MgE dossierrak28. zk., 2018ko negua

GLOBALIZAZIOAREN GOBERNUA

AURKIBIDEAAURKEZPENA: GLOBALIZAZIOAREN GOBERNUA 4José Manuel García de la CruzMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

INSTITUZIOAK ETA GLOBALIZAZIOA 7José Manuel García de la CruzMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

GOBERNANTZA INKLUSIBOKO PROZEDURAK: ELIKADURA-SEGURTASUNAREN MUNDU KOMITEAREN ADIBIDEA 13Yon Fernández de LarrinoaEkonomialaria, elikadura-segurtasunean aditua, FAO

GEOPOLITIKA ETA GLOBALIZAZIOA: INDAR-LERRO NAGUSIAK 19Carlos PuenteAnalista politiko eta ekonomikoa; Europako Batzordeko funtzionario ohia

ESTATUA, DEMOKRAZIA ETA GLOBALIZAZIOA: TRILEMA, HAUSNARKETAGAI 26Júlia MartíEuskal Herriko Unibertsitatea eta RETS kolektiboa

GLOBALIZAZIOA ETA LANA: MENDE BAT ESKUBIDE SINDIKALAK ETA LAN-ALORREKOAK GLOBALIZATZEN 31Bruno EstradaComisiones Obreras

FINANTZAK: EKONOMIA GLOBALAREN FINANTZIARIZAZIOA 36Juan LabordaRazona Ekonomia eta Finantza Estudioa eta Carlos III Unibertsitatea

GLOBALIZAZIOAREN GOBERNU KORPORATIBO BATERANTZ? 42José Ángel MorenoMugarik gabeko Ekonomialariak eta GEKaren Behatokia

MULTINAZIONALAREN ERANTZUKIZUNA ARAUTZEKO EKOSISTEMA GLOBALA 48Antonio VivesCumpetere eta Stanfordeko Unibertsitatea

ERRUKIAREN GLOBALIZAZIOA: GOBERNUZ KANPOKOA DENAREN DISKURTSOAALDERDI SOZIALAREN DESGOBERNATZEAN 54Luis Enrique AlonsoMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

HIRI HANDIEN DINAMIKA GLOBALIZAZIOAN 60Antonio Vázquez BarqueroMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

LIBURU GOMENDATUA: ESTADO DEL PODER 2016 (N. Buxton eta D. Eade, arg.) 65Eba ArmendárizMugarik gabeko Ekonomialariak

GEHIAGO JAKITEKO 68

Dosier honetako testuek egileen iritzia soilik adierazten dute, eta ez du zertan bat etorri horri buruz MgEk duen jarrera instituzionalarekin.

José Ángel MorenoMugarik gabeko Ekonomialariak eta GEKaren Behatokia

Laguntzailea:

Mugarik gabeko Ekonomialariak (MgE) GarapenerakoGobernuz Kanpoko Erakunde (GGKE) bat da, 1997anunibertsitate-esparruan sortua, eta gaur egun ekonomiabidezkoa, solidarioa eta iraunkorra eraiki nahi dutenpertsonek osatua; erakundearen lehentasunezko asmoapobrezia eta desberdintasunak desagerraraztea da.

Mugarik gabeko Ekonomialariak erakundean uste dugugarapen-eredu berri bat behar dela, ekonomia gizakiarenzerbitzura jar dadin, eta ez, gaur egun gertatzen denbezala, milioika pertsona ekonomiaren zerbitzura egondaitezen.

Gure helburua da gizarte-arloan erantzukizuna hartukoduten herritarrak eraikitzen laguntzea, modu aktiboanjardun dezaten eta gizartea eraldatzeko premiarekikokonpromisoa har dezaten.

Erreferentziazko GKE bat izan nahi dugu bidezkoekonomiaren bilaketan, eta gizarte- eta ekonomia-eragileen artean elkarrizketa errazten eta sareko lanasustatzen lagundu. Izan ere, gizartearen parte-hartze zabalbaten bidez soilik lortu ahal izango dugu bidezko ekonomiabat.

Gure bazkideen aldizkako ekarpenei esker, iraupen luzekoproiektuak planifika eta gara ditzakegu, diru-laguntzenmende egon behar izan gabe.

Mugarik gabeko Ekonomialariak erakundeko bazkideegin eta aldizka gurekin kolaboratu nahi baduzu, bete gurewebgunean eskuragarri dagoen formularioa:

www.ecosfron.orgEdo telefono honetan: 91 549 72 79

Gure dosierrek ekonomiari buruzko ikuspegi berriak ematen dizkizutela uste baduzu eta babesa eman nahi badiguzu,egin ekarpen bat:

Irabazi-asmorik gabeko erakundeei buruzko Espainiako legeriak zerga-arloko trataera onuragarriagoa ezartzen du pertsona fisikoek egindakodohaintzetarako, eta, hala, PEFZaren kuotan murrizketa bat lortzen da.

ARGITALPEN-KONTSEILUA

José Ángel Moreno – KoordinatzaileaLuis Enrique AlonsoMaría Eugenia CallejónMarta de la CuestaJosé Manuel García de la CruzJuan A. GimenoCarmen Valor

Ale honen koordinazioa:José Manuel García de la Cruz(Madrilgo Unibertsitate Autonomoa)José Ángel Moreno(Mugarik gabeko Ekonomialariak etaGEKaren Behatokia)

MgE Dosierrak Mugarik gabekoEkonomialariak erakundearen hiruhileroko argitalpen digital bat da.

Maketazioa: LA FACTORÍA DE EDICIONES

Azaleko argazkia:© Ingram Image Library

Mugarik gabeko EkonomialariakGaztambide kalea, 50 (sarrera SETEMen lokaletik barrena)28015 Madril Tf.: 91 549 72 79 ecosfron@ecosfron.org

MgE Dosierrak, Economistas sin Fronteras erakundeakegina (http://www.ecosfron.org/publicaciones/),Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-LanEratorririkGabe 4.0 Internazionala lizentzia batenpean banatzen da (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/).

Baimenduta dago lanaren kopiak egitea, osorik edopartzialki, bai eta haren jendaurreko jakinarazpenaere, betiere ez bada helburu komertzialarekin egiteneta jatorrizko lanaren egilea nor den aitortzen bada.Ez da baimentzen lan eratorririk sortzea.

4

G lobalizazioa esaten diogun fenomenoaren nondiknorakoari buruzko literatura jada ezin gehiagokoa

da. MgE dosierrak ale honen xedea ez da, beraz, ezerberririk gehitzea haren esanahi orokorrean sakontzeko,baizik eta hausnartzen saiatzea haren alderdiproblematiko eta funtsezkoenetako batez; hau da,aztertzea ea globalizazioa norbait bideratzen etagobernatzen ari den, eta, hala balitz, zehaztea zeragente ari diren horretan —edo saiatzen, behintzat—.

Garbi dago helburu horrek berekin dakarrela halagertatzen ari delako hipotesia; hau da, globalizazioaez da prozesu erabat anarkikoa eta kontrolik gabea,baizik eta zenbait eragile gobernatzen saiatzen aridiren prozesua. Globalizazioaren agerraldi edoadierazpen nagusiak erregulatzen saiatzen ari dira, baieta mota guztietako hartu-emanak areagotzekoprozesu konplexu horrek mundu osoan eragitendituen oinarrizko arazoei —egunetik egunerahandiago bilakatzen ari direnei— aurre egitekomoduak ezartzen ere. Oso bestelako kontu bat daemaitzak eztabaidagarriak izatea, hala nola agerikoarazoak ugaritu eta larriagotu izana.

Izan ere, egoera zein den ikusita, badirudi gobernu-forma globala, gobernantza globala finkatzen ari dela,duela gutxira arte estatuek gauzatzen zutenarenaldean nabarmen desberdina, hierarkia-egiturapiramidala agerian duela, instituzioak argi eta garbi—teorian, gutxienez— bideratuta dituela etafuntzioak ere ezin hobeto zehaztuta dituela, gobernu-eredu hori bultzatzeko. Ezer gutxi lortu da eraikitzeaglobalizazioaren aurrean, hura behar bezalaegituratuta kontrolatzeko nahitaezkoa baitaadostasuna edo agintaritza, eta hori gauzatzea osozaila da, eta, gainera, puska batean ez dela gauzatukodirudi. Horrek ez du esan nahi, halere, erabakipolitikoek eraginik izan ez dutenik globalizazioarennondik norakoan, eta sortu ez direnik, bai premiagatikbai interes jakin batzuengatik, ezin konta ahalamekanismo, tresna, foro, printzipio zein arau—konplexu samarrak haietako asko—, nolabait ereordenan jartze aldera fenomeno globalizatzailea

ageriko egiten den alderdietako asko eta eragitendituen erronketako asko. Baina, oro har, haiek guztiakinstantzia partzialak dira, beren artean osokoordinazio gutxi dute, ez daude behar adinaformalizatuta eta tartean dauden alderdiek ez dituztebehar beste aitortzen. Alderdi horietako askok hartzendute parte erregulazio-instantzia horietan, zenbaitetanakordioen bidez —esplizituak batzuk eta beste batzukez—, baina haietan ezkutuan gorde ezin duten lehiaere izaten da gehienetan. Estatu nazionalen gobernu-eredu bereziki zentralizatuen aldean, gaur egungoeredua batez ere multipolarra da, asimetrikoa, neurrihandi batean lehiakorra, askotariko esku-hartzaileenartean —nazioarteko erakundeak, estatu nazionalak,enpresa handiak, sindikatu- eta gizarte-erakundeak,estatuaren azpiko erakundeak…— akordio- etaeztabaida-sare konplexu batez, izugarri korapilatsubatez osatua. Sare hori, halaber, elkarren aurkakointeresen arteko liskarren eremua ere bada zalantzarikgabe, eta eremu hori kontrolatzean datza hegemoniamunduko ekonomian.

Ez datza, beraz, gobernu instituzionalizatu eta zehaztubatean, baizik eta eraikitzen zaila eta gatazka-eragileden gobernu batean. Gobernantza korapilatsua, moduaskotara esan zaion gobernantza: multilateralismokonplexua, plurilateralismoa, subiranotasunkonplexua, sareen gobernantza eta mediebalismoberria ere bai. Gobernantza polizentrikoa —Scholtekhala esaten dio—, «eragile ofizialak, merkatuak,gizarte zibila eta hibridoak beren baitan hartzendituzten sare konplexuak dituena».1 Baina sarehorietan parte-hartzaile guztiek ez dute jardutekoahalmen eta eragin-ahalmen berbera. Prozesuhorretan, berriro diogu, ez da bakarrik sortzen ariekonomia globalean ordena, egonkortasuna etakontrola ezartzeko modu konplexu bat, baizik etanagusitasun-modu berri bat ere bai. Prozesu horretan,garbi dago zenbait eragile abantaila nabarmenak

AURKEZPENAGLOBALIZAZIOAREN GOBERNUA

José Manuel García de la CruzMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

José Ángel MorenoMugarik gabeko Ekonomialariak eta GEKaren Behatokia

1. J. A. Scholte, «Gobernar un mundo más global», inZENBAITEN ARTEAN: Las múltiples caras de laglobalización, BBVA, Madril, 2009.

5

lortzen ari direla, ikusi besterik ez baitago fenomenoglobalizatzailea errentaren eta aberastasunarenbanaketan eta erabakitzeko ahalmenean sustatzen ariden desberdintasuna. Hori hala izatea ez da arraroa,ikusita globalizazioa indartzearen oinarrian daudeninteresak (enpresa transnazional handiak etanazioarteko finantza-merkatuak).2

MgE Dosierrak ale honek horrezaz guztiazhausnartzea du xede, ardatz hartuta prozesu horretanparte hartzen duten eragile nagusiek beren gainhartzen ari diren —edo hartzen saiatzen ari diren—egitekoa. Askotariko edukiak lantzen dituzten testuakbildu ditugu eta guztiak ez datoz bat. Are gehiago,guztioi dagozkigun gaien gobernantzaren arazoaikuspegi askotatik azter daitekeelako adibide da.Gainera, arlo desberdinak aztertu dira, eta horrekaukera ematen du arazo berberekiko kezkak etaaldeak kontrastatzeko.

Horrenbestez, lehenbiziko artikuluan, gobernantzahonetarako nazioartean onartutako gutxienekoinstituzionaltasun publiko baten premia aztertu duegileak, eta horrezaz gain, erakunde globalek,

eskualde-mailako integrazioko ekimenek eta estatunazionalek horretarako proposatu dituzten aukereiburuzko azterketa ere egin du egileak (José ManuelGarcía de la Cruz). Bigarren artikuluan, Elikaduraeta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundearenbaitan (FAO) erakunde aldeaniztun batek gauzatutakoesperientzia ematen da ezagutzera; hain zuzen ere,elikadura-segurtasunari buruz gizarteak partehartzeko FAOk erabili zuen mekanismoaren berriematen du, gai hori larria eta konplexua den aldetiketa eragileek elkarren aurkako interesak dituztenaldetik (Yon Fernández de Larrinoa). Hurrengoartikuluan, egilea geopolitikaz mintzo da, eta aurrekomendean hirurogei urte baino gehiago iraun zuennazioarteko lehiaren ondorioz ahulduta geratutakoestatuen botere polarizatuek (hau da, AmeriketakoEstatu Batuek eta egungo Errusiak eta askotanelkarren kontrakoak diren haien interesak) egungotestuinguruan eskatzen duten protagonismoa azaldudu (Carlos Puente). Azken alderdi horrekin lotuta,globalizazioak eragindako ondorio aipatuenetako bat—eta eztabaidatuena— izan du aztergai JúliaMartík; hain zuzen, globalizazioak estatu nazionalenjardute-ahalmenean eta esku-hartzeko marjinaneragindako ondorioa aztertu du. Horretarako,fenomeno horri buruz idatzitako liburuadierazgarrienetako batek3 mahaigaineratu duen2. Horrekin bat datoz kritikari gehiago ere, ez bakarrik

erradikalenak. Horri buruz ikusi M. Castells: «¿Es reversiblela globalización?», in ZENBAITEN ARTEAN: Juicio a laglobalización, Vanguardia Dossier, 65. zk., 2017ko uztaila-oiraila.

3. D. Rodrick, La paradoja de la globalización,Antoni Bosch,Bartzelona, 2012.

6

problematika hau hartu du ardatz batez ere: ustezezinezkoa da globalizazioak aukera ematea estatuariahalmen gehiago edukitzeko ekonomian partehartzeko eta, aldi berean, demokrazia areagotzea.Trilema bat da, eta egilearen ustez, estatuek berenegitekoa egokituta ari da konpontzen berez egoera,eta horrek berekin ekarri du demokrazian atzeraegitea eta eskubideetan galera.

Hurrengo artikuluetan, globalizazioaren gobernan-tzak eragiten dien gizarte-eragile nagusietako batzukglobalizazioaren gobernantzan zer egiten saiatzen aridiren azalduko dute egileek. Lehenik, BrunoEstradak lanaren alorra du aztergai, eta LANEk etasindikatu-erakundeek lan-alorreko eskubideakglobalizatzeko egin duten lana azalduko du, etabereziki Inditexen sindikatuek eta enpresak lortutakoakordioa; hala, sindikatuen jarduna enpresatransnazionaletan nazioartekotzeko formulaaurreratuenetako baten berri emango digu.Bigarrenik, Juan Labordak finantza-kapitalak izanduen egitekoa aztertuko du, ekonomia izugarrifinantziarizatzea eragin baitu, bai enpresa-jardueretanbai partikularren ekonomia-jokabideetan. Fenomenohorrek ondorio nabarmen ezesgarriak eragin dizkieherritarrei oro har eta ekonomiaren funtzionamenduorokorrari ere bai, eta ondorio horiek murrizte alderaegileak beharrezko erreforma batzuk aurkeztuko ditu.Horren ildo beretik, José Ángel Morenok bereartikuluan agerian uzten du enpresa transnazionalhandiek gero eta botere handiagoa dutela, eta haiekgobernatzen dutela —finantza-erakunde handiekinbatera— berez, ekonomiaren itzalpean. Hori hala delaazaltzeko, egileak dio enpresa horiek botere politikoakolonizatu dutela, gero eta parte-hartze handiagoadutela erabakigune globaletan, eta gero eta erabaki-ahalmen handiagoa dutela ekonomia globalarenfuntzionamendua bideratzen duten arauetan.Gaineratzen du, botere hori, aldi berean, gero etainpertsonalagoa dela, ekonomiaren finantziarizazioakdakarren logikak agintzen duen merkatuen dinamikanindargabetua neurri handi batean. Hurrengoartikuluan, Antonio Vivesek ere enpresa handiekordena globalean betetzen duten funtzioa aztertukodu, baina agerian utzita haiekiko kontrol- etaazterketa-mekanismoak, eta zigorgabekotzat hartzeaeragozten duena; egileak «gobernantza globalaren

ekosistema» deritzo horri, jarduera-multzo konplexubat, honako hauen bidez osatua: arauketa gogorreko(formala) mekanismoak, arauketa biguneko ekimenak(ez dira derrigorrezkoak), borondatezkoautoarauketako barne-politikak eta merkatuarenbidezko arauketa-bide informalak (enpresarengizarte-erantzukizuneko politiken eskakizunen etapizgarrien bidez).

Dosierra ez litzateke erabat osatuta geratuko aztertugabe globalizazioak inpaktu erradikala eragin duen bielementu hauek: irabazi asmorik gabeko erakundehandiak eta hiri-metropoli handiak. Lehenengoaridagokionez, Luis Enrique Alonso egileak HirugarrenSektorea deritzon horretan globalizazioak eragindituen aldaketez egin du gogoeta: asoziazionismo-modu berriak, beste helburu batzuk, jarduteko moduberriak, eta, batez ere, beste egiteko bat, Estatuakaintzat hartzen ez dituen gizarte-eskubideak gauzatzealdera. Bigarrenari dagokionez, prozesuglobalizatzailearen eraginez hiri-eremuetangertatutako eraldaketari buruzko interpretazioa egindu Antonio Vázquez Barquerok; hau da, hiri-sistema zentralizatu eta hierarkizatu batetik sistemapolizentriko eta sare-egitura duen sistemarakoaldaketari buruzkoa. Egileak dio gobernantzaglobaleko instantzia berriak sortu direla horrenondorioz, instantzia horiek beren artean erlazioadutela eta berrikuntza zein aldaketa instituzionalakeragin dituztela.

Eta gure argitalpenean ohikoa denez, aurreko guztiaosatze aldera, liburuen zerrenda labur bat erantsidugu, gaian sakondu nahi dutenentzat (Gehiagojakiteko); eta aurretik, Eba Armendárizek gureaztergaian bereziki gomendagarritzat hartzen denliburu baten nondik norakoak labur-labur azaldukodizkigu, oso lotura handia baitu dosierreanlandutakoarekin. Hau da liburua: Estado del poder2016; hainbat egileren artean idatzi eta N. Buxtoneketa D. Eadek koordinatutako lana.

Eta nola ez, eskerrik beroenak Mugarik gabekoEkonomialariak taldearen eta argitalpen honenkoordinazio-lanetan aritu diren guztien partetikkolaboratzaile guztiei, erakutsi duzuenprestutasunagatik eta eskuzabaltasunagatik. �

7

F inantza-krisiaren lehenbiziko ondorioek eraginzituzten noraezeko une haietan, 2007. urte

inguruan, adierazpen irmoak egin ziren, bainanazioarteko gobernantza baten premiarekiko kezka,krisi globaleko beste gertaera batzuei aurre egitekogai izango zen nazioarteko gobernantzarekiko kezka,badirudi bigarren mailakoa bilakatu dela nazioartekoagendan. Agian gai hori lausotu egin da bestebenetako mehatxu batzuk sortu direlako, hala nolaterrorismoaren mehatxua nazioarte-mailan, edonazionalismo identitarioen gorakada, baina halagertatu da, baita ere, nazioartean garrantzi handikoondorio ekonomikoak eragin dituzten gertaerak izandirelako eta horiek beste ziurgabetasun batzuk eragindituztelako nazioartean, esaterako, merkatuenautoerregulazioarekiko mesfidantza gero etahandiagoa, edo, beste esparru batean, nazioartekomigrazioen ondorioz sortutako gorabeherak, zerikusizuzena dutenak herrialdeen arteko dinamika-aldeekin. Eta, jakina, ezin aipatu gabe utzi politikarenalorreko gertaera hauek ere: Trumpen garaipenaAEBetako lehendakaritzarako hauteskundeetan etaBrexita Britainia Handian.

Ziurgabetasunaren ondoriozko zalantzak

2009. urtearen hasieran, Parisen Mundu berria,kapitalismo berria gaitzat hartuta izan zen mahai-inguruan, Bretton Woodseko ezbaiko erakundeakberritzearen aldeko apustua egin zuten garai hartanEuropan lider ziren Blairrek, Sarkozyk eta Merkelek.Litekeena da berritze haren ondorioz indartu izanaG20 taldea deritzona (herrialde garatu eta gorabidekoetako 20 estatu nazionalek osatutako taldea),1999ko amaieran sortua eta harrezkero gobernantzaglobaleko instituzio berrien premia aldarrikatu duentaldea.

Horren harira, garrantzi handikoak izan ziren G20taldekoen goi-bileran hartutako erabakiak Londresen2009an. Hain zuzen ere, deklarazioan erabaki hauekadierazi zituzten: Nazioarteko Diru Funtsak (NDF)

maileguan eman ditzakeen funtsak sendotzea,Munduko Merkataritza Erakundearen (MME)merkataritza-negoziazio aldeaniztunak sustatzea(Dohako Erronda), eta NDFn eta Munduko Bankuanbozketa-sistema berrikustea, Txina, Brasil eta Indiaherrialdeen garrantzia aitortuta; erabaki horiez gaiz,nazioartean koordinatuta aritzeko zenbait neurrihartzea ere adostu zuten, hala nola zerga-iruzurrarenaurka borroka egiteko, zerga-paradisuei buruzkoakordioak berrikusteko eta neurri protekzionistakeragozteko konpromisoa hartzeko. Erabaki haiekberebiziko garrantzia izan zuten, baina erakundeakberritzeari uko egin zioten, nahiz eta aspaldidanikeskatzen zen, eta haiek indartzearen aldeko apustuaegin zuten. Etorkizunari begirako konpromisoeidagokienez, beharbada erabaki berritzaileenakMilurtekoko Helburuekin lotutakoak dira, bai etaklima-aldaketari aurre egiteko elkarrekin lan egitekokonpromisoa ere.1

Hala eta guztiz ere, neurri horiek ez dute eragin hobetoulertzea erakundeak berritzea zeinen beharrezkoa den,baizik eta are ageriago utzi dute zeinen ahula denerakundeen zuzkidura eta, batez ere, zer gabeziadituzten datozen urteetan aurre egin behar izangodiegun arazo ekonomiko handiei zein larriei irtenbideaemateko.

Gogoan izan behar da, halaber, Bretton WoodesekoKonferentzian (1944) sortu zela Nazioarteko DiruFuntsa, eta oinarrizko zenbait konpromiso hartu zirelaulertzeko nazioarteko ekonomiaren bilakaera gerora;hain zuzen, konpromiso hauek hartu zituzten: truke-tasen egonkortasuna sustatzea eta nazioartekomerkataritzaren aldeko apustua egitea, hazkundeekonomikoa sustatzeko estrategiak diren aldetik.Baina onartu behar da, aldi berean, dolarra nagusituegin zela nazioartean erreferentziako moneta gisa etaekonomia nazionalen erreserbak osatzeko, eta, horren

INSTITUZIOAK ETA GLOBALIZAZIOA

José Manuel García de la CruzMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

1. Cardoso, F. E. (2009): «New Paths: Globalization in Histo-rical Perspective», online argitaratua 2009ko abuztuaren 11n,Springer Science + Business Media, LLC. 2009.

8

ondorioz, izugarrizko asimetria instituzionalizatu zelanazioarteko harremanetan, gaur ere indarreandagoena. Indarrean dagoen bezala oraindik ere AEBenbeto-eskubidea Nazioarteko Diru Funtsarenerabakietan.

Bestalde, 1947an ez zen posible izan NazioartekoMerkataritza Erakundea abian jartzea, berekinekarriko zuena erakunde horretako kideeknazioarteko merkataritzako arauak ezartzeko aukeraizatea berdintasun-baldintzetan, Nazioarteko DiruFuntsaren bitartez lortu nahi izan zena, alegia. Bainaporrot hura konpentsatu ahal izan zen, Muga-zergeieta Merkataritzari buruzko Akordioa (GATT) sinatubaitzuten herrialde industrializatuenek, eta,horrenbestez, 1994. urtean eratu ahal izan zenMunduko Merkataritza Erakundea (MME), eta halaberreskuratu ziren Nazioarteko MerkataritzarenErakundearen ideiak. Horrezaz gain, nazioartekoharremanen ideia zabaldu egin zen, eta bere baitanhartu zituen zerbitzuak eta jabetza intelektualekoeskubideak.

Horrela, bada, nazioarteko hartu-eman ekonomiko-etarako egungo oinarrizko erakundeak eta G20taldekoek Londresen egindako bileran aipatuzituztenak berberak dira, eta biek ala biek behar dute,deklarazioak berak onartzen duenez, indartzea:finantza alorrean, Nazioarteko Diru Funtsaridagokionez; eta erakundeen alorrean, MundukoMerkataritzari dagokionez, negoziazioen lehenbizikoerrondak agerian utzi bezala.2

Parisen izandako mahai-ingurura itzulita, hona hemengaldera: zerk eragin zuen, une hartan, kapitalismoarenmunduko liderrek erakundeak berritzeko premiaproposatzea? Arrazoi asko izango zituzten, bainaziurrenik arrazoi horietako bat da haiek jabetu izana ezNazioarteko Diru Funtsa ez Munduko MerkataritzaErakundea ez zirela nahikoak nazioarteko harremanakberrantolatzeko ekonomia- eta finantza-globalizaziokotestuinguru berrian. Eta paradoxarik ere bada: egoeraberria (globalizazioa) sendotzea bultzatu zutenerakundeak ez ziren gai izan krisia aurreikusteko, eta,gainera, behin krisia hedatu ondoren, ez zuten

gaitasunik izan estatuei laguntzeko arazoari irtenbideaematen.

Kezka eragiten duten beste arrazoi batzuk

2010. urtearen amaieran, Dani Rodrik ekonomialariakprozesu globalizatzailearen ahulezia instituzionalakinterpretatzeko eredu dotore bat proposatu zuen:Globalizazioaren trilema saihetsezina.3 Trilemasaihetsezinak adierazten du honako hauekbateraezinak direla: sistema demokratikoa, ekonomianazionalaren subiranotasunarekiko errespetua etaglobalizazioa. Beraz, oso egoera desberdinak sortzendira, haien arteko konbinazioen arabera. Izan ere,egoera bat litzateke subiranotasun nazionalari eustendion demokrazia izatea eta ekonomia-alorrekopolitiken bidez estatua globalizazioan txertatzekomodua bideratzea; beste bat litzateke ekonomianazionala eraginkorragoa izan dadin, teorian,demokrazia ahulagoa izatea eta estatuaren politikakglobalizazioaren baldintzetara egokitzea; etahirugarren aukera, berriz, eragile ekonomiko gisaestatuari indar gutxiago ematea eta globalizazioademokratikoki kudeatzea litzateke, inoiz sortu ez denegoera. Laburbilduz, esan daiteke 1944tik 1980rabitarteko egoera eta adierazitako lehenbiziko egoerabat datozela; eta data horretatik 2007-2008 urterabitarteko egoera, nazioarteko finantza-krisiakeragindakoa, eta bigarren egoera bat datozela.

Hain zuzen ere, munduko buruzagiak 2009an ohartuziren haiek berek sustatu zituzten politikak, nork bereestatu-eremutik sustatutakoak eta nazioartekoerakundeen bidez estatuz haraindi hedatutakoak,beren botereen aurkakoak bilakatu zirela. Konturatuziren egoera ekonomikoak eta egoera horrekeragindako arazoek esku artetik ihes egin zietela. Izanere, 1944. urteaz geroztik hirurogeita hamarrekokrisira bitartean, Nazioarteko Diru Funtsa eta GATTakordioa eratzeko eman ziren xedapenetan jasotakoarau-multzo baten bidez bideratu ziren nazioartekoharremanak. Esparru horretan tasak, batez beste, %6inguru hazi ziren urtero, hirurogeiko hamarkadan;baina hazkunde-erritmo hori ez da harrezkero berrirolortu. AEBen inguruan zegoen antolatuta mundukobotere ekonomikoa, baina herrialde batzuk hasi zirenhartzen protagonismoa botere horretan; lehenbizi,2. Ez dut beste erakunde aldeaniztun batzuen ekarpena

gutxietsi nahi, hala nola Elikadura eta Nekazaritzarako NazioBatuen Erakundearen (FAO) eta Lanaren NazioartekoErakundearen (LANE) ekarpenak; baina Nazioarteko DiruFuntsak eta Munduko Merkataritza Erakundeak dute helburunazioarteko hartu-eman ekonomikoak erregulatzea.

3. Rodrik, D. (2012): La paradoja de la globalización: demo -cracia y el futuro de la economía, Bartzelona, Antoni BoschEditor.

9

Erresuma Batua, Alemania, Frantzia eta Japonia, etagero, mende honen hasieraz geroztik, Txina, etabeharbada laster India eta beste herrialde batzuk.

Egoera halakoa izanik, enpresa multinazionalen botereasendotu egin zen ekoizpenaren eta banaketarenesparruetan, merkataritzaren liberalizazioaz baliatubaitziren balio-kate globalak antolatzeko, bereziki etabesteak beste, automobilgintzaren, ehungintzaren etaelektronikaren sektoreetan. Eta, jakina, produktibitate-iturriak goitik behera eraldatzen ari diren teknologiaberriak eredu horretan hasi ziren garatzen, 4.0 industriaderitzon esparruan; hala, ezagutzaren gizarteanagusitzen ari da, bai eta egungo enpleguei eta lanbideeiburuzko mehatxu kezkagarriak ere, digitalizazioakeragindako produktibitatearen hazkundearen ondoriozeta hazkunde horiek ordainsarietan ez direlakohautematen. Bestalde, 4.0 industriak nahitaez dakarberekin lan malguko merkatu globala sortzea mundu-mailan; horrenbestez, produktu eta zerbitzu berriaksortzen dira etengabe eta, aldi berean, lan-baldintzek,zenbait herrialdetan eta jardueratan, muturrekopobreziako egoerak finkatzea eragin dute,kontsumitzaileen onespenarekin eta ezbaian jarri gabe.

Digitalizazio horrek berak beste zerbitzu batzuksortzea ere eragin du, eta zerbitzu horiek garapenberriak sortzea, halaber, jarduera tradizionaletan, halanola turismoan, garraioan eta finantzetan; gainera,beste jarduera batzuk ere sortu dira, esate baterako,datuen eta informazioaren merkataritza, aisiarenmerkantilizazioa eta ekonomia partekatukoplataformak. Horrezaz gain, digitalizazioak eta, orohar, teknologia berrien sorrerak ondorio zuzenakeragiten ditu egun kostuetan eta, horrenbestez,prezioetan; jada lauso ageri da Jeremy Rifkinestatubatuarrak kostu marginal zeroko gizarteadeitutakoa.4 Beste paradoxa bat sortu da,horrenbestez: teknologia berriak eskuragarridituztenen eta haietatik marjinatuta bizi direnenarteko alde digitala areagotzea eragin dudigitalizazioak, eta, ondorioz, gizarte-bazterketakoarriskua handiagoa da. Nolanahi ere, hona hemenerantzun beharreko galdera: kostua zero baldin bada,ez al da lortu behar zerbitzu berriak jende guztiakeskuragarri izatea? Kostu marjinal zeroko ekonomiaknahitaez dakar berekin berrinterpretatzea erabilera-balioaren eta truke-balioaren arteko lotura.

Ageriko egin da iraunkortasunaren arazoa. Jadakontua ez da baliabideak agortu egingo direla,Erromako Klubaren lehenbiziko txostenetan agerianutzi zena. Egun, errealitate dira desoreka ekologikoa,espezien sarraskia eta klima-aldaketa. Errealitatehorretan, Nazio Batuen Erakundeak eta nazioartekobeste eragile batzuek ezinbestez jarri behar izandituzte abian zenbait ekimen, emaitzamakroekonomikoen balorazioan iraunkortasunarenkostuak aintzat har daitezen.5 Baina ez hori bakarrik,klima-aldaketak ezinbestez eragin du ekoizpen- etakontsumo-eredua eraldatzea, gizarte karbonogabetualortzeko eta haren eragin kontrolaezinak etakonponezinak eragozteko. Premiazkoa da ekonomia-jarduerak oinarri duen energia-iturria ordezkatzea.

Gai-zerrenda nahi beste luza daiteke, baina guztiekagerian uzten dute zeinen handia den elkarrekikodependentzia globala ekonomia-esparruetan, etadependentzia hori merkataritzaren eta inbertsioenmugetatik haragokoa da, nahiz eta elkarrekiko erlaziohori ere estua den, eta merkataritza eta inbertsioaklehenesten diren munduko ekonomiarengobernantzari buruzko hausnarketetan. Nolanahi ere,erronka bereziki konplexuak dira, eta aipatutakoarazo globalen eta beste batzuen aurrean konponbideeraginkorrak bermatuko dituzten mekanismoinstituzionalak ezinbestekoak dira.

Erantzun kolektiboa

Zer aukera sumatzen dira? Aukeretako bat egoeraraegokitutako Nazio Batuetan aurkitu nahi izan da.1992. urteaz geroztik, Boutros Boutros- Ghaliidazkari nagusiak sustatuta eman ziren lehenbizikourratsak sistema berritzeko; urrats horiei jarraipenaeman zien haren ondorengo Kofi Annanek, eta1997ko uztailean, «Nazio Batuen Berrikuntza:Erreformarako programa bat» deritzon dokumentuaaurkeztu zuen. Ekimen horien bidez, erakundeak berebaitan dituen organoen arteko sistema orekatzea etaerakundearen eraginkortasuna hobetzea lortu nahizuten idazkari nagusiek, batik bat bakearekinzerikusia duten gaietarako, baina agendan beste gaibatzuk ere gehituta, hala nola garapen iraunkorrerako

4. Rifkin, J. (2014): La sociedad de coste marginal cero: el in -ternet de las cosas, los bienes comunes y el eclipse del capi -talismo, Madril, Paidós Ibérica.

5. Nazio Batuen Erakundeak 2012an proposatu zuenIngurumenaren eta Ekonomiaren Kontabilitate SistemaNagusia (IEKS) erabiltzea, eta Europar Batasunak CREEA(Compiling and Refining Environmental and EconomicAccounts) proiektua sustatu du IEKSa hobeto aplikatzeko.

10

pandemien aurkako jarduerak. Aipatzeko modukoemaitzak lortu zituzten, hala nola funtsakeskuragarriago jartzea, barne-koordinazioko eta -kudeaketako alderdi batzuk hobetzea eta, bereziki,Giza Eskubideen aldeko Nazio Batuen goi-komisarioa sortzea 1993an.

Arazo globalei dagokienez, nabarmentzeko modukoada 2000. urtean Milurtekoko Garapen Helburuakonartu zenekoa. Gainera, helburu horiek lortzekoegindako lanaren ondorioz eskuratutako eskarmentuaeta helburuetako batzuk lortzeak eragindakonolabaiteko baikortasuna oso lagungarriak izan zirenGarapen Iraunkorrerako Helburuak onartzeko2015ean, konpromiso gehiago lortu baitzireniraunkortasunari begira. Bestalde, Nazio BatuenErakundea oso aktibo agertu zen klima-aldaketarenkontrolari buruz Parisen 2015ean izan zen goi-bileraantolatzen; eta aipatzeko modukoak dira, halaber,2016an Quiton izan zen Habitat III biltzarreanadostutako Hiri Agenda Berriaren inguruko erabakiak.Erabaki horiek indarrean dauden nazioartekoharreman ekonomikoen sistema oinarri hartuta adostudira, ezbaian jarri gabe estatuen arteko botere-egitura,baina, baita ere, enpresek gero eta botere handiagoadutela onartuta, eta hori, zalantzarik gabe, helburuaklortzeko muga bat da, erabaki erradikalagoak beharbaitira premiazko konponbideak lortzeko.6

Beste ikuspegi bati erreparatuta, aipatzekoak diraeskualde-mailako integrazioa bultzatzeko ekimenak,Dohako Errondan hartutako erabakiak aski onak otediren zalantzan jartzeak eraginda sustatukoak.Hirurogeiko hamarkadaz geroztik kontinente guztietanugaritu ziren merkataritza-guneen eskemak osotradizionalak ziren (besteak beste, EB, AndeetakoItuna, MERCOSUR edo CARICOM Latinoamerikan,ASEAN Ekialdeko Asian edo ECOWAS, SADC etaCOMESA Afrikan), eta Europari dagokionez,ekonomia- eta diru-batasuna lortu arteko prozesua izanda abian, geografikoki ondoan daudenak lehenetsita etabazkideak hautatzeko baldintzak jarrita; baina orainmegaeskualdeen eskemak sortu dira, kideen aniztasunaonartuta, estrategia gisa. Hala, eskualde-mailakointegrazioko akordio zabalak sustatu dira, hala nolaEuropar Batasunaren eta Kanadaren artean (CETA),

Europar Batasunaren eta AEBen artean (TTIP), AEBeneta Pazifikoko hamaika estaturen artean, Japonia barne,eta, horiez gain, Txinak sustatutakoa, RECEP(Eskualde Integrazioko Erakunde Ekonomikoa), bestehamabost herrialde erakarri dituena, haien arteanASEAN erakundeko hamar estatuak, Hego Korea,Zeelanda Berria, Australia, India eta Japonia.Ekonomiaren alorrean garapen-maila desberdinekoherrialdeek parte hartzen dutenez, haien eskemairekiagoa da eskualde-mailako integrazioko eskemaklasikoa baino; hala ere, kostuak eta etekinakbanatzeko barne-mekanismorik ez dute, eta lehenadierazitako erronka globalei ez diete berariaz aurreegiten. Haien helburua, batik bat, merkataritzaren etainbertsioen geldialdiaren arazoari irtenbidea ematea da,munduko ekonomia eskualdeka antolatuta.

Integrazioaren spaghetti bowl hori administratzeakdakartzan arazoak arazo, merkataritza-alorrekoarazoak eta atzerriko inbertsioei buruzko gatazkakeragozteko arau-esparru bat sor daiteke akordiohorien bidez, bai eta, ziurrenik, gerora esparruhorietan gehituko diren gainerako kapituluetan sordaitezkeen gatazkak ere bai. Hau da, munduko botereekonomikoaren banaketa berrantola dezakete akordiohoriek, denek arau berberak dituztela. Bestalde,merkataritzaren eta inbertsioen protagonista nagusiek(AEBak, EB, Txina, Japonia, India eta Australia)akordio batean baino gehiagotan parte hartzen dutenheinean, litekeena da merkataritza-integraziokoeskemen arteko lankidetza-mekanismoak sortzea,beren arteko lehia eragozte aldera.

Estatuaren itzulera

Hala eta guztiz ere, AEBetako egungo presidenteDonald Trumpek uko egin dio EBrekin negoziatzenjarraitzeari eta TTIP akordioari, etamegaeskualdeekiko zeuden itxaropenak zapuztu egindira, eta, horrezaz gain, ahulduta zuen lidergoekonomikoa berreskuratzeko megaeskualdeakAEBentzat bitarteko bat izan zirelako susmoakindarra hartu du.

Baina nazioarteko konpromisoekiko mesfidantza ezda Trumpen kontua bakarrik, Brexita da horren besteadibide bat. Neurri protekzionistak ezartzen ari diraeta zenbait kapital-mugimendurentzako kontrolakjarri dira berriro, eta hori guztia kontuan hartutanazioarteko merkataritza ez dela hazi edo ez delamunduko hazkunde ekonomikoari eusteko behar

6. 2030 agendaren analisia kontsultatu nahi izanez gero, PabloJosé Martínez Osés egilearena duzu eskuragarri (2017):«Boterearen analisia 2030 agendan: garapenaren paradigmaaldatzeko aukerak», MgE dosierrak, 26. zk., 2017ko uda.Webgunean kontsulta daiteke.

11

beste indarrez hazi. Horren harira, mundukoekonomia desglobalizazio-prozesuan dagoela esatenduenik ere bada.7 Paradoxikoa badirudi ere, behin-behineko egoera delako itxaropenak Txinan daudejarrita; hau da, merkataritza- eta inbertsio-jarduerakmunduan barrena egitearen aldeko apustua egin duTxinak eta ez zaio kritikarik egiten harenprotekzionismoari, lan-alorreko jardunbideei,ingurumen-alorreko bidegabekeriari, ez eta sistemapolitikoari ere, Txinako Alderdi Komunistaren azkenbiltzarrean, 2017ko urrian, berretsia.

Beste modu batera esanda, nazioarteko gobernan-tzaren agintea berriro ere estatuek duten egoerapolitiko eta ekonomikoa sendotzen ari da, gaiglobaletan esku hartzekogaitasunik ez zutela adierazi etazenbait urteren buruan. Mundumultipolarra da egungoa, garaibateko potentziek eta potentziaberriek oso bestelako interesak etamotibazioak dituztela.8 LidergoaAEBek eta Txinak edukitzeazgain, Europar Batasunak —edozein dela barruko indarrenazken emaitza—, Indiak,Australiak eta Japoniak ereizateak, tentsioak sortzea eragotzidezake, beren arteko botere-banaketa ez baita berdina, eta,beraz, batzuen jardunak bestebaten edo batzuen nagusitasun-nahia apaldu dezake.

