gara gida 2011

EUSKAL HERRIKO GIDA 2011352N

AF

AR

RO

A

BORTZIRIAK Bera I Etxalar I Lesaka

BERAI Biztanleak: 3730I Turismo Bulegoa: 948 63 12 22

I Udaletxea: 948 63 00 05 / 948 63 00 12

I www.berakoudala.net

IjaiakAbuztuaren 2tik 6ra: Festaburuak.

Iikustekoak

Casas señoriales de los siglos XVII, XVIII y XIX. Entre las del

s.XVIII, destaca la conocida Itzea, residencia de la familia Baroja.

Iglesia de San Esteban, que data del s.XV.

IinguruakAranibar dorretxeak, Arantza. Auzo eta baserrietan sakabanatu-

tako herri txiki bat da. Bisita merezi du.

Igantzi. Aldapa polit batetik zintzilik dago herria. Honetan Es-

kolazar etxe ederra ikus daiteke.

Ibardin. Lapurdirekin mugan, Ibardingo gainak bista paregabe-

ak eskaintzen ditu. Merkataritza-gune oparoa da.

Labiaga, Erreserba Naturala (1,3 hektareako hedadura eta 700

metrotakoa). Mandela mendiak itsasalderako ikuspegi parega-

bea eskaintzen du. Eroso igotzeko atsegina.

Bidasoako tren txikitoaren ibilbidea.

Bertizko Natur Parkea (2.040 hektareako hedadurakoa), Oiere-

gin. Lorategi botanikoa du atarian, eta Aizkolegi gainean dago

jauregia. Harizti eta pagadi dotoreak ditu.

Euskal pastelaren museoa, animalien parkea eta Larrungo trena,

Saran.

ETXALARI Biztanleak: 827

I Udaletxea: 948 63 50 05

I www.etxalar.org

IjaiakDomingo de santa Cruz y posterior: La exaltación de la Santa

Cruz. Bº Urrikoetzeta. 1º domingo de mayo: Bº Lurritzi Eder.

Del 14 al 18 de agosto: Fiestas patronales. Nª Sra. de la Asunción

(día 15).

BORTZIRIAK

06_Nafarroa_2011.indd 35206_Nafarroa_2011.indd 352 20/4/11 13:09:2920/4/11 13:09:29Cian de procesoCian de procesoMagenta de procesoMagenta de procesoAmarillo de procesoAmarillo de procesoNegro de procesoNegro de proceso

353

NA

FA

RR

OA

BORTZIRIAK



AF

AR

RO

A

Iikustekoak

Etxalarrek, Berak bezalaxe, Lapurdirekin harreman estuak izan

ditu. Oso nabarmena da hau eraikinen estiloan eta herrien anto-

lamenduan. Eliza nabarmentzen da estelaz betetako herrien

antolamenduan.

Gaztelu dorrea ikusgarria da. XV. mendean berriztu bazuten ere,

aurreko garaietako zenbait elementu du.

Zubi ikusgarririk ere bada. Lau zubi zahar daude Etxalarren,

harlanduzkoak eta begi bakarrekoak; horietako bat, Infernu Erre-

karen gainetik.

Iñarretako gurutzea.

IinguruakZentinelako kromletsak.

Ibainetako Dolmena eta Kromletsak, Zugarramurdin.

Usategiak. Etxalar eta Sararen erdibidean. Aspaldi-aspalditik

ezagutzen dira. Bertan, udazkenero, uso-pasean hegazti mordo

bat harrapatzen da, sareez eta harraspari itxura duten paratxo

batzuen laguntzaz.

Paraisoko Putzua edo “Parisko putzua”.

LESAKAI Biztanleak: 2822

I Udaletxea: 948 63 70 05I www.lesaka.net

IjaiakUrtarrilaren 17an: San Anton Eguna. Hurrengo egunean: San

Antonera Erromeria. Izen bereko ermitan ospatzen da. Uz-

tailaren 6tik 10era: Festaburuak. Sanferminak. Sei dantza

tipiko daude Lesakan, Zubigainekoa aipagarriena izanik. Fermin

Deunaren egunean Oninen bi aldeetako dantzak aipatze-

koak dira. Jai hauek antzinako ohitura bati eutsi diote.

