GLOBALIZAZIOAK ETA ERDI ARO BERRIA:Diferentzien itzuleraz

Azaleko irudia:Boris Bilinsky, Metropolis

Azala eta liburuaren diseinua:Iturri

Maketazioa:Erein

© Joseba Gabilondo© EREIN. Donostia 2016ISBN: 978-84-9109-152-3L. G.: SS-1570/2016

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 Donostia

T 943 218 300 F 943 218 311e-mail: erein@erein.com

www.erein.comInprimatzailea: Itxaropena, S. A.Araba kalea, 45. 20800 Zarautz

T 943 835 008 F 943 130 822e-mail: itxaropena@itxaropena.net

www.itxaropena.net

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena,legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu,

jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

1. argitalpena: 2016ko irailean

Liburu honek Bilboko Udalak antolatu zuen Miguel de Unamuno XVI. Saiakera Lehiaketaren 2015eko deialdiareneuskarazko saria jaso du. Liburu hau Bilbolo Udalak argitaratua izan da.

GLOBALIZAZIOAK ETAERDI ARO BERRIA:Diferentzien itzuleraz

Joseba Gabilondo

Lothaire Metcalf-i,leialtasunaren eredu

AURKIBIDEA

Sarrera 9

Historia 35

1. Gorputz viktoriarra 37

2. Neobarrokoa 57

3. Erdi Aro berria 80

4. Barbaro unibertsalak 104

Subjektuak 127

5. Salbuespen estatua 129

6. Aristokrazia sublimea 151

7. Herri desiratzailea 179

Geroa 203

8. Eko-ezina 205

9. Erru globala 218

Bibliografia 229

Epaimahaiaren akta(Miguel de Unamuno XVI.Saiakera Lehiaketa) 239

SARRERA

Globalizazioaz hitz egitea, ezezagunaz hitz egitea da, eredufinkorik ez dugunaz mintzatzea, gela batean sartutako ele-fanteari itsu-talde batek ukitze hutsez eman omen zizkiondeskribapen errotikako desberdinen antzera. Baina orain-goan gainera denok gaude itsu eta denok gara elefante.

Arrazoi nagusia globalizazioaren itxura historiko berrieta aitzindari-gabea da. 1776tik 1825era hedatu zen ga-raiaz gero, hots, Filadelfiako askatasun deklaraziotik Aya-cuchoko (Peru) azken independentzia gerra arte luzatzenden aldiaz gero, Ameriketako errepublika ia gehienek as-katasun koloniala lortu zuten nazio buruaskiaren izenean.Hala, nazioaren ideiak edo utopiak munduko bazter guz-tiak astindu zituen eta modernizazioaren hitzarekin lotu-rik, ia mundu osoko eredu bilakatu zen, II. Mundu Gerraostean India, Nigeria, Aljeria, Korea eta Vietnam bezalakokolonia eta herriak ere itxuratu zituen arte. Bi mende luzehorretan, ideologia bakar batek eredu zehatza eman zionmunduari, gero ideologia hori sozialista edota kapitalistabihurtu bazen ere: nazionalismoa.

Egun, nazioaren eta modernizazioaren ideologiakindar utopikoa galdu du, bere bi bertsio kapitalista eta so-zialistetan hurrenez hurren. Denok kontsumismoarenideologia besarkatu dugu eta denok merkatu kapitalistabakarrean bizi garen intuizioz diraugu, nazioaren eta mo-dernitatearen eduki utopiko zaharkituari uko egin diogula-rik –lekuan lekuko estatu burujabetza borrokek aurrerasegitzen badute ere–. Alabaina, ideologia kontsumitzaile

9

honek ez du aurrekoaren indar utopiko eta soroslerik, So-biet Batasuna erori zenetik gehien bat. Nork eman nahidu bizia eta odola merkatuaren izenean? Non dago kon-tsumitzaile ezezagunari egindako estatua edo hilobia? De-mokrazia ere, giza eskubideen antzera, hala nolakoazpiegitura bihurtu da, kaminoen eta autopisten antzera,behar omen ditugunak, baina inor ere jada zirraratzen ezdutenak eta aurrera jotzen laguntzen ez digutenak. Are,90eko hamarkadaz gero neoliberalismoak azpiegitura horihigatu eta erauzi duen intuizioa dugu (arrazismoak, ho-mofobiak, sexismoak, klase diskriminazioak… bizirik di-raute). Eta gure begi-bistan gertatu bada ere, ez dirudigehiegi ardura izan digunik 2008ko krisia arte.

Historia eta kultura bat eskaintzen zuen heinean,nazio(estatu)ak ematen zigun kokatze bat, identitate-nor-tasun bat. Aitzitik, merkatuaren demokrazia neoliberalak,ez historia ez nortasun, ez du eskaintzen. Eta beraz, errea-litatera hurbildu beharrean, errealitate horretatik urrunduegin gaitu. Nork daki zer esan nahi duen Adidas oinetakobatzuk Dakar-en erosteak? BertakoTernua modarik izangoal da, Adidasi kontrajartzen zaionik eta guk ulertuko ez ge-nukeen adiera modazkoa edo politikoa eman diezaiokee-nik? Alegia, inoiz baino bateratuagorik bizi garen honetan,non Txinan gertatutako lurrikararen albisteak bost minu-tuan mundu osoan hedatzen diren, halere, inoiz baino gu-txiago dakigu globalizazioari buruz, globalizazioa berabaden ere eztabaidatzen baita azken batean eta, are, nahi-kok proposatzen duten globalizazioa dela neoliberalismo-aren ideologia esplotatzailearen zaldi troiarra.

Ironikoki munduari buruzko informaziorik gehiendugun garaietan bizi gara. Sekula baino irudi gehiago

10

ditugu munduari buruz, sateliteetatik eta ilargitik mun-duari hartutako argazki urdin horiekin hasi eta guztiokdefinitzen gaituen kromosoma eta DNA kateetan amaitu,mundua sekula baino gehiago ezagutu beharko genuke.Munduko emakumerik zaharrenaren izenarekin hasi etaatzo gauean jaio zen azken ume euskaldunarenganaino,informazioa eskuan dugu. Borgesek, jada, paradoxa horiondo ulertu zuen bere ipuin batean (“Del rigor de la cien-cia”; 1954: 131-32), non Txinako enperadorearen karto-grafoek lurralde eta paraje errealen tamainako mapak eginbaitzituzten, lurraldeko zernahi zehaztasun eta txikikeriadokumentatu nahiz. Mapa horiek erabat erabiltezinak, ba-liogabeak, suertatu ziren, izan ere lurraldearen berarenkonplexutasun ulertezina bikoizten baitzuten, zehaztasu-naren kariaz.