Hala ere, estatuaren itzulerarekin haiek berekirekitako zirkulua ixten ari dela badirudi ere, egoera

berez, lehen ere adierazi dugunez, joan den mendekolaurogeiko hamarkadako egoeraren oso bestelakoa da,nahiz eta garai hartan eta gaur egun ere AEBek etaErresuma Batuak agindu zer norabide hartu. Egun,inoiz ez bezalakoa da elkarrekiko dependentzianazioartean, eta konektagarritasuna eta ezagutzakinolako herrialde-mugarik gabe eskuratzea bermatzenduten teknologiak ditu euskarri. Horrez gain,multipolarra izatea eta eskualde-mailako erabakiakhartzea bateragarriak dira, eta, batez ere, arazoglobalei buruzko subiranotasun kolektiboa eratzenduten parte-hartzeko instantziak edukita.

Arazo globalei buruzko kontzientzia kolektiboadenez, gobernuek ezinbestez izan behar dituzte beren

artean harremanak etengabe, etaezinbestez bilatu behar dituztekonponbideak denentzat. Denonarazotzat hartzen ditugun horieiirtenbidea emateko, lankidetzasendotzea da gakoa. Ez du xedeizan behar konpromiso zurrun etaaldagaitzak dituen instituzioindartsu bat lortzea, baizik etainstituzio malgu bat lortzea,arazoen araberako akordioaklortuko dituena; G8 taldea edoG20 taldea egoera berriarenaitzindari izan daitezke.9

Migrazio-mugimenduei buruzkodesadostasunak ez dira oztopoklimari buruzko konpromisoeieusteko, eta lurraldeen artekoeztabaidak ez dira eragozpen

energia-azpiegituretan lankidetzan aritzeko.

Gaur egun uztartuta daude gero eta handiagoa denelkarrekiko dependentzia eta multipolaritate berria,egoera interpolarra,10 eta, aldi berean, berriro sortzenari dira garai bateko kontzeptua berreskuratzekobaldintzak; hau da, globalean pentsatu eta tokian ekinkontzeptua berreskuratzeko. Rodriken trilemariberriro helduta, globalizazioaren indar ekonomikoakahultzen badira eta arazoak globalak baldin badira,presio demokratikoa baliatu beharko da estatuetako

Rodriken trilemari berrirohelduta, globalizazioaren indarekonomikoak ahultzen badiraeta arazoak globalak baldinbadira, presio demokratikoabaliatu beharko daestatuetako politikek ondasunpubliko globalak sor ditzaten.Ongizate kolektiboa(unibertsala) lortzekoeskakizunak, zergatik ezgehitu estatuetako politikanazionaletan?

7. 2016an munduko merkataritzak %1,6 egin zuen gora,hazkunde-tasarik txikiena krisiaz geroztik. 2008. urtetik2016ko urrira bitartean, G20 taldeko ekonomiek nazioartekomerkataritzaren inguruko 1.671 neurri murriztaile ezarrrizituzten, eta haietatik %30 BRIC multzoko herrialdeek.Gerora, 408 bertan behera utzi dira, eta 2016az geroztikprozesu protekzionista moteldu egin da. Oraindik ereindarrean dauden neurrien erdia dumpingaren aurkakoneurriak dira, eta gainerakoen artean, nabarmentzekoak diramerkataritza distortsionatzen duten politikekin, hala noladiru-laguntzen politikekin, zerikusia dutenak. Iturria:Majumdar, R. (2017): «Why reversing globalization may notbe a good idea», Deloitte Insights, Global EconomicOutlook, Q3 2017. Webgunean dago eskuragarri.

8. Huntington, S. (1999): «The Lonely Superpower», ForeingAffairs, 78. liburukia, 2. zk., martxoa/apirila, 1999, 35-49.or.

9. G20 taldean Afrikako ekonomiak kontuan behar beste ezhartzea kritikatu da, eta Afrikako Batasunak ere parte hartutakonpon daiteke.

10. Grevi, G. (2009): «The interpolar world: a new scenario»,European Union. Institute for Security Studies, OccasionalPapers, 2006ko ekaina, 79. zk.

12

politikek ondasun publiko globalak sor ditzaten.Ongizate kolektiboa (unibertsala) lortzekoeskakizunak, zergatik ez gehitu politika nazionaletan?

Hona hemen galdera beste ikuspuntu batetik: posibleal da nazioarteko instituzio-sistema sendo eta beharbesteko gaitasuna duena sortzea eta kontuak emanditzan eskatzea, baldin eta ez baditugu estatu sendo etabehar besteko gaitasuna dutenak eta kontuak emanditzaten eskatuko zaienak? Aldeko beste arrazoi batematea merezi du: oso arriskutsua litzateke konfiantzaizatea nazioarteko hartu-eman ekonomikoenbipolarizazioarekiko; hau da, isolazionista samarra denAEBen eta nagusi izan nahi duen Txinaren arteanbipolarizazioarekiko konfiantza. Estatu bakar bat ereez litzateke salbuetsi behar arazo globalenerantzukizunetik. Eta ahalmena duen estatu bakar batekere ez luke bere jarduketa jarri behar besteenerantzunaren baitan. Grevik adierazitakoaren arabera,egiaztatuta dago egoera multipolar berrian ahuldutadagoela boterearen eta eraginaren arteko lotura. Nahizeta boterea etengabe egiten den ageriko, beste alorbatzuetan estatuek, edozein dela haien boterea, irabazieta galdu egiten dute izen ona eta, beraz, besteekikoeragina. Garapenerako lankidetza-politikak,nazioarteko migrazioarekiko jarrera, pertsonen artekodiskriminaziorik eza bultzatzeko politiken emaitzak etagiza eskubideekiko errespetua, baina, baita ere, klima-aldaketaren aurkako jarduerak eta karbonogabeziarakojarduerak adibide bikainak izan daitezke arazo globalakestatu bakoitzaren arazotzat hartzen direla adierazteko.

Nazioarteko lankidetzaren esparrua nik irabazten duteta zuk irabazten duzu (win-win) motakokonponbideak izan ditzaketen arazoak identifika-tzearen baitan dago. Horren harira, gogoan izan behar

da nazioartean, aberatsen eta pobreen artekoaspaldidaniko bereizketaz gain, badirela bestebereizketa batzuk, zerikusia dutenak jarrerekin, halanola partaidetza demokratikoaren aurrean, erlijioarenalorreko ideien aurrean eta merkatuari ematen zaiongarrantziaren aurrean erakusten den jarrerarekin, edo,baita ere, kapitalismo-ereduen aurrean erakusten denjarrerarekin, eta, nola ez, subiranotasun-lagapenpotentzialaren aurrean adierazten direnekin. Horrekguztiak asko murrizten ditu ahalegin kolektiboaegiteko aukerak; hala ere, atxilotuaren dilemaderitzon jokoak agerian uzten duenez, lankidetzakoestrategiak askoz eraginkorragoak dira lehiakoestrategiak baino. Hortaz, Garapen IraunkorrerakoHelburuak lortzeko akordioa berretsi berri denez, osokontuan izan behar da Nazio Batuen sistemakmobilizaziorako erakutsi duen gaitasuna. Instantziaguztiek hartu behar dute parte, denonak diren arazoeiirtenbidea emateko.

Proposamena ez da interpretatu behar estatuei boteregehiago emateko aldarrikapen gisa, baizik eta gizarteaeta politika antolatzeko estatuek dituzten ereduenaniztasuna onartuta egindako proposamen gisa. Garaibateko instituzio globalek estatuen politikeneraginkortasuna hobetzen lagundu behar dute, eta ezdute zertan instituzio berrientzako eredu izan,malguagoak izan behar baitute, helburuak etakonpromisoak lehenetsi behar baitituzte prozedureneta erregelamenduen aldean, nahiz eta horiek erezaindu behar dituzten. Eta horrezaz gain, kontuakeman behar baitituzte ez-betetzeen eta jarrerainsolidarioen arriskuen aurrean.

Azken batean, erantzukizuna, konpromisoak etaarauak. �

13

Munduko finantza-krisiaren gertaerak direla eta,aspaldiko urtetan ez bezalako elikadura-krisia

bizi izan zuen gizateriak 2006. urtetik 2008. urterabitartean. Elikadura-krisi horren arrazoia, oraingoan,ez da eskaintza izan, baizik eta elikagaien prezioa.Esate baterako, gizateriaren elikaduraren %60 gariak,artoak eta arrozak osatzen dute,2 eta izugarri garestituziren mundu osoan, zereal horiek ekoizten dituztenherrialdeetan prezioek gora egin zutelako 2006an;zenbait herrialdetan %40 garestitu ziren. Elikagaienprezioen bilakaera neurtzeko FAOk (Elikadura etaNekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea) erabiltzenduen indizeak %9 egin zuen gora 2006an, eta %37,berriz, 2007an.3

Faktore askok eragin zuten 2007. eta 2008. urteetanelikagaiak garestitzea. Faktore guztietatik, ordea,aipatzeko modukoa da zerealak, hala nola artoa,bioerregaiak egiteko erabiltzen hasi izana. Izan ere, artoalehen garestitzen hasia bazen, are gehiago garestitu zen,eta, ondorioz, kontsumitzaileek artoa beste elikagairenbatekin ordeztu behar izan zuten; egoera halakoa izanik,oinarrizko beste zereal batzuen eskariak gora egin zuen,esaterako, gariaren eta arrozaren eskariak, eta haiek eregarestitu egin ziren. Gainera, garai hartan elikagai-erreserbak —aspaldidanik ezbaian, garestiakdirelako4— bereziki txikiak ziren. Horrezaz gain, zerealnagusien uztak aurreko urteetakoak baino urriagoakizan ziren, eta horrek gerokoen merkatuetan prezioekgora egitea eragin zuen, eta, hala, merkatu horietanespekulatzea xede hartuta sekulako finantza-baliabideak

inbertitu ziren, subprime hipoteken krisitik etahigiezinen alorreko burbuilatik ihes egin nahian.Prezioak are gehiago garestitu ziren inbertsioaknekazaritzara bideratu zirelako, eta finantza-espekulazioko gorabeherek nekazaritzako etaabeltzaintzako produktuen merkatuei bete-betean eraginzien. Faktore horiek guztiek eragin zuten nekazaritzakoelikagai nagusien prezioak, zenbait urtez jarraianmerkatu eta gero, inoiz ez bezala garestitzea, bai barrukoprezioak bai nazioartekoak.

Gainera, sektorera kapital-funtsak eta inbertsio-funtsak iritsi ziren lehenbizikoz, eta horrekin bateralurra kudeatzeko beste modu batzuk sortu ziren, baieta arazo larri bat ere: lur-sailen akaparamendua etaalokairua. Hala, zenbait herrialderen instituzionaltasunahula tarteko, ekoizpen estentsiboak eskala handianziurtatu zituzten, bide eman ziotenak elikagaieninguruko espekulazioari.

Egoerak okerrera egin zuen, latza bilakatu zen:elikadura-segurtasun gabeziako egoeran 848 milioilagun zeuden 2007an eta 923 milioi lagun, 2008an.Datu horiek agerian uzten dute milaka eta milakapertsonek bizi izan zuten gosearen eta elikagai-gabeziaren larritasuna, baina baita elikagaiengarestitzeak geopolitikan eta ekonomian duen eraginaere. Munduko elikadura-segurtasunari buruz FAOk2008an egindako txostenak (SOFI deritzo txostenari,ingelesez) argi eta garbi adierazi zuen egoera:«elikagaien prezioen igoera da munduan goseakdagoen pertsonen kopuruak gora egitea eragiten duenfaktore nagusia, eta gehiago eragiten die emakumeakburu diren familiei eta pobreenei».5

GOBERNANTZA INKLUSIBOKO PROZEDURAK: ELIKADURA-SEGURTASUNAREN MUNDU KOMITEA1

Yon Fernández de LarrinoaEkonomialaria, elikadura-segurtasunean aditua, FAO

1. Irakasle José Esquinas Alcázar jaunari eskainia, egindako laneskergatik; Baliabide Filogenetikoei buruzko NazioartekoItunaren aita. Beste nonbait jaio izan balitz, zalantzarik gabesir, lord edo beste zerbait gehiago izango zen. A zerherrialdea gurea, penagarria gai ez izatea haren lanarenhanditasunaz ohartzeko. Egin zuen lana gertutik ezagutudugunontzat, gure errespetu, miresmen eta maitasun guztia.

2. What the world eats?, FAO,<http://www.fao.org/docrep/u8480e/u8480e07.htm>

3. FAO, Food Outlook2007,<http://www.fao.org/docrep/010/ah876e/ah876e00.htm>

4. Enseñanzas de la crisis alimentaria Mundial 2006-2008,FAO, <http://www.fao.org/docrep/014/i2330s/i2330s04.pdf>

5. FAO, SOFI (2008): The State Of Food Insecurity 2008,<http://www.fao.org/docrep/011/i0291e/i0291e00.htm>. Kal-kulatzen da 2009an mila milioi lagun baino gehiago zeudelamunduan elikadura-segurtasun gabeziako egoeran; hau da,2008an baino ia 180 milioi lagun gehiago (FAO, ELGE etabeste batzuk, 2011: Price vola- tility in Food and AgriculturalMarkets: Policy Responses, 2011, <http://www.oecd.org/agriculture/pricevolatilityinfoodandagriculturalmarketspolicyresponses.htm>

14

Horrenbestez, 2008. urtean, elikadura-segurtasunareninguruko kezka munduko buruzagi nagusien agendangehitu zen, Frantzia, AEBak eta EB buru zirela, eta,gainera, inoiz ez bezala, klima aldaketari eta garapeniraunkorrari buruzko eztabaidetan gai nagusitzathartuta.

Elikadura-segurtasunari buruzko eskuliburu zaharreieta aspaldidanik jasota zeudenei hautsa kenduzitzaien, gogora ekartzeko, gaurkotasunak berakdistirarazita, zeinen garrantzitsuak diren lauoinarrizko ardatzak: elikagaiak egotea edoeskuragarri izatea, eskuratzeko aukera edukitzea,egonkortasuna, eta erabilera edo aprobetxamendua.Kontua ez zen elikagaiak egotea edo eskuragarriizatea, 70eko krisian gertatu zena, ez eta eskuratzekoaukera edukitzea ere, Bengalako goseteei buruzAmartya Sen-ek adierazi zuena; gakoa egonkortasunazen, hirugarren oinarrizko ardatza, hainbestetanaintzat hartzen ez dena, erabilera edoaprobetxamendua hartzen ez den bezala. Testuinguruhorretan, L’Aquila hirian 2009an izan zen G8taldearen 35. goi-bileran, elikagaien prezioen igoerakeragindako krisia izan zen gai nagusietako bat,agerian utzita 2050. urterako aurreikusitako bederatzimila milioi lagun elikatu beharrak piztu duen kezka.Gaur egun ekoizten dena kontuan hartuta, elikadura-ekoizpenak %70 baino gehiago hazi beharko luke,elikagai-eskariari aurre egiteko; eskaria, bestalde,hirietatik egingo da, munduko biztanleen erdia bainogehiago makrohirietan biziko baita.6

Bada, hortaz, lehenbiziko erantzunetako bat NazioBatuen instituzionaltasunaren barruan eman zen, etazehazki, FAOren barruan.

Nazio Batuak, gobernantza eta herritartasuna

Oinarri humanista eta bakea lortzea eta iraunarazteaxedetzat hartuta eratu zen Nazio Batuen Erakundea1945eko urriaren 24an —artean II. Mundu Gerraamaitu gabe zegoela—, eta hala adierazita dago argi etagarbi eratze-gutunean eta helburuetan, gutunarenatarikoan:

GU, NAZIO BATUEN HERRI GARENOK, XEDEDITUGU hurrengo belaunaldiak gerrak berekin

dakartzan atsekabetatik babestea, gure bizitzan bi aldizgizateriari ezin adierazizko oinazeak eragin baitzaizkiojada; gure ustea berrestea, dela gizakiaren oinarrizkoeskubideetan, dela gizonen eta emakumeen artekoeskubide-berdintasunean, eta dela nazio handi etatxikien eskubide-berdintasunean; tratatuetatik etanazioarteko zuzenbidearen beste iturri batzuetatiksortutako betebeharrak errespetatzeko eta justizianagusitzeko baldintzak sortzea; aurrerapen sozialasustatzea eta, askatasunaren kontzeptu zabalagoa oinarrihartuta, bizi-maila hobetzea; ETA XEDEAK HORIEKIZANIK, tolerantzia baliatzea elkarrekin bakeanbizitzeko, bizilagunak garen aldetik; nazioartean bakeaeta segurtasuna iraunarazteko gure indarrak batzea;ziurtatzea indar armatua denon intereseko zerbitzurakobaino ez dela erabiliko, eta horretarako printzipioakonartzea eta metodoak ezartzea; eta herri guztienaurrerapen ekonomikoa eta soziala sustatzea xede duenmekanismo bat erabiltzea nazioartean.

Harrezkero, 1945. urteaz geroztik, ezin konta ahalagauza aldatu dira, eta aldaketa horiek mundukogobernantzan izan dute eragina. Besteak beste, hirufaktorek izan dute zuzeneko eragina mundukogobernantzan:

1. Nazio Batuen dimentsioak berak. 51 herrialdekeratu zuten eta, egun, 193 estatuk osatzen dute, etabeste hiru estatu behatzaile gisa,7 «herrialde bat,boto bat» araua errespetatzen dutela.

2. Telekomunikazioen garapenak, inoiz ezbezalakoak; mugimendu politiko eta sozialantolatuetan eta koordinatuetan herritarrakmobilizatzea eragin du horrek, parte hartu ahalizatea eskatzen baitute.

3. Nazio Batuen hasierako erabakimen-espirituazatikatzeak; programa eta agentzia ugari sortu diraeta Nazio Batuen Erakundean sartu, bai etaeskualdeetako eta nazioarteko geopolitikan eraginaduten hainbat bloke edo talde ere, hala nola G7,G8, G20, GRULAC eta G77.

Faktore horien guztien ondorioz, bistan dagogobernantza-modu inklusiboagoak eta ordezkaritzahandiagokoak behar direla. Nazio Batuen erakundeajoera horren jakitun da, Antonio Guterres idazkarinagusiak aitortu duenez Nazio Batuen Biltzarrekohitzaldian, 2017ko irailean.8 Baina eztabaidaren

6. How to feed the World in 2050, FAO, <http://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf>

7. Palestina, Vatikanoa eta Maltako Ordena.8 <https://www.un.org/sg/en/content/sg/speeches/2017-09-

18/secretary-generals-reform-remarks> eta<https://www.un.org/sg/en/content/sg/speeches/2017-09-19/sgs-ga-address>.

15

emaitzak argitu bitartean, munduko elikadura-segurtasunaren alorreko erronkei konponbideaemateko erakundearen barruan emandakoaurrerapausoak ekarriko ditut gogora.

Gobernantza berria, elikaduraren alorreko erronkaberriei aurre egiteko

Beharbada L’Aquila hirian (Italia) elkartu ziren lidergutxik zuen gogoan Elikadura Segurtasunaren MunduKomitea, zeina 1974. urteaz geroztik urtero biltzenbaitzen elikadura-segurtasunaren alorreko erronkeiburuzko gaik aztertzeko. FAOren Komite horrek9

garrantzia galdu zuen pixkanaka, eta haiek emandakogomendioek eta arauen alorrean egindako lanak ezzuen lortzen nahi beste oihartzun. Egia da partehartzeko arauak zorrotzak zituela, eta horrekenbaxadoreen, ordezkarien eta nekazaritzakoministroen arteko eztabaida-prozedurak endogamikosamarrak izatea eragiten zuela eta, zenbaitetan,protokoloak gehiegizkoak izatea ere bai. Nahiz etairitzia Nazio Batuen Ekonomia eta GizarteKontseiluaren bidez jakinarazi Nazio Batuen BatzarNagusiari, bai eta FAOren Konferentziari ere,Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearen egitekoaelikadura-segurtasunari buruzko eztabaida globaletanlausotzen ari zen. Komite bat gehiago besterik ez zen,erabakiak eta iritziak kideetara mugatzen zituena.

Nolanahi ere, eta Nazio Batuen sisteman onartutakojarraibide komunen arabera, gizarte zibilak, gobernuzkanpoko erakundeek (GKE), akademiek etaunibertsitateek behatzaile gisa parte har zezaketen;behatzaile-estatusa kategoria formala da estatuzkanpoko erakundeentzat, eta eskaera formala NazioBatuen Erakundeari idatziz egin ondoren aitortzen da.Behatzaile-estatusak esan nahi du, FAOri dagokionez,aukera duela bileretara joateko, iritziak entzuteko etaparte hartzeko, beti ere denbora badu eta halaeskatzen badio agendako kasuan kasuko gaiabideratzen duen presidenteak. Gaur egun eta 1944.urteaz geroztik, estatus formala duten ehunkaerakunde daude FAOn. Baina parte hartzekoprozeduren mugak tarteko, elikadura-segurtasunari

buruzko mundu-mailako eztabaidan berezikinabarmendu ziren mugimendu eta erakunde gehienakez ziren estatus formalarekin erregistratutakoerakundeen multzokoak. Behatzaile gisa partehartzeko estatus formala ez zuten ez ElikaduraSubiranotasuneko Nazioarteko PlangintzarakoBatzordeak, ez Vía Campesina mugimenduak, ezagroekologiaren aldeko gizarte-mugimenduek etaerakundeek.

Hala eta guztiz ere, nekazarien parte-hartzearidagokionez, FAOk garrantzi handiko aurrekariak ditu;izan ere, haien iritziak oso baliozkotzat hartzen dituzte,nekazariek elikagaiak ekoizteaz gain, klima- etaelikadura-alorretako krisiaren ondorioak zuzenean bizibaitituzte. Esperientzia aitzindari adierazgarri etaetorkizunari begira garrantzitsuenetako bat BaliabideFitogenetikoei buruzko Nazioarteko Ituna izan zen(Ituna),10 ezagunagoa Hazien Nazioarteko Ituna esanda.Aniztasun Biologikoari buruzko Hitzarmenaren ildokonazioarteko ituna da, eta elikadura-segurtasuna bermatubeharra aldarrikatzen du; irakasle José Esquinas Alcázarjaunak egindako lanaren, pertseberantziaren etaadorearen fruitu izan zen. Beharbada Espainiakoherritar batek ez du inoiz hainbesteko garrantzia edukieta jatorrizko herrialdean hain gutxi aitortu nazioarte-mailan egindako lana; izan ere, esfera aldeaniztuneangauzak beste modu batera egiteko bide eman zuen.

Itunaren bidez lortutakoari esker, eta elikagaienprezioen igoerak eragindako krisia dela-eta 2008.urteaz geroztik sortutako kezkaren ondorioz, gizartezibilak Elikadura Segurtasunaren MunduKomitearekiko interesa erakutsi zuen berriro,eragiteko eta parte hartzeko gunetzat hartu baitzuten,Itunaren bidez lortutakoa ikusi ondoren.

Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearenerreforma

Garrantzi handiko unetan beste askotan gertatu izanden bezala, halabeharrezko baina funtsezko topaketabat gertatu zen. Hain zuzen ere, honako hauek elkartuziren: etorkizun-sen handiko gizarte zibilekoliderrak;11 Komiteko zenbait herrialdetako (Jordania9. Berrogeita bi herrialdek sortu zuten FAO erakundea 1945eko

urriaren 16an, Nazio Batuak baino astebete lehenago, Que-becen (Kanada), xedetzat hartuta gosea eta malnutrizioa de-sagerraraztea, eta munduko elikadura-sistema eragikortasu-nez kudeatzea. Egun, FAO 194 herrialde kidek, bi elkartekidek eta erakunde kide batek, EBk, osatzen dute.<http://www.fao.org/world-food-day/history/es/><http://www.fao.org/about/who-we- are/es/>

10. <http://wwwfao.org/plant-treaty/es/>11. Elikadura Segurtasunaren Mundu Komiteari buruzko iruzki-

nak ikusgai hemen:<http://www.fao.org/docrep/meeting/019/k8933s.pdf> y<http://www.fao.org/tempref/docrep/fao/Meeting/018/k7197e.pdf>

16

2009ko erreformaren ondorengo egiturak Idazkaritzasendo bat du eta, horrezaz gain, elkarrekiko erlazioaduten hiru ardatz; hauek dira hiru ardatzak:15

1). Mahaia. 12 herrialde kidek16 osatzen dute, ziklokatxandakatzen dira eta Komitearen adar betearazleada.

2). Aholku Batzordea. Nazio Batuen erakundeetako,gizarte zibileko, sektore pribatuko, akademietako,ikerketa zentroetako eta fundazioetako ordezkariekosatzen dute.

3). Eta Goi-mailako Adituen Taldea.17 Komiteakerabakiak hartzeko oinarri duen hirugarren ardatzada. Adituen Talde horrek, halaber, presidente bat18

eta elikadura-segurtasunaren eta elikadurareninguruko gaietan ospe handiko 15 zientzialarizosatutako zuzendaritza-talde bat ditu.

Erreforma-negoziazioetan, organo betearazlean edoMahaian parte hartzeko aukera eman zitzaion gizartezibilari. Baina gizarte zibilak Aholku Batzordeanparte hartzea onartu zuen, eta, aldi berean, adierazizuen erabakia eta azken erabakien erantzukizunaherrialdeetako ordezkariei zegozkiela. ElikaduraSegurtasunaren Mundu Komitearen eztabaida-prozesuetan parte hartzeko modu bat izan zen,nolabait ere urrunetik parte hartzeko modu bat, eta,beraz, eztabaidarako zein agendarako gaiakproposatzeko eta Komitearen baitan kabildo-lanakegiteko askatasuna zuen.

Aholku Batzordea 2009ko erreforman zehaztutakobost taldeetako ordezkariek osatzen dute; hain zuzen

eta Guatemala, besteak beste) ordezkariak,elkarrizketarako beste formula batzuk asmatzekogogoz; eta FAOko Idazkaritza, berritzeko etaaldaketak egiteko eta egiten laguntzeko prestutasunezeta gogoz.12 Alderdi guztietan ados egon gabe, bainadesadostasunak eta adostutakoak errespetatuz zeintxalotuz, elkarrekin jarri zuten abian heldutasunpolitiko handiko elkarrizketa-prozedura bat, xedehartuta Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearenjarduna erregulatzen zuten barne-arauak berrikustea.Prezioen igoerak 2008an eragindako krisia nolabaitbizi izan zuten eragile guztiak kontuan hartzekoborondatea erakutsi zuten, eta, hala, 2009an,Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearenerreforma integrala gauzatu zen, bai egiturarenbarruko mekanismoak, bai parte hartzeko arauak.13

Honela zioen ohartarazpenak:14 «2009an, Komiteaerreformatu egin zen, xede izanik elikadura-segurtasunari eta nutrizioari buruzko mundukoeztabaida hobeto ardaztea, emaitzak lortzerabideratzea eta inklusiboagoa bilakatzea. BehinElikadura Segurtasunerako Mundu Komiteaerreformatuta, asmoa da nazioarteko etagobernuarteko plataforma inklusiboagoa egitea,alderdi interesdun guztiek koordinatuta lan egindezaten, elikadura-segurtasuna eta nutrizioa guztioibermatze aldera. Elikadura Segurtasunerako MunduKomitea erreformatzearen xedea izan zen Komiteakkrisiei epe laburrean aurre egin ahal izatea, bainabaita egiturazko arazoei epe luzean aurre egin ahalizatea ere. Elikadura Segurtasunerako MunduKomiteak urtero aurkezten dizkio txostenak NazioBatuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluari».

Horrek guztiak erabat aldatu zuen eztabaidapolitikoetan inklusioaren beharrari buruzko pertzepzioa.Elikadura Segurtasunerako Mundu Komiteareninformazio-liburuxkan ere honako hau adierazi zuten:«Elikadura Segurtasunerako Mundu Komitearenprozedura: elikadura-segurtasunean eta nutrizioaninteresa duten alderdi guztiei ematen die hitza;ikuspuntuak eta esperientziak truka daitezen sustatzendu; datu enpirikoak eta analisi zientifikoak ditu oinarri;gomendio eta jarraibide zehatzak formulatu daitezenbultzatzen du; eta erantzukizuna sustatzen du».

12. Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitea 2009anerreformatu zen uneko herrialde kideen zerrenda:

<http://www.fao.org/tempref/docrep/fao/Meeting/017/k6250e.pdf>.13. <http://www.fao.org/tempref/docrEp/fao/Meeting/018/k7197epdf>14. <http://www.fao.org/3/a-az902s.pdf>

15. CFS Reform Document, 2009, FAO, <http://www.fao.org/fileadmin/templates/cfs/Docs0910/ReformDoc/CFS_2009_2_Rev_2_E_K7197.pdf>

16.Mahaia honela osatu zen: presidente bat, bi herrialde Afrika,Asia, Europa, Ekialde Hurbila eta Afrika Iparraldeaeskualdeetako bakoitzeko, Ipar Amerikako herrialde bat etaPazifikoko hego-mendebaldeko herrialde bat.<http://www.fao.org/cfs/cfs-home/about-cfs/structure/es/>

17. <http://wwwfao.org/cfs/cfs-hlpe/about-the-hlpe/en/>. Hauekdira Adituen Taldearen helburuak: «Elikadura-segurtasunaren eta nutrizioaren unean uneko egoera etaegoera hori eragin duten arrazoiak ebaluatzea eta aztertzea;politikekin zerikusia duten gai espezifikoei buruzkoaholkuak ematea eta anilisi zientifikoak egitea, oinarrihartuta eskuragarri dauden ikerketa, datu eta azterketatekniko goi-mailakoak; unean-unean sortzen diren arazoakidentifikatzea; eta oinarrizko foku-eremuetan ekintzak etakontuan hartu beharrekoak izan daitezkeenak lehenestenlaguntzea kideei».

18. Goi-mailako Adituen Taldeko lehenbiziko presidentea M. S.Swaminathan irakaslea izan zen, iraultza berdearen aita.

17

ere hauek dira:19 «1. Nazio Batuen erakundeak etasistemako beste organo batzuk; 2. Gizarte zibilekoerakundeak eta gobernuz kanpokoak, bereziki taldehauen ordezkari direnak: nekazaritzako lur-eremutxikien jabeak, arrantzaleak, abeltzainak, lurrikgabeko nekazariak, hirietako pobreak, nekazaritza-eta elikagai-sektoreetako langileak, emakumeak,gazteak, kontsumitzaileak eta herri indigenak; 3.Nekazaritza-ikerketarako nazioarteko erakundeak; 4.Nazioarteko eta eskualdeetako finantza-erakundeak,hala nola Munduko Bankua, Nazioarteko DiruFuntsa, garapenerako eskualde-bankuak eta MundukoMerkataritza Erakundea; eta 5. Sektore pribatukoelkarteak eta fundazio filantropikoak».

Adituen Taldeak nazioarteko beste aditu batzukizendatzen ditu, Mahaiak hautatutako gaiak urtebetezlanduko dituzten lantaldeak osatzeko, eta gai horiek,gero, urtero urrian izaten diren osoko bilkuretaneztabaidatzen dira. 2009an sortu zenetik, AdituenTaldeak 12 txosten tekniko eman ditu argitara, etaerreferente bilakatu dira munduan. 2017an bi txosteneztabaidatu dira, bata basoei eta elikadura-segurtasunari buruzkoa, eta bestea nutrizioari etaelikadura-sistemei buruzkoa.

Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearenerreformak berebiziko eragina izan du mundukogobernantzan, erabakiek zuzenean eragiten dieteneragileei hitz egiteko eta iritzia emateko aukera emandielako, eta Nazio Batuen sisteman aitzindari izandelako eztabaida politikoetarako prozedurainklusiboetan. Hau da, osoko bilkuran ordezkariguztiei ematen zaie aukera maila berean partehartzeko: hori da Komitearen sekretua. Herrialdebatek iritzia ematen duenean, gero, sektore pribatuak,gizarte zibilak, fundazioek edo akademiek osobestelako iritzi bat ematen badute, kasuan kasuko gaiaeztabaidatzen da.

Nola bermatu gizarte zibilaren parte-hartzea?

Erreforma gauzatu zen, baina gero, zer? Nola osatugizarte zibilari zegokion lekua, ondo antolatuta etabehar bezala orekatuta ordezkaritza, ordezkari horiekmundu osoko nekazarien, laborarien, arrantzaleen etaemakumeen izenean hitz egin zezaten? Hau da,Aholku Batzordearen barruan gizarte zibilarentzat

izendatutako lau aulkiak nork beteko zituzten, nolaaukeratu lau ordezkari horiek? Sekulako erronka.

Gizarte zibilak heldutasun politikoa erakutsi zuenberriro, gizarte zibilak Elikadura SegurtasunarenMundu Komitean parte har zezan bultzatzeko tresnabaten bidez. Are gehiago, gizarte zibilaren parte-hartzea bultzatzeko antolaketa-proposamenaKomitearen dokumentu ofizialetako bat da,20 eta,horregatik, gaur Mekanismoz mintzo garenean,Komitearen 2010eko dokumentuetako bateandiseinatuta dagoen egiturari buruz ari gara.

Dokumentu horretan, gizarte zibileko 11 talde edocaucus identifikatzen dira, eta haietan ordezkatutadaude kontsumitzaileak, hirietako pobreak, lurrikgabeak, emakumeak, artzainak eta nomadak,arrantzaleak, nekazariak, laborariak, elikagaieninguruko egunsariko langileak, herri indigenak etaGKEak; horiek guztiak 17 azpieskualdetan antolatutadaude eta Koordinazio Komite bat osatzen dute, etaKomite horrek, beren artean eztabaidatu ondoren,Elikadura Segurtasunaren Mundu Komiterako lauordezkariak21 aukeratzen ditu.22 Koordinazio Komitehorrek, halaber, agendako eztabaidagaiei buruzkooinarrizko erabakiak hartzen ditu, bai eta gaiarenaraberako lantaldeei buruzkoak eta bilkuren artekodenbora-epeetan gizarte zibilaren parte-hartzeariburuzkoak ere.

Horrela sortu zen Elikadura Segurtasunaren MunduKomitearen barruan23 Gizarte ZibilarenPartaidetzarako Mekanismoa (GZM), gobernantzaglobaleko prozeduretan gizarte zibilak modu

19. <http://www.fao.org/cfs/cfs-home/about-cfs/structure/es/>

20. <http://www.fao.org/docrep/meeting/019/k9215e.pdf>21. Gizarte Zibilaren Partaidetzarako Mekanismoaren jarduteko

moduari buruzko dokumentuan 11 talde edo caucus hauekidentifikatu dira: a) lur-eremu txikiak dituzten nekazari-familiak; b) arrantzale artisauak; c) artzainak; d) lurrik gabeak;e) hirietako pobreak; f) nekazaritza- eta elikagai-sektoreetakolangileak; g) emakumeak; h) gazteak; i) kontsumitzaileak; j)herri indigenak; k) GKEk. Elikaduraren arloko nazioartekosegurtasunerako eta nutriziorako proposamena, ElikaduraSegurtasunaren Mundu Komitearekiko harremanetarakogizarte zibilaren Mekanismoa, CFS 2010/09, FAO, 2010,<http://www.fao.org/docrep/meeting/019/k9215e.pdf>

22. Are gehiago, 2012az geroztik GZMa zortzi ordezkari hau-tatzen hasi zen lau aulkietarako, inoiz hutsik ez geratzeko,eta postua uzten zutenen eta postua hartzen zutenen artekomemoria instituzionala bermatzeko. Hori ere oso erabakiestrategikoa izan zen.

23. <http://www.csm4cfs.org/es/>.

18

antolatuan parte hartzeko inoiz izan den tresnalanduena eta inklusiboena ziurrenik.

Gizarte Zibilaren Mekanismoak (GZM) etorkizunaribegira ideia paradigmatikoak izan ditu. Esatebaterako, erakunde handien ahalmena zein eragina etaerakunde txikiena bateragarriak dira, GZMk ez duberezko nortasun juridikoa baina bai kideek, eta,gainera, lehenbiziko ordezkariek uko egin ziotenberriro hautatuak izateari, lider berrien hurrengobelaunaldiari bidea uzteko.24 GZMa bitartekaritzaegiteko modu heldutzat hartzen da, gai izan baitabilkuren eta bileren arteko denbora-epeetan eztabaidateknikoetan laguntzeko.

Erreforma gauzatu zenetik, Elikadura SegurtasunarenMundu Komitea erreferente bilakatu da munduan,elikadura-segurtasunaren gobernantza parte-hartzailearidagokionez. Baina munduan erreferentzia izateaz gain,lege-alorrean garrantzia handiko bitartekoak ere sortuditu geroztik. Zalantzarik gabe, garrantzitsuena2012koa da: «Lurra edukitzearen, basoen etaarrantzaren gobernantza arduratsuari buruzkoborondatezko jarraibideak, elikadura-segurtasunarentestuinguruan».25 Nolanahi ere, GZMa hasi da arazoakedukitzen, hala nola finantzazio-alorrekoak,ordezkarien txanda-ketetarako mugigaiztasun-arazoak,GZMn barruan ordezkaritza txikia duten zenbaittalderekin (artzainak, herri indigenak, hirietakokontsumitzaileak) eta eztabaidetan agintzen dutenzenbait erakunderekin arazoak. Baina hala eta guztizere, gizarte zibilari iritzia jakinarazteko aukera ematendio oraindik ere, modu antolatuan eta ordezkaritzaerrespetatuta parte hartzeko aukera, alegia.

Eta aurrerantzean, zer?

Elikadura Segurtasunaren Mundu Komitearenerreformak sekulako eragina izan du FAOtik kanpo,bai eta Nazio Batuen beste komite eta batzordebatzuetatik harago ere. Izan ere, behatzaileen formulaez zen beste parte-hartze formula batzuk beharzituzten, aukera emango zutenak eztabaida dinamiko,partehartzaile, inklusibo, egoki ordezkatuak egiteko

eta, batez ere, ideia-aniztasuna oinarri hartutagobernantza globaleko erantzunak ahalbidetukozituzten eztabaidak egiteko.

Hori lortzea ez da erraza, aukera baitago herritarrakoinarri hartu eta partaidetzako erreformak egiteko eta,hala, herrialdekako boto-sistema erreformatzeko,zeinak boto-eskubide berbera ematen baitio,esaterako, nazio superpopulatuei eta populaziogutxiko uharte txikiei, hitzarekin zein botoarekiniritzia emateko berdintzat hartuta.

Egia da gobernantza inklusiboak zenbait arazoeragiten dituela partaidetzan, ordezkaritzan, kostuetaneta elkarrizketa-denboretan. Baina onura gehiagoeragiten ditu arazoak baino, nabarmen gainera.Telekomu-nikazioak garatuta ditugun garaiotan, jadaez du zentzurik ateak itxita eztabaidatzea gaipolitikoez, kasuan kasuko gaiak zuzenean eragitendietenek ere parte hartzeko aukera dutelakokomunikabide-sareei esker, eta kasik denboraerrealean parte hartu ere. Baina tradizio ideologikodesberdineko beste eragile geopolitiko batzukazaleratzen ari direla ikusita, adituen korronte batekatzerapauso bat aurreikusi dute, bai eskubideenikuspegiari dagokionez, bai hainbeste urte ondorenfinkatuta zeuden parte-hartzearen eta herritartasunarenikuspegiari dagokionez.

Bi dira arriskuak. Batetik, mekanismo murriztaileetaraeta ondo ordezkatu gabekoetara itzultzea, zeinetanherrialdeek beren kabuz eztabaidatzen eta erabakitzenduten. Eta bestetik, herritarren ordezkaritzarik gabekobaina kontrolatutako funtsak eta zuzendaritza politikoaduten gizarte-erakundeak gailentzea, eta haiekmugimenduetako lider historikoek eztabaidarakosortutako eremu politikoa hartzea.

Bi joera horiek azaleratu dira, eta haiei aurre egitekoformularik hoberena seguruenik izango da gizarte-mugimenduek heldutasun politikoa erakustea etamodu aktiboan parte hartzea arautze-prozesuetan.Horren harira, Elikadura Segurtasunaren MunduKomitearen esperientziak eredugarri izan beharkoluke gobernantza globaleko beste eremu batzuetanere. �

24. Eraketa-prozesu horretan, bereziki garrantzitsua izan zenElikadura Segurtasunaren Mundu Komiteak Kordoban 2011negin zuen bilera, Garapenerako Nazioarteko LankidetzakoEspainiako Agentziak finantzatua, Kordobako UnibertsitatekoGosearen Arukako Katedraren babesarekin.

25.Borondatezko jarraibideak, FAO, 2012,<http://www.fao.org/docrep/016/i2801s/i2801s.pdf>.