Iikustekoak

Iglesia de San Martín de Tours (s.XVI – XVII – XVIII), con

elementos constructivos renacentistas y barrocos. Retablo del

s.XVIII con esculturas de Luis Salvador y Carmona.

La Torre de Linaje de Zabaleta del s.XV, sobresale en el centro

del pueblo. Además destacan: La plaza Zaharra, la Casa Bordie-

nea con cuatro fachadas diferenciadas y excusado sobre el río, la

torre Minyurinea que probablemente sea el edifi cio más anti-

guo que se conserva en Lesaka (algunos arqueólogos lo fechan

en el s. XIV), el Convento de las Carmelitas en cuya fachada

se contempla una virgen dolorosa realizada por Juan Adán o la

Casa Etxezaharreta. Visitas guiadas en el 012.

IinguruakDolmen y túmulo prehistórico de Bianditz-iso en Pagolleta,

dólmenes de Amargungo Egia en la loma de Amargun, y dolmen

de Agiña, en los altos de Kopako Gane.

BORTZIRIAK


355

NA

FA

RR

OA

BORTZIRIAK



AF

AR

RO

A

Arantza. Auzo eta baserritan sakabanatutako herri txiki bat da.

Aranibar Dorretxeak bisitatzea merezi du bertako arkitektu-

raz gozatzeko. Olajaunena da eta zenbait elementu gotiko ditu.

Horrez gainera, badira beste eraikin ikusgarriak: Apezenea etxea,

estilo gotikokoa, eta Xabatenea, esate baterako.

Igantzi. Aldapa polit batetik zintzilik, herri honetan Eskolazar

etxe ederra ikus daiteke, beste hainbaten tartean.

Bianditz tontorrera egin daiteke ibilaldia. Tontor horretatik pai-

saia ederra bezain zabala ikusten da: itsasertza, Aiako Harriak,

Larrun, Baztango tontorrak, Ernio, Izarraitz, Aizkorri eta abar.

Inguruko beste tontor batzuk Gaztgarrieta eta Izu ditugu.

URDAZUBII Biztanleak: 361

I Udaletxea: 948 59 90 34

I Leizezuloak: 948 59 92 41

I www.urdax.sare.fr

IjaiakMaiatzaren 16an: Aste Santua bukatu eta 40 egunera ospatzen

da. Herriak Igokunde Ama Birjina du festetako patroi. Mende-

koste egunean: Dantxarinea auzoa.

Iikustekoak

Ikaburuko leizeak dira Urdazubik duen erakargarritasunik han-

diena. Bisitariari forma eder eta ikusgarriko haitzak erakusten

dizkiote. Madelaine aldian bizitokitzat erabiliak izan ziren. Urte

osoan egoten dira zabalik eta, argiztatuta egoteaz gain, soinua

dute.

San Salbatore Monasterioa da Urdazubik bisitatzeko duen beste

toki interesgarri bat. IX. mendean sortua, bertako monasterioko

abadeek boz eta botoa zuten Nafarroako Gorteetan. Bitan erre

zen: 1526 eta 1793 urteetan hain zuzen ere. Bigarren sutean, li-

burutegia erre zen, barruan 9.000 liburu baino gehiago zeudela.

1839tik aurrera, premontetarrek monasteriotik alde egin zuten

eta eraikina eliza parrokia izatera pasa zen. Era berean, Pedro

Aguerre Axular idazlearen jaiotetxea bisitatzeko toki interes-

garria da.

IinguruakZugarramurdi herria dago, Urdazubitik oso hurbil. Bertan, ospe

handia duten leizeak daude, Infernuko Erreka ibaitxoak zehar-

katzen duen tunel batek osatuak.

Beheko aldean ehun metroko ibilbidea dute, areto nagusi bat

eta hainbat adar barne. Gorago, Sorgin Lezeko aretoak daude.