Hots, egiazki munduaren ikuspegi bateratu bat ema-teko, kartografo txinatar inperialek ez bezala, ñabardurak,zehaztasunak kendu egin behar dira, ezabatu, enoratu,mapak erabilgarritasuna berreskura dezan, Googlen mape-tan egiten dugun kanporako zoomaren antzera. Eta galderazera da: zer kendu, zer kanpoan utzi gure globalizazioarenmapatik, kartografo inperial txinatarrak zoratuko zituzkeeninformazio ugaritasuna dugun honetan? Nor da gaur egunglobalizazioaren kartografo gaitu? Nork eman dezake azkenmapa egoki eta betierekoa? Nola egin Googlen mapetanzooma, barrura eta kanpora batera, mapen konplexutasunhirudimentsioduna ulertzeko? Azken batean mapa horre-tako giza erlazioak eta gizarte loturak ere ulertu nahi di-tugu. Baina, jendea mugitzen den momentutik, Googlekere pott egiten du; uharte maldivarrak ere desagertzear dau-den momentuan, ez dago mapa egonkorrik.

11

Googlen bilatzaile unibertsala mapen arazoari eran-tzuna dela pentsatzen duenak berriro ere Borgesen ipui-netara jo behar du. Autore argentinarrak deskribatzenduen Aleph-a Googlen bilatzailearen aurrekaria dugu:mundu guztia ikuspuntu bakar batetik ikustatzeko beha-tokia (“El Aleph”; 1961: 118-34). Alabaina, Borgesek iro-nizatzen duen bezala, Alepharen ikuspuntuak hori bakarrikematen du: guztia leku batetik ikustatzeko aukera, zeinakez duen jakintzarik ematen. Ipuineko pertsonaia nagusiabigarren mailako poeta erdipurdikoa baino ez da, mun-duko puntu geografiko guztiei buruzko poemak idatzi nahidituena.

Ez dugu osotasun ezin konplexuago honen karto-grafia egiteko aurre-jakintzarik, nazioen eta estatuenmapa txiki eta mugatuak izan ezik –demokrazia liberalkapitalistaren mapak beraz–. Hain zuzen, maparik zai-lena, artetsuena, artisautzarik zoliena eskatzen duena,osotasunaren mapa da, konplexutasun ezin aberatsagoeta mukurutuagoaren mapa sinplea, denok ulertuko du-guna. Gainera mapa honi eransten badizkiogu arrazak,hizkuntzak, jendeak, sukaldaritzak, gorputzak, sexualita-teak, eta boterearen itxuratze anitzak, mapa hirudimen-tsiodun hori ezinezko bihurtzen da, baina era berean,ezin beharrezkoago.

Gaur egun, Interneten egun betean zirkulatzen dueninformazio kopurua giza garunak egun batean prozesatzenduenaren tamaina berekoa da, hain baita konplexua gizaburmuina (Chorost 2011). Eta halere, ez zaio sekula bur-muina munduari horrenbeste aldendu. Sasoi batean, kul-tura gehienek barbaroaren kategoria zuten, gizaki ezzirenen beste guztiena, eta beraz, “gu” eta “beste mundu

12

ezezagun” guztien arteko banaketa zehatza ezaguna eta se-gurua zen. Egun, aitzitik, barbaroak aldean daramatzagu,geure buruen barbaro gu-geu baikara, eta hor denok gaudemuga barruan eta kanpoan, desberdinketa ezinezkoetan.

Arazoa, azkenik, are konplikatzenago da, globaliza-zioari buruz dagoeneko idatzi dena, gizakume batek, edoare talde espezialista batek, bere bizitza osoan irakur de-zakeena baino zabalagoa baita. Harvard unibertsitateko li-burutegi nagusiko Hollis sisteman, kasuko, “globalizazio”hitza 2014. urtean arakatuz gero, 10.000 titulu azalera-tzen dira; “global” hitza bilatuz gero, aldiz, 32.000. “Na-zionalismo” hitzak urte gehiago baditu ere, 11.000 ale dituHarvardeko apaletan, eta “nazio” hitzak, berriz, 31.000.Hots, globalizazioari buruzko informazioa, nazionalismo-ari buruzkoarekin erkaturik, esponentzialki ugaritu eta he-datu da, inork inoiz irakurri eta ulertu ezin izango duenjakintza giza-gaindiko bihurtuz. Horregatik, globalizazio-ari buruz hitz egitea ez dakigunari buruz aritzea dela esa-nez hasi behar dugu saio hau.

Baina hain zuzen, saio hau hemen amaitzen ez denez,eta irakurleak ez abandonatzea saio honen helburua denez,esan dezagun halaber, globalizazioaz mintzatu behar ga-rela, ez dakigunaz zer dakigun adierazi behar dugula, ezin-jakinaren zientzia edo arte bat eratu behar dugula, gurebetebehar saihetsezina delako –kaos teoriatik urruti, kasuhonetan ez baitago kaosik–. Beraz, saio honen promesadesesperatua, globalizazioaren ezintasunaren jakintza bat–mapa bat– emango duela iragartzea da; zer ez dakigunjakin baitaiteke, Donald Rumsfeld-ek esan zuen bezala,eta ez dakigula ez dakigunak ezin baikaitzake kezkatu, ber-tan badago ere jakintzarako potentzialik handiena. Izan

13

ere, Walter Benjamin-ek zioen, historia, eta historiareniceberg punta den orainaldi hau, gure orainaldi globala,ez dela ulertu behar objektu egonkor eta atxiki-gabe batbezala, baizik eta arriskuzko egoera bat bezala, errotik al-datu behar dugula dakigun, intuizioa dugun, momentuhau (1969: 255). Eta orainaldia den momentu honi helduegin behar zaio, berandu izan aurretik; hori da jakintzarenegiazko lana, lan artisaua, artistikoa, ez-zientifikoa eta, ha-lere, beharrezkoa, politikoa.