19

1. Botere-harremanak hartu-eman ekonomikoetan

Geopolitikaz hitz egitea denboran atzera egitearenantzekoa da, estatuak beste lurralde batzuetara hedatueta «bizi-espazio» batean garatu ahal izateko lurraldehoriekiko boterea justifikatzen zuten garaira itzultzea,hain zuzen. Kontzeptu hori Johan Rudolf KjellenSuediako geografoaren teorietan aipatu zenlehenbizikoz 1899an eta Alemaniako eskolak garatuzuen gero; baina politikari eta militar espantsionistekerabili zuten XX. mendeko 30eko hamarkadan, II.Mundu Gerra justifikatzeko. Teoria hori lotuta zegoenbaliabideekiko eta merkatuekiko botere-harremanadakarren beste ideia honekin: geoekonomia. Berez,geopolitika eta geoekonomia txanpon beraren bialderdiak dira, korronte neoliberalek globalizaziobilakatu dutena.

Jada 1500. urtean, inperioen zerizana erabat lotutazegoen merkataritza-politikarekin, eta politika horrekbotere-harremana zekarren, potentzia kolonialenaberen koloniekiko; hau da, erdigunearen botereaperiferiarekiko esaten zitzaiona. Ez da harritzekoa,beraz, gaur egun harreman hori bera izateakapitalismoaren bultzatzaileek gainerakoei inposatunahi dieten sistema global berriaren oinarria. Ez dafenomeno berria, II. Mundu Gerra ostean jada eraikibaitziren «ekonomia berria» zenaren oinarriak,gatazkan benetan garaile izandakoaren irudira etaantzera; Ameriketako Estatu Batuen irudira etaantzera, alegia.

Ekonomia britainiarrak porrot egin zuenez, BritainiaHandiak ezinbestez ireki behar izan zien inperioa IparAmerikako korporazioei eta merkataritzan botereazutenei. Beste hainbeste gertatu zitzaion bai Frantziarieta bai Holandari. Potentzia nagusia izateaz gain,Ameriketako Estatu Batuak «mendebaldekodemokrazien» hartzekodun nagusiak ere baziren,Ardatza osatzen zutenen aurkako gerran finantziatu

baitzieten, eta, ordainetan, AEBetako enpreseimerkatuak ireki egin behar izan zieten. MarshallPlana inbertsio-politikarako marketin-proiektu batizan zen; Europak dirua behar zuen eta AEBek eman,«baldintzapeko laguntza» esaten zaion sistemarenbidez. Alemania, Italia eta Japoniaren porrotarenondoren sortu ziren erakundeak «munduan ordenapolitiko eta ekonomiko» berria ezartzeko eratu ziren.Nazio Batuen Erakundea eta haren SegurtasunKontseilu pribilegiatua, Breton Woodseko sistema etaNazioarteko Diru Funtsaren eta Munduko Bankuarensorrera funtsezko elementuak izan dira dolarra nagusiden ekonomia globalaren eraikuntzarako, eta,bitxikeria gisa, guztiek egoitza AEBetan dute.

Yaltako eta Potsdameko Konferentziak1 egin osteansortutako sistema politiko konplexuan sortu zen«gerra hotza» esan zitzaion ordena geopolitikoglobala. Walter Lippmann kazetariak ezagutarazizuen termino berri hori 1947an, nahiz eta lehenagoerabili zuen Truman presidentearen aholkulariBernard Baruch-ek. Gero GATT2 akordioa sinatuzuten (akordio hori sinatu zutenen artean eratutakoegitura hori, egun, Munduko Merkataritza Erakundeada) eta haren bidez osatu zen ordena berriarenoinarria, nahiz eta arazoak izan zituen ElkarrenLaguntza Ekonomikorako Kontseiluaren (COME-COM) esparruan, Sobietar Batasuna buru zuenesparruan. Berez, «gerra hotza» bi sistema

GEOPOLITIKA ETA GLOBALIZAZIOA: INDAR-LERRO NAGUSIAK

Carlos PuenteAnalista politiko eta ekonomikoa*

* Ekonomialaria, abokatua eta politologoa. Analista politiko etaekonomikoa, eta Europako Batzordeko funtzionario ohia.

1. Yaltako Konferentzia Krimeako penintsulan dagoen hirisobietar horretan izan zen, 1945eko otsailaren 4tik 11rabitartean, eta honako hauek elkartu ziren: Franklin D.Roosevelt, Josiv Stalin eta Winston Churchill. PotsdamekoKonferentzia 1945eko uztailaren 17tik abuztuaren 2rabitartean izan zen, eta hauek hartu zuten parte: Josiv Stalin,Harry S. Truman AEBetako presidente berria eta ClementAttlee, Winston Churchill lagun zuela, hauteskundeak galdubaitzituen.

2. Estatu Batuak eta Mendebaldeko Europak 1948an adostuzuten GATT akordioa antolatzea (General Agreement onTrade and Tariffs – Muga-zergei eta Merkataritzari buruzkoAkordio Orokorra), nazioarteko merkataritza-erregimenbakarra ezartzeko eta muga-zergak murrizteko.

20

ekonomikoren ideologiaren arteko konfrontazio batzen: merkatua planifikazio zentralaren aurka.

Sistema kapitalista gailendu zitzaion ekonomiazentralizatuko sistemari. Ez zitzaion merkatuagailendu planifikazio zentralari, neoliberalismoa izanzen garaile, Reagan presidentea eta Margaret Thatcherlehen ministroa buru zirela; izan ere, SobietarBatasuna, Gorbachov eta Yeltsin buruzagien esku,ahulduta zegoen. Merkatua ez da txarra baliabideakesleitzeko sistema gisa, txarra dena da merkatuamanipulatzea haren funtzionamendua urratzen dutenformulen bidez, hala nola oligopolio, monopolio edokartelen bidez eta lehia murrizten duten jardunbideenbidez. Horrek guztiak sustatu du merkataritza-askatasuna eta kapital-faktorearen mugikortasuna.Ekonomia globalaren barruan, estatuen sistemapolitiko batean bizi gara.3

2. Merkantilismotik globalizaziora

Aurkikuntza geografikoekin baterako kolonialismoarenlehenbiziko faseetan, merkantilismoa izan zenerdiguneko boterea hedatzea eta haren zerbitzuraperiferia sortzea eragin zuen oinarri ekonomikoa;merkantilismo horrek merkatuen erreserba sustatuzuen metropoliaren onurarako, gainerako lehiakideguztiak baztertuta. Azken batean, baliabideakmonopolio gisara ustiatzea instituzionalizatu egin zen,esklabuen salerosketa barne, bilakatu zena, migrazioabehartuta, ekoizpen-faktore: hori izan zenmendebaldeko fortuna askoren jatorria.

Adam Smithek (1723-1790) idatzitako Nazioenaberastasuna liburua (1776an), eta ekonomialarimodernoengan eragin handia izan zuen DavidRicardoren (1772-1823) kostu konparatiboen teoriaerabakigarriak izan ziren liberalismo ekonomikoarenfilosofia osatzeko. Smithek, esku ikusezinametaforaren bidez, merkatua oinarrizkotzat hartuzuen prezioen sistema ezartzeko eta denon ongizatea

sustatzeko. Ricardok, bestalde, egiaztatu nahi izanzuen herrialdeak salgaien ekoizpenean espezializatuegiten zirela nazioarteko merkataritzan,lehiakideekiko abantailen bidez. Baina Ricardok ezinizan zuen aurreikusi ekoizpen-faktore guztiek ezzutela kapitalak adinako mugikortasuna izangomundu-mailan, hala nola lanak, eta ondorioak osotxarrak dira ekonomia global batean.

Korronte neoliberal modernoa Chicagoko eskolakoekonomialariek bultzatu bazuten, batez ere MiltonFriedmanek, egungo oinarriak aurkituko badituguAustriako eskolako ordezkari adierazgarrietako batizan zen Fredrich Hayek-en garaira jo behar dugu.Baina globalizazioak beste eskema ekonomiko batantolatu du, eskola horien ekarpen akademikoakgainditu dituena. Globalizazioa ulertzeko, ezinbestekoada eskola klasikoko aitzindariek aurreikusi ez zituztenkontzeptu berriak biltzen dituen teoria ekonomiko bat.Jada ezagunak dira ekonomia liberalaren ardatznagusiak: estatuaren esku-hartzerik gabeko merkatua,moneta- eta zerga-politika murriztaileak, merkataritza-trukeen liberalizazioa eta estatuaren ahalik eta jarduntxikiena, erregulazioa eragotzita.

Sistema ekonomiko berriak teoria ekonomiko batbehar du, justifikatzeko ez bakarrik merkataritza-askatasunaren oparotasuna, baizik eta ekoizpenarendeslokalizazioarena eta kapital-mugikortasunarena,etekin handien lortzeko aukera ematen duten tokietansustatu baitituzte inbertsioak. Toki horietan,normalean, langileak babesteko gizarte-arau gutxidituzte edo ez dituzte. Begi-bistan da lan-faktoreak ezduela deslokalizazioaren abantaila hori, gehiago baitaeragozpen; izan ere, greba-eskubideari eragingolitzaioke, enpresaburuak grebak iraun bitarteanekoizpena deslokalizatu baitezake. Sistemakjustifikatu egin behar du, halaber, arau onuragarriakizatea kapitala jatorrizko herrialdeetan inberti-tzeagatik, eta horretarako jarduera presio-taldeetatik,edo tautologia baliatuz interes-taldeetatik, babestubehar du. Horrezaz gain, enpresa batek herrialde edoeskualde batean inbertitzeko diru-laguntzen politikaeskuzabala, zerga-abantailak eta bestelako abantailakere hartu behar ditu kontuan teoria ekonomikoberriak. Jakina, enpresaburua ez dago estatuarenesku-hartze mota horren kontra, ez eta diru-laguntzahoriek merkatuaren funtzionamenduan eragindezaketen distortsioaren kontra ere.

XX. mendeko 30eko hamarkadako munduko krisiarenhondakinetatik sortu zen bertsio neoliberalak onartu

3. George Soros estatubatuarrak honako hau adierazi zuen:«Ekonomia globala eta gizarte globala ez dira batera garatu.Bizitza politiko eta sozialaren oinarrizko elementua oraindikere estatu-nazioa da. Erdigunearen eta periferiaren artekoharremana ere izugarri malkartsua da. Ekonomia globalakolokan jartzen bada, litekeena da presio politikoek hurasuntsitzea: sistema kapitalista globalaren hurre-hurrekodesegitea iragartzen dut». George Soros, La crisis delcapitalismo global, Temas de Debate, 1999, 134. or.

21

zuenean beharrezkoa zela estatuak ekonomiannolabait ere esku-hartzea, bazirudien liberalismoaegokitu egin zela gerra hotz sortu berrira, ekonomiasozialisten eredua aukera gisa hartuta. Friedman etaHayek teorialarien eragin akademikoaz gain,esperientzia batzuk praktikan jarri ziren zenbaitherrialdetan, hala nola Txilen, Pinocheten garaian.Liberalismoak berezko identitatea galdua zuen etaliberalismoaren alderdi positiboa prostituitua; izanere, enpresa multinazional estatubatuarrek, 1947azgeroztik etengabe hedatzen ari zirenak, helburutzatzuten araugabetze orokorra eta mugarik gabekosistema globala inbertsio kapitalistentzat. 1970ekohamarkadatik aurrera, AEBek planifikatu egin zuenbere globalizazio-estrategia.4

1988. urteaz geroztik, EEEk bere esku zegoen guztiaegin zuen Elkarren Laguntza EkonomikorakoKontseiluko (COMECOM) kide ziren herrialdeetarahurbiltzeko, eta lehenbizi zenbait akordioren bidez,hala nola merkataritzakoak, lankidetzakoak etaelkartzekoak, eta, gero, atxikitze-akordio baten bidez,herrialde horiek onartu egin behar izan zuten baizuzenbide-estatua, bai giza eskubideen errespetua etabai merkatu-ekonomia. Hori guztia GorbachovKremlinen zegoenean eta Sobietar Batasunarenkolapsoaren ondoren izan zen posible. Kapitalismoakegiaztatua zuen «nagusitasuna», eta bere teoria«komunismotik aske geratutako herrialde berrietan»aplikatu zuen. Ekialdeko Europa «Eldorado» bilakatuzen munduko kapitalismoarentzat, globalizazioarentzateta mendebaldeko enpresen deslokalizazioarentzat.

Teknologia berrien bidez osatu ziren globalizazio-politikak, eta enpresaburuek presioa egin zutenlan-alorreko legediaren bidez kaleratze askea kostutxikiarekin edo merke ahalbidetzeko. Sindikatuenerantzuna kaltegabea zen, jada lortu baitzuten haiekdesegitea edo ezegonkortzea. Ez zen ekonomiaproduktiboa ezarri, baizik eta finantza-ekonomia; etakontsumitzaileek, ustez aukeratzeko askatasuna

zutenek, korporazioen garaipenean lagundu zuten,ondasunak eta zerbitzuak merke, denen eskuragarri,jartzen baitzituzten. Hegazkin-konpainiak elkartzenhasi ziren, tarifa merkeagoak eskaintzeko, eta hegaldimerkeak eskaintzen zituzten airelineak sortu ziren.Gero finantza-bankuak eta -zerbitzuak sortu ziren, baieta banaketa-sektorea eta Internet bidezkosalerosketak ere, besteak beste. Kontsumitzaileakbotatako amuari heldu zion, eta, gainera, enpleguagaltzeko arriskua zuen langilea zen, salbu eta lan-baldintza eta soldata gero eta kaskarragoak onartzenbazituen. Beste gizarte-klase bat sortzen ari zen:langile pobreak, enplegua galtzeko beldur zirenak.Proletarioak, aspaldi desagertu zirenak gizarteindustrial garatuetatik Brasilera, Bangladeshera,hego-ekialdeko Asiara eta beste eskualde batzuetarajoateko, berriz ere sortu egin ziren. Formula berriekdeslokalizazioa eta soldatak zein gizarte-onurakmurriztea sustatzen zuten.5

Bien bitartean, Nazioarteko Diru Funtsak etaMunduko Bankuak errezeta berberak aplikatzenjarraitzen zuten, naiz eta behin eta berriz frogatukaltegarriak zirela errezeta horiek herrihartzaileentzat. Eta gobernuek ere herrialdeen osasunekonomikoa adierazten ez zuen jargoi ekonomikoberbera erabiltzen jarraitzen zuten: hazkundea.1929ko Depresio Handia hamar urteren buruanamaitu zen, hori baita ziklo ekonomikoko krisieniraupena, mundu gerra bat tarteko, baina 2007kokrisiarekin ez da gauza bera gertatuko, orain armanuklearra baitago. Gainera, nahiz eta eskualde-mailako erakunde berriak koltxoi indargetzaile gisajardun, hala nola Europar Batasuna, akats berberakegiten jarraitzen dute, eta ekonomia kapitalistarenbertsio berria eragin dute: nazio-produktuaren etaerrentaren hazkundea, enplegua sortu gabe.6 Egoerahori oso bestelakoa da, ordea, kapital handiarentzat;izan ere, Gini indizeak agerian utzi du aberatsak geroeta aberatsagoak direla, eta aberatsen eta pobreenarteko aldea gero eta handiago dela.

Nahitaezkoa zen araugabetzen jarraitzea etapribatizazioa sektore ahalik eta gehienetara hedatzea,Estatuaren monopolio izan direnetara ere bai; hau da,

4. «Nixon Administrazioak egindako aldaketek nazioartekoaraubide berezia eratu zuten […], eta sekulako ondorioakeragin zituen nazioz gaindiko bizitza sozial, politiko etaekonomikoan, eta horrek, aldi berean, berekin ekarri dupolitikaren bidez egoera ekonomikoa aldatzeko ahalmenhandiko bitarteko bat haien zerbitzura jartzea»;«estatubatuarren dominazioko palanka handi horiek ez diraaintzat hartu globalizazioari buruzko literaturan». PeterGowan, La apuesta por la globalización. La geoeconomía yla geopolí tica del imperialismo euro-estadounidense, Akal,2000, 21. or.

5. Enpresaburu globalaren oinarrizko filosofia hau da: soldatatxikiagoak dituzten eskualdeetara eramatea ekoizpena etafilialen bidez munduan barrena hedatzea.

6. Finantza-ekonomia batean nazio-errenta hazteak ez duziurtatzen enpleguaren sorrera. Harrigarria da prostituzioaeta jokoa BPGn kontuan hartzen uztea EBk.

22

besteak beste, sektore hauek pribatizatzea: ura, gasa,elektrizitatea, erregaiak, osasuna eta hezkuntza.Ziurtatu zuten kudeaketa pribatua hobea etalehiakorragoa zela publikoa baino, eta horrek onurakekarriko zizkiela kontsumitzaileei. Bainaargindarraren prezioa ez zen merketu, urarena ere ez,ezta telefonoarena ere, eta gasolinaren prezioa ere ezzen arrazoizkoa. Are gehiago, guztiz kontrakoagertatu zen. Herrialde kapitalista gehienetan,enpleguaren prekarietatea gero eta handiagoa zen etaerretirodunek beste lan batzuk egin behar zituztenpentsioak osatzeko, hilabete bukaerara iritsikobaziren. Mendebaldeko herrialdeetako inbertsioenerrendimendua gehiago hazten da produkzioa baino,eta hori hala da, neurri batean, deslokalizazioakenpleguak sortzen dituelako soldata txikiak etagizarte-babes eskasa duten eskualdeetan; horrenadibide dira, esaterako, garapen-bidean direnherrialdeetako deiguneak eta ordenagailu bidezkolaguntza. Txina da kostu txikiko tailer globalhandiena, eta goitik behera aldatu du mundukoegoera; eta BRIC multzoa osatzen duten herrialdeekez dute finantza-lankidetzan jarduera monopolizatubehar, baldin eta ez badute globalizazioan porrot eginnahi.

Globalizazioak badu beste alde on bat: zerga-sistemenlehiak eragindako etekinak. Enpresa askokerregistratzen dituzte enpresak zerga txikiagoakdituzten herrialdeetan. Offshore horiez gain,Luxenburgok eta Irlandak abantailak ematen dizkietezerga-ingeniaritza baliatzen duten multinazionalei.7

Europar Batasunean ez dago zerga-sistema bakarraherrialde guztientzat, baina bai moneta-sistemabakarra 19 estatu kidetan, eta enpresek abantaila ugaridituzte merkatu bakarrean. Enpresek etekinak lortzendituzte zerga txikiei esker, eta horrekin ez dutelaguntzen estatuen xede sozialeko gastuetan. Estatuakez dira gai herritarren premia sozialei aurre egitekozergen bidezko diru-sarrerarik gabe, eta baztertueneskala soziala sortu da, ez bakarrik gizarte-mailabaxuenean, baizik eta erdi-mailakoak izanik ere lanikgabe geratu direnen artean. Horrenbestez, korporaziohandiek lanpostu-kopurua murriztu dute, eta, aldiberean, lan prekarioa sortu da eta aldi baterako lanekoenpresak ugaritu egin dira. Horra hor AEBetan

Donald Trumpek irabaztearen eta mugimendupopulistak sortu izanaren arrazoia.

3. Globalizazioa eta subiranotasuna

Eskualde-mailako nazioaniztun erakundeenfenomenoak merkataritza-sorreraren efektua sustatudute, zati batean konpentsatuta erakundekoherrialdeek merkataritza desbideratu izanakeragindako ondorioekin. Europako Merkatu Erkidea,eta haren azken formulazioa, Europar Batasuna,nazioarteko merkataritzaren teoriaren kasu tipiko batda. Horrek berekin dakar estatuen subiranotasunarenzati bat erakundeari ematea, eta erakundeak dueskumen esklusiboa merkataritza-politikarenalorrean,8 eta, hortaz, gai horri buruzko akordioaknegoziatzeko eskumena Europako Batzordeak du, etahartzen dituen erabakiak, kasuan kasu dagokienmoduan berretsi ondoren erabaki horiek, derrigorreanbete behar dituzte estatu kideek.

Akordioak edo itunak, hala nola NAFTA9 (IparAmerikako Merkataritza Libreko Ituna), TPP10

(Lankidetza Transpazifikoko Akordioa), CETA11

(Ekonomia eta Merkataritza Akordio Globala) etabertan behera geratu den TTIP12 (Merkataritza etaInbertsio Akordio Transatlantikoa) kutsu ultraliberalekoakordio tipikoak dira, merkataritza-, ekonomia- etazerbitzu-alderdiak hartzen dituzte beren baitan, eta,horrezaz gain, estatuen subiranotasunaren aurkakomakineria erasokorrenak dira. Trumpek hauteskundeakirabazi eta Etxe Zurian presidente zela, adierazi zuenAEBek ez zuela TTIP akordioa sinatuko EBrekin, eta

7. «Adituen argotean zerga-plangintza esaten zaionaren meto-dorik sinpleena hau da: transferpricing… «dou- ble-dip-lea-sing», «dutch sándwich».Hans-Peter Martin eta Harald Schu-mann, La trampa de la globalización. El ataque contra lademocracia y el bienestar, Taurus, 1998, 246- 247. or.

8. Errokamo Itunaren 113. artikuluak merkataritza-politikabateratuaren oinarriak ezartzen ditu. Europar BatasunarenFuntzionamenduari buruzko Tratatuaren 206. eta 207.artikuluek merkataritza-politika bateratua garatzen dute.

9. NAFTA (North America Free Trade Agreement) itunaKanadak, AEBek eta Mexikok sinatu zuten 1994kourtarrilaren 1ean.

10. TPP (Trans Pacific Partnership) akordioa Australiak,Bruneik, Kanadak, Txilek, Japoniak, Malaysiak, Mexikok,Zee landa Berriak, Peruk, Ameriketako Estatu Batuek etaVietnamek sinatu zuten 2016ko otsailaren 4an, Aucklanden(Zeelanda Berria).

11. CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement)akordioa Kanadak eta EBk sinatu zuten 2016ko urriaren30ean.

12. TTIP (Transatlantic Trade and Invest- ment Partnership)akordiorako negoziazioak bertan behera geratu zirenTrumpek hauteskundeak irabazi eta presidente izendatuzutenean. EBko herrialdeek ez dute begi onez ikusten, harengardentasunik eza dela eta.

23

bere herrialdeak sinatutako akordio guztiak berrikusiegingo zituela. Adierazi zuen, halaber, ez zuelaberretsiko klima-aldaketari buruzko PariskoAkordioa, 2015eko abenduaren 12an sinatutakoa.Garbi dago Trumpek, Lehenbizi, Amerika esapideatarteko, asmoa duela ez bakarrik muga-zergenmurrizketak eta beste murrizketa batzuk jartzekoAEBetako inportazioei, baizik eta merkataritza-arauultraliberalak ezartzeko ere bai bere multinazionalenonurarako. Nork izango du subiranotasunaetorkizunean, korporazioek ala estatuek?

John Kenneth Galbraithek 60ko hamarkadandefendatu zuen planifikazioa merkatuaren gainetikzegoela eta «enpresa, planifikazio-organoa denaldetik, estatuaren beraren lehiakide delagarrantzian».13 Egungo mundu globalizatuan, XXI.mendekoan, korporazio handiek merkatuakaraugabetzea eskatzeaz gain, marketin- etapublizitate-teknikak erabiltzen dituzte, kontsumi-tzaileei premia berriak sorrarazteko. Estatuak lobbyenbidez betetzen du xedea, legedia nahieranmoldatzeko. Europan eta Asian korporazio handiakbadaude ere, nagusiak iparramerikarrak dira, etaAmeriketako Estatu Batuak dira munduan arrakastabermatzen duen laborategia.

4. Errusia: geoekonomian berpizten

Gobernu komunistak desagertu egin ziren Berlingoharresiaren erorketaren eta Sobietar ErrepublikaSozialisten Batasunaren kolapsoaren ondoren, bainamendebaldeko zenbait herrialdek ezkutuko gerra hotzanahi dute eta NATO erakundeari eusten jarraitzen diote,nahiz eta Varsoviako Ituna ez egon indarrean. ErrusiaG-7 taldean onartua izan zen, Halifax hirian izandakogoi-bileraren harira, 1995eko ekainean; hori izan zenBoris Yeltsinen zorigaiztoko agintaldiko lorpen bakarranazioartean, 1991ko abuztutik 1999. urteko amaierabitartean Sobietar Batasunaren ondorengo Errusiarenboterea kontrolpean izan zuenarena. Vladimir Putin14

2000ko martxoaren 26an hautatu zuten presidente, eta2001eko abenduaren 31n George W. Bushek jakinarazizuen 1972an sinatutako Misilen aurkako akordioa utziegingo zuela. Gehiengo zabal batek berriro hautatuzuen Putin presidente 2004ko martxoaren 14an; geroeta onarpen-maila handiagoa zuen herritarren artean.2005eko apirilaren 25ean Putinek adierazi zuenSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna desegiteaXX. mendeko hondamendi geopolitiko handiena izanzela.

2013ko otsailaren 12an, Vladimir Putin presidenteakErrusiako Federazioko Kanpo Politikaren Kontzeptuaezarri zuen, eta kontzeptu horrek, 2013. urtetikaurrera15 ordeztu zuen 2008az geroztik zegoena.Honela dio xedapen orokorretako batek: «ErrusiakoFederazioko kanpo-politikaren oinarrizko prin-tzipioekiko, lehentasunekiko, xede eta helburuekikojarreren sistema bat da». Eta zehazten du, halaber, «XXI.mendeko lehenbiziko hamarkadako prozesu globalenazelerazio etengabeak […] ezinbestez eskatzen dubeste jarrera bat […], Errusiako kanpo-politikarenlehentasunez hausnartzea, kontuan hartutaerantzukizun handiagoa duela nazioarteko agendaprestatzen eta nazioarteko sistemaren oinarriakezartzen».

2013ko Kanpo Politikaren Kontzeptua ez daaurrekoen oso bestelakoa, baina bai adierazten dubereziki eskualde-mailako eta mundu-mailakoingurune berria, zeina politikaren alorrean munduunipolar bilakatzen den, eta ekonomiaren alorreanekonomia globala. Horrenbestez, helburu berriek haudute oinarri: «herrialdeari segurtasuna ematea,subiranotasuna eta lurralde-osotasuna zaintzea etaindartzea…». Eta ekonomiaren alorrari dagokionez,xede nagusia da «Errusiako ekonomiaren hazkundeiraunkorra eta dinamikoa bultzatzeko, teknologia-modernizazioa sustatzeko eta garapen berritzailerakotrantsizioa bultzatzeko baldintzak sortzea». Putinjakitun da zeinen handia den kontsumo-ondasunensektoreko teknologia-aldea, mendebaldekoherrialdeekiko. Dokumentu horretan, aurrerago, bestehelburu hau ere jasota dago: «Errusiakomerkataritzak eta ekonomiak munduko ekonomia-sisteman indar handiagoa izan dezan sustatzea,

13. John Kenneth Galbraith, «El nuevo estado industrial», In -formación Comercial Española aldizkaria, 400. zk., 1966.

14. Vladimir Vladimirovich Putin (Leningrado, 1952), juristaformazioz, KGBren zerbitzura egin zuen lan EkialdekoAlemanian eta, gero, FSBko zuzendari izan zen. Ibilbidepolitikoari dagokionez, gobernuko presidente izan zen, BorisYelt sinekin. 1999tik gaurdaino Errusiako Federaziokogobernuburua edo presidentea izan da, eta, denbora-epe laburbatez, bi karguak bete zituen Konstituzioan xedatutakoarijarraituz.

15. Lan honetarako erabili dudan itzulpena ez da ofiziala etaErrusiako Administrazioak emandakoa da; zenbait alderdi ezdira mendebaldeko instituzioek itzulitakoen berdinak.Jatorrizko dokumentua, errusieraz, presidentearen bulegokowebgune ofizialean dago eskuragarri.

24

nazioko ekonomia-eragileen interesak atzerrianbultzatzea bitarteko diplomatikoak baliatuz, etaErrusiako salgaien, zerbitzuen eta inbertsioendiskriminazioa eragoztea». Begi-bistan da Errusiakopresidenteak ez dituela adierazi nahi bakarrikmerkataritza tradizionalak izan dituen eragozpenak,baizik eta gorde-antzean adierazten ditumendebaldeko herrialdeek aplikatu dizkiotenzigorrak, Ukrainako krisia etaKrimearen susperraldia dela eta.Hona hemen paragrafo horrenberaren azken esaldia:«ezinbestekoa da nazioarteko etaeskualde-mailako ekonomia- etafinantza-erakundeen eskumenabaliatzea».

Errusiako presidentearen ustez,hala adierazten baitu II. atalean,Egungo mundua eta ErrusiakoFederazioko kanpo-politika gaiariburuzkoan, «nazioarteko gara-penaren egungo etaparen ezaugarrinagusia eta enblematikoa egoerageopolitikoaren sakoneko aldaketada, nabarmen eraldatu baitamunduko finantza- eta ekonomia-krisiaren ondorioz». Dokumentuhorretan adierazi zen, halaber,nazioarteko harremanak izugarrialdatzen ari direla, duela oso urtegutxi aurreikusi ezin zitezkeenforoak tarteko. Trantsizio geopolitikoaren epealdihorrek berekin dakar «nazioarteko sistemapolizentriko» bat eratzea. Putinek baieztatu dumendebaldeko herrialdeek jada ez dutela ahalmena«munduko ekonomia eta politika kontrolatzeko», etamunduko grabitate-zentroa Asia eta Pazifikoa direlaorain. Dokumentuak biltzen duen analisia, ordea, ezdator bat egungo egoerarekin; hau da, egia damendebaldeko herrialdeek oraindik ere konpondu ezdituzten egiturazko arazoak bizi dituztela, bainaEuropan zorraren krisiari eta euroguneko atzeraldiarikonponbidea eman zaie. Hala ere, zor subiranoarenarazoa oso erronka handia izan daiteke zenbaitherrialde garaturentzat. Dokumentuan aditzera ematenda «globalizazioaren egoerarekin bat datozenmerkataritza-, moneta- eta finantza-sistema globalberriak eta orekatuagoak sortu behar direla».

Dokumentuan, bestalde, ezbaian jartzen diramurrizketa arbitrarioak eta beste neurri diskrimina-

tzaile batzuk, adierazi nahian, batetik, zeinen handiaden herrialde garatuen arteko lehia HirugarrenMunduko herrialdeetan baliabide estrategikoakkontrolpean edukitzeko, eta, bestetik, hidrokarburoenerauzketa-politikarako teknologia berrien erabilera.

Dokumentuan «nazioarteko ordena berriaren eraketa»aipatzen denean, zeharka adierazi nahi du «nazioarteko

harremanen sistema sendo etaegonkor bat finkatzea […],bermatzeko arlo politikoan,militarrean eta ekonomikoansegurtasun fidagarria eta mailaberekoa nazioarteko komunitatekokide guztiei». Eta gaineratzen duErrusiaren lehentasuna delaziurtatzea «nazioarteko garapenarengobernagarritasun iraunkorra […],Nazio Batuen Erakundea buru delaeta hark koordinatzen duela».Horren harira, bereziki adieraztendu Errusiaren lankidetza G-20taldean, BRIC multzoan, G-8taldean, Shanghaiko ElkarlanErakundean eta RIC multzoan.16

Eta azkenik, merezi du berezikiaipatzea Ekonomiaren etaingurumenaren alorreko nazioartekolankidetza atala; izan ere, agerianuzten du Errusiaren nahia delapropio sustatzea nazioarteko

ekonomia-, merkataritza-, moneta- eta finantza-egitura bidezkoak eta demokratikoak. Bestalde, osogarrantzitsutzat hartzen du eskubide-berdintasunaerrespetatzea Munduko Merkataritza Erakundeareneta Ekonomiako Lankidetza eta GarapenerakoErakundearen esparruetan. Eurasiako geoekonomiaridagokionez, energia-ekoizleekin itun estrategikoaksustatzearen aldekoa da, bai eta Errusiaren espazioazirkulazioko funtsezko bide gisa ezartzearen aldekoaere, Europaren eta Asia-Pazifikoa eskualdearen artekohartu-eman ekonomikoak eta merkataritzakoakziurtatzeko. Zetaren ibilbide berriaren trena garatzekoErrusia, Txina, Iran eta beste herrialde batzuen artekoitunez ari da; trenbide-azpiegiturez gain, gas-azpiegiturak ere tarteko dira itun horietan, bai etaKaspiar itsasoaren eta Persiako golkoaren arteankanal nabigagarri bat ere.

16. Errusia, India eta Txina.

Ekonomia globalean,herritarren zeinkontsumitzaileen eskubideindibidualak ez daude nahikoababestuta. Estatuak ahulsentitzen dira korporaziohandien aurrean, inbertsioakdeslokalizatzeko etalangabezia areagotzekomehatxu egiten baitute.Sindikatuak ahultzea lortudute, eta, zenbait kasutan,desagertzea ere bai; horrezazgain, klase politikoa bahitudute, ate birakarien etaetekinen bidez, erdi-mailakoklaseen kaltetan.

25

Mendebaldeko bulegoetan, batik bat anglosaxoietan,Mackinder geografo eta politikariaren teoria,pibotearen teoria, berriro ere indartzen ari dela usteda. Horrezaz gain, ingurumenaren segurtasunabermatzea eta klima-aldaketari aurre egitea xede duennazioarteko lankidetzaren aldekoa da Errusia, etahorretarako energia aurrezteko teknologia berriakerabili behar badira ere bai. Dokumentuan aipatzendiren alderdi politiko eta ekonomikoak, oro har,Estatu Burujabeen Erkidegoko kideen artekolankidetzari buruzkoak, eta Eurasiako BatasunEkonomikoaren eta Sobietar Batasuneko errepublikaohi batzuen arteko hartu-emanei buruzkoak dira. Osoantzeko beste helburu batzuk, berriz, Itsaso Beltzekoeskualdeen eta Kaspiar itsasoko bost estatuen artekoekonomia-lankidetzarako erakundeari buruzkoakdira, eta Europar Batasunarekiko lankidetzahandiagoari buruzkoak ere bai, zigor ekonomikoaketa errepresaliak direla-eta sortutako oztopoei aurreegiteko.

5. Konklusioak

Ekonomia globalean, herritarren zein kontsumi-tzaileen eskubide indibidualak ez daude nahikoababestuta. Estatuak ahul sentitzen dira korporaziohandien aurrean, inbertsioak deslokalizatzeko etalangabezia areagotzeko mehatxu egiten baitute.Sindikatuak ahultzea lortu dute, eta, zenbait kasutan,desagertzea ere bai; horrezaz gain, klase politikoabahitu dute, ate birakarien eta etekinen bidez, erdi-mailako klaseen kaltetan.

Orain indarrean dago, inoiz ez bezala, merkatueiburuzko azalpen marxista-leninista; izan ere, enpresa-antolaketa naturalena monopolioa da, eta lehiarakojardunbide murriztaileen bidez lor daitekemonopolioa, helburua ahalik eta etekin handienalortzea baita. Adam Smithek esandakoa gogoraekarrita: «Monopolioaren prezioa beti da ahalik etahandiena. Prezio naturala edo lehia askearen prezioa,berriz, ahalik eta txikiena, ez beti, baina bai denbora-epea luzea bada».17 Eta, egun, oraindik eremonopolioaren aurkako legeak eta lehiarenerregulatzaileak indargabe eta eraginik gabe sentitzendira. Kapitalismo globalaren krisiak ez du esan nahiekonomia (finantzarioa) globala ahultzen ari denik.

Bestalde, Asian eta Latinoamerikan lankidetzarakoerakundeen taldeak sortu izanak eta Ozeano Barekoitsasertzen artean foroak sortu izanak agerian uztendu ekonomia globalaren grabitate-zentroa mundukoeskualde hartara bideratzen ari dela. Petrolioaren etagasaren enpresa erraldoiaren eta Asiako tailernagusiaren arteko itunak Eurasiako ekonomiasendotuko du eta, epe laburrean, ekonomia globalakorain arte inoiz garatu ez dituen kontinenteetangaratuko ditu ekonomia- eta merkataritzaazpiegiturak. Zetaren ibilbide berria Asian etaNikaraguan egiten ari diren ozeanoarteko kanalaizango dira XXI. mendeko ekonomia global berriarenikonoak. �

17. Adam Smith, La riqueza de las naciones (Nazioenaberastasuna), 7. kapitulua, «Salgaien prezio naturala etamerkatuko prezioa», Titivillus, 2015, 62. or.

26

G lobalizazio neoliberala mundua antolatzeko moduberri gisa ezarri zenetik, estatuak nagusitasuna

galtzen ari dira nazioarteko sistema politikoan; egoeraglobalean estatuek duten egitekoa aldatu izanakberekin ekarri du subiranotasunaren krisiari buruzkoeztabaida piztea, eta eragin dituen ondorioezinterpretazio anitz sortzea ere bai. Artikulu honetanadierazi nahi dut estatuek, oro har, boterea galdudutela, baina eragile horien jarduna oraindik erehandia dela globalizazio neoliberalean. Hau da,estatuen egitekoak eta jarduteko moduak aldatu egindira globalizaziora egokitzeko, eta horrekdemokrazian eta eskubideetan atzera egitea eragin du.Tesi hori justifikatzeko, lehenbizi, subiranotasunarenkrisiari buruzko eztabaida azalduko dut; bigarrenik,globalizazio neoliberalera egokitzeko prozesuan,estatuen egitekoen eraldaketa adieraziko dut;hirugarrenik, demokraziaren galera eta horrenondorioak emango ditut jakitera; eta azkenik, egoerahorrek eragiten dituen zenbait erronka azalduko ditutlabur-labur.

Subiranotasunaren krisia eztabaidagai

Rodrik ekonomialariak, La paradoja de la globa-lización liburuan, globalizazioaren ondorioei buruzkoeztabaida trilema gisa azaltzen du. Hau da, hiruerpineko eskema gisa, kontrajarrita ageri direlademokrazia, integrazio ekonomikoa eta subiranotasunnazionala; hiru elementu horiek bateraezinak diraberen artean, eta haiek nola konbinatzen direnarabera, oso bestelako egoerak eragin ditzakete.Batetik, demokrazia eta subiranotasuna ezarrikobalira, integrazio ekonomikoa mugatuko litzateke etahorrek hiperglobalizazioa eragotziko luke. Bestetik,demokrazia bateragarri egingo balitz integrazioekonomikoarekin, subiranotasun nazionalarenkalterako izango litzateke ezinbestez. Etahirugarrenik, gaur egungo egoera izan daitekeena da,integrazio ekonomiko gero eta handiagoa, bainasubiranotasun nazionalari eutsita, horretarakodemokrazia mugatuta eta globalizazioak eragiten

dituen arazo ekonomikoak eta sozialak kontuan ezhartuta. Horrenbestez, egilearen arabera, ezin dugualdi berean eduki hiperglobalizazioa, demokrazia etaautodeterminazio nazionala (Rodrik, 2012).

Rodrikek azaldutako eskema horren arabera, garbidago kontua ez dela globalizazio ekonomikoakestatuak desagerraraztea eragiten duela, baizik etaestatuak eraldatu egiten direla globalizazioraegokitzeko, eta horrek demokrazian atzera egiteadakarrela. Interpretazio hori ez dator bat, ordea, besteegile batzuek egindako analisiarekin, hala nola Hardteta Neri filosofoenarekin. Elkarrekin idatzitakoImperio izenburuko liburuan adierazten dutenez(2002, 4. or.), «merkatu globalarekin eta ekoizpen-zirkuitu globalekin batera ordena berri bat sortu da,logika eta aginte-egitura berri bat —azken batean,beste subiranotasun modu bat—», eta horrekordezkatu ditu estatuak. Lokala eta globala logikenedo estatala eta kapitalista logiken arteko ustezkokontraesana du oinarri eztabaida horrek, bietakologika bat besteari gailenduko litzaiokeenaezinbestean, nahiz eta, aurrerago ikusiko dugunez,gainjartzen diren askotan.

Hortaz, globalizazio ekonomikoak botere handikoeragile global berriak sortzea eragin du —enpresatransnazionalak, bereziki— bai eta logika globalasendotzea ere, baina horrek ez du esan nahi logikalokala ez dagoenik edo estatuak eragile globalenmende daudenik erabat, baizik eta bi logikakelkartzen direla. Hala, logika kapitalista, egun,globala da —besteak beste, nazioarteko lehia kapitalanaziogabetzeko mekanismo gisa diharduelako(Sassen, 2010, 198. or.)—, baina, hala ere, praktikan,«ekonomia globalak beharrezkoa du zabaltzea,ugaltzea, zerbitzuez hornitzea eta finantzatzea»(Sassen, 2010, 478. or.).

Hau da, kapitalak ere espazio fisikoak behar ditu, noninbertitu eta non ugaldu edukitzeko, eta horregatiknahitaez sartu behar du estatu-mailako logikalokalaren espazio- eta denbora-mugetan, legeak,

ESTATUA, DEMOKRAZIA ETA GLOBALIZAZIOA: TRILEMA, HAUSNARKETAGAI

Júlia MartíEuskal Herriko Unibertsitatea eta RETS kolektiboa

27

arauak eta tempo politikoak aintzat hartuta. Gainera,estatuetako politiketan gero eta ohikoagoa da logikaglobala, kapital globalaren premietara egokitzeko, etahala gertatzen da Sassenek (2010) adierazitakonaziogabetze-prozesua. Beste modu batera esanda,duela gutxira arte estatu-mailako lurralde-esparruaoinarri hartuta gauzatzen ziren jarduerak, eta, orain,eremu globalera bideratzen dira; horren adibide dira,besteak beste, estatuetako auzitegien egitekoa,ekonomia-politikari buruzko erabakiak, etaingurumen-alorreko eta lan-alorreko erregulazioak.