1610ean, sorgin zirelakoan Inkisizioak herriko 40 emakumezko

epaitu eta 12 sutan erreta hiltzera zigortu zituenean egin zen os-

petsu Zugarramurdi. Diotenez, herriko leizeetan elkartzen omen

ziren sorginak akelarreak egitera.

BORTZIRIAK / URDAZUBI


xxx 357

NA

FA

RR

OA

Paseando por las calles de Zugarramurdi

la historia sale al encuentro del viajero. Allí

están todavía los diez cruceros que la Iglesia

mandó plantar para proteger al pueblo y sus

habitantes del infl ujo del diablo. También si-

guen en pie las casas donde vivieron aquellas

mujeres y hombres que fueron acusados de

brujería, juzgados por la Inquisición y que-

mados vivos en Logroño en 1610. Gratzina

de Barrenetxea, reina del akelarre, María

Ttipia, María de Yurreteguia, Johanes de

Goy -buru, Juan de Sansín, Esteban de Naval-

corea, Miguel de Goyburu -rey del akelarre-,

María de Zozaya, Beltrana Fargue, Joanes

de Echalar, Juana de Telechea, María Juanto,

María Presoná, María de Iriarte, Estefanía de

Telechea… La relación completa se puede

leer a la entrada de la cueva, en las afueras

del pueblo de Zugarramurdi. La gran cavi-

dad cárstica, por la que discurre un pequeño

riachuelo, impresiona al visitante por su ma-

gnitud y por la historia que encierra la enor-

me bóveda. Paseando por el pequeño pueblo

basta sólo un poco de imaginación para re-

trotraerse a lo que sucedió allí hace cuatro

siglos. El museo de la brujería, de camino a

la cueva, llega hasta allí donde no alcanza la

imaginación del visitante.

Es ésta de Xareta una tierra de cuevas que la

leyenda asegura interconectadas. Cerca de la

de Zugarramurdi está la de Sara, y más cerca

aún, la de Ikaburu, en Urdazubi, el pueblo

del gran Axular. El Monasterio es el eje y el

centro de este bellísimo lugar, atravesado

por un riachuelo que después de dibujar un

paisaje bucólico entre casonas de piedra, se

remansa en la antepara de un viejo molino

cuyo funcionamiento puede comprobar el

visitante de la mano de un guía que le expli-

cará su manejo. El mismo guía, será el que

probablemente le acompañe en su visita a la

cueva, en la que, a diferencia de la de Zugarra-

murdi, las estalactitas le hablan a uno de

los primeros asentamientos humanos en la

zona.

El Monasterio de San Salvador en Urdazubi, del sigo XI, encierra

entre sus piedras buena parte de la historia de Navarra y por

ende de Euskal Herria. Tuvo como representante de las tierras

en las que se asienta, voz y voto en las Cortes de Navarra desde

el siglo XIII, pese a que eclesiásticamente dependía del sínodo

de Baiona. Fue hospital de peregrinos que se dirigían a Santiago

por la llamada ruta del Baztan y alberga en uno de sus costados

una cárcel que evidencia del poder que acumulaba el abad del

Monasterio sobre los habitantes del territorio. En 1522 fue in-

cendiado por los soldados de Castilla que se habían enfrentado a

los navarros en Amaiur en represalia por la ayuda que les había

facilitado el Monasterio. Fue en ese incendio donde se perdió la

documentación relativa a su origen.

El monumento situado en lo alto de Amaiur recuerda un mo-

mento decisivo de la historia del Viejo Reino y nos adentra en el

valle del Baztán, y los quince pueblos que completan la comu-

nidad: Almandoz, Amaiur, Aniz, Arraoiz, Arizkun, Azpilkueta,

Berroeta, Elbete, Elizondo, Erratzu, Gartzain, Irurita, Lekaroz,

Oronoz y Ziga, cada uno con su propia personalidad y en sí mis-

mo capítulos de historia entremezclada de misterio y leyendas,

pese a que su curiosa organización administrativa les englobe a

todos en un único Ayuntamiento y una única Junta General que

tiene su versión festiva cada verano en el Baztandarren Biltzarra.