Aurrerantzean azalduko duguna hiru hipotesi elkarlotuz pentsatu dugunez, azal ditzagun hipotesiok banaka.Lehenik proposatu nahi dugu ez dagoela globalizaziobakar bat, baizik eta globalizazioak daudela, lekuan lekukoglobalizazio anitzak, eta bertatik globalizazioa esplikatzekozailtasunak. Bigarrenik, defendatu nahi dugu globaliza-zioak historikoki esplikatzeko biderik egokiena Erdi Arorajotzea dela, bertan bi momentu bereziz: lehena, inperioerromatarren erortzeak sortu zuen momentu barbaro etaanitza, eta, bigarrena, geroago feudalismo aristokratiko etaelitistari leku egin ziona. Gure asmoa da frogatzea bi ErdiAro horien atean gaudela eta geroaldi gertuan erabakikodela bietatik zeinek indar hartuko duen. Hirugarren etaazkenik, aurreratu nahi dugu geroa ezin dugula era bate-ratu batean pentsatu, Hegelengandik Fukuyamarenganaegin den bezala, ez dagoela unibertsaltasunik geroan; on-dorioz, Iraultzaren kontzeptua (Marx) edota politika ba-karraren ideia (Nazio Batuak, Gobernu globala…)abandonatu behar dugula, eta aristokrazia feudalaren etaheterogeneotasun barbaroaren arteko talkan sortuko denhistoria eta politika futuroa garatu eta pentsatu behar du-gula, bateratze edo unibertsalizazio proiektu oro abando-

14

natuz, unibertsaltasuna beti ere aristokrazia baten diskur-tso hegemoniko bihurtuko baita.

Esplika ditzagun orain hiru hipotesi horiek zehaz-kiago.

Globalizazioak

Globalizazioak beti ere anitzak direla ulertzeko biderikegokiena, globalizazioen teoriak berak historian zehar uga-riak eta desberdinak izan direla azaltzea da. Globalizaziobakar eta guztiontzat berdina proposatzen duenak bereikuspuntu berezi eta konkretua aurkezten du unibertsal-tzat. Lehenaldian beti egon dira globalizazioak, alegia, glo-balizazio desberdinak. Ikuskera globalak, edo zehatzagoglobalistak, XVI. mendean hasten den modernitatea etaAmerikaren konkista bezain zaharrak dira. Aipa ditzadanlau ikuskera global, guretzat hain berri den beste globali-zazio honen albisteak zein zahar, anitz, eta desberdin direnikusta dezagun.

XVI. mendeaz gero eta batez ere inperio hispaniarhabsburgotarraren kontsolidazioarekin (Felipe II-IV),idazle askok, hala nola erregeren kontseilari Saavedra Fa-jardok, sinetsi zuen Daniel igarlearen profezien gauzatze-aren lekuko zela inperio hau. Bosgarren eta azkenmonarkia baten etorrera mundura gertatzen ari zen erregehabsburgotarren erregetzapean. Sinesmen edo ideologia“globalista” habsburgotarren arabera, erresuma betierekobihurtuko zen habsburgotarra eta beste errege guztiak ma-kurtuko zitzaizkion (Monod 2001). Jakina, Hogeitahamar Urteko Gerra (1618-1648) eta gero, amets horiekbirrindu egin ziren. Are gehiago, eta Andre G. Frankek

15

(1998) frogatzen duen bezala, bazegoen beste “monar-kia” globalago bat: inperio habsburgotarreko zilar gehie-nak Txinan amaitzen zuen, XVIII. mende amaiera arteEuropako erresuma guztiak baino aberatsagoa eta indar-tsuagoa baitzen inperio txinatarra, Leibnizek edota AdamSmithek XVII-XVIII. mendeetan oraindik onartzenzuten bezala.

Hegel dugu bereMundu historiaren filosofiari buruzkoikasgaiaken (Lectures on the Philosophy of World History;1975) seguruenik lehenengo filosofo eta intelektuala zei-nak globalizazioa deskribatu ahal izan zuen, bere zentzuegiazki globalean, ordurako Indiak eta Txinak galdua bai-tzuten beren indarra eta Ingalaterrako inperialismo be-rriaren menpe eroriak ziren edo jauztear zeuden. Hau,globalizazio ilustratua genuke, arrazoiarena. Hegelek, Na-poleonengan ipini bazituen ere bere esperantzak IzpirituUnibertsalaren idazkari lurtar izateko –historia bereamaiera perfektura ekartzeko–, ohore hau Erresuma Ba-tuko kolonialismoari suertatu zitzaion, zeinak mundua-ren % 25 kolonizatu baitzuen XIX. mende amaierarako,Txina barne. Globalizazio hau, alabaina, ilustratua izanbeharrean, Hegelek nahi zuen bezala, kolonialismoarensarraskian oinarritu zen, Joseph Conrad-ek geroago ar-gitu zuen bezala.

Vladimir Leninek ere inperio errusiarrean gertatutakoiraultza sozialista globalizazio berri baten hasiera bezalaaurkeztu zuen bere 1916ko Inperialismoa, kapitalismoa-ren faserik garaienan (Imperialism, the Highest Stage ofCapitalism, 1960). Eman zuen azken hitzaldietako ba-tean, Leninek defendatu zuen proletalgoak eta nekazal-goak, elkarturik, mundu guztira eramango zutela iraultza

16

sozialista, India, Txina eta antzerako herri zanpatu ez-eu-roparretan hasita. Haren hitzetan:

The outcome of the struggle will be determined by the factthat Russia, India, China, etc. account for the overwhelmingmajority of the population of the globe. And during the lastfew years it is this majority that has been drawn into thestruggle for emancipation with extraordinary rapidity, sothat in this respect there cannot be the slightest doubt whatthe final outcome of the world struggle will be. In this sense,the complete victory of socialism is fully and absolutelyassured. (1960: 499)

Alegia, Leninentzat globalizazioa sozialista zen eta ezzegoen geroaldi utopiko batean, baizik eta orainaldian,bere aurrean, gertatzen ari zen. Globalizazio honek1989an ikusi zuen amaia.

Oraintsuago, eta 2001eko irailaren 11 baino lehen,hain zuzen, 1994an eta ikuspegi amerikar-zentriko ba-tetik, Francis Fukuyamak (1992) historiaren amaiera al-darrikatu zuen, eta beraz globalizazio betea, estatu demo-kratiko-parlamentario burges kapitalistaren hedatzeglobalean haragitzen zela iragarri zuen –Kuba, Ipar Koreaeta Myanmar salbuespen saihesgarriak zirelarik.