Hala eta guztiz ere, eremu globalerako joera hori etahorren ondorioak kasuan kasuko estatuarenaraberakoak dira, estatu-hierarkia dagoelako. Beraz,estatu batzuk logika globalaren parte dira, interesinperialistak eta guzti; eta beste batzuk, berriz, botereekonomikoen, estatu zentralen eta haiei laguntzendieten nazioarteko erakundeen mende daude. Horihala izanik, esan daiteke globalizazio ekonomikoakarriskuan jartzen duela estatuaren subiranotasuna,baina subiranotasunaren galera ez da berdina estatuguztietan, ez eta eskumen guztietan ere (HernándezZubizarreta, 2009, 82. or.). Hau da, globalizazioareneragina eta globalizaziora egokitzeko moduaestatuaren baitan dago, ez baita berdina estatuaindustrializatuta egotea, mendetasun ekonomikotxikia edukitzea eta barne-egitura demokratikoakizatea edo estatua mendekotasun-egoeran sartzeamerkatu globaletan eta barne-indarren korrelazioatxikiagoa izatea indar emantzipatzaileak baino.

Estatuak globalizazio neoliberalera egokitu dira

Estatuak globalizazio neoliberalera egokitzeak eragindituen ondorioak ulertzeko, kontuan izan behar da,lehenik eta behin, globalizazioa ez dela prozesunaturala izan, baizik eta zenbait prozesuren ondorioizan dela, eta prozesu horietan estatuek ere berebizikogarrantzia izan dutela. Horregatik da garrantzitsua,halaber, globalizazioa neoliberala dela adieraztea,instantzia ugarik sustatutako proiektu neoliberal batenemaitzatzat hartuta; proiektu neoliberal horisustatzearen arrazoia, zehazki, gerraostean ezarritakoesparru ekonomiko eta politikoaren ordez besteesparru bat ezartzea izan zen, kapital handien etekin-tasak berreskuratu ahal izateko, gobernuen etanazioarteko erakundeen laguntzarekin.

Hortaz, proiektu neoliberalaren beste elementutzathar daiteke globalizazioa, estatu-mailako lurralde-

esparruaren estuguneak gainditzea xede duena.Horrezaz gain, proiektu nabarmen inperialista erebada; izan ere, lurraldeen arteko desberdintasunakbaliatzen ditu hegoalde globaleko herrialdeetara lanintentsiboak eraman eta esku-lana merke ordaintzeko,baliabideak erausteko eta hondakinak kudeatzeko,eta, gainera, lanesku merke eta prekarioa lortzea xededuen immigrazioa kudeatzen du. Kontuan izan beharda, baita ere, neoliberalismoak —estatuak ahalik etaesku-hartzerik txikiena izan behar duela aldarrikatzenbadu ere—, berez, merkatuarentzat gobernatzeapremisa duela oinarri, eta premisa horrek agerianuzten duela globalizazio ekonomikorakobeharrezkoak diren baldintzak sortzeko ahaleginguztiak egin dituztela estatuek.

Zehazki, esan daiteke globalizazio neoliberala,hasieran, Laval eta Dardot (2013, 198. r.) egileekdiziplina-sistema globala esan ziotenaren bidez sustatuzela. Hau da, nazioarteko ekonomia-erakundeek (halanola Munduko Bankuak eta Nazioarteko DiruFuntsak) eta potentzia ekonomiko nagusiek ekonomia-politika mundu osoan harmonizatzeko sortu zituztenerregelamendu eta arauen multzoaren bidez.Diziplina-sistema hori inoiz ez bezala nabarmengeratu zen Washingtoneko Akordioan, 70eko eta 80kohamarkadetako krisiak direla-eta Latinoamerikakoherrialdeei ezarritakoa. Akordio horren bidez,erreskate ekonomikoaren ordainetan egitura doitzekopolitikak aplikatzea eskatu zitzaien, barne hartzenzutenak pribatizazioa, araugabetzea, gastu publikoamurriztea, soldata doitzea, kanpora irtetea eta moneta-egonkortasuna.

Gero, globalizazioa sustatzea eragin duen bestefaktore garrantzitsu bat merkataritza-zuzenbideglobalaren sorrera izan da, bai Munduko MerkataritzaErakundeak emandako arauen, bai merkataritza- etainbertsio-itunen emaitza dena. Merkataritza-zuzenbide horrek ekonomiaren irekiera etamerkataritza askea sustatu ditu, eta, aldi berean, arau-esparru global izugarri mesedegarria sortu du enpresatransnazionalentzat; izan ere, haien eskubideakarautzen eta babesten ditu eta betebeharrakaraugabetzen ditu, eta horrek arriskuan jarri ditu, geroikusiko dugunez, giza eskubideak.

Eta globalizazioa sustatzea eragin duen hirugarrenfaktorea, merkataritza askearen eta nazioartekotzeekonomikoaren gurpila behin abian jarrita, estatuguztiek ekonomia-esparru berrira egokitu beharraizan da; izan ere, horrek berak eragin du globalizazioa

28

sendotzea. Horren harira, begi-bistan da estatuguztiak saiatzen direla beren mugetan ezarritakokapitalentzako lehiarako abantailak sustatzen, baizuzeneko inbertsio atzerritarra erakartzeko politikenbidez, hala nola azpiegituretan inbertituta, lan-alorraaraugabetuta, zerga-erreformak eginda, bai enpresennazioartekotzea sustatzearen bidez, besteak beste,lehia hobetuta (arauak kenduta eta I+Gn inbertituta)finantzazio bidez lagunduta,merkataritza-ordezkaritzakeratuta, etab.

Hau da, bai herrialdeindustrializatuek, bai hegoaldeglobaleko herrialdeek egokituegin behar izan dute globalizazioneoliberalera; herrialde industria-lizatuek nork baino nork gehiagoesportatuta eta merkatuakkontrolatuta, eta hegoaldeglobaleko herrialdeek berenekonomiak kanpora begira jarrita,zuzeneko inbertsio atzerritarraerakartzeko eta lehengaiakgehiago esportatzeko. Bestalde,sendotuta zegoen doktrinaekonomiko neoliberala pixkanakaarrazionaltasun neo-liberalbilakatu da; horrek esan nahi dujada ez duela bakarrikekonomiaren arloa bere baitanhartzen, baizik eta nola gobernatueta gizartea nola antolatu ereagintzen duela. Horregatikguztiagatik esan dezakegu besteestatu neoliberal bat sortu dela,eta herritarren ongizatearekikoerantzukizuna eduki ordez lehiasustatzea eta autoerantzukizunaoinarri duen agenda neoliberal berria duela.

Atzerapausoa demokrazian eta eskubideetan

Hasieran ere esan dugunez, globalizazioak estatuetanizan duen eragina aztertzeko, demokrazian etaeskubideetan emandako atzerapausoak hartu behardira aintzat batez ere, eta ez subiranotasun-krisia,estatuek globalizazio neoliberalera egokitu behar izanbaitute. Horren harira, begi-bistan da globalizazioneoliberalak amaiera eman diola mundu gerraosteansortu zen eredu politiko eta ekonomikoari, zeinetan

lortu zen, gehien industrializatuta zeudenherrialdeetan bereziki, kapitalismoari bridatzea, hauda, demokraziaren eta kapitalismoaren orekari eustea,oinarri hartuta politika keynestarrak eta ongizate-estatuaren garapena. Baina behin oreka hori apurtuta,gobernagarritasunaren krisia sortu da berriro etaestatua kapitalaren zerbitzura jarri da nabarmen, etahorrek berekin ekarri du demokrazian atzera egitea

eta gizarte-integrazioarekikoerantzukizunak kontuan ezhartzea.

Demokraziaren eta kapitalismoa-ren arteko oreka hori apurtzeazgain, beste eskala batzuk sortudira politikaren alorrean, eta haiekboterean interferentziak sortzeaeta boterea lekuz aldatzea eragindute. Sassen egilearen (2010, 496-497. or.) arabera, globaltasunaeremu nazionalean txertatzeakberekin ekarri du denbora-logikanazionala eraldatzea, eta bestedinamika zentrifugo batzuk sortudira, estatu-nazioen orain artekoindar zentripetua ordeztuz; azkenbatean, indar zentrifugo horiekgobernagarritasun-krisia areagotueta naziogabetze-prozesuaksendotu dituzte. Egoera halakoaizanik, boterea nazioartekoerakundeetara eta eragilepribatuetara desplazatu da, etapublikoaren eta pribatuaren artekobereizketa lausotu egin da. Eta,beraz, egungo egoera ez datzabatura zero den jokoan, enpresekez dute irabazten estatuek galtzendutena, baizik eta botere

publikoen eta pribatuen arteko sinbiosian datza, etaglobalizazioaren aitzakian, gobernuak interespribatuaren zerbitzura jarri dira.

Bestalde, demokrazian atzera eginda soilik da posibleinteres publikoen eta pribatuen arteko sinbiosi horrieustea, eta horrek esan nahi du teknokrazia eta boterebetearazlea hedatu egin direla, gardentasun gabezianabaria dela eta autoritarismoa handiagoa dela.Batetik, globalizazioari buruzko narratiba baliatu dademokrazia-krisia legitimatzeko justifikazio edoazalpen gisa, bai eta beste aukera askorik ezdagoelako diskurtsoa eta irtenbide teknikoen premia

[…] begi-bistan da globalizazioneoliberalak amaiera emandiola mundu gerraostean sortuzen eredu politiko etaekonomikoari, zeinetan lortuzen, gehien industrializatutazeuden herrialdeetan bereziki,kapitalismoari bridatzea, hauda, demokraziaren etakapitalismoaren orekari eustea,oinarri hartuta politikakeynestarrak eta ongizate-estatuaren garapena. Bainabehin oreka hori apurtuta,gobernagarritasunaren krisiasortu da berriro eta estatuakapitalaren zerbitzura jarri danabarmen, eta horrek berekinekarri du demokrazian atzeraegitea eta gizarte-integrazioarekikoerantzukizunak kontuan ezhartzea.

29

legitimatzeko ere. Horrenbestez, politikarenteknifikazioa justifikatzeko, globalizazioak eragindituen erronkak baliatu dira, arazoak gero etakonplexuagoak direlako eta, hala, «teknikoki egindaitekeenak ordezkatu du politikoki egin nahi dena»(Vallespín, 2000). Bestetik, botere betearazleak geroeta botere handiagoa du, botere legegilearen etabotere judizialaren kaltetan, eta, gainera, errepresio-eta zaintza-neurriak gero eta ugariagoak dira.

Errepresioaren protagonismohorrezaz gain, kontuanhartzekoak dira gizarte-kontrolgero eta handiagoa eta zigor-politika gero eta ugariagoak.Estatu neoliberalen alderdihorrek bi aurpegi ditu. Bata,gatazkak segurtasun blinda-tuko arazo bilakatu ditu. Hauda, gizarte-gatazkentzat segur-tasun blindatuko irtenbideakbilatzen ditu, estatukosegurtasun-kidegoen bidez.Oso nabarmena da hori, esatebaterako, migrazioarenkudeaketan, baina, baita ere,pobreziaren eta gizarte-liskarren kriminalizazioan. Etabestea, gizarte-kontrolahandiagoa da, gizarte-politikakneoliberalizatzeko joerarenbidez. Joera hori erabat lotuta dago ongizate-estatuaren ereduaren ordez workfare deritzoneredurako aldaketarekin; hau da, estatuak ez duherritarren ongizatearekiko erantzukizunik etanorbanakoei pasa die erantzukizun hori, eta, hala,etengabe egiaztatu behar dute merezitakoak direlajasotzen dituzten laguntzak, lehiaren logika oinarrihartuta.

Autoerantzukizun indibidualeko prozedura hori lotutadago, halaber, joera kontserbadorearekin; izan ere,zaintza-zereginak etxerakotzea eta estatuak funtziosozialak baztertzea legitimatzen duten diskurtsokontserbadoreek gero eta indar handiagoa dute.Bestela esanda, lana sexuaren arabera banatzen daberriro ere, batez ere emakumeek hartzen baitituzteberen gain estatuak baztertutako funtzioak. Joerakontserbadore, matxista eta arrazista horrek, halaber,desberdintasunak are handiagoak izatea eragin du;izan ere, egun, lehia eta autoerantzukizuna diranagusi, eta sistema demokratikoen ustezko

berdintasuna atzean geratu eta irabazleen etagaltzaileen esparrua sortu da, eta esparru horretangeneroagatiko, gizarte-mailagatiko eta arrazagatikodiskriminazioa sistemaren zati bilakatu da.

Globalizazio neoliberalak eragin du, halaber, besteondorio larri bat: ekologiaren eta biziareniraunkortasunaren krisia handiagoa bilakatzea. Horihala da kapitalismo globalizatuaren jardunakbeharrezkoa duelako bizitzaren esparruak metatzen

eta merkantilizatzen jarraitzea.Merkantilizazio hori, besteakbeste, erauzketa intentsibogero eta gehiago eginez etamegaproiektuak eraikizgertatzen da, bai etapribatizazio-prozesuen bidezere. Horiek guztiak lehiaglobalaren logikak eragindituen ondorioen adibideakdira, eta estatuek ere partehartzen dute logika horretan.

Eta azkenik, lehen ere esandugunez, merkataritza-zuzen-bide globalak arriskuan jarriditu giza eskubideak, harenbidez eraiki den egiturajuridikoak gehiago babestendituelako enpresen interesakgiza eskubideak baino. Hala,

estatuetako sistema juridikoak araugabetu eta ahulduegin dira, eta, globalizazio neoliberalera egokitzekoprozesuaren ondorioz, nork bere lurraldean gizaeskubideak eraginkortasunez babesteko ahalmenikgabe eta araugabetuta geratu dira. Horrezaz gain,merkataritza-zuzenbide globalak, zeinetan partehartzen duten bai estatuek, bai nazioartekoerakundeek eta bai enpresa transnazionalek, enpresatransnazionalen segurtasun juridikoa babesten du,askotariko erregulazioen bidez eta arbitraje-auzitegipribatuen bidez, eta aukera ematen die estatuakauzitara eramateko, beren interesak urratzenbadituzte.

Konklusioak

Trilemari (globalizazioa, estatua eta demokrazia)dagokionez, eta, bereziki, demokrazian sekulakoatzerapausoa eman ondorengo egungo egoeraridagokionez, ezinbestekoa da pentsatzea globalizazio

Eta bestea, gizarte-kontrolahandiagoa da, gizarte-politikakneoliberalizatzeko joeraren bidez.Joera hori erabat lotuta dagoongizate-estatuaren ereduarenordez workfare deritzon eredurakoaldaketarekin; hau da, estatuak ezdu herritarren ongizatearekikoerantzukizunik eta norbanakoei pasadie erantzukizun hori, eta, hala,etengabe egiaztatu behar dutemerezitakoak direla jasotzendituzten laguntzak, lehiaren logikaoinarri hartuta.

30

neoliberalaren logika nola gainditu daitekeen etademokraziaren eremuak nola berreskura daitezkeen.Demokraziaren eremu horiek ez dira berreskuratukoiraganeko egoeretara itzulita, baizik eta beste egoerabatzuei bide emanda, eta egoera horietan ahalik etamodu demokratikoenean batuta hiru eremuak (lokala,estatua eta globala) eta, aldi berean, ereduneoliberalak sortutako eremuak, publikoaren etapribatuaren arteko sinbiosiak eragindakoak,uztartzeko modua bertan behera utzita.

Horren harira, berebiziko garrantzia du herritarrekerabakitzeko ahalmena berreskuratzea, eta aukeragutxi dagoelako manamendu neoliberala baztertzea;berebiziko garrantzia du, halaber, gobernantzaneoliberalaren logika ez den beste logika batproposatzea, globalizazioaren trilemari aurre egitekomodu bakarra publikoaren eta pribatuaren artekolankidetza onartzen baitu (Martí Comas, 2016).Hortaz, autorregulazioaren, itunaren etaadostasunaren logikaren aurrean, nahitaezkoa dademokrazia eta giza eskubideak errespetatukodituzten gobernagarritasun-eremu eraginkorraksortzea. Eta horrezaz gain, eremu horietan nahitaezeragotzi behar da globalizazio neoliberaleraegokitzeko estatuaren boterea eragile pribatuetarabideratzeak subiranotasunean eta demokrazianeragindako galera. �

Bibliografia

Hardt, Michael; Negri, Antonio: Imperio (2002).Bartzelona: Paidós.

Hernández Zubizarreta, Juan: Las empresastransnacionales frente a los derechos humanos:historia de una asimetría normativa (2009). Bilbo:Hegoa eta OMAL-Paz con Dignidad.

Laval, Christian; Dardot, Pierre: La nueva razón delmundo: ensayo sobre la sociedad neoliberal(2013). Bartzelona: Gedisa.

Martí Comas, Júlia: «Gobernanza: la nueva matrizpolítica del neoliberalismo», in Papeles derelaciones ecosocialesy cambio global (2016);133, 111-126.

Rodrik, Dani: La paradoja de la globalización(2012). Bartzelona: Antoni Bosch.

Sassen, Saskia: Territorio, autoridad y derechos(2010). Buenos Aires: Katz Editores SAargitaletxea.

Vallespín, Fernando: El futuro de la política (2000).Madril: Taurus.

31

Lanaren Nazioarteko Erakundea (LANE) 1919ansortu zen, merkataritza- eta finantza-globalizazio

kolonialista betean; hau da, jada XX. mendearenhasieran ohartuta zeuden elkarri eragiten diotela, etaez beti onerako, nazioarteko-merkataritzak, lan-alorreko arauek eta lan-baldintzek.

Lanaren Nazioarteko Erakundearen (LANE) eratze-dokumentuaren atarikoak honela dio: «Naziorenbatek ez badu lan-erregimen benetan humanoaezartzen, hutsegite hori oztopo izango da berenherrialdeko langileen egoera hobetu nahi duten bestenazio batzuen ahaleginetarako».

Badira ehun urte baino gehiago herrialde garatuetakogobernuak eta gizarte zibila ohartu zirelamerkataritza- eta finantza-liberalizazioak ondorionegatiboak eragin zitzakeela lan-eskubideen alorreaneta pizgarria izan zitekeela ekoizpenarendeslokalizaziorako, eta, beraz, ekoizpen-lana lan-arauzorrotzak zituzten herrialdeetatik eramango zutelanegoziazio kolektiboko, askatasun sindikaleko etalan-erregulazioko estandarrak lausoagoak zituztenherrialdeetara (halakorik apenas ez zituztenherrialdeetara ez esatearren).

Hori da LANE sortzearen arrazoia; bestela esanda,lan-eskubideen eremu globala sortzea zuen xede,etengabeko merkataritza-liberalizazioaren ondoriozlan-eskubideetan okerrera ez egiteko. Horregatikguztiagatik da LANE —sindikatuek, enpresaburueketa gobernuek esku hartzen duten hiruko erakundea—lan-alorreko zuzenbidearen iturri nagusia, etahorregatik da haren egiteko nagusia lan- eta sindikatu-alorreko alderdiei buruzko hitzarmenak onartzea,gaurdaino 189, eta gomendioak ematea.

Hitzarmenak nazioarteko itunak dira, legez lotesleak,estatu kideek berretsi ostean; normalean, hitzarmenakberretsi eta urtebeteren buruan jartzen dira indarrean.Herrialdeek hitzarmen bat berresten badute, nork bereherrialdeko legedian eta eguneroko jarduneanaplikatzeko betebeharra du, eta, horrezaz gain,

aplikazioari buruzko memoriak igorri behar dizkioLANEri, aurretiaz ezarritako maiztasuna betez.Bestalde, hitzarmena berretsi, eta gero hura urratzenduten herrialdeen aurkako erreklamazio- eta kexa-prozedurak jar daitezke abian.

Gomendioak ez dira lotesleak. Gehienetanhitzarmenaren osagarri dira, aplikatzeko moduariburuzko jarraibide zehatzak emateko; hala ere,zenbaitetan, gomendio autonomoak izan daitezke,hitzarmenekin inolako zerikusirik ez dutenak.

LANEk 189 hitzarmen onartu ditu, eta haietatik zortzihitzarmen oinarrizkotzat hartu ditu. Lan-alorrekoprintzipio eta eskubide oinarrizkotzat hartzen direngaiak lantzen dituzte zortzi hitzarmen hauek:1. 29. hitzarmena, derrigorrezko lanari buruzkoa,

1930ean onartua.2. 87. hitzarmena, askatasun sindikalari eta

sindikatuko kide egiteko eskubidearen babesariburuzkoa, 1948an onartua.

3. 98. hitzarmena, sindikatuko kide egitekoeskubideari eta negoziazio kolektiborakoeskubideari buruzkoa, 1949an onartua.

4. 100. hitzarmena, ordainsarien berdintasunariburuzkoa, 1951n onartua.

5. 105. hitzarmena, derrigorrezko lanaren abolizioariburuzkoa, 1957an onartua.

6. 111. hitzarmena, diskriminazioari buruzkoa(enplegua eta okupazioa), 1958an onartua.

7. 138. hitzarmena, gutxieneko adinari buruzkoa,1973an onartua.

8. 182. hitzarmena, haurrek lana egiteko moduriktxarrenak galarazteari buruzkoa, 1999an onartua.

Hitzarmen horiek ez berresteak ez du esan nahikasuan kasuko herrialdeak arau horiek betetzen ezdituenik, baina begi-bistan da funtsezko horiekberresteak garbi adierazten duela eskubide sindikalaketa lan-alorrekoak errespetatzeko konpromisoa.Horregatik guztiagatik da gutxienez ere bitxiaLANEren oinarrizko hitzarmen gutxien berretsidituen herrialdea ez izatea ez Txina, ez Hego Korea

GLOBALIZAZIOA ETA LANA: MENDE BAT ESKUBIDE SINDIKALAK ETA LAN-ALORREKOAK GLOBALIZATZEN

Bruno EstradaEkonomialaria eta CC OO sindikatuko idazkari nagusiaren ondokoa

32

—zortzi horietatik lau berretsi dituzte—, ez etaMyanmar ere, hiru baino ez baititu berretsi.Oinarrizko hitzarmen gutxien berretsi dituenherrialdea Ameriketako Estatu Batuak dira, bibakarrik berretsi baitituzte (Bruneik eta CookUharteek ere bai). Oinarrizko hitzarmen horietatikAEBek derrigorrezko lanari buruzko 105. hitzarmenaeta haurrek lana egiteko modurik txarrenakgalarazteari buruzko 182. hitzarmena bakarrikberretsi dituzte; ez dute askatasun sindikalari edosindikatuko kide egiteko eskubideari eta negoziaziokolektiboari buruzko hitzarmenik berretsi.

Gogoan izan behar da AEBetako 28 estatuk lanegiteko eskubideari buruzko legeak dituztela, haiekright to work laws esaten dietenak, baina izenakkontrakoa adierazten badu ere, sindikatuen aurkakolegeak dira, greban dauden langileak kaleratzeko etagrebak iraun bitartean eskirolak kontratatzeko aukeraematen baitute.

LANEren sektoreko hitzarmenak

Bereziki interesgarriak dira, eta kopuruan urriago,globalizazio-maila handiko jarduerei buruzkoLANEren sektoreko hitzarmenak. Adibiderikbikainena itsasoko lanari buruzko hitzarmena da —erabat globalizatutako sektorea, XIX. mendeazgeroztik—; 2006an adostu zuen LANEk eta 1,5milioi langileri baino gehiagori eragiten die.(http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/normes/documents/normativeinstrument/wcms_090302.pdf).

Hitzarmen hori, azkenean, 2013an sartu zenindarrean. Atzerapen horren arrazoia da juridikokiloteslea izateko beharrezkoa zela LANEko 30 estatukidek gutxienez berrestea hitzarmena, mundukomerkataritza ontzidiaren erregistroko tonajegordinaren %33tik gorako ordezkaritza lortuta. Beraz,hitzarmeneko bigarren artikuluan xedatutakoarijarraituz, itsasoan lan egiten duten pertsonaguztientzat da, baldin eta ez bada berariaz beste ezerxedatzen. Gaurdaino, LANEko 48 estatu kidekberretsi dute hitzarmena, eta guztien artean mundukomerkataritza ontzidiaren erregistroko tonajegordinaren %70etik gorako ordezkaritza egiten dute.

LANEk adierazitakoaren arabera, bitarteko juridikobakar batek biltzen ditu marinelei lan duinabermatzeko nazioarteko gutxieneko estandarrak, eta,

horrezaz gain, hitzarmena berretsi dutenherrialdeetako banderarekin diharduten ontzi-jabezintzoei joko-arau ekitatiboak edukitzen laguntzendie, lan-baldintzetan kalterik eragin gabe sustatzenbaitute lehia, eta, beraz, ez da ezbaian jartzen itsasobidezko garraioaren fidagarritasuna eta segurtasuna.Hitzarmenaren helburua da lan duinaren baldintzaketa bidezko lehia bateragarriak izan daitezenbermatzea; marinelak ordezkatzen dituen GarraiokoLangileen Nazioarteko Federazioaren eta Ontzi-jabeen Nazioarteko Federazioaren erabateko laguntzadu hitzarmenak.

Hitzarmen horren funtsezko elementu bat hau da:atzerriko ontzi batek estatu kideren bateko portuaneskala egiten badu, dela jardueraren ohiko jardunaedo dela eragiketaren bat egin behar izatea eskalahorren arrazoia, ikuskatu ahal izango dute, V.artikuluaren 4. paragrafoan xedatutakoari jarraikiz,egiaztatzeko betetzen dituela hitzarmen honetakoeskakizunak (itsasoan lan egiten duten pertsoneneskubideekiko errespetua barne), ontzian daudenlangileen lan-baldintzei eta bizi-baldintzeidagokienez. Ikuskari publikoek portuan dagoenontzia ibilgetu dezakete, haien ustez hitzarmenarenarau-hauste larriren bat badago; gainera, ikuskaritzakegin ditzaten eska dezakete itsasoko langileenordezkariek. Adibide modura: adingabe batekitsasontzian lan egitea arau-hauste larritzat hartzen da,eta itsasontzia ibilgetu daiteke.

Gizarte-klausulak dituzten merkataritza-akordioak

Interes handikoak dira duela gutxi garatzen hasi direnmerkataritza-akordioak; zehazki, merkatura irekitzeaeskubide sindikaleko eta lan-alorreko eskubideenestandarrak betetzearekin lotzen dituztenmerkataritza-akordioez ari naiz, eta, gainera, estandarhoriek betetzen direla kontrolatzen dute LANEkoikuskariek.

Merkataritza-akordio aldeaniztunak motel gauzatzenari direnez, bereziki Dohako Erronda egun ia erabatgeldirik dagoelako, zenbait herrialdek etamerkataritza-esparruko multzok aldebiko edoezpieskualde-mailako negoziazio-estrategiak baliatudituzte. Herrialde edo multzo horietako batzuk,bereziki AEBak, Europar Batasunak, Kanadak,Zeelanda Berriak eta Txilek, laneko alderdi horiek erejasotzen dituzten eskualde-mailako akordioen edoaldebiko akordioen beste belaunaldi bat jarri dute

33

abian. Akordio-mota horiek azkarrago adostu diraaldebikoen esparruan, Munduko MerkataritzaErakundearen egitura konplexuan baino; nolanahi ere,horrek ez du esan nahi akordio aldeaniztunak adostuez direnik.

1999an, Clinton demokrata presidente zela, AEBaketa Kanbodiak merkataritza-akordio berritzaile batsinatu zuten ehungintza-sektorean. Akordio horrenbidez, AEBak konpromisoa hartu zuen Kanbodianegindako produktuak bere merkatuan errazagosartzen uzteko, inportazio-kuota berezien bidez;ordainetan, Kanbodiak ehungintzako lan-baldintzakhobetu behar zituen, eta, horretarako, bere estatukolan-alorreko legeak eta nazioarteko arauak egiaz jarribehar zituen praktikan. Akordio horren ondorioz,Kanbodiako gobernuak ehungintzako produktuakesportatzen zituzten industria guztiei eskatu zienLantegi hobeak proiektuan erregistratzeko, kontrolaegin ahal ziezaieten; izan ere, akordioak badu bestealderdi garrantzitsu bat: lan-baldintzak hobetzen direnebaluatzeko prozedura fidagarria.

Lantegi hobeak proiektuan parte hartu zuten enpreseiustekabeko bisitak egiten zizkieten LANEkoikuskariek, eta ikuskaritza horien emaitzak jakiteraematen ziren, publikoak baitziren. Txosten horienarabera, proiektuari esker ehungintza-sektoreko270.000 langileren lan-baldintzak hobeak dira, etaaskoz ere gehiago esportatzen da Ameriketako EstatuBatuetara. LANEko ikuskariek 60 lantegi ikuskatuondoren egindako azken txostenean ez zen jasoderrigorrezko lanari edo haurren lanari buruzkoaipamenik; beraz, agerian dago sektore horretakolangileen lan-baldintzak hobeak direla nabarmen.

Emaitzak oso onuragarriak izan ziren parte hartuzuten alderdi guztientzat —langileak, fabrikatzaileak,nazio-ekonomiaren multzoa eta nazioarteko eroslegisa aritu ziren multinazionalak— eta, kuota-sistemabereziaren epea amaitu ondoren ere, Kanbodiakogobernuak politika horrekin jarraitzea erabaki zuen.Kanbodiak nazioarteko erosle berriak erakartzea lortuzuen, bai eta lan-alorreko estandar eskasak izateagatikherrialdetik alde egin zuten erosle batzukberreskuratzea ere, eta, gainera, produkzioak goraegin zuen eta enplegu duinak ere bai. Hori da, beraz,lan-arauak betetzea inbertsio ona delako adibide bat.Merezi du gogora ekartzea oso egoera berezian jarrizela abian akordio hori; izan ere, AEBetako arropa-enpresa handi batzuek, Kanbodiako zenbaitehungintza-enpresak nazioarteko lan-arauak urratzen

zituztelako akusazioa publiko egin ostean, debekatuegin zieten hornitzaileei Kanbodian egindako arropafabrikatzea, eta hori gertatu eta gero jarri zen abianakordioa.

Nazioarteko jardun sindikala

Hirugarren alderdi bat, baina besteak bezaingarrantzitsua, nazioz haraindiko edo nazioartekojardun sindikala da. Europan badira balio juridikoosoa duten bitartekoak, hala nola 2009/38/EEDirektibaren bidez aitortutako Europako EnpresaBatzordeak, eta haien ohiko jardunari esker, erabatadostu gabeko negoziazio kolektibo baten atarikoakmultinazional horien esparruan nola gauzatzen aridiren jakin daiteke. Mundu-mailan ere sortu diraMundu Batzordeak, horiek, baina, sindikatuen etaenpresaburuen ordezkarien arteko akordioenondorioz.

Nazioarteko jardun sindikalak eskaintzen dituenaukeren artean, ziur asko osatuenetako bat InditexenNazioarteko Esparru Akordioa da, 2007an sinatuaEhungintza, Jantzigintza eta Oinetako-industriarenNazioarteko Federazio Sindikalaren eta Espainiakomultinazionalaren artean, Espainiako CCOO eta UGTsindikatuek sustatuta. Akordioaren azken eguneratzeaIndustriALL Global Union sindikatuak sinatu zuen,sindikatuaren alderdi gisa, eta hura da mundukoindustria-sindikatu guztiak bere baitan hartzen dituennazioarteko sindikatua.Duela urte batzuk, moda-sektoreko Espainiakomultinazional handi horren hornitzaile zen Marokokoehungintzako lantegi kalamastra batean Espainiako bisindikalista sartzera zihoazela, enpresa-zuzendaritzakez zien sartzen utzi espainiarrekin batera zihoazenMarokoko sindikalistei. Sekulako iskanbila sortu zen:oihuak, irainak eta borrokak enpresa inguratzen zuenhesiaren ate parean. Baina Espainiako sindikalistakiskanbilan parte hartu gabe, metro batzuk aldenduziren eta telefonoz deitu zuten multinazionalarenzuzendaritzara, Arteixora, eta azkenean, denakonpondu zen: Marokoko sindikalistei ere sartzen utzizieten. Une hartan Marokoko sindikalisten etalangileen zein enpresaren ordezkarien arteanemandako besarkadak izan ziren hartu-eman sendoeta emankor baten hasiera, gaur egun oraindik ereirauten duena.

Akordio horrek sekulako garrantzia izan du,LANEren hitzarmen guztiak betetzeko betebeharrabaitute, bereziki sindikatuko kide egiteko eskubidea,

34

askatasun sindikala eta langileen ordezkarieneskubideak aitortzen dituztenak (87., 98. eta 135.hitzarmenak eta 143. gomendioa). Espainiakoegoerarekin alderatuta, gauzagutxi dirudi, baina herrialdehaientzat, kasu askotan,sekulako aurrerapausoa izan da.

Akordioaren alderdirik garran-tzitsuena da Inditexek «etaharen produkzio- eta banaketa-kate guztiak eta langile guztiek,izan langile horiek Inditexekzuzenean kontratatutakoak edoizan haien kanpoko fabrika-tzaileek edo hornitzaileekkontratatutakoak» derrigorreanbete behar duela araudia, tokiguztietan, nahiz eta lantokietanIndustriALL Global Unionsindikatuan afiliatutakosindikatuek ez izan ordezkari-tzarik, oso ohikoa zenbaitherrialdetan.

Akordio hori sinatu zenetikzenbait protokolo aldatu dira, akordioa betetze alderasindikatuen jarduna hobetzeko; esate baterako, aditusindikalak izendatu dira, eta Inditexek haiei dagokienegitekoa egiten laguntzeko konpromisoa hartu du, osoondo ezagutzen baitituzte herrialde bakoitzekoprodukzio-katea osatzen duten produkzio-zentroaketa haietan sindikatuko kide egiteko eskubidea.2014an sinatu zen akordioaren azken eguneratzea(eskuragarri hemen: <http://www.industriall-union.org/sites/default/files/uploads/documents/GFAs/signed_gfa_inditex_ _spanish.pdf>).

Akordio horrek eragindako beste ondorioetako bat daenpresa nagusiko sindikalistek jakin ahal izan dutelazein den multinazionalaren produkzio-kate osoarentamaina: 6.959 lantoki, 52 herrialdetan; eta ondorioare garrantzitsuagoa izan da guztiek dutelasindikatuko kide egiteko eskubidea.

Inditexeko sindikalistek egunduko lana egin dutehamarkada honetan akordioa ezartzeko. Ehunprodukzio-zentrotan baino gehiagotan izan dirabisitan —gehienetan tokiko sindikatuek eskatuta—,Inditexen produkzioaren %95 egiten duten 13herrialdetan, Espainia ere kontuan hartuta produkziohorretan. Hain zuzen, herrialde hauetan izan dira

bisitan: Argentinan, 83 lantegi hornitzaile daude;Bangladeshen, 262 daude; Brasilen, 65; Kanbodian,125; Txinan, 1.654; Indian, 394; Marokon, 283;

Pakistanen, 107; Portugalen,1.357; Turkian, 1.427;Vietnamen, 134; Bulgarian; etaTunisian.

Merezi du azaltzea halakoherrialde askotan enpresatikkanpoko sindikalistak lantegietansartzea erabat sinestezina zela;zenbait herrialdetan, ordura arte,tokiko sindikatuek berek ere ezinizaten zuten sartu. Bisita horieiesker, hornidura-kate osoarenarazo jakin batzuk ebaluatu ahalizan dira, batzuk lan-baldintzeiburuzkoak eta beste batzuk,berriz, ingurune ekonomiko,industrial, juridiko, sozial,kultural eta ingurumenekoarekinlantegiak zein produkzioak dutenloturari buruzkoak. Munduanezagunak diren markentzat,Inditexentzat kasu honetan, lan

egiten duten lantegi hornitzaileek beste marka ezagunbatzuentzat ere egin ohi dute lan; hortaz, hautemandakozenbait alderdi eta adierazitako arazoak jantzigintzanoso ezagunak diren beste marka batzuei ereaplikatzekoak dira.

Adierazitako jardun sindikalen metodologiaridagokionez, sindikatuen eta enpresaburuenordezkariak batera izan dira beti instalazioetan, etahorrek aukera eman die jakiteko zein den produkzio-metodoa, bai eta zuzenean ikusteko ere zein direnlan-baldintzak, bereziki segurtasunekoak eta lan-girokoak. Baina bisita horietan, halaber, sindikatuenordezkariek, enpresaburuen ordezkariak aurrean izangabe, elkarrizketak egin dizkiete langileei, haiekberek aukeratutakoei, jakiteko zein diren soldatak,lan-kontratuak eta ordutegiak. Bisitan izandakolantegietako sindikatuen ordezkaritzako organoekinere egin zituzten bilerak, halakoak zituztenekin.

Sindikatuen lorpenen kasuistika oso anitza da.Sindikalismo globaleko hamarkada honetan, CCOOsindikatuak ehungintza-sektoreko Espainiakomultinazional bati buruz egin duen balantze sindikalaikus dezakezu hemen:<http://industria.ccoo.es/5ffa04a491584d076248dacd

Merezi du azaltzea halakoherrialde askotan enpresatikkanpoko sindikalistak lantegietansartzea erabat sinestezina zela;zenbait herrialdetan, ordura arte,tokiko sindikatuek berek ere ezinizaten zuten sartu. Bisita horieiesker, hornidura-kate osoarenarazo jakin batzuk ebaluatu ahalizan dira, batzuk lan-baldintzeiburuzkoak eta beste batzuk, berriz,ingurune ekonomiko, industrial,juridiko, sozial, kultural etaingurumenekoarekin lantegiak zeinprodukzioak duten loturariburuzkoak.

35

7957aeac000060.pdf>. Aipatutako Marokoko kasuazgain, esperientzia interesgarrienetako batzuk baino ezditut azalduko:

� Turkiako Hera Tekstil lantegian, sindikatuekikoerrepresioa etetea lortzeaz gain, sindikatuaonartzea eta lantegiaren barruan jarduten uztealortu zen.

� Myanmarren, sindikatuen eta enpresaburuenbaterako delegazio batek han bertan aztertu zituenzer aukera eta arrisku zituzten hango enpresek,hornitzaile bilakatzeko. Emaitza negatiboa izanzen, batik bat lan-alorreko eskubideengabeziagatik, baina enpresek industria-kaudimeneskasa zutelako ere bai.

Konklusioak

Ikusi dugunez, laneko eskubideen globalizazioaLANEren hiruko akordioen esparruan gauzatzea daohikoena (enpresaburuak, sindikatuak eta gobernuak)edo gobernuen arteko aldebiko merkataritza-

akordioen esparruan, hala nola ehungintza-sektorekoAEBren eta Kanbodiaren arteko akordioa, geroLANE batzen dela akordio horietara.

Kanbodia eta Myanmar elkarren aurkako herrialdeenadibideak dira. Lehenbizikoa eskubide sindikalak etalan-alorrekoak onartzeko prozesu baten bidezmerkatura irekitzearen alde egin zuen herrialdea da.Myanmar herrialdeari dagokionez, berriz, LANErenoinarrizko hitzarmenetako bat, derrigorrezko laneiburuzko 29. hitzarmena, enpresa askok ez zutelabetetzen gobernuak berak aitortu zuen, eta LANEkberak eskatu zuen eta lortu zuen Myanmarrimerkataritza-isunak jartzea.

Espainian egoitza duen multinazional bateansindikatuen eta enpresaren artean sinatutako akordiobaten aipamena eginez eman nahi izan diot amaieraartikuluari, adierazteko zeinen garrantzitsuak direnmota horretako akordioak; zuzenean eremu pribatuakparte hartu gabe, eskubide sindikalen eta lan-alorrekoen globalizazioaren adibide da, mundu osoko1.800.000 langileri baino gehiagori eragiten diona. �

36

1. Sarrera

Ortodoxia neoklasikoak sustatutako bide-orriak,Washingtongo Adostasunaren pentsamendubakarraren pean bilduak, ekonomia osoarenfinantzarizazioa sortu du, eta hori da ezaugarrigarrantzitsuena. Honela definitzen duStockhammerrek:1 «finantza-sektorearen eta ekonomiaerrealaren arteko erlazioan izandako aldaketa-multzobat, lehen baino pisu handiagoa ematen diena arrazoieta eragile finantzarioei, laburbiltzeko erabiltzen denterminoa. Termino horrek askotariko fenomenoakhartzen ditu barnean: enpresak akzioaren balioamaximizatzera orientatzea, familien zorra handitzea,banakoen jarrera-aldaketak, finantza-jardueretatiklortzen diren errentak handitzea, finantza-krisienmaiztasunak areagotzea, eta nazioarteko kapitalarengero eta mugikortasun handiagoa».

Finantzarizazio-prozesu horren osagarri, apustu argiaegin da lan-merkatuak malgutzeko eta soldatakkontrolatzeko eta murrizteko. Eta horrekinguztiarekin batera, politika ekonomikoen (monetarioaeta fiskala) kit-a modu oker eta bidegabean erabili da,Iruzur Akademiko Handia esan geniezaiokeenaeraginez. Horren ordainak ugariak dira: langabeziahanditzea eta iraunkor bihurtzea; inbertsioproduktiborik eza; hazkunde ekonomiko kaskarra,eta, horrekin batera, hegakortasun –finantza-ezegonkortasun– handiagoa; soldatek errentan dutenpisua murriztea; pobrezia eta desberdintasunaareagotzea; eta errentadunen eta lobbyisten pisuhandiagoa. Testuinguru honetan, erreforma batzukaurkeztuko ditugu, beharrezkoak direnak ekonomiaglobalaren finantzarizazioaren ondorio ezesgarrieiaurre egiteko.