Si en Zugarramurdi fueron las brujas, aquí son los agotes, una

raza tan maldita como desconocida y marginada, quienes cen-

tran el interés de historiadores y antropólogos.

IBILBIDEA

TIERRAS DE AGOTES Y AKELARRESValle de Baztán, Cuevas de Urdazubi/Urdax y de Zugarramurdi



AF

AR

RO

A

BAZTANI Biztanleak: 8081I Turismo Bulegoa: 948 58 12 79

I Udaletxea: 948 58 00 06 / 948 58 10 07

I Etnografi a museoa: 948 58 15 17

I www.nuevobaztan.org

I www.ayto-baztan.com

I www.rutasnavarra.com

I www.baztan-bidasoa.com

I xwww.baztan.es

IjaiakMaiatzean: egutegi erlijiosoaren arabera. Mendekoste. Berroeta.

Ekainaren 7an: egutegi erlijiosoaren arabera. Corpus Christi.

Almandoz. Ekainaren 24an: San Joan. Aruzkun. Ekainaren 29an:

San Pedro. Erratzu. Uztailaren 7an: San Fermin. Azpilkueta.

Santiago egunaren aurreko igandean: Elizondo. Santiago egu-

naren aurreko igandean. Baztandarren biltzarra. Elizondo. Urri-

aren 1. igandean: Aniz. Urriaren 12an eta azaroaren 11n: Gar-

tzain. Abuztuaren 10ean: San Lorenzo. Ziga. Abuztuaren 15ean:

Ama Birjina. Irurita. Abuztuaren 15ean: Ama Birjina. Oronoz-

mugairi. Abuztuaren 15ean: Ama Birjina. Amaiur. Abuztu -

aren 24an: San Bartolome. Lejaroz. Irailaren 1. igandean: Arraioz.

Oraindik aspaldiko tradizio bitxi bati eusten diote: «Erregina

eta Saratsak». Besta horretan, neskatila bat erreginaz janzten

dute eta, herriko jendeak lagundurik, herrian barrena paseatzen

dute eta kantu zaharrak abesten dituzte. Irailaren 14an: Santa

Kruz. Elbete.

Iikustekoak

Tourseko San Martin eliza. Gartzain. Aitzano auzoan, armeria

jauregi bat dute: Iturbide jauregia.

Etxeak eta karrika, Almandozen. Nabarmentzen da almandoz-

tarrek maitasunez eta ardura handiz zaintzen dituztela.

Arretxe jauregia. Oronoz-mugairin osatzen duten etxeen artean

dugu deigarriena. Haren egitura Baztango nekazaritza etxaldee-

na da eta Euskal Herriko baserri arkitektura eta harlantza eredu

xarmanta da. Eliza parean, errepidearen beste aldean, Gontxea

etxea dago. Arkitektura egitura berezia du.

Zozaia auzoan, Zozaiako jauregia dago.

Jarola jauregia, Elbeten. Baztango arkitektura moldeetatik al-

denduta dagoen jauregia da. Elizaren gibeleko aldean, antzinako

ikuztegia eta disko formako hilarri batzuk inguruan.

Amaiurren, eliza, apezetxea eta errota zaharra bisita daitezke.

Amaiurko oroitarria. Nafarroako errege-erreginek beren lu rral-

dea berreskuratzeko egin zuten azken borrokaren oroigarria da.

1521-1522an, Naxerako Dukearen gudariek, artileria eta guz-

ti, ankerki setiatu zuten urtebete. Han zegoen gaztelu zaharra

adoretsuki defendatu zuen Jaime Velaz de Medrano alkaidearen

agindupean zen soldadu-talde agramondarrak.

Hiru jauregi ikusten dira kanpotik Arraiozen: Jauregizahar, Bi-

kuña jauregia eta Zubiria jauregia.

Gortaria etxea eta Xaharrea etxea Lekarozen.

BAZTAN


359

NA

FA

RR

OA

BAZTAN



AF

AR

RO

A

autor: cc tat-http://www.fotolibre.org



Oharriz jauregia, izen bereko auzoan aurkitzen da.

Azpilkuetako armarri ikusgarria. Apaioa auzoan dago.

Nuestra Señora de los Angeles komentua, Arizkunen.

Irurita. Bertako plazaren inguruko etxe eta jauregiak herri arki-

tekturaren adibide garbiak dira. Horien artean, Dorretxeko

Markesarena, estilo gotikoko jauregia, eta Iriarteko Gastonena,

barroko estilokoa. Erdigunetik pixka bat aldenduta, Dorrea jau-

regia dugu.

Iturrigaraia etxea dugu, Ziga herrigunean. Aurrealdeko arma-

rriak zapi puskak ditu iltzatuta inguruan, ohitura zahar baten

seinale. Familiako norbait hiltzen zelarik, armarria zapi beltz

batez estaltzen zuten. Horretaz gain, bada beste ohitura bat, heri-

otzetan egiten zutena: etxeko andrea edo nagusia hiltzen zelarik,

aziendak altxarazten zituzten “nagusia hil da” edo “etxekoandrea

hil da” ozenki esanez eta erleei “argizarie intzazue berai argitze-

ko” oihukatzen zieten. San Lorenzo eliza bisita daiteke.

Elizondo. Jaime Urrutia eta Braulio Iriarte karriketan barrena,

antzinako xarma duten denda jatorrak ikusiko ditugu. Foru pla-

zan, bi eraikin ditugu aipagarri: Paularena eta Baztan Balleko

Etxea. Udaletxe eta Arizkunenea Kultur Etxearen artean da-

goen arkupetik pasatuta, Baztan ibaiaren txoko xarmantenetari-

ko bat ikusiko dugu. Jaime Urrutia kalean, Arotzarena jauregia

dago, XVII. mendeko etxe barrokoa. Jauregia Arizkunenea jau-

regiko leinu berekoa zen. Jaime Urrutia kalea Elizondoko lehen-

agoko Kale Nagusia zen eta arkitektura aldetik balio handikoa

da, bertan etxe ikusgarriak baitaude. Horien artean Poskonea,

Istekonea eta Apezenea.

Jorge Oteiza Etnografi a Museoa, Braulio Iriarte kalean, Puri-

osenea etxean hain zuzen ere. Aurrekoak baino zaharragoa da,

XV. mendearen hondar aldekoa edo XVI.aren hasierakoa. Gotiko

garaiaren azken aldeko ezaugarriak ditu. Baserrien itxura du eta

bi isurialdeko teilatua, baina aurrealdea harlanduz edertua.

Hilerrian, bitxia den hilarria ikusiko dugu: hilobia estekatzen

duen harrian landutako disko irudia. Ez da disko formako hila-

rria, sinbolismoz beteriko hilarri-diskoa baizik, giza itxura duten

disko formako hilarrien bilakaeraren urrastzat hartua da.

Burdinola, Berroetan. Haran osoan gorde den bakarra. Ia berriki

artio aziendak ferratzeko erabilia.

La Asuncion eliza, Anizen. Harrizko eskailera ikusgarriak aurki-

tuko ditugu, baita bertan den hilarria. Disko formako hilarriak

harrian landutako iltze monumentuak dira. Itxura berezia dute.

Lurrean sartzen zituzten zutik, hilobien buru gisa. Gehienetan,

hilarrion aurpegiak sortaldera begira paratzen zituzten.

San Pedro eliza, Erratzun. Itxura oktogonala duen ezkildorre

barrokoa eta bere absidea dira aipatzekoak.

San Martin de Tours eliza, Gartzainen.

Etxebeltzea jauregia. Nafarroako erregeerreginek zaldunak bizi

ziren etxeei jauregi titulua ematen zieten; batzuetan, fabore be-

rezi gisa, aitonen seme edo noble nagusi batzuei ere bai. 1355ean,

Carlos II.a Evreuxkoak, Etxebeltzea etxea jauregi izendatu zuen,

Baztango jauregiek zituzten pribilejio eta eskubideak emanez.

Iñarbil auzoan, herri arkitekturako eredu apartak eta jauregiak

BAZTAN


361

NA

FA

RR

OA

TABERNAK / ESTERIBARPERUTXENA TABERNA Etxeko janaria, giro lasaia eta jatorra. Astelehenetik larunbatera irekita.San Nicolas 24, Erreserbak tlf. 638 191 281 (Larrasoaña)

LO EGIN / EUGIHOSTAL QUINTO REAL BAR-RESTAURANTE Amplios salones para banquetes y celebra ciones. Cocina tradicional, especialidad en productos de la tierra y carnes a la brasa. 18 habitaciones do-bles, salón, tv, parque infantil. Terrazas interior y ex terior con vistas al pantano. Eugi, tlf. 948 30 40 44, fax: 948 30 44 [email protected], www.quintoreal.com

ikus daitezke. Lehenbizikoen artean, Gontxea baserria jauregien

artean, Iñarbilgo jauregi barrokoa, bi dorre dituena.

IinguruakBaztanen barrena eramanen zaituen edozein bidexka hartuta,

edo markatutako ibilbideei jarraiki (140km balizatuak 17 ibilbi-

detan), haran honetako zoko eta alderdi liluragarriak ezagutzeko

aukera izanen duzu. Oinez gutxiago ibili nahi dutenendako, Baz-

tan autoz ere ezagutzeko lau ibilbide dituzu: “Uraren kantua”,

“Lainoa eta Lorearen istorioa”, “Baso sorgindua” eta “Inperio-

ko bideetan barrena”.

Baztango begitatokia, Zigan.

Xorroxin ur-jauzia. Bertara joateko, Erratzuko Gorostapalo

auzotik abiatuko gara. Zaharrek diotenez, leku honetan lamiak

bizi ziren eta hortik heldu zaio lekuari Lamiputzu izena.

Sorgindutako basoa. Almandoztik abiatu eta Belate aldera doan

bidea hartuz helduko gara. Gaur egun, Belateko tunelak zabaldu

zirenetik, errepideak interes turistiko handia hartu du, autoen

joan-etorri eskasak eta paisaiaren edertasunak emana.

San Blasko benta. Maldan goiti hasi eta gutxira, errepide bazter-

rean dago. Aurrera jarraituz, Belateko Gaztelua izandakoaren

aztarnak ikus ahal izanen ditugu.

Handik gertu, Belateko Santa Maria baseliza bisita dezakegu.

ESTERIBARI Biztanleak: 2202

I Udaletxea: 948 30 40 71I www.esteribar.org

IjaiakEkainaren 3. igandean: Esteribarko eguna. Urtero ospatzen da

eta Eugi, Zubiri eta Larrasoaña herrien artean txandakatzen da.

Abuztuaren 1. igandean: Festaburuak. San Estebanen oroime-

nez. Zubiri hiriburuan.

Iikustekoak

Zubi gotikoa. Arga ibaiaren gainean. Zubiari buruz mito asko

zabaldu da. Esaterako, zubiaren saihetsean Santa Quiteriaren er-

likiak daudela lurpean sartuta.

Camino de Santiago. El Camino de Santiago atraviesa Esteribar

de norte a sur. Es un tramo del llamado Camino Francés que

viene de Orreaga y es el más utilizado por los pere grinos.

IinguruakPuente medieval en Saigots. Puente de piedra de dos arcos de me -

dio punto, con largo y afi lado tajamar sobre las aguas del río Arga.

Puente medieval en el campo de Abeki, en Urtasun. Posee un

ojo único sobre el Arga, tan escondido como perfectamente con-

sensuado.

Ermita de Cristo de Burdindogi, en Iragi. En el bosque, a dos

horas del pueblo.

BAZTAN / ESTERIBAR


gara gida 2011

Documents