Argi dago, goiko lau momentu horietan eta berenegoera geopolitikoak abiapuntu partikular bezala hartuz,idazleok globalizazioaren bertsio bateratu eta bakarraeman zigutela, erlijiosoa, filosofikoa, politikoa eta histori-koa hurrenez hurren.

Teoria totalizatzaile guztiek eskaintzen dute historiabateratu eta orokor bat. Eta teoria totalizatzaile guztiak,

17

aurreko teorien errebisio eta elkarrizketa batetik abiatzendirenez, beraiek azkenak eta definitiboak izango diren pro-mesarekin aurkezten dituzte beren buruak irakurlegoarenaurrean. Alabaina, teoria globalizatzaile bakoitza azkenaizango dela uste duen neurrian, historia geratu eta izoz-tuko duen promesaz bihurtzen denez teoria orokor, baina,era berean, aurrekoekiko elkarrizketan eraikitzen denez,beti ere beste teoria bat geroaldian badela aurreratzen duinplizituki. Beraz teoria orokor ororen funtzioa, orokor-tasunaren efektuari eustea da, orokortasunaren historiaemanez, kontraesankorra bada ere. Beraz orokortasunakirakasten du partikulartasunaren bidez eraldatzen dela uni-bertsaltasun historikoa eta beraz orokortasun oro dela his-toriko eta partikular.

Euskal Herrian entzuna natzaio kaleko eta tabernakofilosofo kuadrilla-zale bati baino gehiagori Euskal Herrianbezala ez dela beste inon munduan jaten. Eta filosofohauek ere Saavedra Fajardo, Hegel, Lenin eta Fukuyama-ren logika berari jarraitzen zaizkio: historia eta kulturaEHan amaitzen da, Oteizarenean ez bezala, amaiera horineolitikoan gertatu beharrean, ostegun arratsalde bateanFermin Calbetón kaleko tabernaren baten atarian jazotzenbada ere. Globalizazioa hemen akademia txikito-zale batenahozko elkarrizketa ia platonikoetan erabakitzen da, bainaez da arestian aipatutako filosofo eta politikariengandikdiferente.

Globalizazioa –eta oraingoz singularrean arituko garaterminoaz zein errealitateaz– ezin ikusteak definitzen du,ezin atzemateak, ezin pentsatzeak, ezin deskribatzeak.“Bestalde” bat badagoela, eta bestalde hori erraz ezinikusi, definitu eta ikustatzea ez dela onarturik ere, faktu

18

edo egitate horrek, globalizazioa ere definitzen duelabaieztatu behar dugu. Izan ere, beste ikuspuntu batzukbadirela eta onartu behar direla konturatzearen garairairitsi gara, baina mundu-ikuskera guzti horiek oraindikere tradizio mendebaldarraren ikuspuntuaren morroi etasubjektu direla ametitzen duen momentuan gaude. Etahain zuzen, kontraesankortasun horrek definitzen dituikuspuntu guztiak, indigena, nazionalista, dekoloniala,sozialista/komunista, feminista, queerra (gay) eta abar.Horregatik mintzatzen gara globalizazioei buruz, plura-lean. Globalizazioez aritzea, pluralean, kontraesan horiatzemateko bide bat baita.

Postmodernitatearen teoriek defendatzen zutenarenaurka, globalizazioan badakigu Koperniko-aurrekoak ga-rela, bi dimentsiotan pentsatzen dugula globalizazioa, etabadela hiru dimentsioko globalizazio heliozentriko bat,globalizazio kopernikar bat, bere ontologia, epistemologiaeta politikarekin. Eta gure betebeharra, gure beharkizunetiko eta politikoa, globalizazio kopernikar heliozentrikohorretara jotzea da. Saio honen arabera, beste globaliza-zio hiru-dimentsio honetara mugitzeko lehen pausoa,globalizazioa baino, globalizazioak ditugula, pluralean,onartzea eta asumitzea da. Hau da jira kopernikarrarenlehen pausoa.

Globalizazioak diogunean beraz, teoria bateratzaileenaurka, leku bakoitzean globalizazioaren efektuak eta lekuhorrek izango duen eragina, batera, era berean, batasuneta orokortasun bezala pentsatzea ezinezkoa dela adierazinahi dugu. Azken batean “glokala” deritzoguna horixebaita: glokal guztiak beren heterogeneotasunean batera-tzerik eta pentsatzerik ez dagoela onartzea.

19

Har dezagun marxismoa, zeinarentzat gizadiaren uto-pia globala zen –proletalgoaren iraultza, nazioz nazio, es-tatuz estatu, hedatuko baitzen mundu mailan–. SobietBatasunean komunismo marxistaren hasiera suertatzea Le-ninek esplikatu behar izan bazuen ere, Marxek Ingalaterraedo Alemania bezalako herri industrial batean espero bai-tzuen, komunismoa 1990era ailegatu zenerako, ez hain ko-munista, eta bai oso sobietarra, eta are errusiarra, izan zelaargi geratu zen. Alegia, partikulartasun sobietarrak (errusiarinperialistak, errusiar tsaristak) desbideratu eta era bereanzamatu zuen iraultza komunista. Hala, 1983an jada, Be-nedict Andersonek, Komunitate Imajinatuak liburuan(Imagined Communities) onartu zuen marxismoaren hu-tsunerik handiena nazionalismoa ez ulertzea izan zela.

Egun kapitalismoa globalki hedatu dela ukatzerik ezdago. Alabaina, kapitalismo hori bilakatu ahala, lekuan le-kuko partikulartasunaren itxurak markatuko duela argu-diatu nahiko genuke. Are, aurreratu nahiko genuke gerorakapitalismoa desegingo duena, zerbait izatekotan, lekuanlekuko partikulartasunak eta subjektuen eraketak izangodirela. Hots, kapitalismoa bera ere ezin da argudiatu glo-balizazioaren ezaugarri nagusi bezala, baizik eta lekuan le-kuko globalizazioak hartzen duen itxura bereziaren faktorebat bezala, sexuak edota hizkuntzak ere diren bezala. Ho-rregatik defendatu nahi dugu, kapitalismoak daudela,sexuak ditugula, arrazak eta hizkuntzak, eta beraz, parti-kulartasun horiek globalizazioa azken batean itxuratu etadesegingo dutela –desegite honek esklabismoa eta hilketakbezalako jardunak inkluitzen baditu ere.