Eta hondoko oihal gisa, Sheldon Wolinentotalitarismo alderantzikatua, honela ulertua:azkenean botere korporatiboa fenomeno ekonomikohuts gisa duen identifikazioaz gabetzen deneko unepolitikoa eta estatuarekin batera baterako partaidetzaglobalizatzaile bihurtzen denekoa.

2. atalean, pentsamendu bakarra praktikan jartzeaksortutako fenomeno garrantzitsuena aztertu da,ekonomiaren finantzarizazioa alegia, eta 3.ean,finantzarizazioaren ondorio ezesgarriak mugatzekobeharrezkoak diren erreformak aurkeztu dira.

2. Ekonomia globalaren finantzarizazioa

Finantza-sistema bilakatu egin da: garai batean,merkataritza-bankuak oso araututa eta gainbegiratutazeuden, baina gaur egun finantza-merkatuek sistemamenderatzen dute. Frank Delano RooseveltekDepresio Handiaren garai zailenei aurre egitekoezarritako babesak ezerezteko Clintonen garaianegindako alderdi biko ahalegin itzelen ondoriologikoa izan da hori.

Aldi horretan, finantza-sistema oso bizkor hazi zensektore ez-finantzarioarekiko. Estatu Batuen kasuan,hasieran balio erantsiaren ehuneko 10 zegokion, etaenpresa-etekinetan ehuneko 10eko partaidetza, etagerora, berriz, balio erantsiaren ehuneko 20 eta EstatuBatuetako enpresen irabazien ehuneko 40. Hori, heinhandi batean, Mendebaldeko ekonomia gehienenfinantzarizazioak eragin zuen; izan ere, finantza-sistemak, kapital produktiboa finantzatu beharrean,bere burua finantzatu zuen, kasino handian apustuegiteko (burtsako burbuilak, higiezinetakoak etazorrarenak, lehengaietan, bonu korporatiboetan…).Aldi berean, ekonomiaren kapital produktiboan egitenden inbertsioak modu nabarmenean sufritu zuen etasufritzen du. Kapital produktiboaren definizio zabalbat aplikatuz gero, barnean hartuta aurrerapenteknologikoak, lanaren produktibitatearen handitzea,azpiegitura publikoa eta pribatua, berrikuntzak eta

FINANTZAK: EKONOMIA GLOBALAREN FINANTZARIZAZIOA

Juan LabordaRazona Ekonomia eta Finantza Estudioa eta Carlos III Unibertsitatea

1. Ikusi Stockhammer, E. (2010): «Financialization and TheGlobal Economy», Working Paper Series wp240, PoliticalEconomy Research Institute, University of Massachusetts,Amherst, <http://www.peri.umass.edu/fileadmin/pdf/working_papers/working_papers_20l-250/WP240.pdf>.

37

giza ezagutzan izandako aurrerapena, haren hedapen-tasa geldotu egin da.

Joan den mendeko azken laurdenean, munduak inoizezagutu ez bezalako finantza-berrikuntzarenleherketarik handiena gertatu zen. Finantza-ahulezia,Hyman Minsky erara, haziz joan zen, azkeneanekonomiak geldialdia izan zuen arte, AtzeraldiHandian. Azaldu dugunez, finantza-berrikuntzarenzati handi bat ekoizpenaren esferatik kanpora bideratuzen, finantza-tresna konplexuetara. Ortodoxianeoklasikoak ulertu ez zuena da –eta gaur egun ere ezdu ulertzen– bankariak ez direla kapitalismoareneforo hutsak, haren ezegonkortasunaren iturrinagusiak baizik!

Baina gaur egungo irudia ez da kontrolez kanpodauden finantzena soilik. Akzioaren balioarenmaximizazioaren paradigmaren pean, ekonomiaerreala finantzarizatu da. Korporazio handiekaspaldian utzi zioten epe luzeko ikuspegia hartzeari;epe laburreko ikuspegia dute. Ez da epe luzerakoinbertsioa sustatzen, espekulatiboa baizik.Enpresetako buruek akziodunei berehalako emaitzakekar dakizkiekeen ekintzekin erantzun dute, hala nolaakzioak berrerostea edo dibidenduak handitzea, bainaez dute nahikoa inbertitu epe luzerako hazkundearieusteko beharrezkoak diren berrikuntzan, eskulanespezializatuan eta kapital-gastuetan.

Hyman Minskyk dioenez, «kapitalismoak berezkodu akastuna izatea, eta joera du goraldiak, krisiak etabeheraldiak izateko», eta ezegonkortasun hori«kapitalismoarekiko —zentzu zorrotzean—koherente izateko finantza-sistemak izan behardituen ezaugarriei zor zaie». Horregatik, finantza-erreformen multzo handi bat beharko da, bai etapolitika publikoen multzo bat ere, ekonomian kapitalproduktiboaren garapena sustatzera bideratukodirenak, eta arreta berezia jarriko dutenakberrikuntza-prozesuen finantzaketan. Etabeharrezko elementu horietako bat banka publikoaizango da.

Hala, haren ondorioetan sakonduko dugu, eta gero,erreforma-multzo bat proposatuko dugu, haren eraginezesgarriei aurre egiteko. Erreferentzia gisaoinarrizko bi artikulu baliatuko ditut, eta haietara jokodut. Batetik, artikulu hau: Mariana Mazzucato etaRandal Wray (2015), Financing the CapitalDevelopment: a Keynes-Schumpeter-Minsky

Synthesis.2 Bestetik, lehen aipatutako beste artikuluhau: Engelbert Stockhammer (2010), Financializationand the Global Economy.

Enpresen eta familien finantzarizazioa

Azter dezagun zer aldaketa eragin dituenfinantzarizazioak enpresa ez-finantzarioetan etafamilietan berariaz. Enpresa ez-finantzarioenfinantzarizazioak akziodunaren funtzioa sendotzeaekarri du, gero eta pisu handiagoa dutenerakundeetako inbertsiogile gisa, bai eta fusioen etaerosteen olde masiboa ere, haietako asko areriotsuak.Azken helburua kapitalaren itzulketa-tasamaximizatzea izanik, dibidenduetara eta akzioakberrerostera bideratutako fluxuak handitu dira, etakapitalean eta enpresa-garapenean egindakoinbertsioen tasa modu esanguratsuan murriztu da.Estrategia horien gizarte-kostuak langabeziarengorakada eta soldaten gaineko beheranzko presioaizan dira. Gero eta ugariagoak diren azterlanenpirikoek agerian jartzen dute enpresa ez-finantzarioen finantza-jarduera areagotzeak eraginkaltegarria izan duela enpresen inbertsio errealean.

Familien finantzarizazioa enpresa ez-finantzarioenabaino sakonagoa izan da. Eta horren oinarrian 1980kohamarkadaren hasieratik gertatutako kredituarenareagotze indartsua dago. Familien zorra moduesponentzialean hazi da; batez ere, hipoteka-zorra.Ekonomia politikoaren ikuspegitik, gertaera honekeragin du familien zorraren handitzea: kontsumitzekojoera areagotzea, soldatak aspalditik geldialdi-egoeran egon arren. Hala, kontsumo-mailei eustekofamiliek metatutako zorra jasanezina zen; hau da, ezzen prozesu arrazional bat, kontrakoa baizik. HoriShiller erako itxaropen irrazionalen beste adibide batda. Ikuspuntu horretatik, frogatu daiteke hainbestetanaipatutako aberastasun-efektua ez dela bermatzenkontsumo pribatuaren gain. Berez, datuek baieztatuegiten dute Stockhammerrek honela adierazitakoa:kreditua eskuratzearen efektua eta haren eraginakontsumoan. Horregatik, txosten batzuk paper bustiadira; esaterako, BBVAko ikerketa-zerbitzuakargitaratutako hau: ¿Puede la moderación salarialreducir los desequilibrios económicos? Ekoizpen-

2. Ikusi Wray, R. eta Mazzacuto, M. (2015): «Financing theCapital Development: a Keynes-Schumpeter-Minsky Synt-hesis », Working Paper, Levy Economics Institute, wp 837.<http://www.levyinstitute.org/pubs/wp_837.pdf>.

38

funtzio irrealak erabiltzen dira, eta horrez gain,korrelazio faltsuak baino ez dira, zorraren etafinantzarizazioaren funtzioa ahanzten edo alboratzendutenak.

3 Finantzarizazioaren ondorio ezesgarriakmugatzeko beharrezkoak diren erreformak

Krisi sistemikoa sortu zenean, ez zen egin ikuspegiekonomiko eta sozialetik optimoa eta efizientea zena.Horren arrazoiak agerikoak dira: eliteen efizientziaekonomikorik eza, ideologia eta klase-interesendefentsa. Beharrezko baldintza bat izango litzateke,nahikoa ez izan arren, Mendebaldeko banku-sistemaren tamaina murriztea, ekonomia errealarekinbat, eta hori guztia, kudeatzailetzaren, jabeen etahartzekodunen lepotik. Aldi berean, ordain ezina denguztizko zorra berregituratu behar da. Horrenosagarri, beste erreforma batzuk ere behar dirafinantza-sisteman. Nazioarteko finantzagune nagusiakikuskapen publikoaren mende jarri beharko lirateke,egin den moduan. Baina hori ez da nahikoa. Horrezgain, merkataritza-bankaren eta inbertsio-bankarenerabateko banantzea sustatu behar da, Glass-SteagallLegea bere osotasunean berrezarriz. Beharrezkoa da,halaber, ex ante kredituaren hedapenari kontrolaezartzea, a posteriori zordunak zigortu beharrean —diruaren izaera endogenoaren berri duen orokulertzen du hori—.Banku sistemikoek –gero etahandiagoak eta sistemikoagoak dira– porrot egitekohandiegiak izatearen arrisku morala baliatzen dute,eta herritar zergadunek hornitzen dituzte diruz.Horrekin amaitu beharra dago. Aztertu beharra dagonola ezarri mugak gordailuen, maileguen eta bestebanku-adierazle batzuen kontzentrazioari; azkenfinean, bankuen tamainari.

Baina egungo geldialdia eta inbertsio produktibopribaturik eza zuzentze aldera, estatuak inbertsio-prozesu masiboak abiatu behar ditu, energia, garraioa,hezkuntza, ikerketa eta garapena, azpiegiturak etaabar ardatz hartuta, gerora sektore pribatua ere bidehorretatik eramateko. Zor ikaragarria dagoen egungoingurune honetan, hedapen hori banku zentralekfinantzatu beharko lukete, diru-ekoizpenaren bitartez.Horren osagarri, beharrezkoak izango lirateke besteerreforma batzuk ere, hala nola paradisu fiskalenkontrako borroka, nazioarteko diru-sistema berri bat,eta kapitalaren osaeraren nahiz munduko erakundealdeaniztun nagusien organo zuzentzaileen errotikakoerreforma. Era berean, gobernuek aitortu behar dutepobrezia eta desberdintasuna premiazko irtenbidea

eskatzen duten arazoak direla, eta hazkundearenetekinak modu zabalagoan partekatzeko bide ematenduten politikak sustatu behar dituzte. Jarraian,proposamen zehatz batzuk azalduko ditugu: HymanMinskyren lan aitzindariak eta haren gomendioak,zorraren bolumena mugatzea ardatz dutenak;enpresen eta familien zorra arintzeko modua bilatzea;eta banka publikoaren beharra.

3.1. Hyman Minskyren lan aitzindariak: sektore publikoarenfuntzioa

1980ko hamarkadaren bukaeran eta 1990ekoarenlehen erdian, Hyman Minskyren3 ikerketa-proiektunagusiaren ardatza finantzaketa kapital produktibokoinbertsiorantz bideratzea zen. Horrek barnean hartzenditu kapital produktibo publikoa eta pribatua zein gizakapitala; azken finean, ekoizpen-ahalmenarekinzerikusia duen guztia.

Minskyk baieztatzen zuen sistemaren erreformaegiteko ulertu egin behar dela. Ideia xume batetikabiatu zen: kapitalismoa finantza-sistema bat da. Horiteoria neoklasikoa ez bezalako ikuspegi bat da, guztizkontrakoa, hain zuzen. Izan ere, teoria neoklasikoakukatu egiten du finantza-sistemak, forma orotan,funtzio garrantzitsua duenik (ikusi Paul Krugmaneneta Steve Keenen arteko eztabaidak). Teorianeoklasikoak ez du gaitasunik diruaren funtzioa bereereduan txertatzeko.

Baina ekonomiaren finantza-egiturak badu garrantzia,eta handia gainera. Zehazki, baiezta daiteke ekonomiaglobalaren finantza-egitura askoz ere ahulagoabihurtu dela azken mende erdian. Ahulezia horrekgeldialdi ekonomikoa eta depresio sakona ere ekarriohi ditu. Eta, noski, geldialdian dagoen ekonomiakapitalista batek ez du sustatuko kapitalaren garapena.Edonola ere, hori zuzendu eta hobetu daiteke,finantza-sistema osoaren erreforma egoki batenbitartez.

Minskyren arabera, bankuak ez dira bitartekariaksoilik. Aitzitik, bankuek dirua sortzen dute. Hainzuzen, honetan datza bankuen negozioa: mailegu-hartzaileen erantzukizunak onartzea, eta haienizenean ordainketak egitea, gastuaren onuradunen

3. Ikusi Minsky, H. P. (1986): Stabilizing an Unstable Economy,New Haven, Yale University Press. Ikusi Minsky, H. P. (1992):The Financial Instability Hypothesis, The Jerome Levy Eco-nomics Institute of Bard College, Working Paper 74.

39

kontuetan abonuak eginez. Likidezia sortzearennegozioa da, baina likidezia horren azken hornitzaileagobernua da, banku zentralaren bitartez. Etagainerako likidezia-sorkuntza banku zentralakjaulkitako diruaren apalankamendu hutsa baino ez da.

Arazoa da likidezia-sorkuntzaren negozioa oso-osoproziklikoa dela: goraldi ekonomikoa dagoenean,hedatu egiten da, eta krak-faseetan, berriz, desagertu.Finantza-krisiak likidezia lortzeko norgehiagoka batezhasten dira, baina lehen likidotzat jotzen zena jada ezda halakoa. Fase horretan, gastua eta inbertsioamurrizten dira, eta, horren ondorioz, sarrerakuzkurtzen dira, bai eta zorraren zerbitzu-ahalmena ere.Bat-batean, likidezia-krisia kaudimengabezia-krisibihurtzen da, eta arazo hori konpontzea are zailagoada. Hori da Minskyren finantza-ezegonkortasunarenhipotesiaren muina.

Minskyk argudiatu zuen banku-kontzentrazioarenmurrizketaren bidez –hori egiten ari denarenkontrakoa da– eta bankuei arriskua atxikitzekobetebeharra ezarriz, haien jardunbidea bideradaitekeela, banku-jarduera tradizionalera itzuldaitezen. Gobernuak funtsezko eginkizuna bete behardu finantza-erakundeen arauketa eta ikuskapenberrian. Profesional gaituek eta agentziaarautzaileekin konprometituta daudenek ikuskatubehar dituzte bankuak. Minskyk adierazi zuen,gainera, gobernuak betebehar garrantzitsua duelafinantza-zerbitzuen zuzeneko hornikuntzan ere,hainbat alderditan: ordainketa-sistemak, maileguzuzenak edo bermeak baterako jardunbide publiko-pribatuetan, I+Gren finantzaketa nahizberrikuntza-prozesuaren beste alderdi batzuk.

3.2. Zorraren bolumena mugatzeko proposamen orokorrak

Atzeraldi Handiaren jatorrian zor pribatuakekonomian izan zuen eragina dago. Zor pribatuarenhedapen-prozesu horretan, bankuek funtziogarrantzitsua izan zuten, eta egoera horri arriskumoralaren arazoa erantsi zitzaion. Bankuen etekinakzorraren bolumenak sustatzen ditu. Bankuek, zenbateta gehiago atxiki apalankamenduari, orduan etagehiago irabazten dute, eta beren zorra elikatzen duenkolateralaren prezioan bat-bateko beherakadakgertatzen badira, estatuak erreskatatu egiten ditu,horrela zor publikoa kutsatuz eta areagotuz.

Ez da nahikoa uste izatea bankuek ikasiko dutelakrisitik eta erantzukizun handiagoz jokatuko dutela.

Izan ere, zorra hedatzeko berezko irrika dute, etabanku-sektoreak ez direnak konbentzitzen saiatukodira, beren gain har dezaten. Eta zorraren bizkortzeada burbuilen edo aktiboen inflazioen iturria. Beraz,aktiboen prezioaren eta zorraren arteko lotura hautsibehar da, burbuilak geldiarazteko.

Analisi horretatik, politika ekonomikoaren arlokozenbait gomendio ondorioztatzen dira, finantza-sistemarekin lotuak:

i. Kreditu-murrizketak. Apalankamendu-zikloakbadirenez, beharrezkoa da kreditu-hedapenaren exante kontrol bat ezartzea, zordunak a posteriorizigortu beharrean. Irlandaren adibideari jarraituz,aldi berean bi muga ezartzea proposatzen da:batetik, hipoteka-maileguen bolumena tasazio-balioaren % 80ra mugatzea; eta bestetik,hipoteka-maileguaren guztizko bolumena familia-unitatearen 5 urteko soldata baino txikiagoa izatea.

ii. Aktiboen prezioen gain apalankatutakoespekulazioaren erakargarritasuna murriztea,baina inbertsiorako zor-eskaria ito gabe.4

Horretarako, zorrari emandako pizgarri fiskalakdesagerrarazi behar dira, interes korporatiboenordainketen kenkari fiskalak murriztuz edoezabatuz, Belgikako eta Estatu Batuetakolegerietan –azken hori bereziki bankarako–ezarritako moduan. Horretarako, aplikazio-aldi batedo trantsizio-erregimen bat beharko da, horrekoso inpaktu garrantzitsua eragin bailezake enpresajakin batzuen emaitzen kontuan, eta enpresahoriek, azkenean, langileei –kaleratzeak– etabezeroei bizkarreratuko bailiekete kostuenhanditzea.

iii. Merkataritza-bankaren eta inbertsio-bankarenerabateko banantzea sustatzea, Glass-SteagallLegea5 bere osotasunean berrezarriz. ErresumaBatuan Vickers Txostena eta hari egindako kritikakabiapuntu hartuta landutako Finantza ZerbitzuenLegearen6 antzeko arauketa bat garatu beharkolitzateke Espainian. Erakundeek, 2019a baino

4. Ikusi zenbait egileren proposamenak eta erreferentziak: La-borda, J. (2015): «España: ¡fue la deuda privada, estúpidos!»,Revista Estudios y Cultura, Fundación 1.° Mayo, 68, 11.-19.or.,<http://www.1mayo.ccoo.es/nova/files/1018/Revista68.pdf>.

5. Ikusi <http://vozpopuli.com/blogs/2611-juan-laborda-a-vueltas-con-la-restitucion-de-la-ley-glass-steagall>.

6. Ikusi <https://www.gov.uk/government/policies/creating-stronger-and-safer-banks>.

40

lehen, babes-uztai bat jarri behar dute berenmerkataritza-negozioaren inguruan (kontukorronteak eta aurrezki-kontuak, hipotekak,banakoei nahiz enpresei emandako maileguak…),bere estatus propioa izango duena eta bankuarenbeste jarduera arriskutsuago batzuekiko —inbertsioak, kasu— modu independenteankudeatuko dena. Agintari arautzaileek inbertsio-bankaren jarduerak eta merkataritza-bankarenakbehar bezala banantzen ez dituzten bankuenbanantzea behartu behar dute. Badira besteproposamen batzuk ere: Volker Araua, EstatuBatuetako Finantza Erreformarako Legearen –Dodd-Frank ere esaten zaio– funtsezko alderdiadena, eta helburu zuena bankuen tamainamugatzea eta haien arrisku-jarduerak murriztea;eta Europar Batasunerako Liikanen Txostena.7 8

iv. Espainian, Mendebaldeko herrialde gehienetangertatu den bezala, Atzeraldi Handiak banku-sistemaren kontzentrazio handiagoa eragin du,paradoxikoa bada ere. Banku batzuek tamainahandiegia hartu dute eta benetako arrisku sistemikoadira ekonomia globalerako. Gainera, porrot egitekohandiegiak izatearen arrisku morala baliatzen dute,eta herritar zergadunek hornitzen dituzte diruz.Horrekin amaitu beharra dago. Gordailuen,maileguen eta beste banku-adierazle batzuenkontzentrazioari eta, azken finean, bankuentamainari, mugak jartzeko beharra aztertu behar da.Volcker Arauak, berez, arrisku-jarduerak mugatzekohelburuaz gain, bankuen tamaina mugatu nahi zuen,Erresuma Batuan Vickers Txostenak bezala.

3.3. Familien eta enpresen zorra arintzeko proposamenak

Carmen Reinhartek eta Kenneth Rogoffek9 –osoekonomialari ortodoxoak dira– diotenez, Financialand Sovereign Debt Crises: Some Lessons Learnedand Those Forgotten lanean, «… egungo krisiekonomikoa sorrarazi duten kausak ez dira zuzendueta, areago, okerragotu egin dira. Muturreko zor-

mailek 1930eko hamarkadako porroten antzekoakdakartzate. […] Herrialde garatuetan, zorraren zamamuturreko gertakari bihurtu da, zeinahi neurketahistoriko erabilita ere, eta ezinbestekoa izango dazorraren barkamen olde bat, negoziatuta zein ez».

Halaber, tesi horren alde egiten du, baina zorpribatuari begira, 2012ko apirilaren 10eko NDFrenbiurteko txostenak;10 txosten horretan jada,proposatzen zen beharrezkoa dela familien zorramurriztea, kita bitartez, historian zehar izandakozenbait esperientzia oinarri hartuta –DepresioHandiko HOLCa edo Islandiakoa–. Geroago,Ingalaterrako Bankuak, Household Debt andSpending argitalpenean,11 azaldu zuen familienzorraren kanala dela Britainia Handiko ekonomiarenatzeraldiaren eta onbideratze ahularen eragilea. Beraz,zenbait proposamen12 aktibatu beharko dira aldiberean, familien eta enpresen zorra arintzeko xedez.Azken finean, Espainiako familien eta enpresen zorraberregituratzeko prozesu bat ahalbidetu behar da,zenbait bidetatik.

i. Suediako banku-eredua. Estatu-eremukopolitikak izanik ere, Suediako banku-ereduasustatu beharko litzateke, finantza- edo higiezin-burbuila bat lehertzeak eragiten duen zorrarenkrisiaren ondorioz sortzen diren bankuenkaudimen-arazoei aurre egiteko. Eredu horretan,galerak gaur onartzen dira. Hura abian jarriz gero,mailegu-hartzaile bakoitzaren zorra murriztu ahalizango litzateke, haren ordainketari aurre egitekomodua izateraino, baina, aldi berean, maileguhoriekin lotutako galeren zenbatekoa mugatuegiten da, eta, hala, horrek ez dakar kapital-sorkuntza mailegu-hartzailearentzat. Ikusi,halaber, familia arrakastatsuen zorraren kiteninguruan historian izandako esperientziak.13

7. Ikusi <http://www.bis.org/publ/arpdf/ar2013_5_es.pdf>.8. Ikusi Díez, J. L. (2013): «Reformas Financieras Estructurales

(Volcker, Liikanen y Vickers): separación versus prohibi-ción», Boletín Económico del ICE, 3037 zk.,<http://www.revistasice.com/CachePDF/BlCE_3037_41-54_37457F8DECE1A45A6987B78F19D960C4.pdf>.

9. Ikusi Reinhart, C. M., eta Rogoff, K. S. (2013): «Financialand Soverreign Debt Crises: Some Lessons Learned andThose Forgotten», IMF Working Paper, WP/13/266,<http://www.parisschoolofeconomics.eu/IMG/pdf/2014_05_28_rogoff-2-imf.pdf>

10. Ikusi Leigh, D., et al. (2012): «Dealing with HouseholdDebt», edited in World Economic Outlook Series, 2012koapirila, 89.-124. or.,<http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/pdf/text.pdf>.

11. Ikusi Bunn, P. eta Rostom, M. (2014): «Household Debt andSpending», Quarterly, 2014 Q3, <http://www.bankofengland.co.uk/publications/Documents/quarterlybulletin/2014/qb14q304.pdf>.

12. Ikusi Medialdea, B., Álvarez, l., Fresnillo, l., Laborda, J.,eta Ugarteche, O. (2013): Qué hacemos con la deuda, Edi-torial Akal.

13. Ikusi Leigh D. et al. (2012): Dealing with Household Debt»,World Economic Outlook Series, 2012ko apirila, 89.-124. or.,<http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/pdi7text.pdf>

41

ii. Bigarren aukera eta ordainean ematea.Beharrezkoa da zuzenbide anglosaxoian pertsonafisiko eta juridikoentzako bigarren aukerarenerregimena deritzona Espainiako legerian txertatzea.Noski, hori lotuta dago ordainean ematearekin. Etaonartu beharra daukagu horrek banku-kredituamurriztu eta garestituko lukeela. Baina, bestalde,enpresek finantza-baliabidealternatiboak bilatzeasustatuko luke, berezikibaliabide propioak, eta horioso onuragarria da –ikusiordainean ematea ezarritaduten herrialdeetako esperien-tziak–. Horrez gain,Espainian etxebizitzarenfuntzioari buruzko ikuspegiaerrotik aldatzea ekarribeharko luke, erabilera-ondasun izan dadin, eta ezinbertsio-ondasun. Prozesuhori ahalbidetze aldera,alokairuko etxebizitzasustatzeko politika aktibo bat behar da.

3.4. Banka publikoa

Azkenik, krisia sortu zenetik ekoizpen-sareak oro harfinantzaketa-mugak dituenez, batez ere enpresa txikieta ertainek, finantzaketa-iturriak dibertsifikatubeharra dago.14 Eta dibertsifikazio hori sustatzekobide bat da, besteak beste, banku publikoak sortzea,ekoizpen-eredu berriaren finantzaketan berariazjardungo dutenak. Hori ezinbesteko tresna da eredu-aldaketarako, nahikoa ez bada ere, bereziki bankatradizionalak bere egitekoa betetzen ez duentestuinguru honetan.

Herrialde garatuetan, badira jada esperientziaarrakastatsuak: Ipar Dakota Estatu Batuetan,Alemaniako banku publikoak, Holandako Ur Bankuaeta, bereziki, Frantziako Inbertsio Publikoko Bankua(BPI). Espainian, premiazko beharra da hori, enpresatxiki eta ertainek finantzaketa-leiho bakar bat izandezaten eskuragarri, egungo nahaspila eta

sakabanaketaren ordez. BPIreneredua baliagarria izan liteke,baina kontuan hartutaFrantziako estatua askoz erezentralizatuagoa dela, ezinezkoaizango litzateke esperientziahori bere horretan honaekartzea. Orain ezinezkoabazaigu ere balizko proposamenbaten ardatzak zehaztea,espazio-arazoengatik, bierakunde nazionalizatuak —Bankia eta Mare Nostrumbankua— banka publikoboteretsu eta eraginkor batenernamuina izan litezke.

4. Ondorioa

Ebidentziak pilatu egiten dira, eta agerian jartzen duteoro har onartutako teoria, ortodoxia menderatzaileakezbairik gabeko egia-multzo gisa hedatzen duena,faltsua dela. Agintzen dituen politikak erabat diragehiengoaren nahiaren kontrakoak eta disfuntzionalak,eta gutxi batzuen onura dakarte, gehiengoarenkaltetan. Herritarrak balantzaka dabiltza, ikusiriklanpostua galdu dutela, lanpostuen egonkortasunaezerezean geratu dela –beldurra eta diziplina– etaberen diru-sarrerak desagertzen ari direla; eta, bienbitartean, ekonomiak ezegonkortasunerantz etageldialdirantz egiten du. Finantzek eragin handia izandute distopia horretan. Horregatik, norabidea aldatuezean, ziur asko gerta daiteke sistemak aurrera egitea,disfuntzio hori aintzat hartu gabe, eta, azkenean,deskonposatzea. �

14. López, C., et al. (2010): Alternativas de financiación frentea la crisis,Wolters Kluwer.

Ebidentziak pilatu egiten dira, etaagerian jartzen dute oro haronartutako teoria, ortodoxiamenderatzaileak ezbairik gabekoegia-multzo gisa hedatzen duena,faltsua dela. Agintzen dituenpolitikak erabat dira gehiengoarennahiaren kontrakoak etadisfuntzionalak, eta gutxi batzuenonura dakarte, gehiengoarenkaltetan.

42

Gaur egun globalizazioak estatuen jardute-ahalmenean duen eragina eztabaidagai bada ere,

alde batera utzi ezin den auzia da. Zalantzarik gabe,estatuek oraindik ere esku hartzeko aukera handiakdituzte, boteretsuenek batez ere. Eta, areago, ezindaiteke zalantzan jarri zenbaitetan globalizazioakpolitika publiko jakin batzuek nazioartean eragina izandezaten sustatu duela biziki, eta, horrekin batera,mundu osoan estatuen arteko jarduketa-plataformensare bat eratzen ari dela, lehenago inoiz ezagutu ezdugun modukoa. Hori guztia egia da.1 Baina ez dirudizentzuzkoa denik joera ukatzea. Globalizazioakbultzatuta gero eta gehiago nagusitzen ari den naziozharaindiko esparruan, estatu-nazioek gero eta mugagehiago dituzte jarduera ekonomikoaren gain berenlogika eta kontrola ezartzeko; batik bat, nazioarteangaratzen den jardueraren gain. Askotan aipatu izan denbezala, estatuen nazio-izaera eta nazioartean itunetarairisteko erakusten duten ahultasun agerikoa direla-eta,jarduera horretan eragiteko eta hura antolatzekogaitasuna galdu dute, oso bizkor.

Ildo horri jarraituz, ezin daiteke zalantzan jarriglobalizazioak, aldi berean, bide eman duela enpresahandiek beren jardute-ahalmena areagotzeko.Estatuek esku hartzeko marjina galdu dute, etanazioarteko erakundeek ez dute gaitasunik izanarauketa global bat ezartzeko. Egoera horretan,nazioz haraindiko korporazio handiek —berezzigorgabetasunik ez badute ere, Antonio Vivesekargitalpen honetan egoki gogorarazten duenmoduan— hutsune horiek baliatu dituzte berenautonomia eta eragina (ez ekonomikoa soilik) izugarriareagotzeko, nazioetako arautegiak beren mesedetanerabiltzeko eta jarduera ekonomikoaren zati handi batkontrolatzeko boterea bereganatzeko.

Hala, gero eta errealistagoa dirudi irudipen honek:globalizazio-prozesua gobernatzen ari direnak,praktikan, enpresa transnazional handienak direla, etagero eta aginpide handiagoaz gainera. Eta hori izatebereko fenomeno politiko baten barnean txertatubehar da. Hain zuzen, orain arte estatu nazionalak —eta estatuz azpiko egitura politikoak, muga berak edohandiagoak dituztenak–gizartearen parte-hartzea etademokrazia ahalbidetzeko eta bideratzeko ardatznagusiak izan badira ere, haien jardute-ahalmenaahuldu izanak ageriko arazoak ekarri dizkio baidemokraziari bai gizarte zibilaren eta hartakoerakundeen eragiteko ahalmenari. Duela gutxiorrialde hauetan gogorarazten zen moduan, arrazoihori dago globalizazioaren bilakaeraren alderdi honenoinarrian: «egungo globalizazio-prozesuarenezaugarri diren herri-subiranotasunaren galera etadefizit demokratikoa».2 Bilakaera horretan, ekonomiagero eta autonomizatuagoa dago kontrol publikotiketa kontrabotere sozialetatik, eta horregatik, gero etagehiago hegemonizatu dute prozesu horren aurreanhobekien erreakzionatzen eta nazioarteko eremuanhobekien moldatzen jakin duten eragileek: enpresatransnazional handiek.

Ikuspegi hori bere egin dute hainbat egilek berenlanetan,3 jarraian azalduko diren gertaerentestuinguruan.

Botere ekonomikoaren gero eta esku-hartzehandiagoa botere politikoan

Egile askok aspalditik azpimarratu duten bezala—eta argitalpen honetan duela gutxi gogora ekarrigenuen moduan4—, duela hamarkada batzuetatik

GLOBALIZAZIOAREN GOBERNATZE KORPORATIBO BATERANTZ?

José Ángel MorenoMugarik gabeko Ekonomialariak eta GEKaren Behatokia

1. Ñabardura horiei guztiei buruzko hausnarketa sendo bat ikusdaiteke hemen: J. A. Scholte, «Gobernar un mundo másglobal», in ZENBAITEN ARTEAN: Las múltiples caras de laglobalización, BBVA, Madril, 2009. Eta beste ikuspegi bat,ale honetako J. Martíren artikuluan.

2. I. Martínez, «Sociedad civil y poder en un mundo transna-cionalizado», MgE Dosierrak 22 zk., 2016ko uda.

3. Horien artean, ezinbestekoa da egile hau, liburu honetan batbaitator funtsean artikulu honetan adierazitakoarekin: SusanGeorge: Los usurpadores. Cómo las empresas transnacio-nales toman el poder (Icaria, Barcelona, 2015).

4. P. Martínez Osés, «Un análisis del poder en la Agenda 2030»,MgE Dosierrak 26 zk., 2017ko uda.

43

enpresen boterea modu geldiezinean areagotu da, etahorrekin batera, botere horrek gero eta gehiagobereganatu du botere politikoa, bai estatunazionaletan bai nazioarteko erakunde publikoetan,eta bien arteko hibridazioa gauzatuz joan da.Testuinguru horretan, ez dira harritzekoak fenomenohauek: enpresa-lobbyek erabaki publikoetan duteneragin lotsagarria, politikariek eta goi-funtzionarioekenpresa handiekiko duten gero eta mendetasunhandiagoa, eta, aldi berean, enpresaburuak politikarenarloan eta administrazio publikoan gero eta gehiagosartzea.

Hala, hein handi batean globalizazio-prozesuakeraginda, gero eta nabarmenago ari da gertatzenbotere politikoaren subiranotasunaren —eta identitatepropioaren— galera, gero eta gehiago kontrolatzenbaitute, askotariko bideak baliatuz, korporaziohandiek. Hori agerikoa zen aspalditik gutxiengaratutako herrialdeetan, baina gaur egun joera horioso bizkor ari da hedatzen herrialde garatuenetan ere,eta inolako gogo-eragozpenik gabe gainera, azkenurteetan nabarmenagoa bihurtzen ari den joera batenbarnean: enpresa-jarduerarekiko arauketarik ezarenalde egiten duten erregimen politikoak, baina aldiberean biziki aktiboak direnak enpresa handienetekinak bermatzeko beharrezkoak diren alderdiguztietan, sendotzen ari dira.

Egia da hori ez dela fenomeno absolutu bat,zenbaitetan korporazioen ustezko omnipotentzia ezdela erabatekoa, ez dela desagertu, inondik ere, boterepolitikoaren autonomia guztia, eta —egile askok ongifuntsatuta irizten dioten bezala— estatuak ere, heinhandi batean, ekonomia- eta enpresa-jarduerarenarauketan dauden ageriko huts horien erantzuledirela.5 Baina gero eta gehiago dira bi botereakbateratzen ari izatearen zantzuak, korporazioenhegemonia zabaltzen ari den testuinguru honetan.Hala —errealitatearen hainbat ñabardura gogoanizatea komeni bada ere—, ez dago garaiz kanpo«enpresa-estatua dikotomia faltsuaz»6 hitz egitea.Izan ere, enpresa-boterea ez da mugatzen boterepolitikoa baldintzatzera; gainera, botere horren

alderdi banaezina da, gero eta gehiago. Wolinek«totalitarismo alderantzikatua» deritzona da: sistemahonetan, «azkenean, botere korporatiboa enpresapribatuaren esparruaren barnean mugatutakofenomeno ekonomiko huts gisa duen identifikazioazgabetzen da, eta bilakatu egiten da, estatuarekinbatera baterako partaidetza globalizatzaile bihurtuz.Lehena politikoagoa bihurtzen da, eta bigarrenagehiago orientatzen da merkatura».7

Kolonizazio bat da, eta badirudi nazioz gaindikoeremura ere hedatzen ari dela, bai nazioartekoerakunde nagusietan, bai prozesu integratzaileetan.Horregatik, erakunde horiek sustatzen dituztenagenda globalak nazioz haraindiko korporaziohandien interesen isla argia dira askotan.8 Horreneredu da Europar Batasuna: enpresa handiek eta haienlobbyek —askotan, batere gardenak ez direnbitartekoen bidez— erabaki estrategikoetan duteneragina gero eta agerikoagoa da, eta horrek adieraztendu subiranotasunaren lekualdatzea gertatzen ari dela,bai esparru nazionaletatik komunitarioetara, baiesparru publikoetatik korporatiboetara.9

Enpresen aktibismoa erabakigune globaletan

Azken hamarkadetan, askoren ustez jauzi kualitatiboadakarren gertakari bat gertatu da korporazioenhegemoniaren sendotze-prozesuan: enpresa handiekgero eta parte-hartze handiagoa dute erakunde mistopubliko-pribatuetan, bai eta erantzun plurala eskatzenduten arazo global larriei aurre egiteko sortzen direnplataformetan eta eragile anitzeko aliantzetan ere—zenbaitetan, Nazio Batuek eta nazioarteko besteerakunde batzuek sustatuak—. Joan den mendearenerdialdetik hasi ziren sendotzen gogoeta- eta erabaki-esparru horiek, eta 1990eko hamarkadaren amaieratikaurrera oso azkar hedatu dira, globalizazioa beraindartzearekin batera. Geroztik, gero eta maizagoantolatzen dira bilkura horiek, sektore jakin batekoordezkari nagusiak diren enpresa-erakundeek nahizarazo jakin batek bereziki eragiten dieten aldeek(enpresak, sindikatuak, gizarte-erakundeak, estatuak,nazioarteko erakundeak, adituak…) aukera izan

5. A. Vives-ek duela gutxi defendatutako tesia da («¿De quiénes la culpa si el capitalismo no funciona?», Ágora,(2017/7/10), G. Fernándezen artikulu honen harira: («La quese avecina: un capitalismo aún más salvaje», MgE Dosierrak26 zk, 2017ko uda).

6. G. Fernández, «Sobre el presente y el futuro del capitalismoglobal», OMAL, 2017/7/11 (aurreko oharrean aipatutako A.Vivesen artikuluari emandako erantzuna).

7. S. S. Wolin, Democracia S. A., Katz, Buenos Aires / Madril,2008.

8. D. Rodrick, «La falsa promesa económica de la gobernanzaglobal», eldiario.es, 2016/8/22.

9. F. Luengo, «¿Cesión o recuperación de soberanía en Europa?Una cuestión de enfoque»; eldiario.es, /2017/7/28.

44

dezaten gaiari buruzko planteamendu zorrotzakegiteko edo ikuspegi komunak bere egiteko etaadostutako irtenbideak onartzeko. Instantzia horiekekonomiaren arlo askotan jarduten dute jada(merkataritza, inbertsioa, finantza-sektorea, nekazari-tza-sektorea, ekonomia digitala), bai eta arazosozioekonomiko global handien esparruan ere(garapena, osasuna, elikadura, klima-aldaketa).Instantzia horietan, enpresa transnazional handiekberen interesak defendatzeko eta beren proposamenakbultzatzeko funtsezko esparruak aurkitu dituzte, eta,hala, gero eta gehiago areagotu dute beren parte-hartzea eta aktibismoa haietan.

