (151. or.). Nutrizio-funtzioaren ezaugarri orokorrak azaldu. Nutrizio motak bereizi. Landareen nutrizioan esku hartzen duten egiturak deskribatu. Fotosintesi-prozesua azaldu.

giltza 35


10. unitatea. Animalien nutrizioa


1.1. Helburu didaktikoak Nutrienteak lortzeko estrategiak zein diren jakitea. Animaliek dituzten arnasketa-organoak ulertzea. Animalietan nutrienteak nola garraiatzen diren aztertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Animalien nutrizio heterotrofo motak bereiztea. Animalien nutrizioan esku hartzen duten prozesuak zein diren jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Animalien nutrizioaren ezaugarri orokorrak. Animalia motak elikaduraren arabera: belarjaleak, haragijaleak, orojaleak,

suspentsiboroak, saprofitoak eta parasitoak. Digestio-prozesua. Arnas sistemak: larruazala, zakatzak, trakeak eta birikak. Zirkulazio-sistemaren zatiak: arteriak, kapilarrak eta zainak. Zirkulazio-sistemaren zirkuitu nagusiak. Bihotza: morfologia eta fisiologia. Hartzidura. Animalietan energia gordetzeko erak: glukogenoa eta lipidoak. Animaliek hondakinak kanporatzeko dituzten moduak: iraizketa eta arnasketa. Osteiktie baten zakatzen morfologia.

Prozedurak Animalien nutrizioaren eskema orokor bat interpretatzea. Zizareen larruazal-arnasketa aztertzea. Arrain urdin baten arnas aparatua aztertzea.

Balioak Nutrizio-estrategia ugarien artean, gizakiarenak identifikatzeko interesa, hala nola

gizakiaren zirkulazio-sistema. Gizakiak energia gordetzeko eta hondakinak kanporatzeko dituen mekanismoak

identifikatzeko interesa. Esperimentuak ondo egiteko eta egitura hauskorrak zuzen erabiltzeko interesa.

1.4. Jarduerak Aipatu nutrizioan bereizi daitezkeen faseak. (errefortzu-lana)

giltza 36


Azaldu animalien nutrizioan zein den materia-iturria. (errefortzu-lana) Definitu arnasketa zelularra. (errefortzu-lana)

1. Animalien nutrizioa Bereizi nutrienteak animalia-nutrizioaren produktuetatik. (errefortzu-lana) Konparatu animalia- eta landare-nutrizioa.

2. Nutrienteak lortzea Identifikatu hainbat animaliak elikatzeko dituzten estrategiak. (errefortzu-lana) Jakin zein diren animalia baten digestio-hodian gertatzen diren prozesuak. (errefortzu-

lana) Azaldu larruazal-arnasketa, eta erlazionatu arnasketa mota hori duten organismoen

habitatarekin. Azaldu arnasketan gertatzen den gasen elkartrukea zertan datzan. (sakontze-lana) Azaldu digestio-hodi lodiaren funtzioa, eta baita gune lehorretako eta hezeetako

animalien digestio-hodi lodiaren funtzioan ezberdintasunik egon daitekeen ere. (sakontze-lana)

Aurkitu zenbait animaliari buruzko informazioa, eta sailkatu arnasketa-organoaren –zakatzak eta birikak– arabera. (sakontze-lana)

3. Nutrienteak garraiatzea Jakin zein den bihotzaren egitekoa, eta baita bere mugimenduak ere. (errefortzu-lana) Azaldu odola zer den, eta baita haren funtzioa zein den ere. (errefortzu-lana) Konparatu zirkulazio-sistemak. Konparatu arterien eta zainen ezberdintasun morfologikoak haien eginkizunekin. Interpretatu odol-analisi baten emaitzak. (sakontze-lana)