Kaos teoriak aspaldi postulaturik zuen tximeleta ba-kar baten hegaldiak Afrikan, urakan bat eragin zezakeela

20

Karibean. Halere, kaos teoriak pentsatzen uzten ez digunazera da, guztiok garela tximeletak, mundu guztian dau-dela tximeletak minuturo hegalak hedatzen, eta beraz txi-meleta global hauen batasuna pentsaezina dela, bereosotasunean, bere globaltasunean, tximeleta bakoitza glo-balizazio berezi aparta baita.

Bi Erdi Aroak (Erdi Aro Berria)

Globalizazioak, pluralean, ditugula onartuz gero, orduanHistoria ere, globalizazioen historiak bezala ikus de(it)za-kegu, bere(n) pluraltasunean. Eta heterogeneotasun hauulertzeko, historian zehar atzerantz egin behar dugu, ezaurrera: XX. mendetik Barrokora (XVI-XVII), eta berta-tik Erdi Arora. Izan ere Erdi Aroa dirudi garai egokienagaurkoa ulertzeko, gaurko garai berria, XXI.enekoa.

Ez da kasualitatea egungo ikusgai arrakastatsu guztiekgure kondizio erdiarotar hau irudikatzen laguntzen badi-gute: Tronuen Jokoa, Harry Potter, Eraztunen Jauna…(Game of Thrones, Harry Potter, The Lord of the Rings). Zi-nema- eta telebista-ikusgai horiek Erdi Aro berri bateanjada sartu garela adierazten digute, erdiarotar bezala gureburuak irudikatzen ditugula frogatzen digute, egitate haukontzienteki erregistratzen ez badugu ere.

Dena den, azken helburua, Erdi Aroaren muturrera,hasierara, iristea da, Erromaren beherakadarekin barba-roen ugaritasun heterogeneoa hedatzen den momentura,egungoaren antzekoa baita, eta, are, momentu horretanEuropak entitate bezala izateari uzten baitio eta oraindikhedatze musulmana ez baita gertatu. V. mendetik atze-rantz egiten badugu Euskal Herrian, hain gutxi ezagutzen

21

ditugun barduloak, karistioak, baskoiak eta bestelako tri-buak bizi ziren garai hartara goaz, eta atzeranzko historiahonek Europatik ateratzen gaitu, Europa zegoenik erepentsatu ezin zitekeen garaira, eta bertatik, sasoi hartakoheterogeneotasun horretatik, egungo globaltasuna pentsadezakegu, modernitateak eta inperialismo europarrek in-posatu diguten ikuspuntu eurozentriko eta bateratutik ha-ratago.

Zehazkiago, Erdi Aroaren hasierara jotzen badugu,bere mugara, egungo historia globalen bikoiztasuna ikusdezakegu. Alde batetik eta arestian esan bezala, egungoglobalizazioek aspaldi ezagutu ez dugun heterogeneota-sun ez-europarra bultzatu dute: egun barbaroak dira na-gusi eszenategi globalean, behiala Erdi Aroaren hasieranziren bezala. Baina beste alde batetik, Erdi Aroak, aurrerajo ahala, feudalismoa eta odolezko aristokrazia oligarkikobat sortu zuen, historiako gizarte formarik esplotatzaileeneta polarizatuenetako bat eraikiz. Eta egun ere, halakoegoera erdiarotar batean gaude, non elite erdi-aristokra-tiko batek egunetik egunera aberastasun globala aregehiago monopolizatzen duen, Erdi Aroko plebs edo herri(nekazari) pobreak munduan zehar hedatuz. Beraz egun,elkarren ondoan, bi Erdi Aro daude, alde batetik, hasie-rakoa eta barbaroa, eta, bestetik, amaierakoa eta oligarki-koa. Egun, bi Erdi Aro horiek batera ikusta ditzakegu,eta horregatik Erdi Aroa bihurtzen da erreferentzia histo-riko ordezkaezina.

Arazoa, jakina, zein Erdi Arotan amaituko dugunerabakitzea da, barbaroa ala feudala, heterogeneoa alaaristokratikoa. Eta hain zuzen, defendatu nahi dugu ErdiAroaren bikoiztasun hori ulertzetik abiatu behar dela

22

edozein pentsaketa eta politika globalizazioan. Ikus deza-gun atzeranzko kontra-historia honetan, Erdi Arorantzjoaz, nola uler dezakegun heterogeneotasun barbaroa zeinhierarkia feudalista.

Has gaitezen barbaroen aniztasunarekin lehenik. EricHobsbawnek (1994) mende labur bezala definitu badu ereXX. mendea, I. Mundu Gerrarekin hasi eta Berlingo Mu-rruaren erortzearekin amaitzen dena (1919-89), agian bir-pentsatu behar dugu ez hain mende labur bezala.1914-1919an Sobiet Batasunaren eta Estatu Batuen gora-kada baiezta badaiteke ere, 1989 eta gero ez da bakarrikinperio sobietarra krisian sartzen. 2001-2008az gero, in-perio amerikarra ere krisian sartu da, eta India eta Txinaplazaratu dira globalizazioen historiara. 2012. urtean ereBrasilek hartu zion aurrea Erresuma Batuari, munduko sei-garren ekonomia nagusi bezala (2016ko gertakariek ran-king hori berriro alda badezakete ere). Alegia, datu hauekkontuan hartzen baditugu, XX. mendea, Hobsbawneneanez bezala, 2008an edo amaituko litzateke eta, beraz, gerrahotz batek baino, bi eredu sozialen gorakada eta gainbehe-rak definituko luke mendea: sozialismoaren eta kapitalismoliberalaren historiak. Sozialismoaren izenean perpretatuziren krimenak eta sarraskiak aspaldi salatu baditugu ere,kapitalismo liberalaren atzean daudenak beste hainbesteditugu, eta seguruenik okerragoak ere bai.

Hots, historia moderno hau amaitu da, eta amaitzea-rekin batera, historia ez-modernoak hasi dira azaleratzenberen heterogeneotasunean. Ikus ditzagun adibide batzuk.

1986an, Espainia Europan sartu zen alderdi sozialistabaten eskutik eta 1996an, Euroa besarkatu zuen alderdikontserbatzaile baten eskutik. Hala, bazirudien espainiar

23

estatua XX. mendeko historia modernoan bete-bete sartuzela, azkenean. Alabaina, 2001erako, Bin Ladenek Al-An-dalus (Andaluzia eta hego Espainia musulmana izan zenlurraldea) bere proiektu musulman erradikalerako errei-bindikatu zuen, kalifatu berri baten proiektuaren barruan.Egun behintzat proiektu horrek indarrik ez du: Turkia,Irak edo Siria ez baitira balizko kalifatu horren ardatz. Ala-baina, Bin Ladenenak edo ISISena (euskaraz “Irak eta Si-riako Estatu Islamikoa”) bezalako proiektu berriagoekbadiraute aurreko bi ereduen, sozialista eta liberalaren, kri-siaren zeinu moduan. Iruzkingile eta idazle gehienak batdatoz, ekonomikoki, edozein fundamentalismo islamiarez dela alternatiba bat kapitalismoari. Baina idazleek kon-tuan hartzen ez dutena zera da, fantasia politiko bezala,alegia, mendebaldeko kapitalismoak mundu islamdarreanbeste jira desberdin bat hartuko duen fantasia bezala, era-bat baliagarria dela, Europa eta AEBen indar inperialista-tik kanpo-espazio eta -historia desberdin bat sortzen baitu.Antzeko zerbait gertatu zen Latin Amerikan “itsasgoraarrosa”rekin, zeina oinarritzen zen bere ekonomia neo-es-traktibistan (gasa, petrolioa, oligomineralak…) kapita-lismo berri eta desberdin bat (bolivarra, andetarra…)proposatzeko (2016an Argentinan eta Brasilen ezarritakogobernu kontserbatzaileek itsasgora arrosaren amaiera eka-rri dutela onartu behar bada ere). Azkenik, Txinan ere, es-tatu ez-demokratikoak kapitalismoa hobeto garatzen etakudeatzen duen ideologia bat hedatu du (konfuzianismokonstituzionala), Mendebaldeko gobernu demokratikoakdisfuntzionalago eta ez hain efektibotzat gutxietsiz.

Guzti hauek kapitalismoak sortzen duen heterogeneo-tasunaren ondorio diren ala lehendik datozen errealitate

24

historiko zaharragoen berregituraketa inperialista hetero-geneoak (kalifatua, inperio txinatarra, inperio andeta-rrak…) diratekeen, orain ulertu beharreko zeregina da.Baina hain zuzen, erreferentzia eta errealitate hauen atzeanbeti ere irudimen eta imajinazio erdiarotar bat dugu mar-txan, modernitatearen eta historia europar tradizionalarenbarnetik esplika ezin daitekeena. Hots, ikuspegi erdiarotarbat hartu behar dugu heterogeneotasun berri (eta era be-rean zahar) hau ulertzeko.

Ikus dezagun orain beste Erdi Aroa, aristokratiko feu-dalista. Globalizazioak aristokrazia berri bat sortzen aridela diogunean, ez da odolaren arabera, biologikoki era-tutakoa, baina bai elkar ezagutzen duten eta beren buruaktalde bezala identifikatzen duten aristokrazia berri bat,zeina munduko populazioaren % 1 baino gutxiago izanik,munduko ogasun-aberastasunaren % 50a eskuratu duen2016rako (Elliott 2015). 2008ra arte nazio-estatua bazenbiztanle gehienen azken zeruertz ez bakarrik politiko bai-zik eta nortasunezkoa ere, 2008tik aurrera argiago gera-tzen da, jada urteetan martxan jarritako prozesua: estatupostnazionala, proiektu nazionala abandonatu eta, kar-tzela edo zoroetxea bezala, instituzio espetxezaina bihurtudela populazioa, masak, edo herritarrak kontrolatzeko etadiziplinatzeko, hala elite aristokratikoei lagunduz.

Egun, biztanleriak sumatzen duena da, badela besteerrealitate bat, “errealitate errealago” bat, nazio-estatutikkanpo: eliteena, aristokrazia globalarena. Eta hain zuzen,gehiengoa bertatik eskluiturik dagoelako, bihurtu dela“errealagoa” errealitate hau: Suitzako bankuetan dirua gor-detzen duten politikariak, seme-alabak Harvardera bidal-tzen dituzten aberats europarrak, Moskuko antzoki batera

25

Elton Johnen kontzertu pribatu bat entzutera joaten direnmilioidunak, uharteak uda-oporketetarako erosten dituz-ten Silicon Valley-ko enpresarioak, inpresionista europa-rren koadroak erosten dituzten inbertsore txinatarrak…Eta beraz errealitatea egituratzen duen nazio-estatutik kan-poko espazio aristokratiko hori, desiragarri bihurtu denheinean –denok beste espazio horretan bizi beharko ge-nukeela neoliberalismoak sinetsarazi digun heinean–, es-pazio horrekiko desira bihurtu da politika eta ekonomiaororen ardatz egituratzaile. Europan Troika ere esatenzaion instituzio hirukoitza –Europako Batzordea, Euro-pako Banku Zentrala eta Nazioarteko Diru Funtsa– ge-nuke espazio horretarako sarrera zaintzen duen atezaina.2016 urtean Troikak Grezian eman zuen estatu kolpea dabere indarraren adierazle gardena.

Aberastearen eta irabaztearen ideologia elitista eta iaaristokratiko honek 2008ra arte itxuratu ditu gure irudi-men politiko eta nortasunezkoak, zeinek reality showetanduten bere beste alderdi herrikoiago eta “demokratikoa-goa”, beti ere irabazle bakar bat baitago azkenean. Ideo-logia honen adierazlerik garrantzitsuenak, gainera,famatuekin elkartzeagatik famatu bihurtu direnak geni-tuzke –Kardashian familia, Belen Esteban…–. Izan ereelite aristokratiko horretarako atea edonork zabalik duelazilegitzen baitute famatu hauek. Bestela esanda, neolibe-ralismo aristokratikoak populismoa hedatu du ideologiabezala. Eta hala, behe mailako komedia eta film herrikoiakugaldu dira populismo honen indar berrituaren adierazle.Espainiar estatuan, kasuko, Torrente, legearen beso arma-tuatik (1998, Torrente el brazo tonto de la ley) Zortzi deituraeuskaldunera (2014, Ocho apellidos vascos) doan irudimen

26

populista horrek beste leku askotan baino indar handia-goa, populistagoa, hartu du. Aristokraziaren Tronuen Jokoodoltsu eta boteretsuaren espektro mediatikoaren beste al-dean, Zortzi deitura euskaldun erabat inozente, nostalgiko,estereotipiko eta baketsua dugu. Espektro aristokratiko-populistaren bi mutur erdiarotarrak ditugu berauek.

Marxek iragarritako proletalgoaren iraultza azkenarenhipotesian ez bezala, neoliberalismoak lortu duen mira-kulua izan da, sasoi bateko aristokrazia gehienek bezala,ordena honen beharrezkotasuna zilegitzea. Hots, 2008.urteaz gero neoliberalismoak egin dituen sarraski eta la-purreta ugariren aurrean, zeinak laburbil daitezkeen “dirupublikoa finantza kapitalera transferitzea” esaldian, masekez dute jakin, ezin izan dute erantzun –eta ezkerreko ideo-logiak ere ez dira masa hauek mobilizatzeko gai izan. Mo-bilizazio arrakastatsuenak politikoa ez den subjektu batenizenean gertatu dira: populua, populismoa. Eta populis-moa, 2016ra arte bederen, eskuinak erabili du, etorkina-ren eta globalizazio ilustratu eta eurozale baten aurka(Erresuma Batuko Brexit erreferenduma izan adibideriksintomatikoena). Iraultza sozialista urruti dago, aristokra-zia honen gertutasunarekin erkatuz. Eta beraz, aristokra-zia honek Erdi Aro berri batera bultzatzen gaituela dirudi,ezkerreko ideologia guztiek beren inpotentzia adieraztenduten ahala, eta lehenaldirako nostalgia iraultzailea nola-bait ideologia berritzat mozorrotzen duten bitartean.Ezker arrakastatsuenak ere, populismoaren bidea hartu du(Syriza, Podemos, Chávez…), 2016rako apustu populistaezkertiarrak bere muga jo duela badirudi ere.

Michael Hardt eta Antonio Negri postmarxistek erehala ikusten dute egungo egoera beren Inperioan (2000,

27

Empire): erdiarotar bezala, adjektibo hau erabiltzen ez ba-dute ere. Bi autoreen arabera inperioa jada ez dago inonkokatuta, edonon dago. Kapitalak globoaren ordena baka-rra gauzatu du oligarkia baten eskutan. Beste dena, besteguztiok, beren terminologia erabiltzekotan, multitudea edosaldoa gara. Berauentzat historia nazio-estatutik inperio ba-karrera egindako ibilbidea da, tartean nazio-estatuen ko-lonialismoaz mintzatzen badira ere. Ikuspegi hau erabaterdiarotarra da. Oraintsuago Jan Zielonka-k (2006, 2014)“paradigma neomediebala” (edo neoerdiarotarra) defen-datu du 2004az gero Europan hedatu den krisi politikoaazaltzeko, paradigma honek eliteen “neofeudalismoa” eno-ratzen badu ere. Egungo inplosio europarrak modernitateaurreko egitura erdiarotar politiko heterogeneo eta zatika-tuagoak ekarriko dituela ez dago dudarik, eta beraz Zie-lonkaren proposamenari deritzot emankorren gaur egun.

Barbaroak datoz (unibertsaltasunaren amaiera)

Historia inperialak, alegia, inperioen historia partikula-rrak, hobeto laguntzen digu pentsatzen egun unibertsaladirudien kontzeptua: kapitalismo globala. Izan ere, inpe-rio orok bere barbaroak ditu: mantxuriarrak, godoak…

Marxen Indiari buruzko artikulu ezaguna abiapuntuhartuta (Tucker 1978: 653-64), zeinetan kolonizazio in-diarra ezinbesteko “opari” historikotzat, modernizatzaile-tzat, agurtzen zuen, autore marxista eta postmarxistagehienek kapitalismoaren unibertsalizazio ezinbestekoa ez-tabaidatu dute, kapitalismotik kanpo inor geratuko ez deladefendatuz, kapitalismoak kanpoalderik izango ez duelaargudiatuz.

28

Alde horretatik, (post)marxistek defendatu dute ka-pitalismoa izan dela lehenengo egitate historiko egiazkiunibertsaltzailea; hala, lehen kategoria unibertsala kapi-tala (dirua) izango litzateke. Unibertsaltasun kapitalistahonen ondorio atzeraeraginezkoak lirateke, modernitatea,filosofia eta zientzia. Baina unibertsalizatze honek arazoakditu. Errenazimentu oso europar bat kronologikokiXVIII. mendeko iraultza kapitalistara mugitu behar da le-henik, modernitatea XVIII. mendeko industrializazioare-kin has dadin, ez Amerikaren konkistarekin XV.enean.Historiografia honetan, gainera, Txinako inperialismoaenoratu egiten da, XVIII. mendera arte munduan indar-tsuena eta aberatsena bazen ere –bertatik “ekoizte moduasiarra” termino marxista koherentziagabea. Eta historio-grafia honen amaian, XXI. mendean, defendatzen dutekapitalismoak irentsiko dituela kanpoaldean geratzendiren barbaro guztiak, jada Marxek Indiarekiko iragarrizuen bezala.

Baina argi dagoena da inperioek ez dutela esentziariketa arimarik, nazioek ez bezala, izan ere nazioak beti abia-tzen baitira arima izan dutela baieztatzetik. Inperioek berenindar biluzia erakusten dute; hala, biluztasun horren desi-rak eta lilurak subjektatzen ditu, subjektu bihurtzen ditu,gizabanako inperial eta ez-inperialak –konkistatutako in-perio zaharragoetako gizabanakoak barne–. Beraz inpe-rioak bizi dira beste inperioekin egindako talken etakonkisten historiatik, sasoi batean translatio inperii uler-tzen zen hartan. Inperio berria zaharrago baten oinordeedota “itzulpen/egokitze” (translatio) zuzen zela frogatze-tik abiatzen zen: Erromaren oinorde Karlomagno izangolitzateke, eta geroa, Karlos V., eta abar. Txinak egun, bere

29

kapitalismo sozializatutik, bere buruaren translatio inpe-riia egiten saiatzen ari da, XVIII. mende aurreko inperiozahar eta boteretsuaren berpizte bezala bere burua irudi-katuz eta, aldi berean, Mendebaldea baino kapitalista tre-batuagoa dela defendatuz.

Inperio batek behea jotzen duen bezala, kanpoan zeu-den barbaroek hartzen dute erdigunea. Azken errealitatehistorikoa, marxistek ukatzen badute ere, ez dira inperioaketa beren sistemak (kapitalismoa), baizik eta inperioeiaurre egiten dien kanpoko subjektu barbaro erabat asimi-laezinak. Kapitalismoak oztopoak aurkitzean, kanpo uztenditu, jada Marxek Grundrisseetan (1973) atzeman zuenbezala. Beraz, “iraultza”, letra xehez, nonbaitetik etortze-kotan, kanpotik etorriko da, Hegelen tesi-antitesi dialek-tikatik at geratzen den kanpoalde horretatik, barbaroeneremutik. Eta letra xehetako “iraultza”, ez-iraultza bezalaetorriko bada, inperioen talkak historian utzi dituenarrasto, diferentzia, eta partikulartasunetatik etorriko da:barbaroengandik. Gilles Deleuzek eta Félix Guattarikulertu zuten bezala, kapitalismoak, bere barne eskizofre-niaren ondorioz krisi egonkor batean bizi denez, aregehiago hedatu munduan eta are barbaro gehiago uztenditu kanpo –bi autoreok barbaroei “nomada” deitzen ba-diete ere (1980: 434-527).

Barbaroak partikulartasunaren eta konkretutasunarenmezulari historiko badira, erronka “unibertsaltasun barba-roa” pentsatzean datza –unibertsaltasunak beti ere inperio-aren aldean amaitzen baitu–. Oraindik ere Alain Badioukgogoratzen ditu Jean-Paul Sartreren hitzak: singularitateguztien unibertsaltasunetik etorriko dela komunismoa(2010). Baina partikulartasunaren izena barbaroa bada, eta

30

partikulartasun guztiak unibertsalizatzetik baldin badatoriraultza, azken hau ez da izango “Iraultza”, unibertsaltasunbarbaro baten izenean, baizik eta eguneroko iraultza bar-baroa: diferentzia barbaro guztien iraultza jarraitua, iraul-tza heterogeneoa, barreiatzailea. Izan ere, oraintxe ulertzerairitsi garen bezala, Iraultza kontzeptua, bere unibertsalta-sunean, oso da europarra. Gehienaz ere, eta berriro ere An-tonio Gramscirengana (1971) joaz, iraultza pasiboazmintza gaitezke, oraingoan “pasibo” birdefinitu beharkobadugu ere. Beste zenbaitzuk “infrapolitika” terminoa era-bili dute (Scott 1990).

Eta beraz, Erdi Aro berri batean sartzear gaudela ba-dirudi ere, aristokrazia berri batek, odolaz haratago kapi-talaren arabera eratutakoak, unibertsal bezala bere buruaaurkezten badigu ere, inperioen historiek aurkakoa adie-razten digute: aristokraziak ere inperio arteko talkatik sor-tzen direla (AEB, Alemania/Europa, Txina…) eta ez direlaklase gobal bat, ez direla inperio berri baten adierazle, bai-zik eta translatio inperiiaren azken ideologoak. Ildo hone-tan, Marxek aurreratu bezala, eliteko klase aristokratikohonek botereari eusten badio ere, eta Erdi Aro feudal berribat ezartzen badu ere ordena global berri bezala, ordenahori barbaroa izango da. Izan ere, beti ere beste inperiobaten mehatxua edota jaiotza behar da, inperio batek tras-latio inperiiaren bidez bere burua zilegitzeko. Azken aris-tokrazia batek azken inperio global eta erdiarotar bat ezarribezain laster, bere burua zilegitzeko aukera galduko luke,bere izaera barbaroa erakutsiz.

Eta beraz, kapitalismoak bere mugak ezagutzen hasiahala (klase ertainaren eta kontsumoaren ideologiarenamaiera, Hego Globalean eguneko bi dolarretan bizi den

31

proletalgo horren modernizatze-ezina…), inperioen tal-kek utzitako diferentzia historikoetatik, beste ordena bar-baro bat sor daiteke, jada unibertsal izango ez dena, baiziketa diferentzia ororen unibertsaltasun hutsa, hustua, alda-rrikatu beharko duena, hots, unibertsaltasun ezkor bat.Ordena barbaro hori nolakoa izango den argitzean datzaarazoa: partikulartasunaren barbarie diferentzial anitza alaazken aristokrazia baten inperio era berean barbaroa.

Globalizazioak, barbaroak, Erdi Aro berria

Goian aipatutako bi Erdi Aro hauen arteko talka horre-tan erabakiko da egungo globalizazio ugari eta amaiezi-nen historia. Eta orduan bai, historia amaituko da, edotahistoria global bakar bat hasiko da. Eta esan beharra dugu,ez dakigula zein itxura hartuko duen, zein Erdi Arok ira-baziko duen, baina esan dezagun, itxura hori ez delaizango sublimea, atzemanezina, ulertezina, zinikoa, ironi-koa, edota azalekoa (postmodernoa), baizik eta egunetikegunera are argiago azalduko dela. Globalizazioek zeinitxura hartuko duten, egunetik egunera argiago ikusikodugu. Erdi Aroan gaude jada, Erdi Aro berri eta bikoitzbatean, Erromako inperioaren amaierako barbaroak be-zala, baina ez betirako: gero eta argiago azalduko den ge-roaldi baten hasieran gaude.

Geroaldi hori ulertzeko, liburu honek kapituluakhiru ataletan banatu ditu. Lehen atalean, atzeranzko his-toria bat egingo dugu: XX-XIX. mende viktoriarretatik,XVIII-XVII. mendeko Barrokora eta bertatik Erdi Arora–estrategikoki Ilustrazioa eta Errenazimentua enoratuz–.Bigarren atalean, aldiz, Erdi Aro berriko gizarte egitura

32

aztertuko dugu, subjektu aristokratikoa eta herrikoia des-kribatuz eta bien arteko gatazka zehaztuz: salbuespen es-tatua. Hirugarren eta azken atalean, Erdi Aro berri honengeroa zein izango den, ekologiaren eta psikoanalisiarenikuspegitik, azalduz emango diogu amaiera liburuari.

Eskerrak eman nahi dizkiet honako nire ikasle hauei, ideiahauek lehen aldiz entzun zituztelako eta birpentsatzen la-gundu zizkidatelako, elkarrizketa ezin biziagoan: ClaudiaBerrios-Campos, Ivette Aremi Galarza, Jonathan Mon-talvo, Sarah Margaret Panuska eta Samuel Saldivar.

Oharra aipu erdaldunei buruz: globalizazioaren liburubatean, aipuak jatorrizko hizkuntzetan uztea egokia zelairuditu zait, euskal irakurlegoak lortu baitu maila eleaniz-tun global hau. Alemanezko aipuak bakarrik eman ditutingelesez, hor, neuk onartu behar baitut nire enorantzia“globala”.

33