Ez litzateke gehiegizkoa esatea jardunbide horretanglobalizazio-prozesuaren arauketaren nolabaitekopribatizazio-maila baten ernamuina ikus daitekela.Arauketa hori oso gogoko dute korporazio handieninteresak ordezkatzen dituzten presio-taldeboteretsuek, eta gero eta agerikoagoa da ustez munduosoko eragile nagusien adostasunean oinarritutakogobernantza globalerako sistema berri baten ardatzbihurtzen ari direla —nazioarteko erakundeen etahainbat estaturen oniritzi aktiboarekin—. Eskemahorrek, zalantzarik gabe, aukera onuragarriakdakartza, baina baita ageriko arriskuak ere. Batez ere,oso formalizazio ahuleko prozesuak direlako, kasubakoitzean arau desberdinak aplikatzen baitira, etagobernuen baterako esku-hartzerik gabe ezar daitezke—eta ezarri ohi dira—, Nazio Batuen esparruanfinkatutako prozedurak alde batera utzita, eta hainbatalderdiri buruzko gardentasunik gabe: erabakitzekomekanismoak, eragile parte-hartzaileak hautatzekosistemak eta haien arteko oreka, eskura daudenbaliabideak edota alde bakoitzak bere gain hartzendituen betebeharrak. Gainera, argi dago prozesuhorietan eraginpeko alde guztiek ez dutela eraginbera: enpresa handien pisua eta eragina gizartezibileko erakundeena baino askoz handiagoa da.Hortaz, ez da harritzekoa adosten dituzten akordioekenpresa handien interesen alde egitea,10 etaplanteamendu horiek arrisku nabarmenak sortzeaherritarren interesei nahiz sistema demokratikoaribegira. Izan ere, «korporazio multinazionalekin gaiglobal bati buruz egiten den edozein akordiok aregehiago alden ditzake gobernuak eta nazioarteko

sistema gobernantza globalaren erreferentziazkogidaritza izatetik».11

Azpimarratu beharra dago aurrez aipatutakoak ez duelaadierazi nahi gure garaiko arazo nagusiei aurre egitekoelkarrekin irtenbideak bilatzean enpresa handien parte-hartzea baztertu behar denik, beharrezkoa eta egokiabaita. Baina hainbat talde eta adituk adierazi dutenmoduan, gizarte-erantzukizun handiagoa etabenetakoagoa eskatu behar zaie enpresa horiei.Edonola ere, erantzukizun handiago desiragarri hori ezda nahasi behar nazioarteko foroetan enpresenaktibismoa gero eta gehiago areagotzeak enpresa horieidakarkien baldintzatzeko ahalmenarekin. Beste idazkibatean aipatu dudan moduan,12 komeniko litzatekegogora ekartzea W. J. Baumol, liberalak 1991. urteanegindako gomendio burutsua—enpresaren gizarte-erantzukizunari buruzko hasierako diskurtsoarekikojarrera mesfidatiaz—, enpresek «gertaeren bilakaerasozial eta politikoan eragiteko» duten asmoarenonarpen akritikoaren arriskuaz ohartaraziz, horrenondorioz «gure bizitzetan tartean sartzeko boterea»izango bailukete, «[…] modu jasanezinean, eta horioso mehatxu argia izango bailitzatekedemokraziarako». Ohartarazpen hori ez litzateke aldebatera utzi behar, jada agerikoa baita enpresatransnazional handienak lortzen ari diren botereeutsiezina. Izan ere, Baumolek berak adierazi zuenez,«ziur asko, korporazioen boterea areagotzea litzatekehaien erantzukizun handiagoa eskatzen dutenek nahikoluketen azken gauza».13

Gero eta eragin handiagoa arau globletan

Aurrez aipatutako hori guztia modu honetan ari dagauzatzen: nazioarteko ekonomiaren fun-tzionamendu-arauek —merkataritzaren, finantzen etainbertsioen arloetan— gero eta gehiago egiten dietemesede enpresa handiei: nazioz gaindiko arauketa-

10. Hala azpimarratu du L. Pingeotek, 2015 osteko garapenerakoagenda egiteko prozesuari buruz, horrelako eragile anitzekoakordioen kasu bereizgarrietako bat dela esan baitaiteke: L.Pingeot, La influencia empresarial en el proceso post-2015,Plataforma 2015 y más, Madril, 2014.

11. H. Gleckman, «La gobernanza de las múltiples partes inte-resadas: la ofensiva corporativa hacia una nueva forma degobierno global», in N. Buxton eta D. Eade (arg.), Estadodel poder 2016, Transnational Institute-FUHEM, Madril,2017.

12. J. Á. Moreno, «Grandes empresas y agenda de desarrollopost-2015», Ágora, 2014ko abendua.

13.W. J. Baumol eta S. A. Batey Blackman, Perfect marketsand easy virtue: business ethics and the invisible hand, 1991.Badago gaztelaniazko itzulpena: Mercados perfectos y virtudnatural,Madrilgo Ekonomialarien Elkargoa-Celeste Edicio-nes, Madril, 1993.

45

esparru berriak bat datoz haien interesekin.14 Egilebatzuek lex mercatoria15 esan diote horri. Hau da,arauketa horrek —hein handi batean merkataritzareneta inbertsioaren arloko nazioarteko arauen etaakordioen bidez bideratua (bereziki, «bigarrenbelaunaldiko» itunak deritzenen bidez), etanazioarteko erakunde ekonomiko nagusiekjustifikatua– zorroztasunez bermatzen ditu enpreseneskubideak kanpo-jardueretan, baina askoz ereleunagoa da betebeharrak betetzeari dagokionez, eta,askotan, aukera ematen diete beren jarduerarenbaldintzak oker ditzaketen legeriak garatzen dituztenestatuak auzitara eramateko; auzitegi horiekarbitrajerik gabeak dira eta ustez neutralak direnadituez osatuta daude, eta enpresek eragin nabarmenadute haietan. Joera hori nolabait oztopatu egin du gauregun Estatu Batuetako gobernuak Ozeano Barekoeremuarekin eta Europar Batasunarekin hitzarmenakegiteko erakutsitako errezeloak, baina ez dugeldiarazi, inola ere. Hala, «zigorgabetasunarenarkitektura»16 bat ari gorpuzten: ez da batere gardena,parlamentu-botereek ez dute nahikoa kontrolatzen,eta, horrez gain, gizarte- eta ingurumen-babeserakoarauketaren alboratzea dakar, eta zaildu egiten duherrialde sinatzaile guztiek ekonomian presentziapublikoa izatea, horrek enpresen eskubideak —etaetekinak— kaltetu litzake-eta. Hori dela eta,arkitektura horrek, enpresa handien botereaareagotzeaz gain, muga zorrotzak ezartzen dizkieestatuen jardute-ahalmenari nahiz demokraziarenberaren jardunari; eta, horrekin batera, bide ematendu enpresa handiek arauketa-ahalmen berri bat izandezaten, praktikan modu honetan formalizatzen dena:«pseudopluralismo juridikoko egoerak, hurbilagodaudenak korporazio handien aldeko monismojuridiko batetik, zuzenbidearen ikuspegi plural etainklusibo batetik baino».17 Horrela, ekonomia enpresahandien mendeko ordenamendu juridiko baten bidezari da arautzen, eta gero eta gehiago ari da urruntzenlegearen independentzia desiragarritik. Hori daglobalizazioaren lege-ordena: Zuzenbide Korporatibo

Globala, gero eta hedatuagoa, zorrotzagoa etaeraginkorragoa.

Boterearen eraldaketa eta lausotzea

Halaber, ohartarazi behar da nazioarteko ekonomianeremu publikotik pribatura gertatutako botere-aldaketaz gain botere globalaren izaera bera erenabarmen aldatu dela. Izan ere, botere horrenadierazleak ez dira nazioz haraindiko korporaziohandiak soilik; botere lausoa da: hegakorragoa etalehiakorragoa da, eta ez da botere pertsonalizatua,lausotu egiten baita, enpresa handiek bideratzendituzten merkataritza-harremanetan. Egiturazkoboterea dela esan daiteke, haren oinarrian nazioartekosistema ekonomikoaren egitura bera eta merkatuakbaitaude; eta, batez ere, segmentu hegemonikoa:finantza-merkatuak. Hortaz, botere hori anonimoa dahein batean, merkatuen dinamikaren mende baitago,eta haiek beren funtzionamendu-logika inposatzenbaitiete gainerako eragileei, ekonomiaren gero etafinantzarizazio handiagoaren testuinguruan, eta horifinantza-merkatuen botere gero eta handiagoaren islabaino ez da.

Logika hori inposatzen zaie enpresei ere, handiakizanda ere, estrategia eta jokabide homogeneizatuakeskatzen baitzaizkie, funtsezko eskakizun honi begira:etekina maximizatzea edota, areago, akzioen balioamaximizatzea, urrezko arau horren inguruan bilakatubaita azken hamarkadetan sistema osoarenfuntzionamendua, eta hori ezinbestekoa baita merkatuhoriek (bereziki kapital-merkatuek) ezin hobetofuntziona dezaten.18 Arau hori botere ekonomikoarennukleo zentralak —akziodun handiak, inbertsiokolektiboko erakundeak, finantza-erakundeak—inposatu du, eta nukleo horrek egikaritzen du benetangobernatzea, ekonomiaren itzalpean.19 Arau horrekaskotariko kalteak eragiten dizkio ekonomiari, eta,besteak beste, enpresak uniformizatzen ditu (batez erehandiak eta kotizatuak), finantza-irizpideak eta epe

14. Ikusi A. Guamán, TTIP. El asalto de las multinacionales ala democracia,Akal, Madril, 2015.

15. Ikusi, adibidez, J. Hernández Zubizarreta eta P. Ramiro, Con-tra la lex mercatoria. Propuestas y alternativas para des-mantelar el poder de las empresas transnacionales, Icaria,Bartzelona, 2015.

16. Ibidem.17. J. Hernández Zubizarreta, El Tratado Internacional de los

Pueblos para el control de las empresas multinacionales,Paz con Dignidad-OMAL, Madril, 2017. Ikusi, halaber: A.Guamán, op. cit.

18. Horri buruz, ikusi: J. Á. Moreno, «El totalitarismo finan-ciero», Libre Pensamiento, 89 zk., 2017ko negua, eta A. Me-rino eta J. Á. Moreno, «La maximización del valor acciona-rial», Diario Responsable, 2017/6/2, 2017/6/8 eta 2017/6/14.

19. 2007an, 147 erakundek –ia denak, finantza-erakundeak–nazioz haraindiko 43.000 enpresatako baino gehiagotakoakziodunen % 40 kontrolatzen zuten, zuzenean edo zeharka,S. Vitali, J. B. Glattfelder eta S. Battistonen analisiarenarabera: «The Network of Global Corporate Control», PLoSONE6(10), 2011/10/26.

46

laburreko ikuspegiak nagusitzat hartuz, eta esparruestu horren bitartez —etorkizunarekiko begi-labur—gobernatzen dira ekonomia eta globalizazioa, gero etazorrozkiago.

Beharrezko diskurtso legitimatzailea

Botereak, baina, oso indartsua izan arren,arrazionalizazio bat behar du beti, gizartearenonespena lortzeko. Testuinguru honetan, ez dagolekuz kanpo enpresa handi askok beren nagusitasungero eta handiagoa eta beren eragiteko eta ekonomiazuzentzeko ahalmena justifika-tzeko bere egiten dutendiskurtsoari erreparatzea.Diskurtso horrek haienegitekoa goratzen du, etazentzu soziala ematen dio.Gizarte-erantzukizunkorporatiboaren (GEK)ikuspegi jakin batekin lotutakodiskurtsoa da. Ikuspegi horiboluntarista eta aldebakarrekoada, eta enpresen jokabideaninolako hobekuntzarik ezdakarrela ikusirik, behatzaileaskok ikuspegi kritikoz hartzendute,20 ekonomia gobernatzekoeredu berri bat sendotzekoproiektu orokor batean txerta-tzen baitute: haren funtzioa daenpresa handien irudia etaospea hobetzea, jarduteko etanegoziatzeko duten ahalmenasendotzea, ekonomiaren funtzionamenduarenerdigunean duten kokapena legitimatzea, ekonomiaeta gizartea zuzentzeko zereginaren gidaritza izatekoberen helburuari balioespena ematea, eta, aldi berean,estatuen eta nazioarteko erakundeen arauketa-ahalmenetik ihes egitea. Beraz, ez da harritzekoa GEKulertzeko modu mistifikatu hori enpresa handi askokbere egin izana, inolako lotsarik gabe, bien bitarteanpraktika txarrak eta gizarte- nahiz ingurumen-eraginkaltegarriak areagotzen zituzten bitartean.

Hori dela eta, diskurtso hori —aldarrikatzen duenetikharago— «… mugimendu ideologiko bihurtzen da, etahelburu du korporazio handiaren boterea sendotzea».21

Eta bat dator erabat eredu neoliberalaren postulatunagusiekin, eta haren xedeei erantzuten die.22 Beraz,kongruentea eta funtzionala da enpresa handiek etafinantza-merkatuek —erakunde politikoen gainetik—beren gain hartu duten —gero eta modu ireki etaesplizituagoan hartu ere— ekonomia globalarengobernatze praktikorako. Beraz, globalizazioarengobernatzea beste modu batean ulertzeko eta enpresahandien boterea (eta eragile politiko garrantzitsu gisaduten rola) demokraziaren bidez kontrolatzeko,ezinbestekoa da GEKari buruzko beste ikuspegi bat.23

Eta ildo horri jarraitzen diote hainbat aditu etaerakunde espezializatuk, bai eta herrialde eta

nazioarteko erakunde batzuekere —bereziki Europar Bata-sunak—, funtsezko alderdietanarauketarako joera hartuz.

Arrakalak ordena globalean

Beraz, ordena globaleanenpresa transnazional handiarenhegemonia pixkanaka sendo-tzen ari dela dion hipotesiak ezdirudi esoterikoa. Bainahegemonia horrek, bere izaeradela eta, kontraesan ugarisortzen ditu, eta horiekzalantzan eta arriskuan jartzendute.

Agian kontraesan nagusiakhegemonia horren ezaugarridiren banakoen interesen

nagusitasuna eta aipatutako epe laburreko ikuspegiadira, eta horrekin batera, bide politikoen (arauak,erakundeak, boterea) ahulezia, ez baitute ahalmenik

20. J. Á. Moreno «RSC: para superar la retórica», MgE Dosierrak,14 zk., 2014ko uda.

21. S. B. Banerjee, «Corporate social responsibility: the goodthe bad and the ugly», Critical Sociology, 34(1), 2008.

22.M. M. Maira, «La responsabilidad social empresarial comoparte del proyecto político y económico neoliberal», LanHarremanak, n.° 28, 2013-I.

23. Horrekin lotuta, orrialde hauetan azaldutako ikuspegia ezbezalakoa badu ere, oso interesgarria da: A. G. Scherer etaG. Palazzo, «The new political role of business in a globalizedworld», Journal of Managerial Studies, 48:4, 2011ko ekaina.Eskerrak eman nahi dizkiot Antonio Vivesi artikulu horriburuzko informazioagatik. Hemen defendatzen denarekinlotuta, ikusi halaber: S. B. Banerjee, «A critical perspectiveon Corporate Social Responsibility: towards a global gover-nance framework», Critical Perspectives on InternationalBusiness, 10 (1-2), 2014.

Botereak, baina, oso indartsua izanarren, arrazionalizazio bat behar dubeti, gizartearen onespena lortzeko.Testuinguru honetan, ez dago lekuzkanpo enpresa handi askok berennagusitasun gero eta handiagoa etaberen eragiteko eta ekonomiazuzentzeko ahalmena justifikatzekobere egiten duten diskurtsoarierreparatzea. Diskurtso horrek haienegitekoa goratzen du, eta zentzusoziala ematen dio. Gizarte-erantzukizun korporatiboaren (GEK)ikuspegi jakin batekin lotutakodiskurtsoa da.

47

hegemonia hori kontrolatzeko eta koordinatzeko,globalizazio-prozesuaren desoreka handiekezinbestean sortzen dituzten arazoak arintze etakonpentsatze aldera. Egoera horretan, eta fenomenohorren intentsitatea dela eta, jada agerikoak diraaskotariko arazoak: ekonomikoak, politikoak,sozialak, ingurumenekoak, eta globalizazioakkaltetzen dituela uste duten sektoreetan edoherrialdeetan sortutako eragozpenak —benetakoakedo sentituak—. Arazo horiei aurre egiteko, baina, ezdago tresna egokirik, eta estatu nazionalak gero etaahalmen txikiagoa du eta ez du subiranotasunik.

Horrek guztiak agerian jartzen du nagusi dengobernantza globalaren ereduaren ahulezia —arrakalak—. Ahulezia hori gero eta gehiagohautematen da, eta beldurra eragiten du, uste baitaeredu horrek ez duela gaitasunik izango mundukoarazo handiei zein eremu eta talde askok pairatzenduten bizi-baldintzen okertzeari irtenbidea bilatzeko.Hortaz, ez da harritzekoa gero eta erreakzio gehiagosortzea, gero eta maizago eta ozenago. Erreakziohoriek askotarikoak dira, eta, oro har —egokitasunhandiagoaz edo txikiagoaz—, globalizazioarengobernatzea enpresen esku egotea gaitzesten dute.Batetik, erreakzio atzerakoiak daude,24 neo-merkantilismo eskuindarra esan geniezaiokeenarenbarnean kokatuak: interes nazionala defendatzeko etasubiranotasun nazionala berreskuratzeko —ezinezkoadena— deia egiten dute (arreta atzera herrialdearenbarnean jartzea eta desglobalizazioaren alde egiteahobesten dute), arazo globalei (klima-aldaketa,energia- eta lehengai-hornidura, natura-baliabideak,demografia…) heltzean nazioaren segurtasuna duteardatz (hortaz, baliabide militarrekin eta ordenapublikoarekin lotutako neurriak lehenesten dituzte,arreta ondorioetan jarriz, eta jatorrizko kausak aldebatera utzita), eta aniztasun etnikoa eta kulturalabaztertzen dute; eta, ildo horretatik, planteamendu

politiko nagusiak eskuindartzen ari dira. Globalizaziokorporatibo zorrotzak sortutako arazoei kon-tserbadoreek emandako erantzuna da: erantzunautoritarioa, defentsazkoa eta erasokorra, kanpoarekikoeta arrotzarekiko. Eta kontraesanezko erantzuna,gainera: talka egiten du enpresa transnazional handieksustatzen duten joera nazioartekotzaile saihe-tsezinarekin, eta bien bitartean, erantzun horren atzeandauden gobernu eta talde politiko nagusiek bat egitendute haien interesekin. Horregatik, nekez eragotzi ahalizango dute ordena global korporatiboarenaurrerapena, eta, azkenean, haren mende geratuko dira.

Hori ez da, baina, erantzun bakarra. Ikuspegi kritikozglobalizazioaren aurka egiten dutenen erreakzioakere ugarituz doaz. Batetik, jarrera neomerkantilistaezkertiarrak daude: gizarte hobea eraikitzeko oinarrianazioan, eskualdeetan edo tokiko eremuan dagoelauste dute, eta helburu dute espazio globalarekikoloturak ahalik gehien murriztea. Bestetik, bada bestediskurtso politiko alternatibo bat ere —haren barneandesberdintasun garrantzitsuak egon arren eta joeradesberdin horien arteko koordinazioa eskasa izanarren—, jarrera atzerakoiak eta nazionalismoarennahiz lokalismoaren arriskuak alboratzen dituena, etabestelako globalizazio bat helburu duena.Globalizazioa ez du liberalizaziotzat hartzen, huraantolatzea eta arautzea du xede, eta ordena horrenoinarriak demokrazian sakontzearen bidez ezartzeabilatzen du —agian ilunpean oraindik ere—, esparruglobalean ere demokrazia sustatuz. Eta jabetzen diraordena horretarantz aurrera egiteko ezinbestekoa delaenpresa handiak mugatzea eta kontrolatzea (bainahorrek ez du adierazten enpresa-jardueraren kontrakojarrera, oligopolio globalaren diktaduraren kontrakoabaizik). Eta ez dago esan beharrik uste dutelaetorkizuna ez dagoela idatzita, eta itxaropena dutelagehiengoen ahalmenean, hura eraikitzeko. Batekdaki. �

24. Oso argi azaltzen du S. Álvarezek hemen: «Cambio de épocay contradicciones en un mundo global», Papeles de relacionesecosocialesy cambio social, FUHEM, 138 zk., 2017.

48

Sarrera

Enpresa multinazionalen edo nazioz haraindikoenpresen inguruko kexa nagusietako bat dagobernantza globaleko sistemak gabeziak dituela etaenpresek gehiegikeriak egin ditzaketela edotaerantzukizunik gabe joka dezaketela, ez dagoelakohelmen hori duen arauketa-esparru bat nazioartekolegerian, hura kontrolatzeko. Esparru globalean,enpresek eskubideak dituzte, baina ez betebeharrak.Enpresa guztiak legearen sorkuntzak dira, bainamultinazionalen kasuan, legezko aita asko dituzte(sortu diren herrialdeko legeak). Enpresen nortasunjuridikoa ez da existitzen esparru globalean; herrialdebarneko esparruan soilik dago, jarduten dutenherrialdean. Eta horrek arauketaren eta jokabidearenarteko haustura eragiten du.

Multinazionalek beren botere ekonomikoa gauzatzendute, eta haien boterea salmenten edo diru-sarrerenbolumenetik harago iristen da; gogoeta hori osoohikoa da gai horri buruzko azterlanetan. Gobernantzaglobalaren ikuspegitik, haien benetako boterea esparrupolitikoan dago, bai eta giza baliabideetan dutennagusitasunean eta arauketa jakin batzuei aurkaegiteko edo haiek ez betetzeko edo gainditzeko dutensormenean ere. Oro har, arauemaileak ezin dira lehiatumultinazionalek horretara bideratzen dituzten talentueta baliabideekin.

Artikulu honen helburua da frogatzea multi-nazionalen arauketa globalak gabezia asko dituela, ezdagoelako eskema arautzaile globalik, baina hala ereez dutela zigorgabetasunik. Horretarako, gobernatze-ekosistemaren (formala nahiz ez-formala)hedaduraren analisi bat egingo dugu, haren askotarikoeragileak eta jarduerak nabarmenduz, bai eta indar etaahulezia batzuk ere, eta osotasunez hartu beharraazpimarratuko dugu, enpresen jokabidean izandezakeen inpaktuaz ohartzeko eta, ahal izanez gero,hobetzeko.

Zer adierazi nahi dugu enpresen gobernantzaglobalerako ekosistema aipatzen dugunean? Honela

defini daiteke: enpresen jarduera (barnean hartuta,baina ez soilik, herrialde barneko nahiz naziozharaindiko sektore publikokoak) kudeatzeko,ikuskatzeko eta kontrolatzeko boterea egikaritzenduten erakundeen —zentzu zabalean—, legeen,arauketen, ekintzen, eragileen eta abarren multzoa.Sistema zatikatua eta etena da, koordinatzeko zaila,eta horrek are nekezagoa egiten du arauketa.

Artikulu honen helburuei begira, ekosistemakbarnean hartzen ditu erakunde, arau eta ekintzaformalak zein ez-formalak; irizpideak dira, batetik,inpaktua eragitea edo eragiteko ahalmena izatea,legezko aginpide politikorik ez badute ere, etabestetik, legeetan, arauetan, arauketetan edo formalkieratutako erakundeetan kodifikatuta egotea zein ez.Formalitatea garrantzitsua da, legitimitatearen parteden aldetik, baina ez da baztertzailea izan behar.Ekosistemaren alderdi ez-formalak alderdi formalakutzitako etenaren zati bat bete dezake. Horregatik,egokiagotzat jotzen dugu ekosistema terminoa,gobernantza globala terminoa baino, azken horrekgobernu-sistema formalizatuaren konnotazioa izanohi baitu.

Ekosistema ez-formalaren garrantzia areagotu egitenda kontuan hartzen dugunean enpresarenerantzukizuna oso dinamikoa eta aldakorra dela, etajarduten duen testuinguruaren araberakoa dela,testuinguru hori ere aldakorra izanik. Ekosistema ez-formalak egokitzeko ahalmen handiagoa du formalakbaino, azken hori, egokitzeko, prozesu luzeen etakoordinazio konplexuen mende baitago.

Jarraian, ekosistemaren osagaiak azalduko ditugu:arauketa gogorra, arauketa biguna, autoarauketa etamerkatuaren bidezko arauketa.

Arauketa gogorra: herrialde barnekoa eta globala

Definizioz, arauketa bat gogorra izan dadin —hau da,derrigorrez aplikatu beharrekoa—, legeria edo araudigisa onartu behar da herrialderen batean, hori baita

MULTINAZIONALEN ERANTZUKIZUNA ARAUTZEKO EKOSISTEMA GLOBALA

Antonio VivesCumpetere-ko zuzendaria eta Stanford Universityko irakasle laguntzailea

49

enpresak jurisdikzioa izan dezakeen eremua. Ez dagoarauketa gogor globalik, bere horretan. Horrek, baina,ez du esan nahi arauketak ezin daitezkeenik esparruglobalean garatu, modu koordinatuan, zenbaitherrialde eta enpresatan modu uniformeanaplikagarriak izan daitezen. Baina derrigorrezaplikatu beharrekoak izateko, haien xedapenakherrialde bateko lege edo araudian jaso behar dira.Kasurik paradigmatikoena Europar Batasunarenbarnean garatutako gomendioena da: gero,derrigorrezko araudietan jaso behar dira herrialdebakoitzean.

Horren antzekoak dira, esparru globalean, lan-arlokoalderdietan Lanaren Nazioarteko Erakundeak(LANE) onartzen dituen konbentzioak etalineamenduak. Tresna horiek ez dira derrigorrezkoak,baina enpresei, gobernuei, enplegatzaileei etalangileei enpleguari buruzko orientabidea ematendiete, bai eta prestakuntzari, lan- eta bizi-baldintzeieta lan-harremanei buruzkoa ere. LANEren barneanlangileen eskubideei buruzko 188 konbentzio onartudira, hainbat gairi buruzkoak, hala nola elkartzekoaskatasuna, negoziazio kolektiboa, lan behartua,haurren lana, diskriminaziorik eza, soldatak,ordutegiak, lan-segurtasuna eta abar. Konbentziohoriek herrialde kide bakoitzak berronetsi behar ditu,tokiko legearen indarra izan dezaten eta arauketagogor bihur daitezen. Dena den, ezein herrialdek ezditu denak berronetsi; baina haietako batzuk herrialdeguztiek berronetsi dituzte. Berronespen horiek, baina,aukerakoak dira, eta zigorgabeak; hori dela eta, haienez-betetzea ezin daiteke legez epaitu. Nolanahi ere,konbentzio horiek egoteak orientabideak ematen ditueta mugak jartzen dizkio enpresen jardunbideari.

Ustelkeriaren prebentzioan, nazioarteko erakundeenbarnean adostutako hitzarmen edo itunen mekanismoabaliatzen da, gero herrialdeek berronets ditzaten etalegeria gogor bihur daitezen. Esate baterako, badiraustelkeriari buruzko hitzarmen batzuk, herrialde askokberronetsi dituztenak. Lehena Ustelkeriaren kontrakoKonbentzio Interamerikanoa (1996) izan zen, etaLatinoamerikako herrialde guztiek berronetsi dute.Gerora, beste batzuk izan dira, hala nola Nazioartekomerkataritza-transakzioetan atzerriko zerbitzaripublikoen eroskeriari aurre egiteko Konbentzioa(ELGE, 1999). Ustelkeriaren kontrako Nazio BatuenKonbentzioak (2005ean berronetsi zen) konpromisoaezartzen die estatu kideei, beren ordenamendujuridikoetan eta politika publikoetan hainbat neurrizehatz hartzeko, lotesletasun-maila desberdinekoak,

helburu izanik, batetik, beharrezko mekanismoakgaratzea ustelkeria prebenitzeko, hautemateko,zigortzeko eta desagerrarazteko, eta bestetik, gaihorietan estatuen arteko lankidetza ahalbidetzea etaarautzea.

Europan ere, nazioz gaindiko erakundeen bidez,lineamenduak eta konbentzioak garatu dira, EuroparBatasunaren eta Europako Kontseiluaren barnean:Ustelkeriaren kontrako Europar BatasunekoKonbentzioa, Europako komunitateetako eta estatukideetako funtzionarioak tartean sartzen dituena;Ustelkeriari aurre egiteko Hogei Printzipio Gidariak;eta Ustelkeriaren kontrako Europako KontseiluarenHitzarmen Penalak eta Zibilak (2002 eta 2003).

Arauketa gogorraren beste adibide bat —herrialdesinatzaileetan soilik aplikagarriak badira ere—herrialdeen edo herrialde-multzoen artekomerkataritza askeko tratatuak dira. Haietan,enpresen jokabiderako gidalerroak ezar daitezke, halanola ingurumen- eta gizarte-arloei buruzkoak,merkataritza askearekin lotutako ondasunen etazerbitzuen ekoizpen arduratsua arautzeko.

Nazioarteko arauketak herrialde barnean txertatzekobeste modu bat aldebiko inbertsio-tratatuak dira.Arauketa horiek enpresek herrialde bakoitzean izanbeharreko jokabideari buruzko gidalerroak ezarditzakete, eta, hala, aplikagarriak izango litzaizkiekesozietate nagusia herrialde batean eta subsidiarioabeste batean duten enpresei. Tratatu horietan,ekonomia-, gizarte- eta ingurumen-arloekin lotutakoerantzukizunari buruzko gidalerroak ezar daitezkeenpresa inbertitzaileentzat, nazioarteko estandarrakbete ditzaten.

Beste kasu batzuetan, herrialde bateko legeria bestebatzuetara hedatzen da, haietako batekin egindakotransakzioak arautzearen bitartez. Kasurik ezagunenaEstatu Batuetakoa da: herrialde horrek eragin handiaduenez nazioarteko merkataritzan eta finantza-sistema globalean, bere balio-burtsatan zuzenean edozeharka kotizatzen duten enpresak arautzen ditu.Horrez gain, kasu askotan, diru-zuritzea prebenitzekoeta herrialde batzuei zigorrak ezartzeko, EstatuBatuek murrizketak inposatzen dituzte zuzenean,beren finantza-sistemaren eta beren diruaren (globala)erabileraren bitartez, eta horrek eragina izan dezakeEstatu Batuekin eta hango erakundeekin jardutenjarraitu nahi duten enpresen jokabidean.

50

Herrialdeen barnean berronetsitako arauketagogorrak egon arren, batzuetan ez dira eraginkorrak,erakundeek oso ahalmen txikia dutelako enpresakgainbegiratzeko eta kontrolatzeko. Eraginkorrak izandaitezen, erakundeek aplikatzeko gaitasuna etaborondatea izan behar dute. Arazoa ez da soilikenpresek ez dutela erantzukizunez jokatzen; gainera,herrialde batzuek ez dute gaitasunik jada indarreandauden arauketak ezartzeko. Multinazionalen botereerlatiboa dela eta, premiazkoa da arauketaksendotzea, baina baita erakundeak ere, gobernu-erakundeak zein gizarte zibilekoak.

Legea beharrezko baldintza da jokabide arduratsualortzeko, baina ez da nahikoa. Horregatik, beste tresnabatzuk ere behar dira, hala nola arauketa biguna,autoarauketa eta erantzukizunaren merkatuarenbidezko ekintzak. Jarraian azalduko dugu hori.

Arauketa biguna

Arauketa bigun globala oso ugaria da, eta zaila dainbentario oso bat egitea. Ekimen ezagun etagarrantzitsuenak soilik aipatuko ditugu hemen.Arauketa horiek ez dira derrigorrez bete beharrekoak,baina horrek ez du esan nahi aplikazioa aukerakoadenik. Izan ere, arauketa horiek betearazteko lege-egiturarik ez badago ere, enpresek, bete ezean,ondorioak paira ditzakete, erantzukizunarenmerkatuaren bitartez, eta bereziki haien ospean izandezakete eragina, bai eta bezeroak eta langileakerakartzeko ahalmenean, finantza-merkatuareneskuragarritasunean eta abarretan ere; eta horrekinbatera, gizarteak jarduteko ematen dion lizentziainplizituan, lege-lizentziaz harago. Arauketa bigunhoriek egoteak legitimitatea ematen die gizartezibileko erakundeei, bete daitezen eskatzeko.

Arauketa bigun horiek nazioz gaindiko erakundeekezartzen dituzte; esaterako, hauek: Europar Batasunak,Nazio Batuen Erakundeak (NBE) eta haren barnekoerakundeek, Ekonomia Lankidetza eta GarapenerakoErakundeak (ELGE), Lanaren Nazioarteko Erakundeak(LANE), eta Estandarizaziorako NazioartekoErakundeak (ISO); badira banku aldeaniztuneneskakizunak ere, Munduko Bankuarenak etaNazioarteko Finantza Korporazioarenak (IFC), besteakbeste.

Azaldu dugunez, Europar Batasunak eta LANEkgaratutako arauketa globalak hasieran bigunak dira,

baina gero herrialde barneko legeria gogorrean jasodaitezke. NBEk eta haren erakundeek gaitasun handiadute inpaktua izan dezakeen arauketa bigunagaratzeko, haren ebazpenak herrialde kideek onartzen—edo, behintzat, babesten— baitituzte, eta, horrela,arauketa gogor bihur daitezke herrialdeko legearianjasoz gero.

NBEk garatutako bi kasu nabarmen daitezke:Munduko Ituna eta Enpresei eta Giza Eskubideeiburuzko Printzipio Gidariak. Munduko Itunean hamarprintzipio daude jasota, enpresek ingurumen-arloan,ustelkeriaren gaian, giza eskubideen esparruan etaenpleguaren arloan izan beharreko jokabideariburuzkoak; gidalerro horiek LANEk emandakoenantzekoak dira, eta enpresek bat egiten dute printzipiohoriekin, konpromiso-gutun baten bidez. Baina bat-egitea borondatezkoa izateaz gain, printzipio horiekbetetzea ere borondatezkoa da, eta bete ezean, ez dazigorrik ezartzen; gehienez ere kanporatu egiten dira,ez badute gai horiekin lotuta egin dituzten ekintzeiburuzko informaziorik aurkezten; eta ekintza horiekegin ez badituzte edota ahulak izan badira, horrek ezdauka ondoriorik. Arauketak inpaktua eragitekomodua da bide ematea erantzukizunaren merkatuarenjardunbideari, aurkeztutako informazioa eskuratzekomodua badu.

Enpresei eta Giza Eskubideei buruzko PrintzipioGidarien kasuan, oso adierazgarria da arauketagogorraren eta arauketa bigunaren arteko erlazioa.Zenbait hamarkadatan zehar, NBE enpresei betebeharjakin batzuk esleitzeko arauak ezartzen saiatu zen,gero herrialdeek berronets zitzaten (arauketa biguna,gero gogor bihurtuko litzatekeena). Baina enpresa-erakundeak erabat aurka agertu ziren, eta argudiatuzuten estatuei zegozkien erantzukizunak esleitzenzitzaizkiela. Egoera horretan, arauketa bigunaezartzearen alde egin zen, eta Printzipio Gidariakgaratu ziren. Printzipio horiek ezartzen dute gizaeskubideak babesteko erantzukizuna estatuek hartubehar dutela beren gain, eta enpresek errespetatu eginbehar dituztela, eta bi aldeei giza eskubideen urraketeiirtenbidea emateko mekanismoak ezartzea eskatzendiete. Itun hori egin bazen ere, herrialde eta gizartezibileko erakunde batzuek presio egiten jarraitu dute,enpresentzat derrigorrezkoa izan dadin (arauketagogorra), eta 2014an lantalde bat sortu zen, «…juridikoki loteslea den tresna bat sortzeko…». 2017.urtearen amaieran, lantalde horrek oraindik laneanjarraitzen zuen.

51

LANEren arauketa bigun ezagunena EnpresaMultinazionalentzako Gidalerroak dira (2011).Enpresen jokabidea bideratzeko gidalerroak dira,zenbait arlotan; besteak beste, giza eskubideak,gardentasuna, fiskalitatea, ingurumena eta lan-harremanak. Derrigorrezkoak ez badira ere,multinazionalen jardunarekin lotutako erakundepubliko eta pribatuek nahiz enpresek onartu dituzte.Ez dago gainbegiratzeko edo kontrolatzekosistemarik, ez eta zigortzekorik ere, erantzukizunarenmerkatuaren erreakzioa baino. Nolanahi ere,gidalerroak sinatu dituzten herrialdeekharremanetarako puntu bat izendatu behar duteherrialdean, bitartekaritza egiteko, aldeen artekoadostasuna bilatzeko eta haien jardueraren berrijasotzeko; baina ezin dute ezarri gidalerroakbetetzeko betebeharra.

LANEk arauketa bigunari egindako beste ekarpengarrantzitsu bat saiheste fiskalaren gaian egindakoahalegina da. Izan ere, multinazional batzuek lege-hutsuneak, herrialdeetako legeria fiskalen artekobateraezintasuna, herrialdeek enpresak erakartzekoduten lehia fiskala eta beren sormena ere baliatzendituzte, ordaintzen dituzten zergak ahalik gehienmurrizteko. Egoera hori koordinatzea oso zaila denez,LANEk, G20k hala eskatuta, azterlan bat egin zuen,eta 2015eko urriaren hasieran argitaratu zituenemaitzak, 15 ekintza jasoz (besteak beste, enpreseiinformazioa eskatzea eta herrialdeen artean trukatzea,etekin fiskalak kontrolatzea eta tratamendu fiskaleandauden parekotasun ezak ezereztea). Hori arauketabiguna da, baina gerora arauketa gogor bihur daiteke,herrialde barneko araudian jasoz gero.

Garapenerako banku aldeaniztunen eskakizunakzuzenean finantzatzen dituzten enpresei aplikatzenzaizkie, eta inpaktua izan dezakete gainerakoenpresetan. Sektore pribatuko bezeroekin sinatzendituzten kontratuetan, jokabideari buruzko klausulakjaso ohi dituzte; bereziki, gobernatzearekin,ingurumenarekin, lan-arloarekin eta ustelkeriarekinlotuak, besteak beste. Halaber, eskakizun horiekeragina dute banku horiek finantzatzen dituzten besteenpresa batzuetan ere, sektore publikoari kontratubidez ondasunak eta zerbitzuak ematen dizkietenetanhain zuzen, baldintza jakin batzuk bete beharbaitituzte. Bestalde, IFC Ekuadorreko Printzipioensustatzailea izan da, eta koordinatzeaz arduratzen da.Enpresen jokabidearekin lotutako printzipioak dira,eta banku sinatzaileek (90 baino gehiago) horiekbetetzeko eskakizuna ezartzen diete beraiek

finantzatutako inbertsio-proiektuak (project finance)dituzten enpresei; bereziki, multinazionalei.Printzipio horiek barnean hartzen dute MundukoBankuaren Taldearen gizarte- eta ingurumen-babeserako neurrien aplikazioa.

Autoarauketa

Enpresek arauketa tradizionalaren aurrean ematenduten erantzun ohikoena autoarauketa da, bai enpresanbertan, jokabide-kodeen bitartez, bai industria-sektoreko agregatu diren aldetik, enpresa-elkarteenbidez kode orokorrak ezarriz; ez-betetzeak zigorra ekardezake edo ez. Autoarauketa horiek presio sozial etapolitikoei erantzuteko sortu ohi dira; eskuarki, presiohoriek enpresen praktika arduragabeak salatzendituzten herrialdeen barneko nahiz esparru globalekoaktibistek zuzentzen dituzte. Autoarauketak enpresa-taldeen ekimenez sortzen dira, ezartzeko kostu gehiagoizan dezaketen arauketa gogorrei aurrea hartzeko,edota industria-sektore bateko edo batzuetako enpresaguztiek lehia arduratsua egiten dutela ziurtatzeko.

Autoarauketaren gakoa da hartutako konpromisoaksinesgarriak izatea, eta prest egotea erantzukizunarenmerkatuaren bidezko arakatze publikorako,jendartearen iritziaren eta gainbegiraketaren bitartez,edota, beharrezkoa balitz, erakunde independenteenegiaztapenaren eta auditoretzaren bitartez.

Banako enpresatan, kode etikoak dituzte, hainbatalderdiri buruzko barne-araudi bereziak; esaterako,hauekin lotuak: giza eskubideen errespetua,ingurumenarekiko elkarrekintza, lantokiarenerrespetua, langileen, hornitzaileen edo bezeroenjokabide arduragabea salatzeko eskemak,ustelkeriaren kontrakoak, eta beste hainbat. Horienhelburua da langile guztiek erreferentzia-esparrukomun bat izatea. Kode horiek batzordeespezializatuek gainbegiratzen eta kontrolatzendituzte, barnekoek nahiz enpresekiko independenteek.

Industria-sektoreka, lineamenduak eta jokabide-kodeak daude; bereziki, ingurumenean edo gizabaliabideetan inpaktua handia duten sektoreetan.Kode zehatzak dituzte, adibidez, sektore hauetan:produktu elektronikoak, meatzaritza eta metalak,hidrokarburoen sektorea, basogintza-sektorea,produktu kimikoen industria, jantzigintza, turismoa,eta beste hainbat.

52

Baina autoarauketa oro ez da onuragarria. NazioartekoMerkataritza Ganbera (NMG), nazioarteko erakundepublikoekin lankidetzan aritzeko ekimenak sustatubaditu ere, enpresa-sektorearen arauketen kontra egitealdera borondateak bereganatzeko abilezia handizjarduten duen organo globala da. Estatu BatuetakoMerkataritza Ganberak erabat egiten du klima-aldaketaren arauketaren aurka. Hala ere,paradigmatikoa da enpresa batzuen jarrera, interesabaitute Merkataritza Ganberan bertan beherageratutako jarduteko arauak, aplikazio uniber-tsalekoak, izateko, eta haietako askok elkarteak eratudituzte, isurpenen arauketen alde egiteko eta helburuhorri begira borondateak bereganatzeko (autoarauketa).

Horrek, ordea, ez du esan nahi autoarauketaeraginkorra denik; horren atzean interesak egondaitezke. Nolanahi ere, lehen aipatutako arauketagogorraren eta bigunaren osagarri da, bai eta jarraianazalduko dugun erantzukizunaren merkatuarenbidezko arauketaren osagarri ere. Izan ere,autoarauketak bide ematen du merkatuaren bidezkoarauketarako, konpromisoak jendaurrean jakinarazitamerkatu horretako erakundeek eta pertsoneklegitimitatea baitute bete daitezen eskatzeko.