4. Energia lortzea Azaldu animalietan energia eskuratzeko erabiltzen den prozesu nagusia. (errefortzu-lana) Konparatu hartzidura-prozesua eta arnasketa zelularraren prozesua. Konparatu glukogenoaren eta almidoiaren ezaugarriak. Identifikatu gizakiak hondakinak kanporatzeko dituen erak. Animaliaren arnasketan gertatzen den gas-elkartrukean, argudiatu O2-aren eta CO2-aren

jatorria eta helmuga zein diren. (sakontze-lana) Arrazoitu animalia hibernatzaileek lozorroan sartu baino lehen ehun adiposoa zergatik

handitzen duten. (sakontze-lana)


Ikertu: Arrain baten zakatzak Marraztu ikusitako arraina, eta markatu zati nagusiak. Azaldu arrain teleosteoetan hortzen erabilera. Identifikatu disekzionatutako arrainaren zakatzak. Egin zakatzetan gertatzen den uraren zirkulazioaren eta gasen elkartrukearen eskema.

giltza 37


Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Kalkulatu eta egiaztatu entrenatzen den kirolari baten eta entrenatzen ez den beste baten

arteko ezberdintasuna bihotz bolumenean eta odolaren ponpaketa gaitasunean. (sakontze-lana)

Ezagutu eta neurtu kolesterolaren efektu kaltegarriak eta haren eragina gure dietan. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Animalia-organismoak sailkatzea elikagaiak eskuratzeko duten moduaren arabera. Digestio-prozesua deskribatzea. Ugaztun baten zirkulazio-sistema azaltzea. Animaliek energia nola gordetzen duten jakitea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (261. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (165. or.). Animalia taldeak sailkatu haien elikaduraren arabera. Heste meharraren morfologia eta zatien funtzioak bereizi. Arnas sistemen ezaugarriak konparatu. Arnasketa zelularraren ezaugarriak deskribatu.

giltza 38


11. unitatea. Erlazioa


1.1. Helburu didaktikoak Erlazio-funtzioak zer fase dituen jakitea. Landareen erlazio-funtzioa eta animaliena bereiztea. Izaki bizidunek estimuluei nola erantzuten dieten aztertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Landareen eta animalien erlazio-funtzioak alderatzea, eta ezberdinak zertan diren jakitea. Erlazio-prozesuak gizakietan dituen faseak bereiztea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Erlazio-funtzioaren faseak: informazioa lortzea, informazioa aztertzea eta erantzutea. Landareen sentikortasun kimikoa, sentikortasun mekanikoa eta argi-sentikortasuna. Landareen bizi-jarduerako aldaketak. Tropismoak eta nastiak. Animalien zentzumen-organo nagusien morfologia eta fisiologia: usaimena, dastamena,

ukimena, entzumena, oreka eta ikusmena. Neurona, nerbio-bulkada eta nerbio-zentroak. Borondatezko erantzuna eta erantzun erreflexua. Migrazioa, hibernatzea eta estibatzea. Muskulu-uzkurdura eta mugimendua. Hormonak.

Prozedurak Landare baskular baten zurtoinaren geotropismo negatiboa aztertzea. Landare batzuek estimuluei nola erantzuten dieten aztertzea.

Balioak Gizakiaren erlazio-funtzioko mekanismoak identifikatzeko interesa. Esperimentuak modu egokian egiteko eta egitura hauskorrak manipulatzeko interesa.

1.4. Jarduerak Erlazio-funtzioa zer den definitu. (errefortzu-lana) Esan erlazio-funtzioan parte hartzen duten gizakiaren hiru organo. (errefortzu-lana)

1. Erlazio-funtzioa Egin erlazio-funtzioaren kontzeptu-mapa. (errefortzu-lana) Adibide batean, bereizi erlazio-funtzioaren faseak.

giltza 39


2. Erlazioa landareetan Azaldu landareen erlazio-funtzioan informazio-azterketarik zergatik ez dagoen. Identifikatu landareek hautematen dituzten estimulu motak. (errefortzu-lana) Azaldu landareen sentikortasun-kasu nagusiak. (errefortzu-lana) Ingurumen-baldintzak direla-eta, arrazoitu landare batzuk zergatik dituzten hosto

erorkorrak eta beste batzuk hosto iraunkorrak. (sakontze-lana) Identifikatu landare baten atalen hazieran eragina duten estimuluak. Azaldu nastien eta tropismoen fisiologia. (errefortzu-lana) Aztertu kakahuetea eta mimosa bezalako landareen erlazio-funtzioan eragiten duten

faktoreak, eta baita erlazio-funtzioa mugatzen dituzten faktoreak ere. (sakontze-lana)

3. Erlazioa animalietan Alderatu usaimena eta dastamena. Azaldu zapore bat hautematean parte hartzen duten zentzumenak, eta baita hautemate

hori aldarazi dezaketen faktoreak zein diren ere. (sakontze-lana) Azaldu entzumenaren propietateak. Deskribatu organismo baten zentzumenen erabilerak. Konparatu bi motatako begien ezaugarriak. Azaldu animalia baten zentzumen baten garapen-maila, haren nitxo ekologikoa kontuan

hartuz. Laburtu eskema batean animalien sentikortasun, zentzumen eta hautemate-organo motak.

(errefortzu-lana) Adierazi eskema batean neuronaren zati garrantzitsuenak. (errefortzu-lana) Azaldu ugaztunen nerbio-sistemaren zatiak. (errefortzu-lana) Deskribatu kontrako ingurumen-aldaketen aurrean animaliek hartu ditzaketen portaerak. Azaldu hormonen funtzionamendua. Ezagutu neurona-sinapsien funtzionamendua alkoholaren eraginpean. (sakontze-lana) Erlazionatu tropikoetako eta poloetako ingurumen-baldintzak espezie migratzaileen

presentziarekin. (sakontze-lana)


Ikertu: Landareen mugimenduak Aztertu argi-estimulu eta estimulu mekaniko batzuei nola erantzuten zaien. Irudikatu landareen hainbat zatiren morfologia. Arrazoitu arratoia bezalako animali batean erreakzio mota horiek nola aztertu daitezkeen.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Egin zenbait jarduera esperimental zentzumenek eskaintzen diguten informazioa beti

errealitatearekin bat ez datorrela ikusteko. (sakontze-lana) Ezagutu itsutasunaren ezaugarriak, gaitza pairatzen duten pertsonek dituzten zailtasunak

eta integrazio-aukerak eta haien bizi-kalitatea nola hobetu. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

giltza 40


Ebaluazio-irizpideak Izaki bizidunen zentzumen-organoak deskribatzea. Izaki bizidunek estimuluei nola erantzuten dieten jakitea. Nerbio-sistemaren funtzionamendua azaltzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (262. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (179. or.). Izaki bizidunek estimulu batzuei nola erantzuten dieten jakin. Zentzumen-organoak deskribatu, eta bakoitza dagokion estimuluarekin erlazionatu. Landareen erlazio-funtzioa eta animaliena bereizi. Egin ornodunen nerbio-sistemaren egituraren inguruko giltza-eskema.

giltza 41


12. unitatea. Ugalketa


1.1. Helburu didaktikoak Ugalketa asexualaren eta ugalketa sexualaren arteko desberdintasunak identifikatzea, eta

ugalketa mota bakoitzak zer abantaila eta eragozpen dituen jakitea. Ondorengoen sakabanaketa aktiborako eta pasiborako mekanismoak bereiztea. Izaki bizidunen ugalketa asexualerako eta sexualerako estrategiak deskribatzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Izaki bizidunen ugalketa-estrategia nagusiak identifikatzea. Ugalketa mota bakoitzak zer abantaila eta eragozpen dituen jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Ugalketaren faseak: ondorengoak sortzea, sakabanatzea eta garatzea. Ugalketa motak: asexuala eta sexuala. Landaren ugalketa asexuala: zatiketa. Polinizazio motak: zuzena edo gurutzatua (anemogamia edo zoogamia). Ernalketa eta fruituaren eraketa. Sakabanaketa aktiboa eta pasiboa (anemokoria eta zookoria). Hazien erneketa. Animalien ugalketa asexuala: zatiketa eta gemazioa. Gametogenesia eta kanpo- eta barne-ernalketa. Enbrioi-garapena: obiparismoa, bibiparismoa eta obobibiparismoa. Garapen zuzena eta zeharkako garapena edo metamorfosia. Hazi baten morfologia.

Prozedurak Ziklo biologiko bat interpretatzea. Aldaxka bat egitea. Txipiroi baten bizi-zikloa aztertzea. Hazi baten erneketa aztertzea ingurumen-faktoreen arabera.

Balioak Gizakiaren ugalketa-funtzioan parte hartzen duten mekanismoak identifikatzeko interesa. Esperimentuak modu egokian egiteko eta egitura hauskorrak manipulatzeko interesa.

1.4. Jarduerak Definitu ugalketa-funtzioa. (errefortzu-lana) Ezagutu organismo batzuen ugal-egiturak. (errefortzu-lana)

giltza 42


1. Ugalketa-funtzioa Jakin organismo batek ugaltzeko zer estrategia erabiltzen duen. Alderatu ugalketa motak. (errefortzu-lana) Identifikatu organismo unizelularren ugalketa sexuala. (errefortzu-lana) Interpretatu organismo batek ingurumen-aldaketa batzuei ugalketaren ikuspegitik nola

erantzuten dien.

2. Landareen ugalketa Alderatu polinizazio motak. Polenaren morfologiatik abiatuz, interpretatu polinizazio gurutzatua. (errefortzu-lana) Azaldu zoogamia eta anemogamia. (errefortzu-lana) Deskribatu erneketa. (errefortzu-lana) Alderatu espermatofitoen ugalketa-egiturak. Azaldu landare baten bizi-zikloa. Erlazionatu zenbait nekazaritza-teknika landareen ugalketa motarekin. (sakontze-lana) Ezagutu landare batzuen ugalketa-estrategiak. (sakontze-lana)

3. Animalien ugalketa Bereizi animalietan ugalketa asexual motak. (errefortzu-lana) Konparatu zatiketa eta gemazioa. Erlazionatu organismo baten ugalketa mota bizi den habitatarekin. (errefortzu-lana) Organismoa bizi den habitatetik abiatuz, ondorioztatu haren ugal-egitura eta ugal-

estrategiak. (sakontze-lana) Deskribatu bi organismoren ugal-estrategiak. (sakontze-lana) Azaldu kanpo-ernalketaren eta barne-ernalketaren ezaugarriak. Azaldu anuro baten garapena. Zehaztu marrazo zuri baten enbrioi-garapena. (sakontze-lana) Konparatu ondorengoen sakabanaketarako estrategia motak. (sakontze-lana) Alderatu animalia eta landare baten enbrio-igarapena. (sakontze-lana)


Ikertu: Erneketa Marraztu hazi baten atalak. Interpretatu ingurumen-faktoreek hazien erneketan duten eragina.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Interpretatu uretako ornodun baten ugalketa. (sakontze-lana) Ezagutu organismo batzuen dimorfismo sexuala eta horren kausak. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Espezie batek bere ziklo biologikoa osatzeko beharrezko prozesuak zein diren jakitea. Ugalketa asexualaren eta sexualaren beharra azaltzea.

giltza 43


Izaki bizidunen ugalketa asexualerako eta sexualerako estrategiak deskribatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (263. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (195. or.). Ugalketa-funtzio biologikoa identifikatu. Ugalketa-estrategiak identifikatu eta konparatu. Ugalketa-ziklo bat deskribatu.

giltza 44

grupo edebé: libros, educación, literatura infantil y juvenil ... · web viewaztertu egungo...

Documents