Erantzukizunaren merkatuaren bidezko arauketa:estatuetatik eta enpresetatik harago

Arauketa gogorrak eta bigunak amaitzen direnean etaenpresak bere erantzukizuna bere gain hartzen ezduenean, erantzukizunaren merkatua damultinazionalen gain oraindik ere kontrola ezardezakeen tresnetako bat. Erantzukizunaren merkatuaderitzo enpresaren jokabidean eragina izan dezaketeneragile guztien jardunari. Arauketaren helburuajokabide horretan eragitea den heinean,erantzukizunaren merkatua arauketa horren osagaida. Barnean hartzen ditu eragile hauek:komunikabideak (barnean hartuta sare sozialak),tokiko gizarte zibileko erakundeak eta esparruglobalekoak (barnean hartuta sindikatuak), finantza-merkatuak (barnean hartuta akziodun aktibistak),lotura duten beste enpresa batzuk, eta banakoak,enplegatu, kontsumitzaile, funtzionario publiko, boto-emaile eta abar diren aldetik.

Honetan oinarritzen du merkatu horrek bereeraginkortasuna: enpresen finantza-emaitzetan eragindezake, diru-sarreretan eta kostuetan inpaktuaeraginez, eta, batez ere, enpresen ospean eraginez, hori

izan ohi baita aktibo baliotsuenetako bat horrelakoenpresentzat. Eraginkortasun hori areagotzen ari da,enpresen jokabideari buruzko informazioa gero etaeskuragarriago dagoelako eta komunikabideek aukeragehiago ematen dietelako eragileei inpaktua eragitekoeta beren ekintzak koordinatzeko. Hala ere, oraindiketen handia dago teoriaren eta praktikaren artean.Askotan, informazioa ez dago eskuragarri moduesanguratsuan, eta baldin badago, kideek ez duteeskuratzeko ahalegina egiten, edota eskuratzen baduteere, ez dute horren inguruko neurririk hartzen.Merkatuko kide batzuen axolagabekeria hori oztopoda haren eraginkortasunerako.

Merkatu horretan, gizarte zibileko erakundeak (GZE)izan ohi dira aktiboenak; batez ere, globalak, boterehandiagoa baitute (informazioa lortzeko eta ekitekobaliabideak, jarduteko eremua, sareak eta abar), baieta legitimitate handiagoa ere. Oro har, erakundehorien jarduteko modua (modus operandi) da enpresenpraktika arduragabeei buruzko informazioa lortzea(ikerketak, auditoretzak eta abar) eta salaketak egiteajendaurrean. Erakunde horietako batzuk enpresekinbatera lan egiten saiatzen dira, gabeziak zuzentzealdera; beste batzuek, praktika horien prebentzioanjarduten dute, ekimen bereziak abiatuz; eta bestebatzuek aliantzak egiten dituzte, enpresei aholkuemateko eta guztien ongizatea lortze aldera proiektuakaurrera eramateko. Erakunde horien lanaren bidez,multinazionalak prebentzioko eta/edo zuzentzekoneurriak hartzera bultzatu daitezke, eta gobernuak etanazioz gaindiko erakundeak, beren politikak etaarauketak egokitzera. Erakunde horiek, gainera, norkbere borondatez aplikatzeko kodeak eta gidak garatzendituzte. Jarduera horiek guztiak enpresa multi-nazionalen gobernantza globalaren parte dira.

Esparru globalean nahiz herrialde- eta eskualde-mailan,ehunka GZE daude, merkatuak berak emandakolegitimitatea dutenak; esaterako, ingurumenaren arloan,Conservation International eta World ResourcesInstitute; lan-arloan, Oxfam eta International LaborRights Forum; giza eskubideen esparruan, berriz,erakunde espezializatu asko daude, hala nola HumanRights Watch eta Amnesty International. Horrez gain,badira enpresen eta erakunde horien arteko aliantzakere; esate baterako, Fair Trade Inititiative eta Fair LaborAssociation. Erakunde horiek langileen eskubideakerrespetatzen dituzten lan-baldintzak sustatzen dituzte.Gobernatzeari dagokionez, bestalde, bi gai nagusireninguruan jarduten dute: ustelkeria (ekimen horren buruNazioarteko Gardentasuna erakundea da, 90

53

herrialdetan baino gehiagotan jarduten duenaustelkeriaren aurka, salaketen bidez, borondateakbereganatuz, praktika hobeen bidez, eta herrialdeetakoustelkeria-mailari buruzko dokumentazioaren etaargitalpenen bidez), eta saiheste fiskala; horri aurreegiteko lan egiten du, esaterako, European Network onDebt and Development (Eurodad) erakundeak.

Erakunde horiek unean uneko arazo jakinei aurreegiteko ekimenak sustatzen dituzte; adibidez, PublishWhat You Pay (PWYP) sareak. 600 GZEz bainogehiagoz osatutako sare global bat da, eta meatze-baliabideen eta hidrokarburoen ustiapenetik lortutakodiru-sarrerak garapen ekonomikorako modueraginkorrean baliatzea sustatzen dute. Ekimen horibabesten du Extractive Industries TransparencyInitiative (EITI) ekimenak; ekimen horretan,lankidetzan jarduten dute gobernuek, enpresek,GZEk, inbertsiogileek eta nazioarteko erakundeek,baliabide ugariko herrialdeen gobernatzea hobetzeko;horretarako, enpresen ordainketak eta gobernuensarrerak egiaztatzen eta argitaratzen dituzte.

Arautu al daiteke/arautu behar al da multinazionalenjokabidea?

Galdera horren erantzunak dogmatikoa izateko joeradu, bi muturretara joz gero: arautu daitekeen edozeinjarduera arautu behar dela, edota, aitzitik,erantzukizuna enpresen gain utzi behar dela. Baina,edozein auzitan gertatu ohi denez, errealitatea bimutur horien artean dago, eta ezin da orokortu, eta ezda orokortu behar. Inpaktu handia eragiten dutengaietan —hala nola giza eskubideak—, balantzakarauketa gogorraren aldera joko luke, baina hainbestedira, ia ezinezkoa baita guztiak arautzea (ez diragauza bera, besteak beste, bizitzarako eskubidea edohaurren lana eta generoagatiko diskriminaziorik eza,edota iritzia emateko eskubidea, atseden hartzekoeskubidea, pribatutasunerako eskubidea edo familia-bizitzarako eskubidea). Saiheste fiskalaren arauketaketekin handiak ekarriko lizkieke herrialdeei, etabaliabide publikoak eraginkortasunez erabiliz gero,onura handiak ekarriko lizkioke gizarteari ere, eta ,horrekin batera, balio erantsi bat izango luke,enpresentzako joko-arauak parekatuko bailirateke.

Ekosistemaren arazo nagusiak dira ez dagoelamekanismo globalik erantzukizunez kontuak emateko(accountability), jarraipenerako eta kontrolerako(monitoring), eta legea eraginkortasunez aplikatzeko

(compliance eta enforcement). Eta, horrez gain,kontuan hartuta zenbat eta zenbat adierazpen, kode,konbentzio, estandar, itun, jarrera politiko eta abardauden, ekosistema konplexua eta ahula da.

Egoera horretan, gero eta gehiago dira aldarrikatzendutenak ekosistemari sendotasuna eman behar zaiola,eta zuhurtasunetik betebeharrezkotasunera igarobehar dela. Egin dira proposamenak arauketa etainstituzionalizazioa esparru globalera eramateko,enpresek jarduten duten esparrura alegia, beharrezkonazioz gaindiko erakundeak sortuz: kongresuak, gortezibilak eta penalak, arautzaileak eta abar. EuroparBatasunari dagokionez, baditu elementu horietakobatzuk, baina oraindik ere herrialde kideetakolegerian jasotzearen mende dago. Beharbada, ezarliteke nazioz gaindiko arauketa bat, baina ez da errazahori gertatzea, oso konplexua baita, eta ezinbestekoabaita herrialde askoren arteko akordioak lortzea. Halagertatu da giza eskubideekin eta saiheste fiskalarekinlotutako kasuetan: gizartean nahiz finantza-arloaninpaktu handia eragiten duten gaiak badira ere, ez dainolako eraginkortasunik lortu.

Laburbilduz

Aurreko eztabaida horren harira, argi geratuko zenmultinazionalen jokabidea arauketa-ekosistema zabalbaten mende dagoela, baina oso konplexua dela,elkarrekin koordinatu gabeko eragile asko daudelako,haien helburuak ere berak ez direlako, erakunde- etalege-hutsuneen mende dagoelako, eta askotan ezdelako batere efektiboa eta efizientea. Enpresek ezdute zigorgabetasunik, baina aukera handiak dituztejokabide arduragabeak izateko, askotan kontrolnagusia beraiek baitira.

Multinazionalen jokabidea arautzeko ekosistemazabal hori ez da nahikoa haien jokabide zuzenabermatzeko. Lagungarria da, bai, eraginkorra denneurrian, baina, azken finean, buruzagien etikarenmende dago.

Gizarteak ezin du itxaron arauketaren ideala benetanezarri arte. Bien bitartean, egungo ekosistemareneraginkortasuna hobetzen saiatu behar du, batez ereinstituzionalitateari, harmonizazioari eta koordina-zioari dagokionez. Zeregin hori konplexua da oso,baina lehen urratsetako bat da, hain zuzen, jakiteazertan datzan ekosistema hori eta zein diren eragileak.Eta hori izan da artikulu honen aztergaia. �

54

Sarrera

Estatu sozial nazionalaren krisiaren garaian, eskubidesozialak eta banaketarekin loturikoak berriroplanteatzearekin batera —murrizte aldera—,malgutze juridikoa, ekonomikoa eta teknologikoasustatzen zuten politikek eraginda —politika horieklotuta zeuden esparru globaleko finantza-arlokoarauketa ezarekiko gero eta mendetasun handiagoazekarren ereduarekin—, haustura bat gertatu zen:identitate sozialaren adierazpenak estatu nazionalarenpolitika orokorrekin lotzen zituen erlazioa eten eginzen, argi eta garbi; hein handi batean, aukerapolitikoaren egitura itxi egin zelako gizarte-aldaketaren aldeko diskurtsoentzat, eta identitateez-politikoarekin eta ez-estatalarekin loturikokontakizunetara zabaldu zelako batik bat. Hau da,garai horretan, estatuen politika ofiziala bihurtu zenekoizpen-ereduaren doikuntzen bitartez ahalik etaarrazionaltasun ekonomikorik handiena lortzeko —merkataritzaren alorrean— aginduak aurreraeramateko arduradun nagusia, eta hala, mundu osokoeremu pobretu eta babesgabeenetatik iristen zireneskakizunak, eskubideak areagotzea eta beharorokorrak aintzat hartzea alegia, lekurik gabe utzizituen.

Kontakizun sozial handien —berdintasuna, bidezkobanaketa, aurrerapena, segurtasuna— gainbeheraerlatibo horren testuinguruan, berrikuntzagarrantzitsua gertatu zen ekintza kolektiboabideratzeko moduetan. 1990eko hamarkadatik aurrerabatez ere, beste era bateko fenomeno asoziatiboaksortu ziren, eta, hein handi batean, sendotu.Fenomeno horiek ezin daitezke asoziazionismoklasikoaren barnean mugatu, asoziazionismopolitikoa, ekonomikoa zein klase-asoziazionismoaizan. Aitzitik, diskurtso komunitarista berri batekinlotuta zeuden: gizarte-talde jakin batzuengan,munduko zona pobreenen sufrimenduarekikosentiberatasuna piztu zen, urrunetik, eta haienbeharrak aintzat hartzea eskatzen zutenerreibindikazioen bitartez, lotura moralak garatu

ziren. Asoziazionismo horrek bere egin zituenlankidetzaren, internazionalismoaren eta boluntario-tzaren diskurtsoak, eta Mendebaldeko gizarteetanerrotu zen; hain zuzen ere, XX. mendeko laurogeikoeta laurogeita hamarreko hamarkadetako finantza-ekonomizismoaren muga sozialak ezkuta ezinakbihurtu ziren garaian. Gizartean ziurgabetasuna etaarriskua sumatzen ziren, eta horrek neokomunitarismolauso bat sortu zuen, garai neoliberaleko pentsamendubakarrak ezarritako arauketak eragindako gizarte-kostuei eta garapenerako politika publikoenalboratzeari erantzuteko erreakzio gisa.

Neokomunitarismo horrek Mendebaldeko gizartekoohiko ikuspegien edo aurreiritzien aldaketa ekarrizuen. Batetik, komunitarioa dena iraganarekin,autoritarioa eta atzerakoia denarekin eta gizartetradizionalarekin lotzen zuen ideia gainditu zen, etabestetik, esparru publikoaren eta pribatuaren artekobereizketa eta aurkakotasuna lausotu egin zen. Hala,GKEen idearioaren bereizgarri den nazioartekolankidetza aktiboa bere egin zuen. Diskurtsoneokomunitarista horrek, ordea, anbiguotasunnabarmenak ditu. Izan ere, alde batetik, ikuspegisozialetik arrazionalagoa den munduko ekonomia- etanatura-baliabideen erabilera adostasun bidezdefendatzeko ekintzak sustatzeko lotura komunitariobat susper dezake. Baina, bestetik, zinismopostmodernoak proposatutako etika minimo etahautabidezkoa errotzeko balio dezake, edota ongizatepolitikoaren estatuaren heriotza dekretatzeko, duelagutxi arte nagusi izan den neoliberalismoaren ohikodiagnostikoari jarraituz. Hala, mende-aldaketarekinbatera, erakundeetan parte-hartze politikoa izatekomoduak zatikatu eta funsgabetu egin dira, eta, aldiberean, zatikatze eta dualizazio sozial orokorragertatu da; eta hori gizarte-mugimenduen diskur-tsoaren nolabaiteko krisiaren adierazle da. Joan denmendeko laurogeiko hamarkadara arte, utopismoareneta erradikalizazioaren bideari heldu zioten taldeaktibo oso politizatuak zeuden, estatuko gaiorokorretan herritarrek parte hartzean oinarritutakokultura baten alde egin zutenak. Orain, aldiz,

ERRUKIAREN GLOBALIZAZIOA:GOBERNUZ KANPOKOA DENAREN DISKURTSOA ALDERDI SOZIALAREN DESGOBERNATZEAN

Luis Enrique AlonsoMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

55

ingurune sozioekonomikoko zailtasunek eragindaahul eta babesgabe bihurtu diren identitateakdefendatzen dituzten eta haiei aterpea ematea xededuten mikromugimendu bihurtu dira, eta mundukozenbait eskualdetako leku jakin batzuetan jardutendute —eskuarki, krisi humanitarioak bizi dituzteneremuetan—, hobekuntza-proiektu zehatzak garatuz.Beraz, egoera horretan, ageriko egin dira doikuntzaekonomiko bortitz eta errentagarri batek eragindakoondorio sozialak. Izan ere, sektore onuradunek beren(ez-)balioak inposatu zituzten (lehiakortasuna,kontsumo pribatua, kultura light bat, nartzisismokontserbadorea eta abar), eta, aldi berean,banaketarekin eta ongizatearekin loturiko eskubidepublikoak blokeatuta geratu ziren. Horrek guztiakesparru egokia sortu zuen azpikultura komunitariodefentsibo eta zatikatuen multzo bat eratzeko, esparruapolitiko batean jarduten zutenak, eta helburu zutenaknazioarteko ordena berriaren ondorioz sortutakoegoerei aurre egitea eta munduko ordena honetanberen aukera guztiak galdu dituztenei gutxienekobizi-baldintza duin batzuk eskaintzea, zeregin horibideratzeko muga handiak izanik ere.

Laurogeita hamarreko hamarkadan aurrera egin ahala,parte-hartze sozialarekin lotutako diskurtso batorokortzen hasi zen, lotuta dagoena boluntario-tzarekin, hirugarren sektorearekin eta gobernuzkanpoko asoziazionismoarekin. Boluntariotzara deiegiteko argudio nagusia diskurtso humanistiko orokorbat da, asmo onen aitorpen huts bat, baina formalkiapolitikoa dena, eta, areago, baita antipolitikoa ere;eta herrialdean edo nazioartean egindako tokikozuzeneko esku-hartzeetara mugatzen denboluntariotza da. Boluntariotza-ekintzarako deiainstituzionalizazio eskaseko esku-hartze baterako deiada, esku-hartze neokomunitarioa da, eta, askotan,neopietista ere bai, helburu eta programa partzialak—askotan, helmen txikikoak— bideratzen baitituzte,eta horretarako xede baitute pertsonen bihotzakhunkitzea eta banakoen erruki-ekintzak sustatzea,arrazoi politiko edo sistemiko orokorren gainetik.

Hirugarren sektorea oro har eta bereziki nazioartekoboluntarioen hirugarren sektore berria hainbatjatorritatik abiatuta eratu diren erdierakundeen eremuminifundista bat da. Erakundeetako batzuk gizarte-mugimendu erradikal berrien bilakaera luze batenemaitza dira, eta jada klasiko bihurtu dira —orainnuklearizatuta daude eta programa zehatzagoetarabideratzen dute beren konpromisoa—. Beste batzuekaskotariko logikei erantzuten diete: ongizate-

zerbitzuen enpresarializazioa —hein handiagoan edotxikiagoan estalia—, asoziazio konfesional historikoenberreskuratzea, edota alderdi politikoetatik hainbatmodutan eratorritako askotariko erakundeak.Boluntariotza-sektorearen inguruan, bi diskurtso-motahedatu dira, haren irudi soziala eraikitze aldera:batetik, lankidetza, eta bestetik, elkartasuna; bi horienoinarrian komunitarioa denerako deia dago,ekintzarako imajinario gisa, eta horiek dira harenjardunbidearen ardatza. Erreferentzia diskurtsibo ahulhoriek ezker tradizionalaren diskurtso edo deiindartsuak ordezkatu dituzte: utopia, gizarte-eraldaketa erradikala eta mobilizazio orokorrerakodeia; horiek ezker tradizionalaren metakontakizunmoderno handiak (arrazoia, iraultza, justizia soziala,aurrerapena eta abar) oinarri zituzten parte-hartzepolitikoko prozesuen adierale izan ziren.

1. Herritarren sareak eta gizartearen zatikatzea

Beraz, asoziazionismo aktibo eta boluntario batenleherketa ari da gertatzen, eta nekez azal daiteke horiestatuaren eta gizarte zibilaren arteko bereizketatradizionalaren bidez. Asoziazionismo militantea da,herritarren ekimen aktiboen sare gisa eratu dena, eta,hein handi batean, asoziazionismo klasikoaren(asoziazionismo politikoa edo klase-asoziazionismoa)gainbehera jaso duena, bai eta gizarte-mugimenduberriek sortutako eraldaketarako itxaropena ere. Unehonetan, sare horiek proiektu minoritarioak gauzatzendituzte, nork bere aldetik, baina eragin eta sakontasunhandikoak dira. Azken finean, testuinguru post-modernoan, ekintza kolektiborako era eraldatu eginda, eta mugimendu leherkor bat izatetikautoantolaketa kontzientea izatera igaro da.

Beraz, asoziazionismo-mota berri bat ari da garatzen,barnean hartzen dituena askotariko erakundeak: aldebatetik, garai bateko erakunde erlijiosoak edo zibilak,kasu batzuetan zenbait mendetako historia dutenak,berriro suspertu dira, eta bestetik, gobernuz kanpokoerakundeak sortu dira, hirurogeiko eta hirurogeitahamarreko hamarkadetan eskubideen alde egin zutengizarte-mugimendu berrien zentzua eta diskurtsoabere egin dutenak. Horrela, boluntarioen asoziazioensare zabal eta trinko bat txertatu da gizarte-eremuan.Sare horrek herritarren eskubideen —gaur egunhainbatetan gaitzesten den ongizate-estatu nazionalakbabestuak— eta ongizate keynesiarraren benetakodefentsa soziala eta zibikoa egiten du, etaeraldaketaren eta eskubide horien garapenaren alde

56

egiten du, testuinguru kulturaniztun eta nazioartekotubatean.

Beraz, gizarte-mugimendu berrien instituzio-nalizazioaren dinamika bereziki aberatsa etakonplexua izan da. Hirugarren sektore boluntariohorren sorreraren eragile nagusia jatorrizko ikuspegiutopikoa eta merkantilismoaren kontrakoa izan badaere, horrek ez du esan nahi gizarte-mugimenduek etaasoziazioek bilakaera berdina izan dutenik.Boluntarioen asoziazioak, nolabait, aparatuinstituzionalaren osagarri izan dira, eta ez duteharekiko hausturarik ekarri. Gizarte-mugimenduaktiboak, aldiz, askoz barreiatuagoak izan dira, eta,eskuarki, ezarritako aparatu instituzionalen eta formajuridikoen kontra egin dute, adierazpide orokorrenbitartez, eta esparru politikoan nahiz sozialean parte-hartze alternatiboa sustatu dute, baina ez dituztebideratu hein berean eskakizun partzialak, egonkorraketa zehaztasunez bereiziak.

Hala, egoera aniztasun handikoa da, formalizatzekozaila. Batetik, erakunde egonkorren eta/edohistorikoen nukleo gogor bat dago, eta bestetik,ingurune barreiatu eta aldakor bat, erdierakundeen etaadierazpide huts bidezko mobilizazioaren artean.Egoeraren aldagarritasun eta aldakortasun hori lotutadago, aldi berean, nazioartean gizarte-politiken xedediren taldeen eta eragile erreibindikatzaileeneskakizunen eta ikuspegien aldagarritasunarekin etaaldakortasunarekin. Asoziazionismo boluntarioa etakomunitarista krisiaren eta estatu ongileareneraldaketaren alderdietako bat bihurtu da, erdiezkutua, baina funtsezkoa. Eta kapitalismo helduarilegitimitatea ematen dioten sistemen muga eta emaitzaizan da aldi berean: muga izan da, ongizate-estatunazionalaren legitimazio-arazoak aztertu eta ustiatudituelako, gizartearen eskakizunak hautemateko etapolitika publikoak abian jartzeko estatu-nazioakezarritako sistema burokratikoen begietan hein handibatean ikusezinak izan diren gizarte-beharreninguruan espazioak gorpuzteko eta mamitzeko; etaemaitza ere izan da, keynesianismo ekonomikoakerrotutako herritarren ikuspegi estramerkantil etadesmerkantilizatzailearen eta egungo Mendebaldekogizarteen sozialdemokratizazio materialaren fruituaden aldetik —edo, behintzat, hartatik hartu du beredimentsio modernoa—; eta, orain, nazioz gaindikoesparruetara zabaltzen ari da.

Egoera oso zatikatua, lausoa eta mugatzeko zailaizateaz gain, anbiguotasun politiko-ideologikoak

sortzen ditu, askotarikoak eta konplexuak. Aldebatetik, GKEek, beren jardunbide gehienetan ekintzakolektiboa ongi definitutako helburu zehatzetarabideratzen duten heinean, badute abantaila bat: taldetxikiak eta egituratuak dira, helburu programatikoakfinkatzean koherentziaz eta eraginkortasunez jokatzendutenak —hori azpimarratu dute helburuari begirakoekintza kolektiboaren teorialariek, baina kasu honetangehiago ari gara herritar-taldeez, interesetanoinarritutako koalizioez baino—. Baina, bestalde,jarrera neoliberaletatik, asoziazio boluntarioak etasektore ez-formala oro har kanal ekonomikoordenatuetatik kanpo geratzen diren beharinfraekonomikoei erantzuteko eskakizunak estaltzekoparra-hosto gisa hartu dira, modu lotsagarrian. Horrekbeharren esparrua berriro ere alboratuta uzten du,bazterkin gisa, eta nazioarteko asoziazio boluntarioaklaguntza edo karitatea ematera mugatzen direnerakunde gisa uzten ditu, edota, areago, ezkutukoenpresa gisa. Beste jarrera neokontserbadore batzuekasoziazio boluntario instrumentalenak hautatzearen,babestearen eta sendotzearen alde egiten dute,gizarte-ongizaterako korporazio bihurtze aldera,erakunde handiz osatutako gizarte global bateanjarduteko, eta horrek, azken finean, ongizate-gizartearen itxiera korporatiboaren alde egiteaadieraziko luke, eremu pribatutik, kasu honetan.

Hala, gaur egun hirugarren sektorea zatikatzen ari da:alde bat enpresarializatuta edo monetarizatuta dago,eta beste bat, aurrez baztertua, krisi ostekodualizazioaren eta zatikatzearen ondorioz. Sareasoziatibo instrumentalenak, garatuenak etasendotuenak, gaitasuna dutenak modu profesionaleanprestazioak emateko edo kudeaketez arduratzeko,nazioarteko sistema politikoaren mende geratzen dira,eta, azkenean, aldeaniztasun globalaren joko berriansartzen dira, egungo bilakaera demografikoa etasoziala nahiz nazioarteko gatazkak direla-eta gero etaeskari handiagoa duten zerbitzuak emanez —migratzaileak zaintzea, harrera-esparruetan laguntzaematea, errefuxiatuak artatzea eta abar—.

Dena den, hirugarren sektorearen beste esparrua,adierazpideen eta erreibindikazioen bidez jardutenduten azpierakundeena —horiek ez daude egituraegonkor eta potentzialki errentagarri batez hornitzekohain prestatuta—, gero eta indar handiagoa hartzenari da. Estatu modernoarekin batera hein bateanlortutako eskubideei eta segurtasunari euste alderagaratu den mugimendua, erreibindikazio defentsiboaketa talde-mobilizazioak bideratu dituena, oso

57

zatikatua bada ere, haren bitartez oinarrizkoeskakizun batzuei eutsi zaie —hala nolaelkartasunezko adierazpideak eta giza eskubideenerrespetua—, eta erakundeen kontrako mobilizazioaksustatu dira; eta horrek ezkerpolitiko tradizionalarenmobilizazio sozialaren krisiakutzitako hutsunea betetzen duneurri batean.

2. Elkartasunen dilema

Fenomeno asoziatibo berrihorren sorrerarekin batera,gizarte-elkartasuna eraikitzekoeta instituzionalizatzeko era erealdatu egin da. Ongizate-estatuaren eta nazioz gaindikoerakundeen adierazle zenelkartasun instituzional, kolek-tibo eta juridikoki ordenatuabeste diskurtso batek ordezkatudu, eta gizarte-konbentzionagusi bihurtu da: elkartasunindibiduala, borondatezkoa etaasmo onekoa, norbanakoen asoziazionismoaren bidezgauzatua. Eta horrek arrisku bat dakar: banakoarenerrukiak arrazoi kolektiboa ordezkatzea, eta zuzenbidepubliko kolektiboak bermatzen duen gizarte-ongizatearen ordez gizarte zibilarengan moduerretorikoan gorpuzten diren elementu pribatuetanoinarriturikoa nagusitzea, bihotzak, emozioak etaerrukiak bideratutako ekitzen bitartez.

Alde horretatik, elkartasun pribatuaren diskurtsoberri horrek agerian jartzen ditu egungo estatubirmerkantilizatzailearen kontraesanak. Izan ere,alde batetik, ekimen horiek baliatzen ditu, laguntza-arloan dauden gabeziak instituzionalizatzeko etakomunitatearen esku uzteko. Baina bestetik,neoliberalismoa nagusi izan den azken ia bihamarkadetan lehen aldiz, gizarte-energia handiasortu da, erreibindikazio hau egiten duena: ongizateaeta identitatea, baina ez gizartearen barnean berenlekua dutenentzat soilik, baizik eta baita, batez ere,nazioarteko eredu neoliberalaren barnean ahulenakdiren eta premia larrienak dituzten taldeentzat.

Beraz, GKEen fenomenoa anbiguoa da, baliobiduna,kontraesanezkoa eta oso nahasia. GKEen esparrulauso horretan, hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko

gizarte-mugimendu berrietatik abiatuta bilakatu direnprozesuak aurki daitezke; mugimendu horieknuklearizatzeko joera izan dute, eta erradikalismokulturala eta utopismoa galdu dute. Baina, aldi

berean, jarraitutasuna izan dutedenboran, irmotasuna berenjardunbideetan, eta helburuhurbilak nahiz urrunakgauzatzeko autoexijentzia, eta,horrela, mugimendu berri haienerretorikan han ohikoa izan zenerreibindikazio abstraktuan etagizartearen ukatze orokorreanbilatutako babes erosoa aldebatera utzi da.

Beraz, kasu askotan, protestarenkultura ez bezalako bide bathartu da: munduko gizarte-errealitatearen alderdi jakinetanmodu selektiboan esku-hartzea;betiere, pentsamolde kritikoaalde batera utzi gabe.Asoziazionismo-mota berrihorrek beste berrikuntza bat ereekarri du: alteritatea, iraganeko

identitatearen erradikalizazioaren gainetik. Hala, ez daharritzekoa esku-hartze horietako asko nazioartekolankidetzaren esparruan egitea. Izan ere, esparruhorretan murriztu ditu bere esku-hartzeak estatuneoliberalak, eta, herrialde pobreenen eta gehiengaratutakoen arteko desberdintasunak areagotzearekinbatera, are krudelagoak eta ezkuta ezinagoak bihurtudira herrialde pobre eta baztertu horien egiturazkozorra eta arazo ekonomikoak. Hori dela eta, GKEaskotako herritar aktiboek komunitarismo defentsiboorokorraren alde egiten dute, nagusi den ekonomiarenindibidualismo posesibo eta erasokorrari aurre eginez.

Edonola ere, GKEen esparru berean, beste asoziazioasko daude, nahikoa sendotuak, antzinako diskurtsopietista eta errukiorrari eusten diotenak. Badirudierakunde horiek, modu formalean, egungo gizarteaklaguntza-arloan dituen gabezia batzuei erantzundiezaieketela, baina aldi berean, atzeraldia dakarteherritartasun aktiboarekin eta positiboarekin lotutakoeskubideen esparruan. Izan ere, bidezkobanaketarekin loturiko alderdiak maila iaaurrewellfarista batera eramaten dituzte. Horrenharira, ongizatea jada ez da estatuak finkatutakobetebeharra, gizarteko sektore jakin batzuek sortutakoeta onartutako nahia baizik, eta haien esku dago

Beraz, GKEen fenomenoa anbiguoada, baliobiduna, kontraesanezkoaeta oso nahasia. GKEen esparrulauso horretan, hirurogeiko etahirurogeita hamarreko gizarte-mugimendu berrietatik abiatutabilakatu diren prozesuak aurkidaitezke; mugimendu horieknuklearizatzeko joera izan dute, etaerradikalismo kulturala etautopismoa galdu dute. Baina, aldiberean, jarraitutasuna izan dutedenboran, irmotasuna berenjardunbideetan, eta helburu hurbilaknahiz urrunak gauzatzekoautoexijentzia […]

58

ongizatearekin eta nazioarteko lankidetzarekinlotutako zereginak aurrera eramatea, horretarakoberen denboraren edo diruaren ekarpena eginez.

Bestalde, GKEen esparru horretan, badira jardunbidearriskutsuagoak ere, interes korporatiboak edosasikorporatiboak mobilizazio sozial altruista batenprozesu gisa aurkezten dituztenak. Horrek barneanhartzen ditu lan-merkatu tradizionaletan enplegualortzeko aukerarik ez duten talde profesionaleienplegua emateko saioak (legitimoak), baina, baita,aldi berean, nazioarteko laguntzaren amarrua erabilizetekinak eta diru-laguntzak eskuratu nahi dituztenakere (ez-legitimoak).

Hortaz, irabazi asmorik gabeko sektore hori ez dahomogeneoa, inondik ere, eta oso zatikatuta dago.Erakunde batzuek bere egin dituzte benetan gizarte-mugimendu berrien ezaugarrietako asko, bilakaerabat izan badute ere. Horrez gain, badira nazioartekoongizatearen esparruan jarduten duten korporaziotxiki konfesionalak edo laikoak, bai eta besteerakunde batzuk ere, batez ere inbertsioak edo diru-laguntzak eskuratzea xede dutenak. Edota,zenbaitetan, elementu pribatistak dira, modupolitikoan sortuak, ongizate-estatuaren prekarizazioezkutu bat eragiten dutenak.

Hala, boluntariotza-sektoreak, indibidualismoa etaaltruismoa nahasiz, helburu osagarri gisa izan du taldejakin batzuek lan-merkatuan sartu eta merituakbereganatzea —lan-esperientzia lortzea, kapitalerlazionala eta abar—, eta parte-hartzeko oso modulausoak dituzte, lotuta daudenak herrialdeko nahiznazioarteko gizarte-arriskuak hautematearekin etageldiaraztearekin; eta erabateko merkantilizazioareneredua agortuta, lankidetzan aurkitu dute parte-hartzeko pizgarria. Nagusi den merkantilizazioarenondoriozko unibertso moral utilitaristarentestuinguruan, nukleo komunitaristak sortu edoberreskuratu dira, erreakzio defentsibo etaintegratzaile gisa —bai eta morala ere, askotan—,neurria galdu duen merkatuaren kanpo-eraginenaurka. Hain zuzen, merkatu horrek hazkundeekonomiko eta teknologiko izugarria ekarri du, baina,horrekin batera, jada ezkuta ezinak diren gizarte-kostuak eragin ditu, berdintasunaren etagizarte-kohesioaren alderdietan batik bat, bai tokikoesparruan, bai esparru globalean.

Hirugarren sektoreko asoziazionismo boluntarioakdirkurtso moral indartsua agertzen du, baina identitate

ideologiko eskasa du; hori dela-eta, joera du gai jakinbatzuk bere ekintzarekin lotzeko —edota bere buruariesleitzeko—: muturreko bazterkeria, pobrezia larria,anomia, katastrofea edo arrisku handia, esaterako.Horrek mugimenduaren ideia desegiten du, etasoziala denaren periferian kokatutako asmo onekokanpaina-multzo bihurtzen du. Boluntariotza, moduinkontzientean, sentimendu onekin eta arazo sozialakkonpontzeko ezintasunarekin lotzen da, eta horrekezinbesteko egiten du haien jarduna, gizarte-zerbitzuen hornitzaile eta banatzaile gisa, gabekoenmundura (etxerik gabeak, paperik gabeak, aberririkgabeak eta abar) bideratuta. Hori guztia,erreformismo minimo toleratu eta tolerante batentestuinguruan, eta haren esku uzten da, arazorik gabe,estatu politiko modernoak galdutako legitimitatea, etaestatua laguntzaile huts bihurtzen da, eta agerikobehar larriak daudenean edo gizarte-bazterkeriakoegoeretan esku-hartzeen lagapena egiten du. Egoera,beraz, paradoxikoa da: gobernuz kanpokoa denakgobernuen diru-laguntzak behar ditu bizirik irautekoeta bere jarduerari eusteko.

Hala, badirudi garai honetan galdutzat ematen delabehin betiko nazioarteko elkartasun instituzional etaorganiko bat garatzeko aukera. Sorkuntza kolektibohorrek nazioen elkartea, zuzenbide publikoa eta legeanonimoa ditu oinarri, bai eta estatu sozial esku-hartzaileen aukera materialetan bermatutako moralsendoa ere, proiektu modernoaren bereizgarri direngizarte-erreformarako ohiko programetan aurreikusizen bezala. Hala, instituzionala eta komunitarioa denalotzeko modu modernoa, herritarren komunitatea,alboratuta geratu da, eta erakunde formal modernoenalternatiba gisa, komunitatea eta elkartasuna ulertzekobeste modu bat —aurremodernoa edo postmodernoa—gailendu da: komunitate zuzenen edo naturalen balioaberreskuratu da, borondatea, hurbiltasuna, onarpenaedo beste edozein balio erromantiko (terminoarenzentzu historikoan) oinarri dutenak.

3. Ordena globala: herritarren sareen aukerak etamugak

Egoera nahasi honetan, ez da harritzekoa GKEenhazkundearen krisia gertatzea jada. Izan ere,mugimendu hori zatikatuta dago, ez du kontrolik,nahasita dago, eta gainera, zama handiegia ezarri dahaien gain: ez daude nahikoa prestatuta eta ez daukatenahikoa finantzaketa gizarte-arazoak arintzeko etagizarte-helburuak erdiesteko, estatuek jada alboratuta

59

utzi duten zeregin horretan jarduteko. Alde horretatik,GKEak elementu garrantzitsua izan daitezke arazoakhautemateko, ongizate-estatuaren geldialdi-egoeramalgutzeko, elkartasuna sustatze aldera gizabaliabideak mobilizatzeko edota une jakinetanelkartasun-defizitei konponbidea emateko. Baina ezindezakete inola ere estatua edo administrazio publikoaordezkatu, herritar guztien funtzio orokorrak,baterakoak eta unibertsalak direnakbetetzean. Izan ere, borondateari deiegiteak ez du ezerezten herritarguztiok dugun betebeharra,nazioarteko elkartasunari etaongizateari eusteko. Egungo estatuekarduratu behar dute, lehentasunez,herritartasun sozialarekin lotutakohelburuez, baina azkenaldian,merkatuaren aurrerapenari lagun-tzera mugatzen dira. Eta, horikontuan hartuta, onartu beharra dagoboluntariotzaren diskurtsoa, baiherrialdeetan bai nazioartean,ongizate-estatua desegiteko zurigarrigisa baliatu dela batik bat, baina ezdela ongizatearekin eta lankide-tzarekin lotutako arazoak konpon-tzeko benetako alternatiba bat, ezeinmailatan.

Horregatik, beharrezkoa da sektorehorren barnean argitasuna bilatzeaeta legez loturak sortzeko aukeraahalbidetzea, erakunde horiekgizarte-energiak balia ditzaten.Ezinbestekoa da erakunde horien sareak hedatzea etaindartzea, baina, aldi berean, une honetako zatikatzea,bikoiztea, kudeaketaren gardentasunik eza eta diru-laguntzengatiko barne-lehiakortasuna saihestea.Beraz, esku-hartze komunitarioa bideratzeko bestemodu bat egituratu behar da, ez dadin aitzakia izanlanpostu publikoak desagerrarazteko, emandakozerbitzuen kalitatea kaskartzeko edota erakundehorien bitartez ekonomia ezkutuak sortzeko.

Azken finean, asoziazionismo boluntario berriansartzeko eta parte-hartzeko joera horrek adierazten dugizarte-eskubideak eta -balioak berriro eraikitzen etadefinitzen ari direla, estatu esku-hartzaileenbirmoldaketa partzial baten testuinguruan. Gaur egun,estatuak merkatuetan lehiatzeko baldintzak sortzeazarduratzen dira batik bat, ez herrialdean nahiznazioartean bidezko banaketarekin loturiko gizarte-baldintzak bermatzeaz. Horrek zeregin garrantzitsua

utzi du hirugarren sektorearen gain, inoiz ez bezala:herrialdeetako eta nazioarteko ongizatea eta lankidetzasustatzea —askotan, borondatea, diru-laguntza eskasbatzuk eta asmo onen adierazpenak besterik ezdituztela—. Mugimendu hori, baina, ez dago egituratutazeregin horiei aurre egiteko, ez dauka prestakuntzarik,ez eta nahikoa finantzaketarik ere, hain zuzen, merkeaizateagatik eta merkatua mugatzen ez duelako babesten

delako diskurtso ofizialetatik. Hortikgaur egun sektore horrek bizi duenkrisia, bere gain hartu izanagatik—hedabideen zarataren, enpresa-rializazio ezkutuaren, zatika-tzeareneta per-tsonen, langileen etaerakundeen prekarizazioaren artean—ekonomia globalizatuaren gizarte-kostuak eta legitimazioarenak,ekonomia globalizatua prest baitagofinantza-aukera handiak sortzeko,baina erakundeen aldetik babesgabebaitago, baita nazioartean ere,berdintasuna eta gizarte-justizialortzeko gutxieneko aukera batzuksustatzeari begira.

Beraz, arriskua dago gizartekosubjektu ahul eta mendekoenen gainuzteko lankidetzaren etaongizatearen bigarren mailakoerantzukizuna. Sektore botere-tsuenak, berriz, finantzaketa gehiendutenak, ongizatearekin loturikobetebehar juridikorik eta fiskalikgabe uzten dira, eta banaketarekin

loturiko betebeharrik gabe. Horrela, gobernuzkanpokoa denaren diskurtsoa minik gabekogutxieneko etika batean txertatuko litzateke,betebeharraren gainbeheraren eta nahiarengaraipenaren adierazle den jarrera postmodernoetatikdefendatu den horretan, hain zuzen. Eta horrela,hirugarren sektoreko laguntza-sarea bihotzenjatetxeen sare baten antzeko zerbait bihurtukolitzateke, konpromisoa hartu nahi duenari soilikeskatzen dion heinean, kontuan hartuta banakoenegoerak eta unean-uneko gertakariak —eskuarki,hedabideek hedatutako gertakari katastrofikoak—.Eta horrek, aldi berean, indibidualismoaren etainteresek bultzatutako utilitarismo hedonistarenoinarrizko printzipio etikoek zuzentzen duten innersociety (barne-gizarte integratua) delakoarenganeragin lasaigarriak ditu, urruntzea eragiten du, etaelkartasun pragmatiko bat sustatzen du, unean-unekoaedo hautabidezkoa dena. �

Azken finean,asoziazionismo boluntarioberrian sartzeko eta parte-hartzeko joera horrekadierazten du gizarte-eskubideak eta -balioakberriro eraikitzen etadefinitzen ari direla, estatuesku-hartzaileenbirmoldaketa partzial batentestuinguruan. Gaur egun,estatuak merkatuetanlehiatzeko baldintzaksortzeaz arduratzen dirabatik bat, ez herrialdeannahiz nazioartean bidezkobanaketarekin loturikogizarte-baldintzakbermatzeaz.

60

1. Sarrera

Globalizazio-prozesuaren eraginez, geografiaekonomikoa aldatzen ari da: ekoizpenaren espazio-antolaketaren eredu berri bat sustatzen ari da, etajarduera ekonomikoen multzokatzea oinarri berriengain ari da berrantolatzen.

Globalizazio ekonomikoak, eta horrekin batera,enpresen erabakiguneak eta erabakigune politikoakdeszentralizatzeak hirigintza-prozesua bizkortzendute. Hiriak eta hiri-eskualdeak, erronka horieierantzuteko, ekoizpen- eta antolaketa-prozesuakdoitzen ari dira, ezagutzarekin lotutako jardueraintentsiboak eta kontrol-zerbitzuak erakartzekobaliabide espezifikoak etengabeko hobekuntzarabideratze aldera.

Beraz, egungo enpresen eta hirien arteko lehiaglobalaren testuinguruan, eskura dituzten baliabideaketa aktiboak eraldatzeko eta lehiatzeko abantailabihurtzeko gaitasuna duten hiriak ari dira lortzenonura gehien. Zer hiri-mota dira eraldaketa-prozesuenburu? Zer zeregin dute hiri global handiek eta hiri-sareek? Zer neurritan dira garrantzitsuak hiri-eremuberriak globalizazioaren testuinguru honetan?

2. Globalizazioa eta hiri handiak

Sassenek (2007) eta Castellsek (1997) adierazidutenez, ekonomia- eta hiri-dinamika berriarenoinarrian gertakari hauek daude: gero eta globalizaziohandiagoa, ekoizpen-sisteman berrikuntza-oldeatxertatzea eta hedatzea (batez ere, informazioaren etakomunikazioaren teknologiekin loturiko berrikuntzak)eta zerbitzuen eskariaren igoera. Beste ezaugarri batda kudeaketako eta kontroleko funtzio estrategikoaketa zerbitzu espezializatuak kontzentratzen etazentralizatzen ari direla; batez ere, ekoizpen-jardueraglobalizatuenen eskaria asetzen dutenak. Eta horrekhiri handien kopuru jakin baten esku uzten duekonomia globalaren bilakaeraren gidaritza.

Aldaketa eta joera horiek hiri-sistemarenfuntzionamendu-dinamika berri baten adierazle dira,hiri-sistema jada ez baita hain hierarkizatua, etapolizentrikoagoa baita. Zein dira industria-eremuberriak? Zer faktorek eragin dute sistema horreneraketa? Hirien tamaina ezaugarri baldintzatzaileaizan al da —hiriak handiak, ertainak nahiz txikiakizan—?

Azken hamarkadetan gertatutako lurralde-eraldaketakaztertuta, ikus daiteke industria-eremu berriaktamaina desberdinetako hirietan ezarrita daudela. Hirihorietan daude bilduta berrikuntzarekin lotutakofuntzioak, eta, kasu batzuetan, lehenago ekoizpen- etateknologia-guneak izandakoak dira, bai eta gunepolitikoak ere (Paris, Londres, Boston); beste hiribatzuek, berriz, lehen aldiz dituzte nazioartekozentralitatearekin loturiko funtzioak (San Frantzisko,Munich, Singapur).

Klusterrei, industria-barrutiei eta inguruneberritzaileei buruzko azterlanetan azaltzen denez,hiri-aglomerazio handietan —garapenerako potentzialhandia dute, eta haietan sortu eta garatu dira goi-teknologiako enpresen sareen bidez artikulatutakoekoizpen-sistemak— ekoizpen-metodo berriakbaliatzen dira, antolaketa-modu berriak ezartzen dira,eta merkatu berriak sortzen. Horren adibide diraCambridge Scientific Park, Silicon Valley SanFrantziskoko eremuan, Municheko eremua Bavieran,Parisko Zientziaren Hiria, eta Pekingo Zientziaren etaTeknologiaren Eremua, Zhongguancun.

Globalizazioaren ezaugarrietako bat da hiriakenpresei zerbitzuak emateko espezializatu direla, etahorrek, eskuarki, zerbitzu jakin batzuk hiri kopurujakin batean metatzea ekarri ohi du. Zerbitzu-jarduerak —aurreratuenak bereziki— hiri handietaneta hiri-eskualde garatuenetan kontzentratzeko joeradago. Orokorpen horri, baina, ñabardura batzukerantsi behar zaizkio: izan ere, azken hamarkadetan,gero eta azkarrago hedatu dira hainbat zerbitzu-motahiri ertainetan eta industria-hedapeneko eremuetan:

HIRI HANDIEN DINAMIKA GLOBALIZAZIOAN

Antonio Vázquez BarqueroMadrilgo Unibertsitate Autonomoa

61

ekoizpenari zerbitzu ematekoak, merkataritza-zerbitzuak, eta kulturaren, osasunaren eta aisialdiarenalorretakoak.

Hiri handiak eta hiri-eskualdeak oso erakargarriak dirafinantza-zerbitzuak ematen dituzten enpresentzatnahiz enpresei zerbitzu ematen dietenentzat.Enpresentzako zerbitzuen gero eta eskari handiagoaegonik, bultzada handia izan dute hirugarren sektoreaurreratuko funtzio dinamikoenek (hala nolamarketina, diseinua, laguntza teknikoa, I+G etainformazioa). Hallek (1991) adierazi zuenez, xx.mendeko laurogeita hamarrekohamarkadaren hasieran, hirihandietan zeuden kontzentratutazerbitzu-enpresen egoitzak: Lon-dresen, Erresuma Batukoen %93; Parisen, Frantziakoen % 70;Erroman, Italiakoen % 67, etaFrankfurten, Alemaniakoen % 53.

3. Hierarkiatik hirien sarera

Hala ere, nolabaitekozehazgabetasuna dago ekoizpen-jardueraren hirietako kon-tzentrazioa baldintzatzen dutenfaktoreak zehaztean. Batzuek diotenez, hierarkiabakarra dago hiri-sisteman, hiriaren tamainanoinarritua, baina badirudi ikuspegi horrek ez duelajada garai batean zuen onarpena.

Zenbait hamarkadatan zehar, garapena hiri-hierarkiaren bidez hedatzen dela zioen tesiak onarpenhandia izan zuen. Baina hiri-sistemaren hierarkia-maila leuntzen ari da, ekonomia- eta lurralde-prozesuberrietan mekanismo deszentralizatzaileak sortubaitira; besteak beste, hauek:

i. Lehenik eta behin, herrialde garatuetan eta gorakobidean dauden herrialdeetan, industria- etazerbitzu-jarduerak tamaina desberdinetako hirietaneta hiri-eskualdeetan garatzen dira.

ii. Orain arte enpresentzat erakargarriak ez zirenlurralde eta kokagune batzuek balioa hartu dute,zenbait arrazoirengatik: ekoizpen-instalazioentamaina optimoaren murrizketa, produktu-,prozesu- eta antolaketa-berrikuntzak txertatuizana, eta garraio-kostuak murriztu izana.

iii. Espezializazio malguko ereduak (esaterako, goi-teknologiako enpresen sareak) ekoizpena

antolatzeko modu eraginkorrak bihurtu diratamaina desberdinetako hirietan eta hiri-eskualdeetan.

iv. Garraio- eta komunikazio-azpiegiturak sendo-tzearekin eta garraio-kostuak murriztearekinbatera, merkatu-eremuak hedatu dira, eta horrekhiri-sistemaren hierarkia murriztu du.

v. Gainera, azken hamarkadetan hiri handietansortutako arazo batzuek hain eraginkor etaerakargarri ez izatea ekarri dute: haietan bizitzekoeta ekoizteko kostuek goranzko joera dute,kutsadura gero eta handiagoa da, eta ingurumena

hondatzen ari da. vi. Azkenik, badirudi globali-zazioaren eta hiri-hierarkiarenarteko identifikazioa ez delaautomatikoa: izan ere,integrazioaren oinarrian hiri-sistemak osatzen dituzten hirienespezializazioa dago, bai eta hiri-sistemaren beraren antolaketaere, sare-formakoa izan ohi dena.

Nolanahi ere, ezin da ukatuhierarkia-faktoreek badirautelaoraindik ere hiri-sisteman.Castellsek (1997) iradokitzenduenez, globalizazio-prozesuak

botere ekonomikoko eremuak sortzen ditu, edota,Sassenek (2001) dioen bezala, plangintza eta kontrolglobaleko funtzioak betetzen dituzten lekuak (hiriglobalak). Hiri-eremu batzuk ekoizpen-jardueretan(hala nola finantza-zerbitzuak edo aisialdi-zerbitzuak)espezializatuta daude, eta horien kokapena lotutadago funtzio hori betetzeko dituzten baliabideenkalitatearekin. Eremu batzuek oso baliabide-hornikuntza ona dute (natura-baliabideak, eskulankualifikatua, kapitala), eta horrek hiri-sistemako bestehiri batzuetan jatorria duten inbertsioak etabaliabideak erakartzen ditu.

4. Hiri-eremu berriak

Globalizazio-prozesuak inpaktu handia eragin du hiri-sistemen bilakaeran, eta herrialdeetako nahiznazioarteko merkatuetan enpresen lehiakortasunaerrazten duten plataforma geografikoak eratu etagaratu dira (Scott eta Storper, 2003). Gaur egun, hiri-antolaketako zenbait modu identifika daitezke, halanola hiri globalak, eskualde/hiriak eta hiri-eskualdepolizentrikoak (Hall, 1997; Parr, 2004; Batten, 1995).

Zenbait hamarkadatan zehar,garapena hiri-hierarkiaren bidezhedatzen dela zioen tesiakonarpen handia izan zuen. Bainahiri-sistemaren hierarkia-mailaleuntzen ari da, ekonomia- etalurralde-prozesu berrietanmekanismodeszentralizatzaileak sortubaitira.

62

Hain zuzen ere, lanaren nazioarteko banaketa berriakhiri globalen sistemaren eraketan du indargune etasormen-gune nagusia. (Sassen, 2001). Askotariko hiriglobalak daude: batzuk nazioarteko botereekonomikoaren erdiguneak dira; esaterako, New York,Londres, Paris eta Tokio; beste batzuk herrialde-hiriburuak dira, hala nola Brusela, Berlin, Budapest,Erroma, Madril, Buenos Aires eta Kairo;merkataritza-hiriak ere badira: adibidez, Amsterdam,Milan, Bartzelona, Frankfurt, Sao Paulo, Mumbai,Osaka, Chicago eta San Frantzisko. Etagarrantzitsuena da funtzio desberdinak dituztelaekonomia globalean, beren espezializazioa dela-eta.

Hiri globalak botere politikoaren, nazioartekomerkataritzaren, eta finantza-, banku- eta aseguru-sistemaren erdiguneak dira. Ezagutzaren sorkuntzaneta hedapenean espezializatuta daude, haietankontzentratzen eta hedatzen da informazioa, etaarteen, kulturaren eta aisialdiaren gune nagusiak dira.Hiri-sare horrek egitura hierarkiko nabarmena du(Castells, 1996).

Eskualde/hiriak, bestalde, hiri handi baten eraginekonomiko eta sozialaren ondorioz garapen handiaizan duten plataformak dira. Funtzio-multzo batekbereizten ditu (antolaketarekin eta kontrolarekinloturikoak, jabetzarekin loturikoak edotaadministrazio publikokoak), eta biztanleguneakdauden kokalekuetatik hurbil dauden lurraldeak dira(Parr, 2005). Hiri horietako batzuk industria-garapenaren buru izan dira, hala nola Manchester etaBirmingham; beste batzuk industria-iraultza etamanufaktura-industria modernoa sortu aurretik jadasendotuta zeuden hiriak dira, hala nola Londres, Pariseta Frankfurt. Parrek dioenez, eskualde/hiri batenbarnean hiri bat gaino gehiago egon daitezke:adibidez, Kolonia eta Dusseldorf Alemanian, Metz etaNancy Frantzian, edota Manchester eta LiverpoolIngalaterran; hala ere, kasu horiek salbuespen gisahartzen ditu.

Scotten (2001) arabera, kontuan hartuta globalizazio-prozesuan hiri globalak beren eragin-eremurantzhedatu direla, egokiagoa litzateke eskualde-hiriglobalez hitz egitea, hiri handien mosaikoarierreferentzia egiteko; hiri horien funtzioek gidatzendituzte nazioarteko sistema ekonomikoareneraldaketak. Edonola ere, hiri globalez ari gareneanbezalatsu, eskualde-hiriaren dinamikak egiturapolizentriko sendoa duten lurraldeei egiten dieerreferentzia; historikoan zehar beren hiri-eremuen

artean sortutako harreman- eta truke-sisteman duteoinarria.

Hiri-eskualde polizentrikoak gune anitzez osatutakohiri-aglomerazioak dira. Eremu horiek tamainabereko hiri monozentrikoek baino sormen etaaniztasun handiagoa dute. Hiri-eskualde polizentrikohauek nabarmen daitezke: Holandako Randstat,Amsterdam, Haga, Utrecht eta Rotterdam hiriekosatua, bai eta beste batzuek ere (Delf, Haarlen etaZandstad); Perla ibaiaren deltan kokatutako hiriensarea (Hong Kong, Shenzhen, Macao, Zhuhai etaKanton); Kansai eskualdea Japonian (Nara eta Kiotoantzinako hiriburuak, Kobe eta Osaka hiriak, etaWakayama, Himeji eta Ohtsu hiriak —Osakako badianazioarteko negoziogune bihurtu da—); Ruhribaiaren arroa (Bochumetik Dusseldorf eta Bonnera),Alemanian; eta Research Triangle, Ipar Carolinan(Raleigh, Chaptel Hill eta Durham hiri-eremuak).

5. Lurraldearen antolaketa polizentrikoa

Hiri-eskualde polizentrikoaren kontzeptuarenoinarrian dagoen ideietako bat da funtzioekonomikoak, hiri- eta egoitza-zerbitzuak nahiznegozioen ingurunea eskualdeko hiri- eta kokaleku-multzo batek eskaintzen dituela, ez hiri espezifikobatek (Meijers, 2005). Hiri-sareen egituren garapenak—hori da, hain zuzen, eskualde polizentrikoenbereizgarrietako bat— gero eta eraginkortasunhandiagoa ematen dio espazioa antolatzeko ereduhorri, hirien artean sortzen den sinergia dela-eta.

Berez, aurreko eztabaidatik eratortzen den ondorionagusietako bat da, interpretazio guztien arabera,antolaketa-moduak askotarikoak izanik ere, azkenhamarkadetako ekonomia- eta espazio-dinamikaklurraldearen izaera polizentrikoa sendotu duela (Halleta Pain, 2006). Aldaketak gertatu dira lurraldeaantolatzeko moduan, eta horrek paradigma-aldaketaahalbidetu du. Hala, espazio ekonomikoarenantolaketaren ikuspegi hierarkikoa —oinarri duenagune bat egotea, eta gunearen eta periferiaren artekohurbilketa— alde batera utzi da, eta beste ikuspegi batnagusitu da: lurraldeak gero eta antolaketa-modumalguagoak dituela, eta hiri-sareen sistema bat eratudela, edota eskualde polizentrikoak eratu direla.

Eskualde polizentrikoetako hirien eta kokalekuenartean osagarritasunak daude, historikoan zeharsortuak, eta espezializazio ekonomikoa oinarri

63

dutenak. Horrela, salgaien, biztanleen eta langileennahiz kapitalaren eta inbertsioen fluxuak sortzen dira,eta horrek eskualdeko dinamika ekonomikoa etasoziala baldintzatzen du.

Horrez gain, azken hamarkadetan ugaritu egin diraeskualde bateko eta beste eskualde batzuetako hirienarteko merkataritza-trukeak, merkatuak integratuz joanbaitira, Europar Batasuneko eskualdeen eta hirienartean gertatzen den bezala. Gainera, enpresamultinazionalak berrantolatu egin dira, eta ekoizpen-prozesuaren zati batzuk beste herrialde batzuetanbirkokatu dituzte. Horrela,nazioarteko hornitzaileen etabezeroen sareak garatu dituzte, etahorrek nazioarteko merkataritzaeta hirien eta eskualdeen artekotrukeak suspertu ditu. (Minian,2007). Horrez gain, aipatu beharradago inbertsioek eta kapital-mugimenduek ekonomia gara-tuetako eskualde polizen-trikoetako dinamika ekonomikoabaldintzatu dutela berrogeitahamarreko eta hirurogeikohamarkadetatik, eta gorako bideandauden ekonomietakoa, laurogeikohamarkadaren hasieratik.

Hiri-sareen espazio-antolaketakitxura polizentrikoa ematen diolurraldeari, eta garraio- etakomunikazio-sistemaren bidezartikulatzen eta egituratzen da.Nolanahi ere, autobideek etaabiadura handiko trenbide-sistemek beren eskaria sortzekoahalmena dute, bai etaberen antolaketa-egiturak nahizmerkatuak zabaltzeko ahalmena ere. Adibidez,abiadura handia, hasierako fasean, baliagarri zaie hirihandietan (esaterako, Madril, Paris, Londres, Bruselaeta Kolonia) kontzentratutako zerbitzu-jarduerei,baina horrek ez dakar, nahitaez, hiri ertainetako etakontsumogune nagusietatik urrun daudenlurraldeetako ekoizpen-jarduerak ahultzea.

6. Amaierako iruzkinak

Globalizazio-prozesuan zehar, aldaketa garrantzitsuakgertatu dira hiri-antolaketan; batez ere, hiri handien

dinamikan. Hiri-sistema leundu egin dela esanbadaiteke ere, globalizazioak botere ekonomikoa etapolitikoa beren esku duten hiri globalak sendotu ditu.Baina hiri-antolaketaren mota berrien artean, hiri-eskualde polizentrikoak garrantzia hartzen ari dira:kontzentrazio deszentralizatua duten lurralde-sistemak dira.

Bideragarriak al dira garapenerako ekimenak etapolitikak hiri-eremu berrietan? Hiriak eta eskualdeakgaratze aldera, lurralde-ikuspegia behar da estrategiapolitikoak definitzean, hori lagungarria izango baita

ekoizpen-sareen, sare teknolo-gikoen eta hiri-sareen dinamikasuspertze aldera. Beraz, hauekdira hiri-sareen lurralde-garapenasustatzeko politiken helburuak:hirietako garraio- etakomunikazio-azpiegiturak sendo-tzea, sareko enpresa- etaantolaketa-sistemak hobetzea, etaekoizpen-sarean berrikuntzensorkuntza eta hedapena indartzea.Lurralde garapeneko politikarenardatza gobernatze-modu berriakdira, eragile publiko eta pribatuenarteko lankidetzan oinarrituak;horrek bide ematen du lurraldeanegiten diren inbertsioakkoordinatzeko.

Zer erronka ditu hiri-eskualdepolizentrikoetako lurralde-garapenak? Alde batetik,efizientziaren eta ekitatearenarteko bateragarritasuna lortzeaez da erraza, hiri-antolaketakomodu berriak efizientziaindartzera bideratzen baitira, eta

gizarte-politikek ahalmena galtzen baitute, enpleguamurrizten denean eta soldatak produktibitatea bainogutxiago igotzen direnean. Bestalde, kapitalak lanaordezkatzen du, eta, horrekin batera, energiaren etalehengaien kontsumoa areagotzen da, eta horrenondorioz, ingurumena hondatzen da. Horreklurraldeetako garapen iraunkorra ahultzen du, hiri-eskualdeen garapena lotuta baitago ingurumen-baldintza onekin, horrek enpresak erakartzen baititu,beren kokalekua haietan ezartzeko. Hortaz,garapenaren erronkei erantzuteko, lurraldeetako joko-arauak eta erakundeenak sendotu behar dira.

Bideragarriak al diragarapenerako ekimenak etapolitikak hiri-eremu berrietan?Hiriak eta eskualdeak garatzeko,lurralde-ikuspegia behar daestrategia politikoak definitzean,hori lagungarria izango baitaekoizpen-sareen, sareteknologikoen eta hiri-sareendinamika suspertze aldera.Beraz, hauek dira hiri-sareenlurralde-garapena sustatzekopolitiken helburuak: hirietakogarraio- eta komunikazio-azpiegiturak sendotzea, sarekoenpresa- eta antolaketa-sistemak hobetzea, etaekoizpen-sarean berrikuntzensorkuntza eta hedapenaindartzea.

64

Globalizazioa hirigintza-prozesua baldintzatzen arida; bereziki, hiri-sareen dinamika, bai eta lurralde-garapeneko prozesuak ere. Sareez osatutakoespazioak garatzeko politika, zalantzarik gabe,eskualde polizentrikoetako herrien eta hiriengarapenerako aukerak bideratzeko bitarteko bat da,eta horrek bidea errazten die lurralde berritzaileei,mundu lehiakor honetan. �

Bibliografia

Batten, D. F. (1995). Network Cities: creative urbanagglomeration for the 21st century. Urban Studies,32, 313-327.

Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society.Blackwell, Cambridge, Mass.

—(1997). La era de la información: Economía,sociedad y cultura: La Sociedad Red. I. alea.Alianza Editorial, Madril.

Hall, P. (1991). Moving information. A tale of fourtechnologies. En J. Brotchie, M. Batty, P. Hall etaP. Newton (arg.) Cities of the 21st Century.Longman Cheshire, Harlow.

—(1997). Cities in Civilization. Harper Collins,Londres.

Hall, P. eta Pain, K. (arg.) (2006). The PolycentricMetropolis. Earthscan, Londres.

Meijers, E. (2005). Polycentric Urban Regions andthe Quest for Synergy: is a network of cities morethan the sum of the parts? Urban Studies, 42, 765-781.

Minian, I, (2007). Knowledge, obsolescence, andproduct segmentation, in J. Scott eta G. Garofoli(arg.). Development on the ground. Routledge,Londres.

Parr, J. B. (2004). The polycentric Urban Region: acloser inspection. Regional Studies, 38: 231-240.

—(2005). Perspectives on the City-Region. RegionalStudies, 39: 555-566.

Sassen, S. (2001). The Global City. Princeton,University Press.

—(2007). El reposicionamiento de las ciudades yregiones urbanas en una economía global. RevistaEure, 100: 9-34.

Scott, A. (2001). Globalization and the rise of City-Regions. European Planning Studies, 9 7: 813 826.

Scott, A. y Storper, M. (2003). Regions,Globalization, Development. Regional Studies, 37,579-593.

65

Duela bost urtetik, Transnational Institutek (TNI)Boterearen egoera txostena argitaratzen du urtero:boterearen dimentsioak aztertzen dituzten saiakerenbilduma bat da, eta haietan, kontrabotereeraldatzailearen erresistentziak eta iturriak identifika-tzen dira.

Lehenengo Boterearen egoera txostenakaktibistentzat boterearen entziklopedia bat sortzeazuen helburu. Honako honetan —Boterearen egoera2016—, boterearen eta demokraziaren arteko loturaaztertzen da. Ekonomia globalaren arauek gutxibatzuei, elite batzuei, egiten diete mesede, eta haiekberen botereari eusten diote eta oztopo dendemokrazia ahuldu nahi dute. Txostena osatzen dutensaiakerak idatzi dituzten aktibisten eta akademikoenhelburuak dira botere horren sendotzea ahalbidetzenduten egiturak ulertzea, eta bestelako hautabide etapraktika arrakastatsu batzuk aztertzea, lagungarriizango zaizkigunak demokrazia haren etimologiakadierazten duena izan dadin: «herriaren boterea», ezeliteen boterea.

Txostenaren hasieran, sarrera-testu bat dago, HilaryWainwrightek idatzia, eta oso izenburuiradokitzailea du, ezin hobeto laburbiltzen baititudemokraziaren gainbeheraren atzean hautemandaitezkeen aukerak: Demokrazia hil da, gorademokrazia! Lehen saiakeran —Demokrazia, botereaeta subiranotasuna egungo Europan—, YanisVaroufakisek estatu-nazioaren heriotzaz hitz egitendigu, elkarrizketa-formatuan.Varoufakisek Europarenirudi ezkor bat jartzen du agerian, edota, beharbada,erreala dela esan beharko genuke. Izan ere, EuroparBatasunean despolitizazio-prozesu bat gertatu da, etademokraziatik teknokraziara igaro da; hala, erabakipolitikoen gainetik ikuspegi matematikoanoinarritutako arauak ezarri dira, eta ikuspegihorretatik heltzen zaie erabaki politikoei ere.«Europako ekonomiei buruzko erabakiak arazoteknikoak baino ez dira, irtenbide teknikoak eskatzendituztenak, eta aurrez ezarritako arauak formulamatematikoak balira bezala betetzen dituzten

burokrata batzuen mende daude». Eta arauakfuntzionatzen ez badu ere, aplikatzen jarraitzen dute,«arauak arauak direlako».

Baieztatzen duenez, «dirua politikoa da eta politikoabaino ezin daiteke izan, eta hura despolitizatzeko eta(…) inork aukeratu ez dituen eta konturik eman beharez duten Frankfurteko burokrata gutxi batzuen eskuuzteko edozein saio (…) demokraziaren abdikazioaadierazten duen ekintza bat da».

Haren iritziz, egoera hori amaiarazten ez bada,Europako egoera oso konplexua bihur daiteke, etagerra bat ere piztu daiteke. Baina ikuspegi baikorragobat ere ematen du, Europa berriro demokratizatzekomugimendu paneuropar bat sustatzearen alde egitenbaitu.

Bigarren saiakeran, —Ordena global post-demokratikoa—, Leigh Phillipsek Europakoerakundeen funtzionamenduari buruzko gogoeta egitendu, eta Varoufakisek ateratako ondorio bera azaltzendu: Europar Batasuna egitura ez-demokratikoz osatutadago. Grezian Syrizak garaipena lortu zuenean Jean-Claude Junckerrek azpimarratu zuenez, «Ez dagohautaketa demokratikorik Europako itunen aurka».Estatuen arteko akordioak demokraziaren gainetikdaude: «Gobernu-egiturak, pixkanaka, murrizketademokratikoetatik askatzen ari dira, eta eliteen eskuerortzeko arrisku handiagoa dute. Herritarrak,boterearen gaineko kontrolik gabe, sentipen hau ari diragaratzen: ez dagoela gobernatzen dituena aldatzekomodurik». Hauteskunderik gabe eratzen dirennazioarteko egitura horiek mundu osoan zabaldu dira,eta, horrela, demokrazia globala alde batera uzten duengobernatze-arkitektura bat ari dira eraikitzen. Hori delaeta, egileak uste du munduko gobernu demokratiko batsortu behar dela, behetik hasita, egungo mundukogobernatze postdemokratikoa ordezkatzeko.

Horren ostean, Elaine Coburnek lehen testuanaipatutako ideiari heltzen dio: erabaki ekonomikoakhartzea alderdi tekniko hutsa dela, ez politikoa, eta

LIBURU GOMENDATUABuxton, N., eta Eade, D. (arg.), Estado del poder 2016. Democracia, soberanía y resistencia, Transnational Institute-Fuhem, Madril, 2017

Eba ArmendárizMugarik gabeko Ekonomialariak

66

adituei dagokiela erabaki horiek hartzea. Alderdiekonomikoak boteretik eta demokraziatik banandutakozerbait balira bezala hartzen dira, herritarren egunerokokezkekin zerikusia izango ez balute bezala; eta hori,egilearen ustez, lorpen ideologiko bat da. Gertakariekonomikoak deskribatzeko erabiltzen den lexikoespezializatuak herritarrengandik eta beren egunerokokezketatik urruntzen ditu gai horiek, baina berez eraginhandia dute haien bizitzetan eta bizileku duteningurunean. Mundu bidezkoa, ekologia aldetikiraunkorra eta benetako demo-krazia esanguratsuan oinarritualortu nahi badugu, ezinbestekoada, egilearen ustez, herritararruntek ere eztabaida ekonomi-koetan parte hartzea, ez aditueksoilik, errealitatearekin loturarikez duten analisiak egitenbaitituzte.

Finantza globalen tiraniasaiakeran, Walden Bellokadierazten du finantza-krisiglobalaren ostean finantza-kapitalak bere egiturazkoboterea eta erortzeko handiegiak izatearen ideiabaliatu zituela sektorearen benetako arauketa bateragozteko. Gainera, «finantza-krisiaren kauseiburuzko kontakizuna aldatzea lortu zuen, erru guztiaestatuei egotziz», beren gain har zitzaten erreskateak.Egilearen ustez, finantzen arauketa ezak besteburbuila bat sortzeko arrisku handia dakar, etalehertzen bada, agian, orduan bai, gizartearen etafinantza-kapitalaren arteko erlazioa berriro antolatzeaekar dezake.

Askotariko alde interesdunen gobernatzea: erasokorporatiboa gobernantza globalerako modu berribaterantz saiakeran, Harris Gleckmanek kezkaazaltzen du Berdiseinatze Globalerako Ekimenaren(Global Redesign Initiative) inguruan. MundukoEkonomia Foroak sustatzen duen gobernantzaglobalerako modu bat da, oinarri duena askotariko aldeinteresdunen ikuspegiak aintzat hartzea (multi-stakeholder), erabakiak gobernuen artean hartzekomekanismoa hein batean ordezkatuz. Saiakera horretan,egileak ohartarazten du ikuspegi horrek arriskuakdakartzala demokraziarako, gardentasunerako etazuzenbide-estaturako, hasiera batean proposameninklusiboa badirudi ere.

Harris Gleckmanen kezka horiek zentzuzko bihurtzendira Flavio Luiz Schieck Valentek azaltzen duen

kasua aztertuta: agerian jartzen du zer ondorio izandituen askotariko alde interesdunen gobernatzeaknutrizioaren eta elikaduraren arloan. Gertaera hori osoongi laburbiltzen du izenburuak: Nutrizioa etaelikadura: nola bihurtu zen herritarren etaherritarrentzako gobernatzea multinazionalen etamultinazionalentzako gobernatze.

Herbert Docenak klima-aldaketaren esparruanjarduten duten mugimenduen adibidea hartzen du

ardatz bere artikuluarenizenburuan adierazitako gertaeraazaltzeko: Bihotza eta arimaaldatzea: nola geldiarazi zuteneliteek justizia globalarenaldeko mugimendua. 1970ekohamarkadan, menderakuntzakapitalista, patriarkal, kolonial etaarrazialak (besteak beste)ingurumen-arazoekin zuen loturazeta gizartean sortzen zitueneraginez jabetuta, ingurumen-arazoekin lotutako borroka beste

borroka zabalago batzuekin lotzen hasi zen. Sistemahobeto arautzeko eta aldatzeko erreibindikazioek geroeta eragozpen handiagoak sortzen zituzten. Klima-aldaketa ukatzen zutenak arretagune nagusia ziren, etaelite batzuk jabetu ziren fenomeno horrek berenindustrietarako ekar zitzakeen mehatxu eta arriskuez,eta beren boterea baliatu zuten, klima-aldaketaarintzeko arauketa batzuk ezar zitezen. Hala, naziozharaindiko bloke erreformista horrek, goitik,herritarren ezinegona arindu zuen nolabait, bainaekintza horiekin, gainera, kapitalismoari, arazoarenmuinari, aurre egiten zion mugimendu politikoaneutralizatzea lortu zuen, eta irtenbidea kapitalismoberde bat zela sinetsarazi zuten jendartean.

Prekarietatea eta demokrazia saiakeran, TomGeorgek azpimarratzen du aldi baterako lanak,segurtasunik gabea eta prekarioa izanik, eta horrekinbatera, zerbitzu publikoetako murrizketek, langileenarteko lehia eta haien isolamendua eta barreiatzeaeragiten dutela. Egilearen ustez, prekarietatea etademokrazia ez dira bateragarriak, horrek elkartasunaeta ikuspegi kolektiboak mugatzen baititu,erresistentzia ahultzen baitu eta, hortaz, baitademokrazia ere. Georgek uste du, halaber, prekariatuterminoa izan daitekeela etorkizuneko borrokapolitikoetarako abiapuntua. Prekariatua gizarte-prekarietatearen aurka biltzen ari da oro har, etabereziki lan-prekarietatearen aurka, antolaketa-modu

Klima-aldaketa ukatzen zutenakarretagune nagusia ziren, etaelite batzuk jabetu zirenfenomeno horrek berenindustrietarako ekar zitzakeenmehatxu eta arriskuez, etaberen boterea baliatu zuten,klima-aldaketa arintzekoarauketa batzuk ezar zitezen.

67

berrien bitartez, eta oraindik ezin daiteke aurreikusihaien bilakaera.

Hurrengo artikuluan, munduko aldaketa politikoprogresistaren aldeko borrokari askatasunaren aldekointernautek egindako ekarpenak azaltzen dira; egileak,Jonh Postillek, honela deskribatzen ditu: «askatasundigital eta demokratiko handiagoak erreibindikatzeko,ezagutza teknologikoa zolitasun politikoarekinkonbinatzen duten eragile politikoak dira, banakoakzein taldeak». Postillek zenbait mugimendu eta alderdiaztertu ditu: Arabiar Udaberria; 15M-a; Occupymugimendu globala; eta ideal eta praktikateknopolitikoen aplikazioa, eraldaketa demo-kratikorako, azpimarratuz diziplinartekotasunafuntsezkoa dela proiektu teknopolitikoen arrakastalortzeko, eta gizarte-justizia eta askatasuna azkenhelburuarekin lotzeko: justizia globalean oinarritutakoetorkizunaren eraikuntzarekin.

Bernardo Gutiérrezek ere teknologia berriez hitzegiten digu, gaur egun oso garrantzitsuak direnalderdiak azalduz: kode irekia eta hacker etika, etahirietan politika egiteko eta ulertzeko modu berrietanduten eragina. Hainbat hiritan (Espainian, Brasilen etaTurkian, adibidez) egindako esperientziek etasaiakuntzek agerian jarri dute kode irekikokontzeptuetan oinarrituriko (doako tresna digitalak

eta herritarren parte-hartze aktiboa) nazioz haraindikoudalen baterako jardunak demokrazia onbideradezakeela, eta komunen geopolitika bat eraikidezakeela neoliberalismoaren aurka.

Azkenik, azken saiakeran, Ashish Kotharik etaPallav Dask Indian sortzen ari diren mugimenduenkasu zehatzak deskribatzen dituzte. Herrialdehorretan, historian errotutako botere-hierarkiaindartsuak eta sendotuak daude, baina oinarrikomugimendu politiko batzuk sortzen ari dira.Mugimendu horiek zuzeneko demokraziaranzko edodemokrazia erradikaleranzko aldaketa ekar lezakete,eta aldi berean, ordezkaritzan oinarritutakodemokraziak kontuak ematea lor dezakete, bai etademokrazia ikuspegi ekologikotik iraunkorra izateaere.

Ikus daitekeenez, askotariko gaiak jorratu diratxostenean, baina gehiago ere irakurriko genituzke.Zorionez, jada argitaratu da 2017ko txostena: hartanazaltzen da zer prozesu kultural baliatzen dituztenkorporazio handiek, armadek eta eliteek, berenboterea naturala eta itzulezina dela eman dezan.Biziki gomendatzen dugu txosten hori irakurtzea. Ezdago aitzakiarik, bi txostenak eskuragarri baitaude,doan eta gaztelaniaz: Estado del poder 2016 etaEstado del poder 2017.

Bauman, Z., La globalización. Consecuencias humanas,Fondo de Cultura Económica, Buenos Aires, 2005.

Buxton, N. y Eade, D. (eds.), Estado del poder 2016, Trans-national Institute-FUHEM, Madril, 2017.

De la Dehesa, G., Comprender la globalización, AlianzaEditorial, Madril, 2000.

—, Globalización, desigualdad y pobreza, Alianza Editoral,Madril, 2003.

Estefanía, J., La mano invisible. El gobierno del mundo,Aguilar, Madril, 2006.

Estévez, C. eta Taibo, C. (koord.), Voces contra la globali-zación, Crítica, Bartzelona, 2008.

Frieden, J., Capitalismo global, Crítica, Bartzelona, 2006.

George, S. eta Wolf, M., La globalización liberal, Anagrama,Bartzelona, 2006.

George, S., Los usurpadores. Cómo las empresas trans-nacionales toman el poder, Icaria, Bartzelona, 2015.

Ghemawat, P. J, Mundo 3.0. La prosperidad global y lasvías para alcanzarla, Deusto, Bartzelona, 2011.

Navarro, V., eta Torres, J., Los amos del mundo, Espasa,Bartzelona, 2012.

Rodrick, D., La paradoja de la globalización, Antoni BoschEditor, Bartzelona, 2012.

Sarasqueta, A., Una visión global de la globalización,EUNSA, Iruñea, 2003.

Globalizazioari buruzko argitalpenak asko eta asko direnez, ale honen koordinatzaileek erabaki dugu liburuen(edo aldizkarien ale monografikoen) zerrenda labur bat soilik hautatzea. Gaztelaniaz argitaratuak dira, 2000.urtetik aurrera, eta bereziki interesgarriak iruditu zaizkigu MgE Dosierrak irakurtzen dituztenentzat; eta ez dira alehonetako gaiari buruzkoak soilik, globalizazioaren fenomenoari buruzkoak oro har baizik.

Sassen, S., Los espectros de la globalización, Fondo deCultura Económica, Buenos Aires, 2003.

—, Una sociología de la globalización, Katz Editores, Bue-nos Aires eta Madril, 2007.

—, Territorio, autoridad y derechos, Katz editores, BuenosAires, 2010.

—, Expulsiones. Brutalidad y complejidad en la economíaglobal, Katz Editores, Buenos Aires eta Madril, 2015.

Soros, G., Globalización, Planeta, Bartzelona, 2002.

Spence, M., La convergencia inevitable, Taurus, Madril,2012.

Stiglitz, J. E., El malestar en la globalización, Taurus,Madril, 2002.

—, Cómo hacer para que la globalización funcione, Taurus,Madril, 2006.

VV. AA., «Estado nacional, mundialización y ciudadanía»,Zona Abierta, 92/93, 2000.

—, «Las otras caras de la globalización», DocumentaciónSocial, octubre-diciembre de 2001.

—, Las múltiples caras de la globalización, BBVA, Madril,2009.

—, El gran retroceso. Un debate internacional sobre elreto de reconducir el rumbo de la democracia, SeixBarral, Bartzelona, 2017.

—, «Juicio a la globalización», Vanguardia Dossier, 65zk., 2017ko uztaila/iraila.

GEHIAGO JAKITEKO

68

MgE DOSIERRAK

http://ecosfron.org/publicaciones/

1. dosierra: «Nuevos tiempos para la cooperación internacional para el desarrollo», 2011ko apirila.

2. dosierra: «¿Cambiar el mundo desde el consumo?»,2011ko uztaila.

3. dosierra: «Sombras en las microfinanzas», 2011ko urria.

4. dosierra: «La RSE ante la crisis», 2012ko urtarrila.

5. dosierra: «La cooperación al desarrollo en tiempos de crisis.Nuevos actores, nuevos objetivos», 2012ko apirila.

6. dosierra: «Crisis, indignación ciudadana y movimientos sociales», 2012ko uztaila.

7. dosierra: «¿Otra política económica es posible?», 2012ko urria.

8. dosierra: «Banca ética ¿es posible?», 2013ko urtarrila.

9. dosierra: «Desigualdad y ruptura de la cohesión social», 2013ko apirila.

10. dosierra: «Seguridad alimentaria: Derecho y necesidad», 2013ko uztaila.

11. dosierra: «La agenda de desarrollo post-2015:¿Más de lo mismo o el principio de la transición?», 2013ko urria.

12. dosierra: «Economía en colaboración», 2014ko urtarrila.

13. dosierra: «Otra economía está en marcha», 2014ko udaberria.

14. dosierra: «RSC: Para superar la retórica», 2014ko uda.

15. dosierra: «La enseñanza de la economía», 2014ko udazkena.

16. dosierra: «El procomún y los bienes comunes», 2015eko negua.

17. dosierra: «Financiación del desarrollo y Agenda Post-2015», 2015eko udaberria.

18. dosierra: «II Jornadas Otra Economía está en marcha», 2015eko uda.

19. dosierra: «Las exclusiones sociales», 2015eko udazkena.

20. dosierra: «Fiscalidad: eficiencia y equidad», 2016ko negua.

21. dosierra: «Recordando a José Luis Sampedro», 2016ko udaberria.

22. dosierra: «Otra economia está en marcha III», 2016ko uda.

23. dosierra: «El buen vivir como paradigma societal alternativo», 2016ko udazkena.

24. dosierra: «La energía. Retos y problemas», 2017ko negua.

25. dosierra: «Genero-ikuspegia ekonomia sozial eta solidarioan:ekonomia feministaren ekarpenak», 2017ko udaberria.

26. dosierra: «Gure gizarte- eta ekonomia-ereduari buruz berriro pentsatzen», 2017ko uda.

27. dosierra: «Inpaktuko Inbertsioa», 2017ko udazkena.

70

MgE dossierrak28. zk., 2018ko negua

Mugarik gabeko Ekonomialariakc/ Gaztambide, 50(sarrera SETEMen lokaletik barrena)28015 • MadrilTlf.: 91 549 72 79ecosfron@ecosfron.org

Argitalpen honek Agencia Española deCooperación Internacional para el Desarrollo

(AECID) erakundearen laguntza finantzarioa jasodu 2016/PRYC/001746 proiektuaren kontura:«La agenda 2030 y los objetivos de desarrollosostenible (ODS): cambiar la economía paratransformar el mundo».Argitalpenaren edukia egileenerantzukizun esklusiboa daeta ez du nahitaez AECIDeniritzia islatu behar.

Argitalpenean lagundu duten erakundeak: