'fURKiYE ~TIRMALARI

LiTERA~ DEJRGKSi

[D) d.O fli1 y a <dl a1 1i d.O rr lk Taroh~o~u@o

ISSN 1303-9369

Tiirldye Araftmnalan Literatiir Dergisi, Cilt 8, Sayt 15, 2010, 513-536

XX. Yuzytlm ikinci yeyreginden XXI. Yuzytlm Ba~lanna Kadar M1srr Universitelerinde Osmanh Tiirk Tarihi Yazrm1

Seyyid Muhammed es-SEYYiD*

TORK T ARiHi, diinya ve islam tarihinin zaman olarak uzun bir dilimini ve mekful

olarak da geni§ bir cografya}'l kapsamaktad.rr. Tarih boyunca Tiirklerin kurduklan

veya kurulu~lannda etkili olduklan devletler, Asya ve Avrupa'run biiyiik bir

bOliimiinden Afrika'nm kuzeyine kadar uzanmaktadir. Hal boyle olunca bugiin TUrk

tarihinin kapsamh ve deriitlemesine tak:ip edilebilmesi i~in ~trrmactlann Ttirklerin

tarihinin her devresine ve y~adtldan her cografyaya dair ~al.!~malanna ihtiya9 vard.rr.

Tiirk tarihi, islam diinyas1 ve ozelli.kle Orta.dogu tarihinin ~ok onemli bir devresine

tekabill ettigi. iyin bugiin bu tarihi ar~tmnak, kaynaklanm toplamak ve tarafstzca ele

almak bOlgenin milli tarihyilerinin b~llca vazifelerinden biridir.

Ortadogu 'daki ve ozellilde Mlsir' daki tarih9iler; Hindi stan' 1 fetheden Turk

Gazneiiler, Anadolu'YJ.l zapt edip islam diinyasmda ~iiligin yay~rna set yeken Ti.irk

Selyuklulan, Ha9Wan Ortadogu'dan temizlemeye b~layan Eyyiibller ve Mogollara

~1 bolgeyi korumaya ~al.!§an TUrk MemiOklulann kurduklan devletlerin tarih ve

medeniyetlerini inceledikleri gibi, islam diinyasw birle~tirip Ortadogu bolgesini

egemenligi altma alan TUrk Osmanll Devleti'nin tarih ve medeniyeti tizerinde de

durmaktad.rr. Bugiin yirmi be~ten fazla illkenin tarihinin onemli bir devresini olu§turan

Osmanlt tarihini ve Osmanll'mn idaresine gi.ren vilayetlerin tarihini incelemek, bu

iilkelerin tarih9ilerinin 9ok onemli bir gorevidir.

Yakl~J.k dort yiiz ytl (1517-1914) Osmanll hilimiyetinde kalan ve onun en

onemli ve mtimtaz vilayetlerinden biri olan MlSlr'rn tarihyileri, gerek bagll

• Prof. Dr., lskenderiye "Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi.

514 TALID, 8{15), 2010, S. M. Seyyid

bulunduklan merkez olarak Osmanh Devleti'nin tarihi gerekse milll tarihlerinde Yeni9a~ b~langtct olarak Osmanh devrinde Mtstr eyaletinin tarihiyle ilgilenmeye ~alJ~~lardtr. Bu inceleme, kurulu~undan bu yana Mtstr Universitelerinin gene! TUrk tarihi ve ozellikJe Osmanb Tiirk tarihi yazurundaki akademik rolU ile M1SLr'da Osmanh Devleti'nin ve bilhassa Osmanh devrinde Mtstr eyaletinin tarihiyle ilgili

Universitelerde yaplian ~ttrmalann oniindeki engellerden bahsetmektedir.

MLstr Universitesi'nin Kurul~u ve Mtstr'da OsmaniJ TUrk Tarihi · Akademik ~brmalannm Geli~imi

MtSJr'da akademik tarihyaz.Jnu, 1908'de bu bolgede ilk Universitenin kurulu~uyla

b~lam•~. 1925'te bu ilniversitenin devletle~tirilmesiyle geli~rni~tir. MlSir (daha sonraki isrniyle Fuad el-Evvel) Oniversitesi'nde Tarih Bolilmii, Edebiyat Fakilltesi'nin alt.J ana bolilmiinden (tarib, cografya, felsefe, Arap~ Avrupa dilleri, Dogu dilleri) biri idi. Bu Universite, b~langtr~ta AvrupalJ ve ozeUikJe ingiliz ve Franstz miiste~riklerin egemenligi altmda idi; oyle ki tarih egitimi ingilizce ve Franstzca dillerinde yaptlmakta, Mtstr tarih ogretimi ve akadernik yaz1nu A vrupa men~eli tarih alomlannm etkisinde ilerlemekteydi.

Bu stralarda Mtstr Kralltgt, iiniversitede tarihi ogretmek ve ~ttrma yapttrm.ak Uzere o~tim Uyeleri yeti~tirmek amactyla Avrupa ve bilhassa Liverpool ve Londra Universitelerine lisansiistii ~ah~ma yapacak o~enciler gonderrni~tir. Bu ~ekilde

Avrupa'da yiiksek Iisans ve doktoralartru bitirdikten sonra XX. yUzytltn birinci ~eyreginde M!str' a donen Muhammed ~efik Gurbal (1894-1961 ), Hasan Ibrahim Hasan (1892-1968), Muhammed Mustafa Ziyade (1900-1968) ve Muhammed Fuad ~iikrii (1904-1963), Fuad el-Evvel (daha sonraki isrniyle Kahire) Oniversitesi'nde

akademik faaliyetlerine b~lanu~larchr. lbrabim Hasan ve Mustafa ZiyMe, islam ve Orta~ag tarih ~llrmalanna yonelirken; yiiksek Iisansm1 Liverpool Oniversitesi'nde me~hur tarihy:i Arnold Toynbee'nin nezaretinde yap1p 1936'da Yeni9ag Tarihi kilrsilsiiniin b~kanl1~na g~en ilk Mlstrll olan ~efik Gurbal ve aynca 1937'de Gurbal'in yardmuyla Fuad el-Evvel Oniversitesi'ne o~etim ilyesi olarak giren Fuad ~tlkrll, M!SJr tlniversitelerinde Yeni9ag "tarihi ogretirni ve yaz1m1 aktrrum tesis etrni~lerdir. 1

lslam ve Orta9ag Tarihi kilrsiistlniin onciileri saytlan lbrabim Hasan ve Mustafa Ziyade, islam donerni Tiirk tarihiyle ilgilenmeye yalt~arak Abbasi Halifeligi'nden

ba&JmstZhguu iliin eden TUrk devletlerini ve onlann siyasi, asked, iktisadi ve i~timai durumlaruu incelemek iizere yiiksek lisans talebelerini t~vik etrni~lerdir. Bu ~ekilde ibrahim Hasan, 1942'de Mahmud Mustafa el-Azzavi'nin "Ahmet b. TolOn'un zamanmda M1su U)_,l.:a 0! ~1 ~ ~ JW""'" ve l947'de Hafiz Ahmed Hamdi'nin "Harezm~ahlar Devleti ve MogoUarla ili~kileri J~ l.t .. iii::lt.J ~jJI_p.ll ~~I" b~hkh yiiksek lisans tezlerini yoneterek; Muhammed Mustafa Ziyade de 1946'da Abdulgani

1 Abdulmun'im Jbrahim ei-Cimi'i, uRuvvadU't·tanhi'l·hadis ve'J-muaslf ,.,...t...JIJ ~~ <?...Fl' •IJ./',

Mrsrr Tarih Dt!rgisi (EJ-meceltii't-Tarihiyet'ii·M•snyye), c. 39, Kahire 1996, s. 232-241.

Mlst.r Oniversitelerinde Osmanh 1urk Ta.rihl Ya.zun.t 515

lbrahim Ramazan'm "Sel~uklular ve Ha~War: Malazgird'deo (1071/465) Urfa'mn Fethine (1114-539) 14_,11 ~ ..;-.J :.~ ~ :~I.J ~I" b~WdJ doktora tezine ve ayw y11 Ali Ahmed Beyyumi'nin "MlSlr'da Eyyilbtler Devleti'nin Kurulu~u W":'"b ->--" ~ ~J!"J I "-l.Jlll" kooulu yUksek Iisans tezine nezaret ederek i slam ~agmda TUrk tarihi yazuruna yooe~lerdir.

Bu akademik ya!J~malar, TUrklerin islam toplumuna nastl girdigini2 ve Abbasi Halifeligi'nin merkezinde siyasi ve i~timai etkilerinin ne boyutlara ul~ttguu

gostermektedir.3 Bu baglamda TUrk Sel~uklu Devleti'nin kurulu~u. siyasi, i~timai ve iktisadi hayan, medeniyet gostergeleri, yevrelerindeki devletlerle ve ozellikle Bizans'la ~eri konulannda Mlstr ilniversitelerinde bir~ok ~nrma

yapJ.lmaktadtr.4 Aynca Anadolu'da kurulan Anadolu Sel~uklu Sultan.hg:t ve bu sultan.hgm Bizanshlarla ~kileri tetkik edilmektedir.5 iskenderiye Oniversitesi'nde Bilyiik Sel~uklu Devleti'yle ilgili yaptlan ~ttrmalar, Sel~uklular zamamnda siyaset ve medeniyet, ozellikle Irak ve Musul'un durumu konulanna odak.lanmaktadtr.6

Aynca Horasan ve Hindistan'da kurulan Gazneliler Devleti ve MlSir'da lrurulan TolunoguJ.Ian gibi TUrk devletlerini tetkik eden akademik. ar~urmalara da rastlanmaktadtr. 7

2 Bu hususta Faruk ei-Evvel (daha sonraki ismiyle lskenderiye) Oniversitesi'nde Ahmed Muhtar ai­Abbadi, 1980'de Firyal Mahmud Hattan'm "Hicri IV. Ylizyrla Kadar Islam Toplumunda TUrk Koleliginin Ortaya t;llo~1 o;..-JI ~)I U)ll ~~'II~~ ~jJI ~)1 >Ui" adh yoksek lisans tezini yilnetmi~r.

J Cemaleddin Sunir, Fuad el-Evvel (Kahire) Oniversitesi'nde 1960'ta Muhammed Tevfik'in "Hicri ID.-IV. YUzy!IJarda TDrklerin Irak'ta l~timai ve Siyasi Etkileri ,jly.ll ..,i.!.II..PJ ..,...4.JIJ cr~'tl ~~ ~~ ~1)\J ~~ C:W.>ill J::l,o..•; konulu yoksek lisans tez.ine nezaret ettijp gibi, Ibrahim el-Evvel (Ayn­~ems) Oniversitesi'nde 2008'de Muhammed Ali Ahmed'in "847-945 Y1Uan Arasmda Abbasi Halifelerinin Tiirlc NUfulUna ~~ Duru~u r945-847 U!ll.. ofoll..,l ~.fol ~_,llll .t,.s ~ .UWt....ii_,.."

adh doktora tezini ytsnetmi~tir. 4 Bu alanda Cemaleddin Surilr, 1982'de Kahire Oniversitesi 'nde Mevllhib Abdulfattah lbrahim'in

"Sultan Meli~ah Dtsneminde (H.465-485) Sel~uklu Devleti'nin Siyasi Hayau ve Medeniyet G1Sstergeleri .~ c:)lJ..JI .>--" ~ ~~~ ..S.,t>ll ~~ J>U;.JIJ ~~ ~1" adll yoksek lisans tezini ve 1979'da Muhammed ai-Zahrani'nin "BUveyhiler ve Selc;uklular DOneminde Vezaret >Jij)l

..,i~IJ ...,w;ll U:!J--11 ~.. b~hklt doktora tezini; Fethi Abdulfettah da. 2008'de Ayn-~ems Oniversitesi'nde lman Muhammed Zeki BeyyQmi'nin "Selc;uklular Donerninde (!092-1194) Horasan' da Ziraat (r1194- I 092) ..,i~l .>--ll J::A.i. J....I.Ji. ..,1-<.:.IJ)I" adh doktora tezini y1Snenni~tir.

s Hasaneyn Rabi', 1988'de Kahire Oniversitesi'nde Muhammed Necib ei-Visimi'nin "Komnenos Hanedaru Zamarunda (1081-1185) Anadolu Sel~klu Sultanl!g. ifi ~ tJ)I ~ ~

( 1185-1243) tJ'.ofi ;_,..I~ .. b~hklt doktora tezine nezaret enni~tir. 6 Cemaleddin Surilr, 1980'de lskenderiye Oniversitesi'nde Muhammed Ahmed idris'in "Sel~uklulann

Ilk Dtsneminde (1038-1092) lrak: Islam DUnyas1'run DoAtJsunda Siyasi Hayat ve Medeniyetsei/Siyasal Tez.ahiideri ~'tl ,.WI ~ ~ ~~ ~·J ,J}il ._;~1 .>-II ~ ,jly.ll ~~ ~ •J"lli..J" ve 1971 'de Kahire Oniversitesi'nde lsamuddin Abdurrauf el-Ftki'nin "Musul ve Cezire Atabeyleri Dtsneminde Siyasi Hayat ve Mali Y1Snetim • JJ.»..I ~ * ~ ~~-~~J J-_,..11 ~~ iJI•'fiJ" konulu doktora tezlerini yonetmi~; Cemaleddin ~-~eyyal de, Hasan Ernin Abdulmecid'in "Sel~klular Doneminde lrak Tarihi ..,1~1 .,r-ll ..,1 ,jly.ll e..P' adlt doktora tezine ve es-Seyyid Abdulaziz Salim, Abdullah Salih el-HOmeyli'nin "Selc;ilklular Daneminde Musul

EmirliAi ..,>~1.>--ll ~ J-_,.!1 •.J..!" isimli doktora tezine nezaret enni~lerdir. 7 Fethi Abdulfettah, 2008'de Ayn-~ems Oniversitesi 'nde Fethullah Abdulbaki lbrahim'in "Kurulu~undan Gazneli Mahmud Dtsnerni Sonuna Kadar (948-1046) Gazneli Devleti'nin ldari ve Askeri Sisterni .;_,;jiJI • .,...... * W.;;... ~~ j;.. ~jiJI <.l.,t>ll ~J <u~>')ll ,.Ji.lll" b~hkl1 doktora,.

516 TALID, 8{15}, 2010, S.M. Seyyid

Tiirk OsmaolJ Tarihine iu~kin (:~maJar Osmanh taribi, belk.i de dtinyarun en kortl k.ara propagandasma maruz kalnn~tlr.

Bu kara propaganda akuru ~ok erken donemlerden beri Osmanh dil~maru ve yeni

emperyalizm taraftan miist~rikler marifetleriyle siirdtiriil.mil~tiir. Ha~h Avrupa ile

Osmanh arasmdaki eski dii~manhgm ve fikri sav3!1m sllnnesi, Osmanh Devleti'nin

kimliginin silinmeye ~ah~J.l.mast, ~itli vilayetlerde milliyet~ili.k aktmmm ve

bagunstzhk talebinin yaytlmast ve bu vilayetlerin Avrupa'run siyasi, iktisadi ve

i~timai ge~melerinden dogrudan etkilenir bale gelmesi, bu mtis~riklerin. Osmanh

taribi ve medeniyetini vilayetlerin balklan nezdinde kara propagandaya maruz

bttakmalanrun onemli sebeplerinden bazJ.lanyd!. XIX. yiizythn h3!1lannda

FranslZlann. ardmdan Ml.str Valisi Kavalah Mehmed Ali P~ ve hanedamrun ve

1882 yilinda stsmilrgel~tirilmesinden itibaren de ingilizle~ etkisi aJt:Ulda bulunan

MlSlr, bu propagandarun Ortadogu'daki en mi.ihim merkezlerinden birisi ba.J.ine

ge~tir.

Btsylece XX. yiizythn ilk ~yreginde Ml.str'da basm Osmanh Devleti'nden

bagunstzhk ve Avrupa medeniyetine baglanma ~agnsmda bulunurken; Avrupah

milste~ciklerin akademik nezaretinde kurulan Ml.str (sonraki isimleriyle Fuad el­

EvveVK.abire) Universitesi'nde ise lngiliz ve FtanslZ bocalar verdi.kleri dersler ve

seminerler ile telif ettikleri eserlerde Osmanb'nm taribine, medeniyetine ve Ml.str ile

diger Arap illkelerinde uyguladt&J nizama ~~ "geri ~ltk", "istibdat", "somilrii"

gibi iddialart yaymt~lardtr. Bu §ekilde bakikate mugayir iddialarla ge.rek ilmi

~vrelerde gerekse Osmanh'run idaresi altmda Y3!1~ vilayetlerin halklan arasmda

Osmanh'ya kar§t derin psikolojik engeller meydana getirmi§lerdir. Mtsrr'm ilk

akademik tarib~ilerinden Ahmed izzet Abdulkerim (1908-1980)'in talebesi olan Rafif

Abbas (1939-2008), i.ilkesindeki tarih talebelerinin Osmanh Devleti, tarihi ve

medeniyetine bakt§lanrun nasll degi~tigini ~u sozlerle anlat:Dll~tu: "1950'lerin

sonlannda biiyilk bocalanmtztn derslerinde M.tstr ve diger Osmanh cografyasmm her

alanda irtid' ve geri kalmt~ltk i~inde y3!1ad!guu dinler, ardmdan kiitiiphaneye

gi.rdigi.mizde Avrupa kaynaklannda aynt iddialann mils~riklerin soyledi.klerine

dayanarak tekrarland!&Jru gorllrdiik."8 Avrupa'daki Liverpool, Londra ve Sorbonne

iiniversitelerinde yiiksek tahsil goren Ml.str' tn ilk akademik tarib~ileri, orada

ogrendikleri fikirleri gerek ilniversitelerde verdikleri dersler, gerek yonettikleri

akademik tezler gerekse lise ve orta okullar i~ telif ettikleri kitaplar yoluyla

yaymt§lardtr.

Nastlsa, Mtsrr ilniversitelerinde Osmanh taribi ve medeniyetiyle ilgili incelemeler

ve gerek Mtsrr ve diger Arap iilkeleri gerekse Avrupa devletleri ile ili§kilere dair

tezini ve Ahmed AbduiT3Zik Ahmed, 1981'de Ayn-~ms Ooiversitesi'nde Mahmud Rizk: Selim'in "Tolunogullan: Dooeminde Mlstr Toplumu ~_,1_,1.11 ¥ .si cSy...JI ~ .. adh doktora tezini yooetmi~tir.

8 RaQf Abbas'm, Nelly Hanna'run 0STTUllllt MISir Toplumunda Orta Smifzn Kiilti1rli U....._,;..ll ~ ~ ~"W..II .;-- .si ~'.si adh eserine yazdJgJ ilnsoz, Kahlre 2003, s. 3-5.

M.Jsrr. 'Oniversitderinde Osman.IJ T'urk Tarihi Yazuru 517

akademik ~tmnalar ~ok Slllll'h olup, ~ogu ~ ve dagilina di:inemine

odakl~tn". Bu incelemelerde Osmanh'nm son di:ineminde yaptlan reform

giri~imleri, devletin yllalt~ sebepleri. saltanatm ve hilafetin ytlahp yerine Tii.rkiye

Cumhuriyeti'nin kurulmast gibi konular ele ~tn".

Ezher 'Onitersitesi Usulu'd-Din Fakilltesi'nde yaztlan Ali Ali Efendi'nin ilk

fetibleri tetkik ettigi 1933 tarihli "Kurulu~ Doneminde Osmanltlar ~ ..} wJ;!l\..WJI

~...;1:1' ve Sillim Ahmed er-Re~idi'nin 1949 tarihli "Siyaseti, Sav~lan ve Futuhatt ile

Fatih Sultan Mehmed .ub.foJ ~J..?- ·~ ·~"\ill wU:J...II" b~likh doktora tezleri,

Osmanh Devleti'nin kurulu~ ve yiikseli~ donemine ait ilk ve son incelemelerdir.

Buounla beraber Mtstr' to diger universitelerinde devletin yllah~ donemi ve yeoi

TUrkiye Cumhuriyeti'yle ilgill ~itli ~~malar ortaya konmu~tur. Bu baglamda

1965'te Muhammed Abdullatif el-Bahravi'nin "Sultan ikinci Mahmud Doneminde Osmanh Reform Hareketi ~WI .)_,...,.... pU:J..JI ¥ ..} ~w.JI r:..~'ll -.s_p." ve 1981 'de

Nahid ibrahim ed-Dusukl'nin "Sultan ill. Selim Doneminde (1789-1807) Reform <;:abalan ve Ban Avrupa'run Etkisi y.ftll _;IJ <!.lUll ~ wU:J...II ¥ ..; r:..~'!l w'iJh..

~ c.r..JJ.Jlzl" b~l.tkh tezlerinde, Avrupa men~eli tslabatlann Osmanh'nm ~i:ikii~ilne

nasil sebep oldugu i~le~tir. Osmanb Devleti'nin ve son isHim Halifeliginin ~.

bu yllalt~ta Donme Yabudilerin rolii ve modern Ttirkiye'nin dogu~u, Mtstr

Universitelerinde en ~ok inceleoeo konulardandtr. 1995'te es-Seyyid Fuad Halil, "Sultan ll. Abdiilhamid Doneminden Osmanh Devleti'nin. Sonuoa (1876-1924)

Donme YabOdiler ~WJI ~~~~~._.A ~WI ~I ~ c,JU:J...!I ¥ ~ ~~~ .)~" b~l.tkh

doktora tezini tamamlarken; 1992'de Siimeyye Vehbe Menavi, ''Mondros Mutarekesi'oden (1918) Halifeligin Kaldmlmasma (1924) KadarTilrkiye ~ ~ l.fo_ji

t>1924 t'l&.. ~~ ~w!J t>1918 t'l&.. W"JY-"" b~l.tkh tezini y~ttr. AY?ca 1988'de

Teha.nl Muhammed ~evk! ''Modern Tii.rkiye Devleti'nin Dogu~u (1918-1938) ~Y r.t.:J ~~ lfift',9 1989'da es-Seyyid Htiseyin Osman et-Tannubi "TUrkiye'de Kemalizm Hareketi ve Uiklik (1918-1938) l.fo_ji..} """'Wa.!IJ ~IAS.ll -.s,;=J1"10 ve 1978'de Hilmi

Ahmed Abdullah "Osmanh Hilafetinin ilgast (1924) ~w.JI ~~ .l.fo." konularmt

~~mt~lardtr.

Mtstr Universitelerinde Mtslf-Ttirkiye ili~kilerine dair inceiemelere ~ok onem

verilmi~tir. Bu incelemeler Kahire 'Ooiversitesi'nde b~l~. Ezher Uni­

versitesi'nde devam e~tir. Kahire Uoiversitesi'nde 195l'de Ahmed Abdurrabim

Mustafa, once Fuad ~iikri.i. sonra Ahmed !zzet Abdulkerim'in d~manhgmda "Htdiv ismail (1863-1879) ve Bab-1 All ile ~kileri ~WI y4}4 ~J J.l.:-1.......! ~~I" konulu

yiik.sek lisans tezini,ll 1955'te Muhammed Rif'at Rarnazan da ~efik Gurbal

dant~manhgmda ''Mtsrr ve Osmanh Devleti: iki Taraf Arasmdaki Siyasi ili~kilere Dair Tarihl Bir inceleme ~.;hll ~ ~~ ..:.I£:Wl ~...;U ~ly :"""~I ~~IJ ~" adh

doktora tezini hazrrl~tn". iskenderiye Universitesi'nde Ahmed Ahmed el-Hitte,

9 Minye Oniver.;itesi Edebiyat Faldlltesi' nde Mahmud Hihru'nin daru~manl!~nda doktora tezi olarak yap1lnu~br.

10 lskenderiye 'Oniver.;itesi'nde yllksek lisans tezi olarak sunulmu~tur. 11 Bu eser, Daru'l-Mafuiftarafindan 1967'de yaymlanau~or.

518 TALlo, 8(15), 2010, S. M. Seyyid

1968'de Muhammed Abdulmun'im er-Rfud'm "OsmanWann Mlsu'1 Zapll ve Osmanh Doneminin B~langxet ~ ~w...ll ~~ F-' _,......] ,,.;t..Wt _,_j>JI" adll ytiksek lisans tezini; Ayn-$ems 'Oniversitesi'nde Cemal Zekeriya, 1980'de Ali lbrabim AbdullatiCin "MlSlr'm Tiirkiye ile ili~kileri (1882-1914) l.fo.fo. J'-A" ~., konulu doktora tezini ve Ahmed Abdurrahim Mustafa, 1998'de Siimeyye Vehbe el­Menavi'nin .. 1923-1961 Ytllan Arasmda Mlsu-Ttirk ili~kileri ~ ~.ftll ~I..:.IDWI

1961-1923 ._....tc." b~hld1 doktora tezini; Ayn-$ems 'Oniversitesi Klzlar Fakiiltesi'nde Yunan Lebib Rizk de, 1992'de Emel Muhammed Febmi'nin '1ngiliz t~gali

Doneminde (1911-1882) Osmanh-M1su ili~k:ileri ~~~ ¥- ~ ~~ ~~ ..:.\i::WI

(1882-1911) ..,.U.._yll" isimli yUksek lisans tezini yonetmi~lerdir. Ezber 'Oniversitesi Arap Dill Fakiiltesi'nde Muhammed Abdulaziz e~-$innav1, 1975'te Hiiseyn Muhammed el-Huneydi'nin "Hldiv ismail Doneminde (1863-1879) Osmanh-Mlsu ili~k:ileri ~L.....! cS~I .l&"" ..} ~~ ~~ ..:.\i::WI" adh yUksek lisans tezini ve

1980'de es-Said Rizk Haccac'm "I. Abbas Doneminde Osmanh-M1su tli~k:ileri ..:.\i::WI

J}il c..>'4t-~ ~ ~"w...ll ~I" b~hkll doktora tezini yonetirken; Mabmud Salib Mensi de, 1978'de Muhammed Ali Hiille'nin "Muhammed Said Doneminde (1854-1863) Osmanll-Mlsu lli~k:ileri ~ ~ ¥- ~ ~~ ~~ ..:.IDWI" adh yiiksek

lisans tezine ve Faruk. Cemil <;avu~'un "II. Hldiv Abbas Hilmi Donemincle (1892-1914) Osmanh-Mlsu ~eri ~Ull ..,.-h c..>'Y.:. c~~l ¥- ~ ~~ ~~ ..:.\DWI"

b~hkll doktora tezine nezaret etmi~tir. Mlsu'm muhtelif ilniversiteleri, Tiirk-Arap ili~erine onem vermek:le beraber,

genellikle XIX. ve XX. yiizyilin ortalanna ait meselelerle ve oz~llikle Hicaz ve Korfez bOigesine ili~kin konularla ilgilen.mektedir. Nitekim Tevfik Ali Berv, Arap ~ll.rmalan EnstitUsU'nde 1960'ta "Osman.lJ. M~rfitiyet Doneminde (1908-1914) Araplar ve Tiirkler lol"'1k.ll ISJ .. ;i···~ll ~~ c} &JiliJ yy.ll" ve 1965'te "Birinci!. Dtinya Sav~1 Esnasmda Araplar ve TUrkler ..)}il 4JW1 y..rJI ~~I &_ftll_, yy.ll" b~hkll

konulan yUksek lisans ve doktora tezi olarak ~llrm1~;12 Hayam Abdu'~-$afi'i, 2009'da "1945-1967 Doneminde Tilrk-Arap ~kileri ~ t.. >jiill ~ ~_pll ~p1..:.mw1

?1967-1945" konusunu doktora tezi olarak tetkik etmi~tir. 13

Aynca Necat Abdulkadir el-Casim 1976'da "OsmanWar ve Arap Yanmadast'run Kuzey Bolgesi (1840-1909) y_pll oy_?.. ~ c).....:.J 0~1", Faik Bakr es-Savvaf 1974'te "Osman.lJ. Devleti ile Hicaz BO!gesi lli§kileri (1886-1916) ~..J-lll ~ ..:.\t:WI

j~l ~lJ ~l...WI", Abdulaziz bin Abdurrahman e~-$uayl 1988'de 'Thsa BOI.gesinde Osmanh Varhf;I (1871-1914) ~1.....:..)'1 u.bl.. ~ ~L..WI .l..P-")1" ve Mastur Muhsin el-Clibiti 1985'te "Suud Hanedant'run Osmanh Devleti'yle tli~kileri (1891-1918) .l~ Jl ~ ~"\..WI ~A" b~hkh tezleriyle Osmanh-Hicaz ili~kilerine odaklaniCken; Maciel Ali en-Nairni 1989'da "Osmanh-Umman lli~kileri (1871-1914) ~L.a.ll ~\.oWl ..:.\i::WI" ve 1993'te "Kuveyt ve Osmanh Devleti ·(1869-1914) ~w...ll ~..J-liiJ ..::....fill", Muhammed AbdullaUf al-Bahravt 1954'te "Osmanlllann Adeo' i Fethi 0.lt. ~w..ll ~". Faruk. Osman Abaza 1966'da "Yemen'de Osman.lJ. Hlikimiyeti (1872-1918) ~~Wall~~

12 Tez, Ayn-~ems 'Oniversitesi'nde Ahmed lzzet Abdulkerim'in nezaretinde yaptlnu~or. ll Tez, Ayn-~ems Oniversitesi'nde Adil Hasan Guneym nezaretinde yaptl.tru~or.

Mlstr Oniversitelerinde Osmanh T'urk Tarihl Yazuru 519

~I" ve es-Seyyid Mustafa Salim 1968'de "Yemen'in Osi'Illliil1lar Tarafindan tlk Fethi (1538-1635) t)o,!ll J}JI .;Wa.~1 ~I" b~Wdt tezlerinde Korfez bOlgesini

ar~urou§lar<hr.

Osmanh Devleti'nin son doneminde ingiltere, Rusya ve italya ile, XVI. yUzytlda

ise Portekiz ve Balkanlar ile ili~kilerine onem verildigi halde, Fransa ve Almanya ile

ili~lrilerine dair hi~bir inceleme yapJ.lm~ttr. Bu baglamda Osmanh-lngiliz ili§k:ileri

~eryevesinde Yusuf Hi.iseyn Yusuf "1839-1909 Ytllan Arasmda Osmanh Devleti'ne ~~ ingiltere'nin Siyaseti 1... o.foll ~ ~i...WI :U_,.l}l ol;.:l l.fo;..j) ~~ ( 1"1909-1839)''

(2006, Doktora tezi), YusufHasan Arif"II. Me§rutiyet'ten I. DUnya Sav~1'na (1908-1914) Osmanh-lngiliz lli§k:ileri <iJ_,;...ull ~~ ~~~ u.o ~~ ~I.:.\.CWI(l918-1908) .).J'-11 4JI....ll ..,..~1 ~~~ .)!" (1992, Doktora tezi) ve i:brahim Muhammed el-Galban

"Katar Ozerinde Osmanh-ingiliz Rekabeti (1871-1914).).! .)c. ._...Wa.ll .;th:!..>:>ll ua!Ulll"

(1993, Yi.iksek Lisans tezi) konulatiru tetkik etmi§lerdir. Osmanii-Portekiz ili§kileri

konusuflda Ahmed Muhammed Ubeyd 1989'da "Dogu Afri.ka'da Osmanl.t-Portek.iz

<;a~malan Yio...;Sl d~ ~ ~I.)U.Jj:>ll tl~l" ve i:btisam Muhammed Ahmed Sadl.k

1998'de ''XVI. Yi.izyilda Ponek.iz ile isHim Ordulan Arasmdaki {:att§malarda

K.t2.1Jdeniz Adalannm Onemi ~ ~j:>li.J ~'II c.S.,ill ~ t 1~1 ,_,5 .J4"" "11 ~~ J.» ~~ rl6 u.foll" konulu yUksek lisans tezlerini tamamlanu§lar<hr. Aynca Muhammed Sabn

Yusuf "Avrupali Bi.iyi.ik Gi.i~ler ve Karadeniz ile Bogazlar Ozerinde Osmanli-Rus <;all§malan (1833-1878) d,;.w...II.J :l.JY"JI ~I .)c. .;Wa.11 ._.....J.)I f::I~I.J ~.JJ.J"JI c.S_,ill"

(1997, Doktora tezi), Necla Hasan Muhammed "Osmanh Devleti'nin Balkanlar'da Suplara K~t Siyaseti (1326-1456) y~l •\.;.:l ~~ ~ ~t...WI :U_,.l}l ~~" (1999,

YUksek Lisans tezi) ve Silim Abdullah ez-Zenati "Osmanli'nm Trablusgarb ve Barka

Vilayeti'nde ltalya'run Somi.irgeci Arzulan (1881-1911) ~~)'I ~t......u...YI tl...l:.'-11

~I'Jy..J yy.ll uJilfo ~Y.J" (1997, Yi.iksek Lisans tezi) konularuu incelemi§lerdir.

G6riildiigii iizere MJStr iiniversitelerindeki tarih bOliimlerinde Osmanlt ve TUrk

tarihine dair yaptlan tezlerde Osmanh'nm son donerninde ortaya ~an Batthl~ma

veya modemle§me, l;iark meselesi, devletin yilali§ sebepleri ve Tiirkiye

Cumhuriyeti'nin kurulu~u konulan ara§llnltrken; Kahire Oniversitesi Siyasal

Faki.iltesi'ndeki tezlerde modem Tiirkiye Cumhuriyeti'nin demokratik geli~irni ve

siyasi partiler sistemi ile laiklik ve din arasmdaki ~att~malar tetkik edilmektedir.14 Bu baglamda 2003'te Kemal es-Said Habib ed-Dusuki "TUrkiye'de tsHim ve Siyasi

Partiler: Refah Partisi (1983-1997) (1997-1983) o\i.)l y~ ve Ahmed Ebu Zeyd e~­

$erif "Tansu <;iller Hi.ikiimeti SiraSmda Refah Devletinin Krizi ~ ~~ o\i.)l :Uy ~jl

J.:?.~· konulatiru ~mt§lar<hr.15

Mlsu Universitelerindeki Do~u dilleri bOlilmleri 16 de Osmanli ve Turk tarihi

ya.zuruna katbda bulunmaktadu. Bu boli.imlere bagl.t TUrkoloji ana bilim dallarmdaki

•• Kahire Universitesi Siyasal Bilgiler FalcilJtesi'nde 1990-2009 }'IUan arastnda bahsi g~n konularda sadece dort yUksek lisans tezi yaptlnu~br.

"Ayot fakiiltede 2002-2003 ytllan arasmda sadece bu iki doktora tezi yaptlrnt$ttr. 16MisU" iiniversitelerinde ilk Dogu diUeri boliimii Kabire 'Oniversitesi Edebiyat Faktlltesi'nde kurulm~

olmasma ra~en Tiirkoloji ana bilim dah a~lmanu~r. Ilk Tiirkoloji ana bilini dalt, 1950 }'lhnda eAitim hayattna b3$1ayan Ayn-$ems Oniversitesi Dogu Dilleri Bolilmii'nde kurulmu~r. Dalla sonra -o

520 TALID, 8(15), 2010, s. M. Seyyid

~tmnactlar, TUrk kaynaklanna ve <>zellilde edebt eserlerine dayanarak. TUrk

miiverrih ve ediplerin gozUyle TUrk tarihini ele almaktachrlar. Ote yandan TUrk tarih

kaynaklan, Osmanh devri ~tumalan i~in orijinal ve mufunr malzemeler olarak ~ok

onemli oldugtmdan dolayt baZI belli b~Wan akademik tezler balinde Arap~aya

tercUme edilerek tetkik ve ne~redilmi~tir. Nitekim XIX. y\izyilin ~ok onemli bir

tarib~isi ve devlet adanu olan Ahmed Cevdet P~a·nm Ma'razAt't17 ve Tarih-i

Cevdet'inin ikinci cildi,'8 XVI.-xvn. yiizytl tarih~ilerinden Selanikl Mustafa

Efendi'nin Tarih-i Selanikt'sinin birinci cildi19 ile tbrabim P~evi'nin Tarih-i Pefevr'si,20 Osmanh ulema ve tarih~erinden Kat:ip <;elebi'nin Tiir/cfe Fezleke'si'nin

birinci cildi,21 tbrahim Mliteferrika'run UsCilii'l-hikem fi ni'l11mi'l-iimem'i,22 son

donem Osmanh tarih~ilerinden Mustafa Nun P~a·nm Netayicu'l-vukullt'J., 23 Ahmed

Vast.f Efendi'nin Mehdsinii'l-itstJr ve hakilikil'l-ilhbtJr't,2A Darendeli izzet Hasan

Efendi'nin ZiyantJme'si25 gibi taribi kaynaklar tetkik edilerek Arap~aya tercilme

edilmi~; bOylece Tlirk~e bilmeyen MlSlrh ve Arap akademi.k tarib~ilere orijipal Osmanh kaynaklanwn bazt.lan sunulmu~tur. Bu istikamette, kendim de, K.atip

<;elebl'nin Arap~a olan Fezleketii akvali'l-ahytJr fi i/mi't-tarlh ve'l-ahbtlr JI.,SI ~ .).¥..'-JI.J f:'...;Ull ~ .} J~"JI adh klymetli eserinden "Tevarihu millfik:-i Al-i Osman f:'...;l.f>

~ Jl" bOIUmtinii tetkik ederek yayma bamlachm ve bu ~ah~ma TTK tarafindan

2009'da bas!ld.L

Filbakika Osmanh Devleti'nin tarih ve medeniyetini lsllim ve ozellilde Arap

iilkelerinde ve MtislUmanlann goztinde kotillemeye ~~anlar, Mtsuh tarih~erin

Ttirk~e yazllnu~ olan OsmanlJ tarihi kaynaklannt kullanamamalaruu istismar ederek "Osmanh Devleti s6mlirgeci bir devlet; taribi, Arap iilkelerinin modem taribinin

karanbk bir devresi; medeniyeti de Araplar i~in gericilik medeniyeti" gibi iddialar

TUrkoloji bl>IUmU suastyla 1987'de Ezber Universitesi DiUer ve Tercllme Faki.lltesi'nde, yine aynt ytl Asy(lt Oniversitesi'ne ba~ Subac Edebiyat FakiJitesi'nde ve J994' te Hulvan Oniversitesi Edebiyat Faki.lllesi'nde a~~; ardmdan MJSLr'ID di~r Universitelerinde de Dogu dilleri MIUmleri kurulmaya b~lanrru~llr.

17 Bu maruzat, Macide Salah Mahllif taralindan 1983'te HUseyin Mucibu'l-Masn'nin nez.aretinde bir

doktora tezi olarak ~ya tercllme ve tetkik e~tir. 18 Usama Muhammed Abdurrahim Em!n. Ezher O'niversitesi'ndelci Diller ve Tercllme faidlltesi

TUrlcoloji Ana Bilim Dah'nda bu cildi doktora tezi olarak Ara~ya terciime ve tetlcik etmi$1ir. 19 Bu tarib, Ahmed Hanefi Abdurrahim lllrafindan Seyyid Muhammed es-Seyyid nezaretinde 1998'de

y!lksek lisans tezi olarak Ara~ya tercllme ve t.ellcik edilmi~tir. 20 Bu larihin il<i cildi, Nas1r Abdurrahim Hllseyn tarafmdan Seyyid Muhammed es-Seyyid'in

nezaretinde 1998' de yUksek Jisans tezi olarak Ara~ya tercUme ve tetkik edilmi~lir. 21 Ahmed Ali Ahmed el-Nadl, bu cildi 2007'de yUksek lisans tezi olarak Muhammed Heridi

nezaretinde Ara~ya terciime ve tetkik etmi~tir. 22 Tank $ihab Ahmed, Ayn-$ems O'niversitesi'nde Macide MahiOf nezaretinde yUksek lisans tezi

olaralc tercUme ve tellcik etmi~tir. . 23 Bu eser, Ezber Oniversitesi'ndelci Diller ve Terciime Faldlltesi TUrkoloji Ana Bilim Dah'nda Hazim

Said Muhammed taraftndan Arap~ya tercUme ve tel.lcik edilmi~tir. :u Mustafa $evki Mustafa, Ezber'in lUrkoloji'sinde bu eserin ancak birinci cildini yUksek lisans tezi

olaralc Ara~ya tercllme etmi~tir. 25 Cemal Sait Abdul~. Ayn-$ems Oniversitesi Edebiyat Faki.lltesi TUrlcoloji Ana Bilim Dah'nda bu

eseri yllksek lisans tezi olarak Muhammed HaJb nezaretinde 1997 y!lmda ele almJ~r.

Mmr Onivenitderinde Osmanh Turk Tarihi Y= 521

ortaya koymaktacb.rlar. Buradan, Osmanh Devleti'nin tarih ve medeniyetinin ana

kaynaklanru Arap~aya terciime etmeleri i~in. Tiirk~yi ve ozellikle Osmanl.lca)'l iyi

bilenlere ve gerek Mtsrr'daki gerekse diger Arap Ulkelerindeki TUrkoloji hocalanna

bir ~agnda bulunuyorum -ki boylece b~ta tarih~iler ve ~t:umaCJ.lar ol.mak Uzere

biltiin Mils!Umanlar bu kaynaklan Arap~a olarak temin edebilsin ve Osmanh-lslim

tarih ve medeniyetinin ge~kleri Arap~a bilen hetkese gosterilebilsin.

Diger taraftan MlSlr' daki Tii.rkoloji ana bilim dallan hocalan, Mlsrr ve Arap cografyas1 Osmanh Devleti'nin ~ok tinemli ve stratejik bir btilgesi oldugundan ve

tarihi de kendi modem tarilllerinin mlihim bir par~1 saylldl~dan dola)'l, ytl.ksek

lisans talebelerini gerek Osmanh tarih ve medeniyetinin kaynaklanru Arap~ya

terciimeye gerekse bu konulan ~tlrmaya ~vik etmektedirler. Bu sebeple

TUrkoloji'deo mezun olanlar, TUrk ve ozellikle Osmanh tarihiyle ilgili yilksek lisans

ve doktora tezlerini gerek tari.hi gerekse edebi a~tdan orijinal Tiirk kaynaklanna

dayanarak ele almaya ~~maktacb.rlar.

Bu 6agiamda Mlsrr i.iniversitelerinde · yapllan yi.iksek lisans ve dok.tora tezleri

~unlardrr: Makrem Abdulfettah ''TUrk Kaynaklanna Gore 1878 Berlin Koogresi'nden 1904 Entente Cordiale'e Kadar Mlsrr-Ti.irk ~eri ~Y. yoj.)o ~ ~jill.t,~l ~~

1904 1#.:~_,11 cj\i_,ll csh.J 1878" (1982, Doktora tezi}, Ahmed Muhammed Ahmed ''TUrk

Kaynaklan l~tgmda ill. Selim Dooeminden Abdulaziz Dooem:i.ne Kadar Osmanl.l Reformu ~jill y~l .. ~ ~ j!ja.ll ¥- ¥ csh .!JWI ~ ¥ o- .. 1~1 ~L.WI wi.::..::J,..,a'jl"

(1981, Yiiksek Lisans tezi}, Tevfik Hasan Fevzi "Ti.irk Kaynak ve Belgelerinin

Goziindeo ll. Bayezid ve I. Selim Doneminde Osmanh-Safevi Sav~lan ~.U,JI ~J

J}-11 ~.J ..,lUJI ~~~ ¥ ..} ~"'L..li...J ~~I ~I ti_,..J} ~jill ~lj' (1987, Yiiksek

Lisans tezi) ve "1520-1622 Yillan Arasmda Osmanh-Safevi Sava§lan ~~ f:1~1

r1566-1520 ~ L. •.foil ..} ~.,o......ll" (1992, Dok.tora tezi}, Si.inya Muhammed Said

"T\irk Kaynaklanna Gore Yenir;eri Ocagt'run Kurulu~u ve Osmanh Devleti'ndeki RolU ~jill yt.....JI J)l..;. 0.o ~"t...WI '-l_,lll..} t.AJ.J.:IJ 4-'t!.l '-D~'II 4..9.)'' (2004, Doktora

tezi), Vefa Ahmed Kutb "Ahmed Cevdet P~a·mo Tezdkir'inde Reform Fikri ofo ~ W.:~_,... ~1 .;SI~ ..} c.~'ll" (1995, Yi.iksek Lisans tezi) ve "XVlll. YUzyllm

B~langtcmda A vrupa' daki Osmanh Sefaretlerinin RolU ve B~ma Hareketine Etkileri ~~ ..,.......foil ~.?- ~ ll.yiJ r18 !).;ill ~ ~ 4JJ.JI ~ ~~ wlfo..JI J.J.l "

(2003, Doktora tezi), Ahmed Haneti Abdurrahim "XVI. Asnn tki.nci Yansmda Hab~

Eyaleti ve Osmanh-Portekiz c;at1~maJanndaki Ehemmiyeti f:l~l ~ ~I.J cfo.:..ll '-.1\,!l

r16 u.;ill 0.o ._..lWI ~~ ~ ~_>.1)1 ._..l~l" (2008, Doktora tezi), Tank Abdulcelil es­

Seyyid "XX. YUZ)'llm ikinci Yansmda Modem Ti.irkiye'de lslamt Hareketler .:.15~1

r20 u.;ill tJ.o ~~ ~~ ~ •->'""la.JI I:!SJi ~ ~11" (2000, YU.ksek Lisans tezi) ve

"Tiirk Kayoaklan ~1gmda Modern Tiirkiye'de Asken Miiessesenin Siyasi ve l~timai

Rolii ~jill yt......ll "~ .} o ->'""lo.Jl I:!SJi ..,S .t,....fi-JP ...... :,.Jl .rl..l;.'iiJ ..,-.~1 J_,lll" (2005,

Doktora tezi).

Aynca Ttirkoloji ~ttn:nacllan, yi.iksek lisans ve doktora tezlerinde ban Ti.irk

fi.kir ve ilim adamlanmn hauratlanru Arap~aya tercUme ederek gi.incel meselelere

dokunduklan gibi, Turk~ edebi kaynaklan Arap~aya ~evirip kullanmak suretiyle de

522 TALID, 8(15}, 2010, s. M. Seyyid

Tiirkiye'nin i~timai, fikri' ve tarihi meselelerini ele almaya ~all~JJU~lacdrr. Bu

baglamda Ahmed Seyyid Sruih "Hahratl I~J&"Jnda R1za Nur'un Kemalist Devrimin Olaylanna BakJ~1 ve Hauratmtn Oc;i.inci.l Cildinin Arapc;aya Terci.imesi .;.i> W:.J ~.;

~ allll ~Y.-Jl 4.;:; t:" •4:ilfo ~ 0.o ~1 >.;fol <!..l.l:>.Y" (2007, Yi.lksek Lisans);

Miyade Ahmed Muhammed, ''Zeki Velidl Dogan'm Hai:JratJ'nm Tarihl Analizi ve

Rusya'da Y~ayan Ti.irkJerle tlgili Boli.imi.in Arapyaya Terciimesi .s¥_, .?j ulfo

~.,!.._,J ~~_jill y~ ~~ .. Y.--]1 4_,:; t:" :i}Jl,; ~...;~ ~1.;~ w~.,b" (1999, Yi.lksek

Lisans tezi) ve '1sa Yusuf Alptekin'in 1926-1996 Yillm Arasmda Dogu Tiirkistan

Meselesindeki Rolii ve Hliuratmm Tam Metninin Arapc;aya Terci.imesi u...~ ~ .;~

~l.fo.J J..\Sll ~1 4.;:; t:" •rl996-1926 ~ L. >foll ~ ~_,.:.11 w~::....S_,:; 4.oi ~ uP:i ..,..n ~.;.all" (2005, Doktora tezi); Ahmed Sami Abdulfettah, "Kac;an T1ca'nm Hayat

Hikayesi ve XIX. Yi.izyllm tkinci Ymsmda Rus-Azeri <;a11~mas1 -Hatlratmm Seyil~ Boliimlerinin Arapyaya Terci.imesi ile Birlikte- .s.JJ~I f:l_,....ll_, ~ <J4-Il>.»o

~lfo 0.o ul.;~ 4.;:; t:" r19 w.fol0.o ..,.;Wl u......;Jl ~ ..r'-')1" (2006, YUksek Lisans tezi)

konulanm ~tlrmJ~Iardlr.

Aynca Azze Abdurrahman es-Savl, "Ziya Gokalp Edebiyatmda Milliye~ili.k

yli ~_,s \:..:.. ..,..~1 ~~_,ill" (1977, Doktora tezi); Seniyye Muhammed Mustafa, "Yakup

Kad.ri'nin Romanian I~1gmda TUrkiye'de Toplumsal Hayat 0.o 4Sy ~~~)'I ol:!o-11 .s.Joli ..,..~ .:..~.; ~ .. (1983, Yiiksek Lisans tezi); Hamide ibrahim ivazullah, "Faruk

Nafiz'in $iirlerinde Anadolu :»u l3_,.;ts ~ ~ J_,w.UYI" (1992, Doktora tezi); Ahmed

AbduUah ibrahim, "lnsanl!gm Dirili# AdlJ Eserinin l~1gmda Sezlii Karakoc;'un Medeniyet Soylemi ~l....j)'l .. ~! y\jS ~ 0.o ~_,i •.ft ..,-iiY.. ~ cs.JI ... ...,.)I yl.hi.ll" (1997,

Ytiksek Lisans tezi); islam Muhammed Salih, "Sait F'aik'in K.tsa Hlkayelerinde Tasvir

Ettigi Toplumsal Hayat ·~• ~ ~ ~ts ~ IA.;.J'o"':! L.S ~~)'I o\,!:JI" (2004,

YUksek Lisans tezi); Abir es-Seyyid Si.ileyman, "Kemal Tahir'in Devlet Ana Eseri

~1gmda Ttirkiye'de Toplumsal Smlflar ~u. ~ r~' ~~~ ~ 0.o ..,Sfll ~~ u\i,l.b"

(2004, YUksek Lisans tezi) b~IJkJJ yal1~malan yaprru~lardlr.

Goriildi.igi.i Uzere M1srr Universitelerinde TUrk tarihi yazuru, Osmanb'dan onceki

TUrk dev1etlerinin tarih ve medeniyetleri ile Osmanl! Devleti'nin genel tarihi ve medeniyetioe dair incelemeler olmak i.izere ikiye aynlmaktadrr. Bu ince1emeler, d.aha

once i~aret ettigimiz sebeplerden dolay1 s1mrh o1up larihsel gerc;ekJerle de

bagd~mamaktadrr. Osmanh doneminde gerek Mlsrr gerekse diger Arap vilayetlerinin

tarihlerine -ki Osman!J Devleti'nin ~ra tarihinin c;ok onemli bir par~ast sayt!J.rlar­

dair yaptlan alcademi.k incelemeler ise c;ok daha aynntth bir ~kilde ele ahnmaktad1r.

Osmanh Donemi M1s1r Tarihi Yaznru M1S1r ve Arap toprakJmrun tarihi, Osmanh idaresine girdigi 1516 ydmdan beri

Osmanh ~ra tarihinin yok onemli bir parc;asmt o1u~turmu~tur. TUrk tari.h.iJ, mill1 tarihinin miihim bir devresini te~kil ettiginden dolay1 MJsrr Universite1erinde yapllan

akademik ~urmalarda, Osmanb doneminde MJsrr ve Arap Ulkelerinin siyasi,

ic;timai, iktisadi, idari, askeri ve ilml tarihi aynnlllanyla ele almmaya yab~ilffil~lll".

Yavuz Sultan Selim'in Mercidablk zaferi (1516) ile b~laYJp devletin Birici Dilnya

Mmr Uoiversitderinde Osman.IJ 1\lrk Tarihl Yazuru 523

Sav~t'na (1914) katllmasma kadar sllren Mlstr topraklarmda Osmanh donemi,

FransJ.Zlartn Mlstr'l ~gali (1798) esas ahnarakiki temel devreye ay~ttr.

Ortadogu'da Yeni~g tarihinin, Osmanh Devleti'nin Memltlklularm topraklanru

.zapuyla b~landt&t bilinmekt.edir. Buna ragmen, Kavalah Mehmed Ali hanedaru.ndan

olan I. Fuad'm achyla arulan Mlstr'm ilk Universitesinde ingiliz ve FranslZ

miist~rikler tarafindan yonetilen ilk akademik vah~malarda. bolgede ve ozelli.kle

M.lstr' da Yeniva& tarihinin xvm. asrm sonlan ve XIX. yiizyilin b~larmda FranslZ

i~gali'yle b~lachg,. be~; ~ag,. yukan tiy asra yakl~an Osmanli dt>neminin ilk devresi (1516-1798), Mlstr'm Yeoiyag tarihine degil, Ortayag tarihine baglanrm~ttr.

X:V.-xvn. ytizyillar Osmanli'run gerek merkezde gerekse ~ra.da ytikse~ devri

sayilchgJ balde bu incelemeler, XVI.-XVII. ytizyillan kapsayan Osmanll'nm

M.lstr'daki yonetimini karan.ltk bir devre olarak tasvir etmi~; devletin dag,.lma ve

paryalanma devri sayilan XIX. yiizyili ise, Mlstr'da modem tarihin b~langJcJ olarak

sunmu~tur. Hal boyle olunca XX. ytizy:Jlm son yeyregine kadar M.isJI Universitelerinde

yapilan incelemelerde, Mlstr modem tarihinin b~langtct sayilan XIX. ytizytlda

Kavalah Me.hmed Ali P~a'nm kurdugu modem devlet ve her alanda meydana

getirdigi geli~meler ar~unlmaya yalt~tlml~; Mtstr'm XVI.-XVIII. astrlardaki tarihi ve

bOlgede y~anan siyasi, ik:tisadi, ivtimai, idari ve asken geli~meler tetkik edilmemi~tir.

Genellikle Mlstr tioiversitelerinde bu devre ait yapllan ~tumalar, Osmanlilann

Arap bolgelerini zorla zapt etti.klerini ve Mlstrhlarm Osmanli h!ikimiyetine ~~

viktik.lanru belirtmekle kalmamt~; Osmanli idaresini, MlsJI tarihinin yolsuzluk,

gericilik ve huzursuzluk devresi olarak gostermeye y~IDI~tlr.

Ashnda Mtstr'da Osmanli doneminin ilk devresinin (1517-1798) kottilenmesine

yarchmc1 olan bazt sebepler mevcuttur: Bu devrede, vakalan aynntili tetebbu eden ibn

iyas'm Bedaiu'z-zuhar'u ve el-Ceberti'nin Acayibii'l-asar'• gibi muasJI ve kiymetli

eserlerin bulunroamast, devrin vakalarUll anJatan ancak heniiz yaytnlanmayan

kaynaklarda yerel huzursuzluk olaylannm tasvir edilmesi ve o zamana kadar

~ttrmacilara ayilmayan ~ivlerin malzemelerinden istifade edilmemesi. Boylece

Mlstr Oniversitesi'nde yapilan ve Avrupah miist~rikler tarafindan yonetilen

akademik ~t:trmalar, XVI. ve XVII. ytizyillarda Osmanh 'run dogrudan idaresi

altmda bulunan Mtstr eyaletinin gerici ve karanhk bir devre y~achg,.nt, FransiZlarm

M.lstr i~galinin hem eyalete hem de biittin bOlgeye aychnlt&t ve modem medeniyeti

getirdigini ve Kavalah Mehmed Ali P~a'nm Avrupa medeniyefu?e ayilmt~ modem

MlsJI'm kurulucusu oldugunu ortaya koymu~tur.

Ote yandan 1936'da Mlstr Universitesi Yeniyag Tarihi ldirsiisiiniin b~kanhgma

gelen Muhammed ~efik Gurbal, Osmanll devri M.lstr tari.hinin Mlstr'm modem

tarihinin b~langtCI oldugunu kabul ederek yiiksek lisanS ogrencilerioi akademik

tezlerini bu donem yeryevesinde ele almalan konusunda t~vik etmeye v~mt~tlr.

Yukanda i~aret ettigimiz sebeplerden dolayt Mtstr Oniversitesi'nde yaptlan akademik

tezler, ancak XIX. ytizy!.lda ve ozelli.kle Kavalah hanedaru.run hiikmenigi devrede

Misrr'm ve Ortadogu bOlgesinin siyasi, ik:tisadi, asken vs. tarihini ele ~tlr.

524 TALID, 8(15), 2010, S.M. Seyyid

~efik Gurbal bu baglarnda ~u tezlerin dam$manll~ ytiri.itmti~ttir. Hasan Osman,

"LUbnan Emi.ri ll. Fabreddin bin Maan u~ -»"III"''WI ~ U! ~~ ~" (1934, YUksek

Lisans tezi}; Muhammed Ri.f'at Ramazan, ''Bulutkapan Ali Bey' in Devrimi ~ uk- •J;

~I" (1945, YUksek Lisans tezi); Ebu'l-FUtOh Ahmed Rizvan, ''Bulak Matbaast'nm

Tarihi ~'J.J! ~ t:;..JIS' (1936, YUksek Lisans tezi); Amin Mustafa .A.fifi, "MlSlr'da

Ziraat Toprak:lannda Ferdl MUlkiyetin Yerl~rnesi ~~IJjll c.r"'IJ:IJ ~.fol ~~ Jl.fo..ol

..)MAA" (1936, YUksek Lisans tezi); Ahmed iz.zet AbdUlkerim, "Kavalah Mehmed Ali Doneminde E~tim Tarihi .)t. .l.o.:t.A J-01'- ~ ~~ t;;> .... P' (1936, YUksek Lisans tezi);

Muhammed Tevfik et-Tavil, "Osrnanh Donemi Boyunca Mlsrr' da Tasavvuf ..,i --a~~ ..,.w.JI ~~ u4) ..)MAA" (1938, YUksek Lisans tezi); Ayyad Huneyn Oils, .. Kavalah

Mehmed Ali Doneminde Mlsrr'm Sudan't Fethi c)c. .l.o.:t.A * ~ uiJ_,..Jl c.S~I ~I"

(1939, YUksek Lisans tezi); Ahmed lzzet Abdulkerim, "Kavalalt Mehmed Ali Doneminin Sonlanndan lhdiv Tevfik Doneminin B~lanna Egitim Tarihi ~ ~~ ~..;l:i

~ji * J;IJI ~ ..,Jc. .l.o.:t.A * ftl}" (1941, Doktora tezi); el-Htiseyni Ali Kef, "Rifli'a

RMi' et-Tahtilvi ciJ~I ~~J ~lij' (1953, YUksek Lisans tezi}; Abdiilaziz Yusuf

Rifa'i "Urabi Devrimi'nden Once Modem Mlsrr'da Milletvekilli@ Sisteminin

Geli~rnesi ~\_;alloJfll ~~.,J'"'' ..)MAA ~ r.r.~l tu:.;JI J_,l.j'' (1954, YUksek Lisans tezi).

XX. ytizyilm. son ~yre@n.den itibaren Mlsrr iiniversitelerinde yapilan akademik

~~malar, yanm yUzytldJ.r i.hmiD edilegelen Mlsrr'da Osm.an.lJ.'nm ilk devresini konu

almaya b~lann~tll". Bu geli$me, ~tJ.rmac!.larm Osm.an.lJ. donemini anlatan yazma

kaynaklan tetkik ve ne~retmeleri ve erken donerne ait ~iv belgelerini ~~malanyla

y~anau~tll". Muhammed Mustafa Ziyade, 1960~1962 ytllarmda Osmanh diineminin

ilk senelerini aynntllanyla anlatan ibn iyas'm Bedaiu'z-zuhar fi vekaiu'd-duhUr ~1.1.,1

JJ4.lll ~I.SJ c.} JJ4jll'unu ve Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim, 2003'te

Abdurrahman el-Ceberti'nin Acayibu'l-8sar fi't-teracim ve'/-ahbtir .) }SJI ~

J..~~IJ r.-IJill'liD n~ttikleri gibi; lskenderiye Oniversitesi'nden Orner Abdulaziz

Orner, yUksek lisans ogrencilerini bu donerne ait henuz n~redilme~ yazma

kaynaklan akademik tezler olarak tetkik etmeleri ve yayma bazrrlamalan iyin t~vik

etmeye ~nu~tll".

Nitekim 1982'de ibrahim Yunus Saltab, Yusuf el-Mellevvaru'nin Tuhfetii'l-ahbtlb

bi men me/eke Mrsr mine'l-mii/ak ve'n-niivvab ~_,w1 U.. ..)MAA ~ c)A! y4:>-':ll 4.h:i

yiJlll.iliD yayma hamlayarak 1517-1719 ytllan arasmda Mlsrr tarihini; 1992'de Afaf

Mus'ad el-Abd, Muhammed lbn Ebi's..Siirilr el-Bekri'nin er-Ravzatii'z-zehiyye fi viilati Mzsr ve'l-Klihireti'l-ma'ziyye ~~ o~liliJ ..)MAA •'JJ.} ~jll ~J)I'sini n~re

hazrrlayarak 1517-1660 ytllan arasmdaki Mlsrr vakalar101; 1988'de Isrnat Muhammed

Hasan Fethiilbab, lbrahim lbn Ebi Bekr es-Salibl'nin Ter/Jcimii's-savd'zkfi v/Jkz'ati's­sanaczk ~u....JI .W!J .} ~1_,....11 r.-IJi'liD yayma hazrrlayarak 1658-1660 yillan

arasmda Mlsrr.daki MemJQklu sancaklat1010 yatl$malanw; 1995'te Muhammed Orner

Abdulaziz, Mustafa ~-~afi'i el-Kal'avl'nin Safvetii'z-zemdnfi men tevella a~ Mzsr

min emfr ve sulttJn uu..I....J .»-I u.. ..)MAA .)t. ..)ji ~ ()L.ojll o_,iw,'101 ne~re bazrrlayarak

1517-1773 ytllan arasmda Mlsrr' da cereyan eden olaylan incelemi~lerdir.

MlsU: OniVersitderinde Osmanh lurk Tarihi Yazum 525

Aynca Abduaahim Abdwrahman AbdlllTllhi.m. 1977'de Muhammed el-Burullusi

es-Sa'di'nin Bulagu'l-ireb bi rafi't-tulab yliJ1 ~..>! YJ'il t.Nini, 1978'de Ahmed

<:elebi Abdulgani'nin Avzahu'l-i#lrltt fi men tevelltt Mrsra'l-K.tlhire mine'l-vuzerd

ve'l-bllfllt ~1_, •IJj_,lll)o o_,.\ill ~ ~ji W ul~'jl ~_,l•uu.. 1989'da Ahmed ed­Demir~'m ed-Diirretii'l-musdne fi ahbdri'I-Kinilne ~I J~l ..} ~~ i.)lll'sini,

1997'de Yevmiyllt .ibrdhlm Bin Ebi Bekr es-Sevdlihc ..rJI_,..,!I fo. r,.r.l .:» ~':!"'..>!! ~.!!'yi ve 1998'de el-Ceberti'nin Mazharu't-takdts bi-zevdli devleti'l-Firansis (.)l':!li:ill ~ ~_,ill4ly Jl_,.)!'ini tetkik ederek yaymlanu~tJ.r.

Abdurrazlk tsa AbdlliT3Zlk., 1977'de Muhammed tbn Ebi's-SUI1lr el-Bekri'nin er­RavztJtii'l-me'nlisefi ahbdr MlSri'l-Mahrl2se ~_,_p..o.ll ~ J4:...l ~ ~_,;W14..4_,)1'sini;

Abdulaziz Cemaleddin, 1990'da tsmail tbn Said el-~b'm Ahbdr ehdlt'l-karni's­

sllni ~er el-hicrt 'i~l Y:.,. ~~ u.;i!I..,AAI J~l'sini; Salah Amed Haddi, 2000 yilinda Mustafa tbn ei-Hac tbrahim'in Ttlrihu vekayii Mtsru'l-Kdhire ~ ~\!_, f!o_;l:.

,_,.\ill'si.qi inceleyerek n~retmi~lerdir.

Bu ~ekilde Mls1r Universitelerinde yapllan akademik ~all~malar, Osm.a.olJ. donemi

Mlslf wibine dair bi.r~ok Arap~ta kaynagm tetkik ve n~e katloda bulunmu~sa da;

Mlslf tarihiyle ilgili Tiirk~e yaztlnu~ kaynaklann ~ogu, bentiz yazma balinde olup

Arap~aya terctime edilerek n~re hamlanabilmeleri i~in Tiirkoloji hocalanrun ciddi

gayretlerini beklemektedi.r. Cogu TUrk~ bilmeyen akademik tarih~. Mls1r

~ivlerindeki Arap~a malzemelerden istifade edebildilderi i~in ~ah~malannda yerel

bir gorti~ti aksetti.rmekte, Osmanh Devleti'nin merkez ~ivinde bulunan malzemelerden faydalanmadJkl.an i~in Osm.anlt donemi Mlslf tarihi.ni eksik bi.r ~ekilde

ele almakladlr. Bu vesileyle MlSlf'tn Osm.a.olJ. tarihi ile ilgili T~ kaynak ve

belgelerin Ara~aya ~vrilinesi hususunda ilgililere tekrar ~gnda bulunuyorum.

Osmanb Doneminin ilk Devresine ~kin MlSlr Tarihyazum Ayn-~ems (1 tbrahim), iskenderiye (I. Faruk) ve Kahire (I. Fuad)

Universitelerindeki hocalar, Osm.a.olJ. doneminin ilk devresinde Mls1r tarihyazmuna .

aktif katkllarda bulunmu~lardlr. Bu hocalann nezaretlerinde Mls1r'm ~iv ve muasJ.r kaynak malzemelerine dayanarak yapuan akademik ~tumalarda MisJ.r'm siyasi,

i~timai. iktisadi, asked, idari ve dinl tarihi incelenmeye ~ah~tlnu~tJ.r. Nitekim Ahmed lzzet Abdiilkerim., Ayn-~ems Oniversitesi'nde ~u tezleri yonetmi~tir: LeyHi Abdilllatif

Ahmed, "~eyhu'l-Arab Hernmfun ve Circe Hakimiyeti \.;a.J'I'o ~-'.-~..A y._>..JI ~" (1971,

YUksek Lisans tezi) ve "Osmanh Doneminde Mls1r ldaresi ~~ ..} ~ ..} o).l'jl

~I....WI" (1975, Doktora tezi); Abduaahi.m Abdwrahman AbdlllTllhi.m. "XVIII.

yiizyilda Mlslf'in Ekli Topraklan 18 uJil1 ..} ti_,......JI U.....JI" (1973, Doktora tez.i);

Abdullah Muhammed Azebavi, "XVIII. Yi.izyllda Mls1r'da Fi.lal Hayat ..} ~lo4=-JI

i"18 u.;i!l ..} ~" (1976, Doktora tez.i); Iraki Yusuf Muhammed Yusuf, "XVI. ve XVll. Ytizyllda MlsJ.r'da Osm.anlt Ocaklan i"17-16 ~.)ill..} ..)'J>A..} ~~~ u~}il"

(1978, YUksek Lisans tez.i). Omer Abdulaziz Omer'in iskenderiye Oniversitesi'nde

nezaret ettigi tezler ise ~unlarchr: Semi.re Fehmi Ali Omer, "Osmanh Mlslf'tnda Hac

Emirligi ~~ ~..} ~~ •JI ... !" (1983, Yilksek Lisans tezi) ve "~agt Mis1r'da

526 TALlD, 8(15), 2010, S. M. Seyyid

Urbanlann Osmanh Mls1r Tarihindeki Rolli ~"Wall ~ t:a ... J'I:. ~ c.S~I <~.;>._,II ~..P J~" (1989, Doktora tezi); Zeyneb Muhammed et-Ga.nnam, "XVTII. ASU'da Kahire'de

Ticare(f18 w.fill.) oy.lillo}¥' (1983, Yiiksek Lisans tezi); AfafMus'ad es-Seyyid el­

Abid, "Osmanl.t Kolluk Kuvvetlerinin Mlsoc Tarihindeki Rolli (1517-1669) ~WI J~

_,...,... t:'...J~ .} ~\k.ll" (1983, Yilksek Lisans tezi); Salah Ahmed Heridt, "Osmanh

Mlsu'mda Yukan Mlsoc'm RolO ~~~ ~ .) ~~ J~" (1982, Doktora tezi);

Cemal Arefe Muntas~r'm "XVTII. YUzyilin tkinci Yansmda Ezher Alimlerinin Mls~r'daki Rolleri i'l8 tJ.fill tJ.o ..,lUll .....a.....lll.) ~.) y.j'-jl ~We. J~" (1983, Yiiksek

Lisans tezi); Ali Mus'ad en-Nadl, "Osmanh Doneminde 1skenderiye .) ~~ill

.,r-w...ll ~I" (1990, Yllksek Lisans tezi); Muhammed Abdullah Aziz, "1517-1635 Doneminde KlZlldeniz'de Osmanhlar ~ t.. o.foll.) .;-'-jl ~~.) 0~~~ .. " (1997,

Yiiksek Lisans tezi); Mustafa Hasan Sa'd, "Osmanh Doneminde R~td ~ehri .) ¥J ..,LhJI ~I" (1998, Yllksek Lisans tezi); Nivin Mustafa Hti"seyin, "XVI. ve XVll.

Asocda Oslllllllh Mlsu'mda Sanatkarlar Toplulugu c.J:::U.. ~~~ ~.) ~~~ ~ i'l7-16 ~.;ill" (2003, Doktora tezi).

Kahire Oniversitesi'nde Muhammed Afifi Abdillbabk, RaOf Abbas ve

Abdurrabim Abdurrahman Abdurrahim'in ortak nezaretleri altmda, 1985'te "Osmanh

Doneminde Va.latlar ve Mlsu' m tktisadi Hayatmdaki RolU (1517-1658) .) ulJ.J'-jl ~.) ~t...:S)'I o\,!::JI.) lAJJ~J .;~1 ~I" yiiksek lisans tezi olarak ve 1988'de

"Osmanh Doneminde Mlsoc'da Klptiler ~~ ~~.) ~.) .l.l,;i'-j!" doktora tezi

olarak incelenmi~; bu hocalar Osmani.J.'run ilk devresine ili~kin Mlsoc t.aribini

~tmnak i.izere ogrencilerini t~vik etmi~lerdir. Bu istikamette Muhammed Afifi, Kahire Oniversitesi'nde ~u tezleri yonetmi~tir:

Cemal Mahmu:d Muhammed, "Osmanh doneminde M1s1r'm ekli topraklannda iltizfun

Sistemi c.r"t..WI ~~ .) _,...,... u...J.) ~jil'JI tl.l:.s' (2001, Yiiksek Lisans tezi); Gade

Usarna Ahmed, "XVU. YUzyllda Mls1r Toplumunda Kadtrun Konumu.) ol~l ~J i'l7 w.;ill.) c,?_,......ll ~I" (2001, Yllksek Lisans tezi); Eymen Ahmed Muharwned,

"OsmanWann Fetbindeo XVIl. Asrm Ortalarma Kadar Mlm' da Ziraat Topraklannm Miilkiyet Sistemi t17 w.fill u.....;.;.. uhJ .;~1 ~~ ~ ~.) ~IJjll ~J'-jloj~ .-u:.s· (2002, Yliksek Lisans tezi) ve "1713-1856 YUlan Arasmda Mlm'da Cizye ~ ~~ (1856-1713) ~ L. o_jiill.) _,...,... .. (2008, Doktora tezi); Merve Terrum Remzi, "Osmanh

Doneminde Mlsoc'da Kolelerin tktisa.di ve Toplumsal Konumlan ~~ tW.J'-jl

..,llkll ~1.) ~.) cjfo)l ~~'JIJ" (2003, Yilksek Lisans tezi); Mirvet Ahmed es­

Seyyid, "XVII. Ytizyllda Mls~r'da Polis r17 w_,ill ..} ~..} ~Jo!ll" (2005, Yllksek

Lisans tezi) ve "XVlll. Yi.izyllda Mlsoc'da Suy tl8 w_,ill..} ~.)~~I" (2009,

Doktora tezi).

Mls~t'm diger iiniversiteleri de Osmanh doneminin birinci devresine ~kin Mlsoc

tarihinin tetkikine katklda bulunmu~tur. Nitekim Abdulcevad Sab1r ismail "Osmanh Donemi Boyunca Mls~r'da Ezher'in Rol~l ~~ ~! ~..} y.j'-jl J~".26

Mustafa Muhammed Ramazan "Franstzlarm Mls1r'1 t~gali ve XIX. Yi.izylim

:!6 Ezher Oniversitesi Arap Dili ve Edebiyan Fakilllesi, YOksek Lisans tezi, 1969. Daru$man: Abdulaziz e~·$innftvi.

Mmr O'niversitelerinde Osmanh Tlirk Tarihl Yazuru 527

B~lannda Ezher'in M.1S1rltlarm Hayatmdaki Rolli u.:..J ~! ~~ i~l ~ J~>}ll J~

r19 u.)ill FJ ~ .. ; .!I'm ve Musa Musa Nasr "Bulutkapan Ali Bey Doneminin

Sonundan Franstz t~galine Kadar Mlsu ~~ ~ .)J J.!:IS.II ~ .)c. ..>-"' ~~ ~ ->'-""'

~jill"28 konulanru ~~arak Mlsu'm siyasi tarihlne 1~Lk tutmu~lardtr. Mustafa Ali

Ahmed "Osmanl.t Doneminde Mlsu'da D1~ Ticaret Tarihi->'-""'..; ~JWI •Jl;.:ill ~"' ~~ ~I r:.Nl",29 Abdii.lhamid Hamid Stileyman "Osmanll Mtsu-'mda Nil

Denizciligi ~~->'-""..} ~~ -....::w\"30 ve "Osmanh Doneminde Mlsu Limanlan:

Siyasi Rolli ve idari, Mali ve lktisadl Sistemi IAJ~J .;~1 ~~ ..} ~~ ..,ll_,..ll

~~~J ~~~J ~l.l'jl ~J ..,....1.;-11"31 ve Zeyneb Orner Muhammed "OsmanlJ.

Doneminde Mlsu'da Ecnebl Tebaalar ve tktisadi ve l~timai Rolleri..} ~)11 .::.~1 ..,.,.~~~J I#~IIAJ~J ~~ ~1._.! ->'-"""32 konulanru iktisadi tarih ~e~vesinde incele~lerdir.

Aynca Mahrus lsmail ''XVID. YUzytlda Mlsu'm i~timai Durumu ->'-""' "-l6.

?18 u->'11, ~ ~~')11",33 es-Seyyid Abdullah Muhammed "XVD. Asl!da Osmanl.t

Mlstc'mda i~timai Hayat ?17 u.)ill ~ ~~->'-""..} ~~~~ a\.::o-11",34 Selva ibrabim el-Attar ''FranslZ l~gali'nden Modem Devletin Kurulu~una Kadar Mlstr'da Y~anan l~timai Demiklikler ~~ 4..l.,.UI.~ ~~.;ill u.:.11 ~->'-"" ~ .....,_~~~ .::.I.;::Lil1",3s

Nebil es-Seyyid el-Tuhi "Frans1z l~gali Donem.i (l798-180l)'nde Yukan Mlsu ~

~.;ill u.:.ll * ..} ->'-""",36 Abdillcevad Sabu lsrnail "Osmanh Donemi Boyunca

Mlsu'da Ezher Alimteri Toplulugu ~~ ~~ ~!->'-""..} .,;Aj)ll .W:. ~",37 1zzet ibrahlm Dusuki "Osmanhlann MlsuWarm Hayat ~artlan Dzerinde.ki l~timai Etkileri

(1517-1798) (?1798-1517) ~ _,.....JI ·~.)c. .,r-\4')11 0:!:!-i~l Y-'~',38 Sabri Ahmed el­

Adil "Kazdagh HanedanUllD Mlsu'daki NUfuzu (1660-1768) .)c. ._,.lt.~j\ill ~~ i.l""" ->'-"""39 ve Nasu Ahmed ibrahim "XVII. Asuda Mlsu'da A~lt.k ve Vebalar .::.1.:-t;...JI

rl7 ujill ..} ->'-"" ..} ~.J)II.J"40 b~Wdl tezleriyle Mlsu'm toplumsal tarihini ele

alrn1~lardtr. Muhammed Tevfik et-Tavil "Osmanll Di:ineminde M!su'da Tasavvuf .;~1 ~~ r:.Nl ->'-""' ..} u~1",41 Muhammed Sabri Muhammed "Osmanh

Doneminde Mutasavvdlann Mlsu Tarihindeki Rolli~~..}->'-"" ~...;'U..} 4.!~1 J~

17 Ezher Oniversiresi Amp Dili ve Edebiync Fakiiltesi, Doktora 1ezi, 1973. Dam~man: Abdulaziz e~-~innav1.

18 lskenderiye Universitesi Edebiyat FakUitesi, YOksek Lisans tezi, 1977. Dana~man : Hasan M. Subhi. 19 Kahire Oniversitesi Edebiyat Faldiltesi, YUksek Lisans tezi, 1972. Daru~man: Muhammed Erus. 30 Kahire Oniversitesi Daru'I-Uium Faldiltesi, Yuksek Lisans tezi, 1987. 31 Kahire Oniversitesi Daru'I-U!Dm FakUltesi, Doktora tezi,l992. 32 Ezher Oniversilesi B~eri BilimlerKlz FakUltesi, Doktora tezi,J990. 33 lskenderiye Oniversitesi Edebiyat FakUitesi, YUksek Lisans tezi, 1968. 34 Zakazik Oniversilesi Edebiyat FakOitesi, YUksek Lisans tezi, 1990. lS Ayn-~ems Oniversitesi Edebiyat FakUitesi, Dol..'tora tezi, 1979. 36 Mioye Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi , Yilksek Lisans lezi ,1994. 37 Ezher Oniversitesi Arap Dili ve Edebiyatt Fakilltesi, Yilksek Lisans tezi, 1978. 38 Kahire Oniversitesi Daru'l-UlDm FakUitesi, YOksek Lisans tezi, 1988. 39 Ayn-~ems Oniversitesi Edebiyat FakUitcsi, YUksek Lisans tezi, 1990. 40 Kahlre Universitesi Edebiyat Fakilltesi, YUksek Lisans tezi, 1994. 41 Kahire Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi, YUksek Lisans lezi. 1938.

528 TAilD, 8(15), 20£0, S.M. Seyyid

~1",42 Muhammed Ali Fehim BeyyQmt "Osmanh Donemi Boyunca M1srr'm

Haremeyn-i ~erifeyn Odenekleri (1517- 1805) d-1! JW>A ~ ~_,!.II ~~~ .::..~

(c"1805-1517) ..,.'"Wall _,.-.11",43 ve Silleyman Muhammed Hasaneyn "~erifler ve

OsrnanlJ Doneminde Mlsrr'daki Rolleri ~~ _,.-.11 ~ .>-" ~ ~J~.J ul~'i16.)l.JI•>«

adll tezleriyle Mlsrr'm dini tarihini incele~lerdir. Ahmed Muhammed Abdulai

"OsmanlJ Doneminde Garbiye Vilayeti ~~ ~~ ~ ~.ftli"J.:'/_,",45 Emine es-Seyyid

el-Neccfuo "Osmanh Doneminde Buhayre Bolgesi ~~_,.-.II._,! ·~I~~ ... ~ Yaser

Abdulmun 'im Maharik ''XVIII. Asrrda (1709-1798) Menufiyye Vilayeti ..,.S ~_,w.)I'J.:'i.J ('18 u.).l1",47 Muhammed Abdulhamid el-Hinnavi "FranSJZ t~gali Doneminde

lskenderiye ~.)II~~ *~ ~')11'.48 ve Vecih Ali Muhammed "Frans!Z t~gali Doneminde Kahire ~.)11 ~~ * c.} ii.JA\ill't49 tezleriyle M1srr'm idari tarihini ~tumJ~lardtr.

Uzun bir mtiddet goz arch edilen Osmanh donemini.D birinci devresine dair konu

ve meseleler XX. yUzydm son creyreginden itibaren bu ~ekilde incelenmeye

b~lan~; Osmanh Mlsrr'mm siyasi, iktisadi, i~timai, idari vd. tarihine ~lk

tutulmu~tur. Orner Abdulaziz Orner, Abdurrabim Abdurrahman Abdurrahirn ve Rauf

Abbas gibi onctiler, gerek muasrr tarih~ilerin eserlerine gerekse Daru'l-vesa.ik. Daru'l­

mahfO.zat ve Mlsrr'm ~~itli ~er'i mahkemelerinin malzemelerine dayanarak bu

devreyi tekrar gozden g~irmi~ler ve vahim hatalm dtizeltmeye ~all~~Iardrr. Ancak

Osmanh donemi Mlsrr tarihine ili~kin bu devrenin ele almmasmda kaynak

bakurundan ~ok ciddi eksiklikler vardrr. Yapllan ~malar yerel kaynaklara

dayanmakta olup, Ttlrk~e olan Mlsrr'la ilgili gerek muasrr kaynaklar gerekse Osmanb

Devleti'nin merkez ~iv malzemeleri kullanllarnamaktadrr. Bununla birlikte TUrkiye

ilniversitelerinde Osmanh donemi M1srr tarihiyle ilgili yilksek lisans ve doktora yapan

MISlfb ogrenciler, Istanbul ve Ankara'daki kiittiphane ve ~ivlerde bul\lllan

malzemelerden istifade edebilmekte; Tilrkoloji ana bilim dallm yilksek lisans ve

doktora ogrencileri ye~tirerek Osmanh tarihi ve ozellikle Osmanlt doneminde Mlsrr

tarihi yazmuna katkJda bulunmaktadtr.50

42 Asytlt Oniversitesi Subac Edebiyat FakDitesi, YUksek usans tezi, 1992. 43 Ezher Oniversitesi Arap Dill ve Edebiyab FakUitesi, Yllksek Lisans tezi, 1999. 44 Ayn-~ems Universitesi Edebiyat FakUitesi, Yllksek Usans tezi, 1994. 45 Tanta Oniversitesi Edebiyat FakUitesi, Yilksek Lisans tezi, 1994. 46 Zakaz.ik Oniversitesi Edebiyat FakOitesi, YUksek Lisans tezi, 1996. 47 Meoufiye Oniversitesi Edebiyat FakUltesi, YUksek Lisans tezi, 1993. ~ el-Minya Oniversitesi Edebiyat FakUltesi, YOksek Lisans tezi, 1985. 49 ei-Minya Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi, Yi.ik.sek usans tezi, 1981. 50 Mesela Muhammed Harb Abdulmecid, 1980'de Istanbul Oniversitesi Edebiyat Faldlltesi Tarih

BoiUmO'nde "Ibn lyas'tn Bedaiu'z-zuhnr'u ile Se/imnlimeler Arasmda Osmanhlano Mls1r'1 !~gall" meselesioi $ehabettin Tekinda~'m oezaretinde doktora tezi olarak incele~tir. Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud da ayru botomde "XVL Yiizytlda Mlsrr Eyaleti" kooulu doktora tezini Bekir KOtiiko~u nezaretinde 1986'da bitinni~ ve tez, TUrk-Arap Vakfi ve Istanbul Oniversitesi'nin destekleriyle Marmara Oniversitesi Bas1mevi'nde 1990'da yaymlaruru~. Yazann MISIT'Ia ilgili b~ka bi~ok ~al1~mas1 bulunmaktadJr: ''Mis1r Eyaletinde Osmanh NizAnurun Kurulu~u ve Y1k.Lh~1", Osmanil, Ankara: Yeni TOrkiye Yaymlan, 2000, 11289-307; "Osmanh Askeriyesiode ve Askelf Tarihinde Mlm'm Yeri", Tiirkler, Ankara: Yeni Thrkiye Yaytnlan. 2002, X/159-171; "XVIn. Asnn

MISU: Oniversitelerinde Osmanl.t Turk Tarihi Yazuru 529

Osmanh Doncminin ikinci Dcvresine Di~kin MJsrr Tarih Yazmu M.tsrr'da modern tarih akwu, Kavalall Mehmed Ali P~a hanedammn son

devresinde 1924'te Fuad el-Evvel (Kahire) Universitesi, 1942' de Faruk el-Evvel

(i'skenderiye) 'Oniversitesi ve 1950'de ibrahim el-Evvel (Ayn-$erns) 'Oniversitesi'yle

b~larru~ ve geli~mi~tir. B~langl<ttan beri M.tsrr iiniversitelerinde akademik tarih yazuru, Mtsrr'a hiikmeden hanedanlano siyasetleri ~er~evesinde geli~mi~; bu

baglamda bazrrlanan akademik tarih tezleri, Kavalall Mehrned Ali P~a ve

hanedamrun Mtstr'da hiikmettikleri devrenin siyasi, iktisadi ve i~timai tarihi ile

Mtsrr'm i~ ve d1~ ili~kilerine odaklarum~trr. Bu istikamette M.tsrr H1divleri, Bulak'ta

·modem bir matbaa kurdurmu~lar, donemlerinin ~iv malzemelerini Avrupall

uzmanlar marifetiyle Abdin Saray1'nda tasnif ettirmi~ler, M.tstr tarihini ar~trrmak

uzere Avrupa'ya kabiliyetl i ilim talebeleri yollamJ~Iar ve a~I Idtktan sonra M.tsrr

Dniversitesi'nde taribi ogretrnek iizere Avrupa'mn m~hur miiste~riklerini M1srr'a . . I d. Sl

getirtml~er rr. Bu faaliyetler sonucunda, Mrs1r'm modem tarihi, Kavalalt Mehmed Ali P~a

donemiyle b~laUlffil~; daha onceki devrenin, yani 1517-1805 doneminin M.tsrr'm

modem tarihine degil Orta~ag tarihine darn! oldugu tespit edilrni~; Kavalalt Mehmed

Ali, devletini Avrupa'mn modem geli~melerine ayak uydurtabildigi i~in modem

Mtstr' m kurucusu saytlmt~trr. 52

l924'te yiiksek tahsilini bitirdikten sonra Avrupa'dan dooen Muhammed $efik

Gurbal, modem M.tstr taribinin millile~tirilmesinde ~ok etkiJi bir rol oynayarak

iilkesinde modem akademi.k tarih yaztffil akmuru yonlendirmeye ~alt~rru~trr. Gurbal,

Mtsrr'm ~e~itli iiniversitelerinde kendisinden sonra gelen akademisyen tarihyileri

yeti~tirmi~; ogrencileri, Kavalalt Mehmed Ali'nin modem M1str'm kurucusu ve

Ba~lannda M1srr Eyaletinin idan ve Mali Nizanunda DilstGrii'l-Amer', Orta Dogu Ar~tmnalon Dergisi, sy. 1, Ocak 2003, Elwg 2003, 53-6; "8. Astrda Mtstr'm Sikke Meselesi", Tilrk Tarih Kurumu'nun 14. Kongresi, Ankara 2002; "M1Str'm Osmanl.t idaresi Altma Girmesio.in Istanbul ile

Kahire Arasmda ili~kilerin Derinl~mesine Et.kisi", K.astrn 2005'te Allllilrk Ktiltlir Merkezi'nio

di.lzenledigi 14. Uluslararas1 TUrk Ki.lltilr Kongresi'ne sunulao ve n~red.ilecek teblig; "Evliya <;:elebi'nin Mtsrr ile ilgili Sundugu Bilgilerin Onemi", TUrk Tarih Kurumu'nun 2006'da dli.zenledigi

15. Tarih Kongresi'nde sunulan teblig; ''Eyaletu Mtsr ve meklinetiiha'l-iktisadiyyeti'l-hllmme leda'I­

Asitfute", Sohag Edebiyat Fakilltesi Dergisi, sy. 15, Sohag 1994, s. 49-78; "MlSir Eyaletinde Osmanh Niziim.tom Kurul~u ve Ytlab~t", Osmmtil, Ankara; Yeni Tilrkiye Yaytnlan, 1999, J/293-297; "DOru

Masr el-istrateji fi' l-havzi'~-~arkl li'I-Bahri'l-Miitevasstt hilii!e'l-kameyn 16-17'', Sohag Edebiyat Fakilltesi Dergisi, sy. 15, Sohag 1994, s.201-230; "Meklinetti'l-lskenderiyeti'l-hamme fi'n-nizfuni' l­idarl ve'l-iktisadl ve'l-emni hilale'l·kam 16", Medeniyetler Boyunca iskenderiye Tarihi ve Medeniyeti Kongresi Tebligler Kitabt,lskenderiye 2003.

Sl Bu bususta bk.z. Jac Krais, Kitabetii 't-tarilt fi M1sr ji 'l-knrni't-tiisi' O§er, (s;ev.) Abdulvehhab Bakr.

Kahile 1993; Esed RUsttim, Md ld yestagni 'anhii el-biihis, e/-malifuditii'l-Melikiyyeti'l-Mtsriyye (1810-1832), Kahire 1940.

Sl Muhammed Abdw:rahman Burc, Hasadii'l-medreseti't-tarihiyyeti'l-Mtsnyye. Yi:inet. Muhammed

Afifi, Sidac, Kahire 1997, s. 58-62; Amire Siinbiil, Nakdfi kittibeti 't-tiirihi Mtsri'l-muiistr, Sidac, s. 77-81; keza bkz. Abdulmun'im ibrahim ei-Cimi'i ~~ , lnici'ihiirii'l-kitlibeti't-tariltiyye fi tarihi Mzsri' f.Jtadls ve'l-muiistr, Kahire 1994, s. 32-43.

530 TALlD, 8(15}, 2010, S.M. Seyyid

KavaJah hanedam dtineminin modem Mls1r tarihinin en t>nemli merbaJesi oldugu

~eklindeki d~ilncelerini benimse~lerd.ir . .s3

$efik GurbaJ'in astl ve en i:inemli faaliyeti, MlSJr'tn ~~itli Universitelerinde

progranuru ve dU~Ilncesini ~tyan gen~r akademisyenler ye~tirmesiydi. Bu

akademisyenlerin b~mda, 1938'de yliksek lisans tezinde "KavaJah Mehmed Ali

Di:ineminde Egitim Tarihi .)c.~.;-=-~~~ i;J ... )S'ni ve 194l'de doktora tezinde

"KavaJalJ Meh.med Ali Di:ineminin Sonlarmdan Hldiv Tevfik Doneminin B~lanna

Kadar Egitim Tarihi ~_,:; ~ J;1_,l .)! .)c. ~ ~ ftiJI .ll. ~~ i;J ... P'ni ~~

olan Ahmed izzet AbdUlkerim ile 1934'te yliksek lisans tezinde "KavaJah Mehmed

Ali Di:ineminde Mlmh Koylii .)to ~ *"' ~ liy.o.Jt c=:u!l"yii ve l946'da doktora

tezinde "XIX. YiizyLim ilk Y ansmda Mls1r' da Ziraatm Geli~mesi .....a......;lt ~ ~I.J)I J_,h:i

r19 u_>illl)& J}il"ni incele~ olan Ahmed Ahmed el-Hitte gelmekted.ir.S4

Muhammed $efik GurbaJ, 1936'da Mls1r Dniversitesi'nde Yeni~;ag Tarihi

KiirsUsU'niin b~kanh~a getirilmi~; MLs~r'm modem tarihinin milli bir perspekti.fle

yeniden yazilinast i~;in 1935'te 1ngiltere'deki Liverpool Universitesi'nde "Htdiv

ismail Donerninde Sudan'da Kolelik ~I.....!~~ ui~_,...Jt ~ J)l" kooulu doktorasw

bitiren Muhammed Fuad $iikrii (1904-1963)'niin Universiteye girmesine yardunct

olmu~tur. Mls1r'm siyasi tarihine daha fazla t>nem veren $iikrii, GurbaJ'la ayru

fikirleri ~tyarak i:igrencilerini Mls~r'da KavaJah Mehmed Alive hanedant dt>neminin

tarihini incelemeye t~vik etmi~ ve on! area akademik teze nezaret etmi~tir . .s.s GurbaJ ve $Ukrtl'den sonra Ahmed izzet Abdillkerim, Muhammed Enis, Ahmed

Ahmed el-Hitte ve es-Seyyid Receb Harraz, MlSJr Universitelerinde Tii:rk tarihi

yazururun bayraguu ~tmaya ~;all~nu~lardlr. 194l'de Mls1r Oniversitesi'nden mezun

olanlar arasmda ilk doktora payesini aJabilen Ahmed izzet Abdillkerim, 1938-1950

yillan araswda Fuad ei-Evvel Universitesi'nde ~nu~. ardmdan 1950'de tbrahim el-

53 Owbal'm tarihe ve ilz.ellikle Mlstr tarihine bala~t i~in bkz.. ilk ogrtncilerinden biri clan Ahmed izzet

Abdulkerim'in "Muhammed $efik Owbal, "Ustazu cilin ve sahibu medresetin" b~WdJ makalesi (MISir Tarih Cemiyeti Dergisi, Kahire 1972, c. 9, s. 26-35} ve onu talcip eden Muhammed Enls'in

"~efik Ourbal ve Medresetu Tanru'l-Mtsriyyi'l-hadis" adb makalesi (Mtstr Tarih Cemiyeti Dergisi, Kastm 1961 saytst).

54 ~efik Owba~. Fuad e1-Evve1 Oniversitesi'nde Mls1r'tn modem tarihi Durine b~olc tez yilnelmi~lir. Ibrahim Abdu, ''Mlstr Bastn Tarihi (1798-1882} ~.>•••ll ~~ i:;'...P' (1940, Yilkselc Lisans tezi); Ali

Ebu ei-Furuh Rizvan, "Bulak Matbaasmm Tarihi S'i.Ji ~ i:;'...P' (1936, Yiikselc Lisans tezi); Ali Emin Mustafa Afifi, "K.ava1ab Mebmed Ali DtSneminde Mlstr Ticareti .)c. ~ ¥ ..,> .>-- •.J¥' (1946, Doktora tezi}; Ataullah el-Cemel, "1863-1879 Ytllan Arasmda Mtsrr'm Klzt1deniz Siyaseli (1879- 1863} t.e! \. ;_;;.11 ..; ..>-ltl ~~ ..; .r-o ~" (1958, Yilkselc Lisans Tezi}; Faile Halim

Cebre'nin "Kavalab Mehmed Ali DtSneminde Topralc Vergileri .)c.~..>-=-..; ~IJI yll~" (1954;

YDksek Lisans Tezi}. 55 Muhammed Fuad ~Dkrtl, Kahire Oniversitesi'nde 1945'te Mustafa Ebu Halcime'nin "Filislin'in

K.avalab Melnmed Ali ve Oglu Ibrahim' in ~am'dakl Proje1eriyle IJi~kileri ~ .:..\&.~ ~ ~ ~~..; t:"I..>'JJ ul<-"; 1939'da Ayyad Huneyn DOs'un "Kavalab Mehmed Ali ve Sudan'tn Fethi veya

Kavalah Meluned Ali Diloeminde M.tstr'tn Sudan't Fethi ..; d->_,..ll rS_,.....ll ~ JI.:J>_,..JI e".J ul<-~ ~ .>..u..o ¥ " ; 1960'ta Circis Selame Mihail'in ''XIX.-XX. YUzytllarda MlStr'da Ecnebi E!titimin

Tarihi t20-19 W;j_;ll ..; .-.. ..; ~Itt ~~ t::-...P'; 1964'te ayru mOellifin "M.tstr'da Siyasi

Geli~melerin Milli Egitim Oz.erinde Elkisi .,...._,111 ~~ ul<- .r-o ..; ~~ .J_,J.;ll yl" b~hld1 yUksek

lisans tezlerini ylinetmi~lir.

MJSLr On.iversitelerinde Osmanh lurk Tarihi Yazunt 531

Evvel (Ayn-$ems) Universitesi a~ilinca Edebiyat Fakilltesi Tarih B61UmU'ntin

Yeni~ag Tarihi Kiirsiisii b~kanhgma gelmi~; ytiksek lisans ve doktora talebelerini

Kavalall Mehmed Ali ve banedaru doneminde MlsiT modem tarihini incelemeye

~vik etmekle beraber, modem Arap tarihine de ~ok onem verrni~tir. Bu ~ekilde

AbdUI.kerim, 1955'ten beri Yeni~g tarihinde akademik ~t!Cmalarda nasu bir usQl

taldp edilece@, tarih meselelerinin nasu tenkit edilip ~uaca~ ve ~t!Cma

malzemelerinin ne ~ekilde ele aluup kullanabilecegi iizerine ogrencilerine baftabk

seminerler vermeye b~lanu~ ve bu seminer faaliyetlerine uzun seneler devam

etmi~tir. 56

Yeni9ag tarihinin onciilerinden sayJ.lan Ahmed lzzet Abdiil.kerim, Mls!T akademik

tarihyilerinin ikinci neslini yeti~tirmede miihim bir rol oynanu~. ogrencile~ her

birisini Arap Ul.kelerinden birinde uzmanl~t!Tmaya 9~nu~t!C. Nitekim Ayn-$ems

Universitesi'nde yiiksek lisans ve doktora tezlerinde lrak tarihlni inceleyen Abdillaziz

SiileYIDl'f Nevvar, 1958'de "Bagdad Valisi Davud P~a (1816-1831) .)1_, ~4 l_,ll

li~"Yl ve 1962'de "Davud P~ Doneminin Sonlanndan Midhat P~a Doneminin

Sonuna Kadar Irak'm Modem Tarihi (1831-1872) ~4 .:~_,1.) ~ W LJ.o ~~ &.~1 f::> ... )u

~4 ~ ~ ~,_.. ..,.IJ"ni; doktorasmda Arap Kt>rfezi'ndeki emirlilderin tarihiyle

ilgilenen Cemal Zekeriya Kasun, "Kurulu~undan Paryalanmasma Kadar Umman'da

Ebu Said Devleti ve Zengibar (1681-1741) ~-' ~\.; ~ .J4?JJ.J ~ ~ ~ .J!l4..ly

"-"l...iil"t; ytiksek lisans ve doktorasmda Yemen tarihlni inceleyen es-Seyyid Mustafa

Salim, ''lmam Y abya Doneminde Yemen ~ ~1... '!I ¥ ..) ~l"i ve "Osmanhlann

Yemen'i 1lk Fetbi (1538-1635) ~ J}JI ~~ ~l"ni; doktorasmda Arap

Yanmadast'nm tarihiyle ilgilenen Cad Muhammed TaM, "ingiltere'nin Arap

Yanmadast'run GUneyindeki Siyaseti (1798-1914) >y...};JI y_,l;. ~ ~ll.:!~ u,;... ~.;all"ni; Sudan tarihinde uzmanl~an Yunan Lebib Ru:k, "Ortak Hllimiyet

Doneminde Sudan (1899-1924) ~~ pS.:JI .lf&- .) c.JIJ_,...}I"t; yilksek lisans ve

doktorasmda Suriye taribini tetkik eden Abdulaziz Muhammed ivaz, "Suriye

Vilayetinde Osmanlt ldaresi (1864-1914) ~_,... ~'1_, ~ ~L.WI >.Jil';ll"ni ve "Osmanlt

Donerninde Kudi.is Mutasarnfh~ (1874-1914) ._,;L.WI ~~ c.} u--UJI ~~"ru;

doktoralannda MtSIC'm modem tarihini ~tiTan Abdurrahim Abdurrahrnan

Abdurrahirn, "XVID. yiizyJ.lda MIS1r'in Ekli Topraklan 18 u.ftll c.} <j_,.....ll U....)l"t ve

Tal'at lsmail Ramazan, "1882-1922 Doneminde Mts!C'da idare (1922-1882) ~ •.Jil'/1

>jiill ~ .>'-"""yi incelemi~lerdir. Aynca ow:encilerini Mls!T ve Arap Ul.kelerinin iktisadi

ve i9timai taribiyle ilgilenmeye te~vik eden izzet Abdiil.kerim, RaClf Abbas'm

''MtsiT'da l~9i Hareketi (1899-1952) (1952-1899) 0:! \... >jiill..)->"""'..) ~~~~I"

konulu yiiksek lisans tezini ve "BUyUk Ziraat Miil.kleri ve Mts!T Top1umuna Etkileri

(1837-1914) .s_,.....ll ~~ ..) IA_,jlJ .s.fi.ll '+I.Jjll ...:.~1" b~ltkll doktora tezini

yonetmi~tir.

1950'de lngiltere'deki Birmingham Oniversitesi'nde doktoras101 yaptlktan sonra

Kabire Universitesi'nde Yeni9ag Tarihi Ana Bilim Dall'na tayin edilen Muhammed

56 Abdulmun'im Ibrahim ei-Cimi'i ~~ , lnic4Mt el-kit/Jbe et-tarihiyye fi Jarlh M1sr el-hadis ve 'l­nw'iislr, s. ISI-198.

532 TALlD, 8(15), 2010-, S. M. Seyyid

Ahmed Enis (1921-1986), XIX. y\izylJ modem MlSlr ve Arap tarihini yerli bir b~

aylSJyla yeaiden okumak ve yazmak Uzere ogrencilerini milli ar~iv maJzemelerini

kullanarak MlSlr'm modem tarihiyle ilgili yeni konulan seymeye te§vik etmi~tir. Bu

ba~amda ~u tezlerin d~manhgtnl yUriitmii~tii.r: Abdiilazim Ramazan "Mtsu' da

Milliyet¢ Hareketin Geli~mesi _,....,... ~ ~ .. ,ll ~_,.JI .;,.61' (1973, Yilksek Lisans tezi),

Mustafa en-Nahhas Cebr "Milli Harekete ~ Somiirgecilerin Siyaseti (1906-1914)

~_,11 ~_,.JI ·~ ~':il ~l:!w" (1971, Yiiksek Lisans tezi), Neval Raz1 "i~yi Hareketi

ve Mtsu'm Siyasi Geli~melerine Etlcisi (1899-1930) ~_.;\.j}l .;# ..,S \Ayl_, ~~ 4i_rJI

_,....,... ..,S ._....I,!..JI" (1974, Yilksek Lisans tezi), Abdlllmun 'im el-Cimi'l ~~ "Hldiv II. Abbas ve Milli Parti ..,;.h_,ll yj: ... ll_, ..;UJ1 U"4=- .s~l" (1976, Yiiksek Lisans tezi),

Semir Muhammed Tdba "Ali P~a MUbarek ve XIX. YUzyllda MlSlr' m F!.lai ve Siyasi

Hayatma Etkisi r19 u..;JI ..,S _,....,... ..,S ~~., ~~ ·~~ ..,S ;;1_, ~.;\,l.o ~4 uk " (1971,

Yilksek Lisans tezi) ve "Ahmed Urabi ve Mtstr'm Siyasi Hayatmdaki RolU ..r.lr .l.o.:>.l _,....,... ..,S ~I,!.JI o~l ..,S •.;~_, .. (1975, Doklora tezi), Latife Muhammed Sllim "Ura!;>i

Devrimi'nde Toplumsal Dinamikler ~l.;aJI o.;fll ..,S ~W..':il .s.,ill" (1979, Doktora

tezi).

Milli tarihyilerden biri saytlan Muhammed Enis ve onun o~ocileri,

~ttrmalan.nda XIX. ve XX. yiizytlm ortalarma kadar MlStC'm ve Arap iilkelerinin

milli kurtulu~ faaliyetleri iizerinde yOkya durarak gerek Mlsu'm gerekse diger Arap

Ulkelerinin Universitelerinde akademik milli tarihyazmurun . temelini a~lardtr.

1960'lardan itibaren Ulkelerinin milli tarihleri iizerinde ~tuma yapmak Uzere ye~itli

Arap Ulkelerinden yilksek lisans ve doktora ogrencileri ardJ ardma ~bsu

Universitelerine gelmeye b~laDU§lardtr. Nitekim 1963' te Sudanh Ahmed Ahmed

Seyyid, "MJsu Hakimiyeti Altmda Hartum Tarihi (1820-1885) ~1..:-J r_,b~l ~__;;.

t!y.-11" adh doktora tezini Enis'in nezaretinde yap~; 1960'ta Suriyeli Leyla

Abdullatif es-Sabbag, "OsmanWann Suriye'yi Fethi ve Osmanb. Doneminin

B~langtc1 c,;WaJI ~~ ~_, \u_,...l ..,.;WaJI ~l"ru yiiksek lisans tezi olarak; 1976'da

Ira.kb. Ferec Muhammed Ferec, "Irak'ta Memlllklu Devletinin lytimai, 1ktisadi ve

Killtiirel Hayatl (1749-1831) L;l,;a.ll ..,S ~_,J.....Jl "-l_,.ill ~~~., ~t..ail_, ~Wy.')'l o~l"ru

doktora tezi olarak; 1978'de Htiseyin Selman Silleyman, "ty «;~malar Doneminde

Lilbnan (1753-1790) ~l.l.ll..::k-1~1 y.-:. ..,S l)l.l,al"t yiiksek lisans tezi olarak.; 1970'te

Libyah Ahmed Stdkl el-Ducru, "Osmanb. Doneminin Sonlarmda Trablusgarb (1882-

1911) .,;....w1 ~~ .ftiJI ..,S yJ;. ~l_>b"t doktora tezi olarak sunmu~ardJr. Aynca

Muhammed Fuad ~ilk:rii'niln talebelerinden olan es-Seyyid Receb Harraz, Arap

illkelerinden gelen yUksek lisans ve doktora talebeleriyle daha yOk ilgilenerek Kahire

Oniversitesi'ne sunulan akademik tezleri yonet~tir.57

57 Harraz, 1982'de Teysir Halil el-Zahravi'nin "$am Livasmda l~timai Hayatm Tarihi (1840-1864) ~ ol_,l ..,> ~~~~ ol:/•·11 f::',...P'; 1978'de 'AI§ Musa Kllzun'tn "XVIII. YO.zylida Osmani1-F~ <;atJ~malan ve lrak'a EIJcisi rl8 .:,)1 ..,; .;1~1 .)c. .J)..J ._,.._flll ..,w.JI f:l~l"; 1977'de Muhammed Abdulaziz Osman'm MKaraman Hanedaru DOneminde Libya'run Avropa Devletleriyle ili~lcileri (171 1-1835) ~.}li>J"'"::I.lf.C-..,; ~JJJ"::I J~ ~ ~ .. tezlerine nezaret etmi~tir.

MJ.su.:Oniversitelerinde Osman.lt 'lurk Tarihi Yazuru 533

Diger taraftan Ahmed lzzet Abdulkeri.m'in, Osmanll doneminin ik:inci devresinde

Mtsrr ve Arap cografyasmm modem tarihini inceleyen Abdulaziz Nevvar (1932-

1997), Ahmed Abdurrahim Mustafa (1925-1998), ·cemal Zekeriya Kastm (1932-

2007), Abdunahim Abdurrahan Abdurrahim (1936-2005) ve RaOf Abbas (1939-2008)

gibi ogrencileri vard.t. Bu ogrencilerden Abdulaziz Nevviir ileriki yillarda ~u tezleri

yonetmi~tir: l978'de Abdulvahhab Balcr'm "1805-1922 Yillan Arasmda Mtsrr Polisi

1#~1 ~~l"nin tarihini; 1985'te Semir Orner Thrahim'in "XIX. Ytizylhn ilk Yansmda Kahi.re Toplumu i'19 u.ftl1 w.o J}-11 ~1..} oy\WI ~"nu; 1984'te Umran

tbrahim Abdullattfin ''Mlsrr'da Toplumsal GU~ler ve Geli~meleri (1882-1919) t.Sfo1

yJ>A..} ~~'i1"ni; 1998'de Ahmed Muhammed Mahmud Buhayxi'nin "1914-1922

Ytllan Arasmda MlSlr'da Tiirkler ~..} o.!lyl1"i. Ahmed izzet Abdulkerim'in diger

bir ogrencisi Cemal Zekeriya Kaslill ise 1976'da Nebil Abdulhamid Ahmed'in

"Ecnebiler ve Mtsrr Toplumundaki Etkileri (1882-1922) ~~ ..} rJ>-»'>b.J "'";~':il

1#~1";' Hamednallah Mustafa Hasan'm "Mtsrr Ordusu ve Mtsrr'm Sudan't

Yonetmesindeki Rolii (1820-1863) u1J1_,...!4 ~1 OJ:~)'1..} •J,JJ.) ':i~l ~I" ve Ali tbrahim Abdullattfin "Mtsrr'm Tiirki.ye ile ~kileri (1882-1914) I:P.fo. ~ ~, b~Wdt tezlerine nezaret etmi~tir.

Aynca Mtsrr'm i~timai tarihine dair ~trrmalan daha da ilerletmeye ~alt~an RaOf Abbas, 1982'de Osman Orner Fazl S3lih'in ''Darfur Sultanhgt ile Mtsrr-Ttirk

Hiikiirndarltgt ili~kileri (1821-1884) ':i~l ~yll ~1.J J_,;Jb ~ U!! .:..lDW1";

1996'da Mona Ataullah Tii.ha'run ''Demiryollanrun Mtsrr'm lk.tisadi ve i~ti.mai

Konumuna Etkisi (1856-1914) ..} ~t...:i;..'il_, ~1 Y-"""' ttw..JI .)c. ~1 o.!IS...l1 _;,1 (1856-1914) ojiill"; 1984't~ Ahmed ~-$irbini es-Seyyid'in "Mtsrr'da Ticaret (1840-

1914) ~~1 °J\.;Ull"; 1987'de ismail Muhammed Zeyneddin'in ''Mtsrr'da

Somtirgecilerin Tanm Siyaseti (1882-1914) ~ ..} ~IJjll ~~~ t..4-o"; 1983'te

"Ecnebl Gorevliler ve Mtsrr idaresinde Rolleri (1820-1882) ..} rJ'JY.J Y4':ll ufo._,..ll

~~ oJb~1"; 2006'da Ahmed Hil.mi es-Seyyid'in ''Mtsrr'da Sulama ve i~timai. iktisadi ve Siyasi Etkileri c,rat;..li.J 1,1~1_, .,rt...:i;..'il ._;l_, ~ ..} <,>)1" b~ltklt

tezlerini yone~tir. Bu ~ekilde Ahmed Zekeriya e~-$a1ak ve Hamadnallah Mustafa,

Ayn-$ems Oniversitesi'nde; es-Seyyid i~mavt, Ahmed ~-$irbini ve Muhammed Afffi

ise Kahire Oniversitesi'nde Osmanlt doneminde TUrk tarihi yazuruna katlada bulunmaya devam etmi§lerdir.

Ote yandan, daha once degindigimi.z gi.bi, .f'.aruk el-Evvel (iskenderiye)

Oniversitesi'nde ytiksek lisans ve doktora f:a!ebelerine Osmanll donemi Mtstr tarihiyle

ilgili konulan s~rnelerini tavsiye eden Orner Abdulaziz Orner'in Tiirk tarihi

ya21illlndaki rolii oldu4a onemlidir. Mtsrr'm modem tarihinin temelini atan ayru

Universiteden Muhammed Mustafa Safvet, Osmanlt doneminin ik:inci devresinde

Mtsrr'm siyasi tarihiyle ilgile~ ve ~u tezlerin d~manltgtru ytiriitmti~tiir:

Cellileddin Mustafa Yahya, "ltalyanlann Trablusgarp'1 4gali: Ttirk-ltalyan Sav~1 ~yll ~'11 y~l :uJ.!I_,i. .)c. U:!;ll.b,!')ll .. :::lft..l" (1951, Yilksek Lisans tezi);

Muhammed Mahmud es-Suruci, "Htdiv ismail Doneminde Mtsrr Ordusu "'~' ~~ J..:.t.....J t.S~I ~ ..}" (1951, Yiiksek Lisans tezi); Abdulaziz Muhammed ~-$innavl,

534 TALlO, 8{15}, 2010, S.M. Seyyid

"Hidiv Ismail Doneminde SUvey~ Kanah'nm Kaztlmasmda es-Suhra rui Jh ~ i_p.....ll

J.FL...J .J-<'- ~~I" (1953, Doktora tezi). Boylece lskeoderiye Oniversitesi'nde

TUrk tarihi yaznru, Muhammed Mustafa Safvet'ten sonra Muhammed Mahmud es­

Suruci, Hasan Muhammed Subhi ve Faruk Osman Abaza vasttastyla devam etmi~tir.

AsyOt Ooiversitesi'ode Turktarihi yazmu ise, Ahmed lzzet AbdUikerim' in ogrencileri

olan Mahmud Hilmi' Mustafa ve Semir Muhammed Tahii'nm ~abalanyla sUrmU~tiir.ss

Mtstr Universiteleri TUrk tarihi yazurunda ~ok mUhim bir rol oyoamt~llr.

Osmanhlardan onceki TUrk devletlerinin tarih ve medeniyetlerine dair ~tmna ve

tezlerio yogtlnun Sel~uklu Devleti ve medeniyetiyle ilgili oldugu goriilmeJ...-tedir.

Osmanh Devleti'nin tarihini merkeze alan tezler ise, Sel~uklularla ilgili olan tezlerden

daha fazla olmasma ragmen, orijinal kayoaklann ~ogunun TUrk~e olmast ve A.rap~a

kayoaklann azlt~ndan dolayt detayh incelemeler mahiyetinde de~ildir. Aynca bu

~al1~malarda .y~itli sebeplerle Osmanb tarihi kotiileomi~tir. i~te bu yUzden bugiin,

Osmanh tarihinin orijinal kayoaklara dayanuarak tarafsJZ bir ~ekilde yeniden

yazllmas1, MJSJr Universiteleriodeki tarih bOlUmlerinin en onemli vazifelerindeo

biridir. Osmanh'ntn .yok miihim bir p~ast olan Mtstr'm bu devirdeki tarihi, Tiirk­

Osmanlt Devleti'nin merkez tarihinin onemli bir dilimi olup, MJStr'm modem

tarihinin de b~langtcJdtr. Mtstr iiniversitelerinde yap1lan bu Ulkenin modem tarihlne

dair yUksek lisans ve doktora tezleri, ~ogunlukla Kavalalt Mehmed Ali P~a ve

hanedaru devrine ait olmakla beraber, XX. yiizytltn son ~eyregioden itibareo XVL­

xvm. yUzytllara ait ve siyasi a)arun yant Slra i~timai, iktisadi ve idari aJanJan da

konu alan tezler .yab~tlmaktadrr.

Mtstr Universitelerinde modem MtSir ve TUrk tarihinin $efik Gurbal, izzet

Abdulkerim, Fuad $Ukrii, Muhammed Enis gibi ilk oncUleri, gerek Mtstr'da gerekse

Arap iilkelerinde .yok aktif roller oyoadtklan gibi, ~iv malzemelerine dayanarak

M1s1r'da TUrl<: taribi yazmuna ili~kin biryok tezi yonetmi~lerdir. Buna ra~men

Mts1r'da TUrk tarihi yazurunda daha bir~ok ileri admuar atllmast gerekmektedir.

Oniversitelerin gerek tarih gerekse sanat tarihi, ~iv ve ktitiiphanecilik ile Tiirkoloji

boiUmleri aralannda i~birligi kurup tarihywrru i.yin gerekli malzemeleri ternin

etmeye ~~mabdrrlar. Nitekim n~redilmemi~ yazma eserler ve vesikalar ile titiz ve

onemli ~tumalar yayma haztrlanmalt, Turk~e kayoaklar A.rap.yaya terciime

edilmelidir.

Bu $ekilde, rnilli tarihimizin mUhim bir par.yast olan Osmanll tarihini, sa~lam ve

orijinal kayoaklara dayanarak yeoiden yazarken, dab a once yaytnlaniiU$ olan iftiralan

ve ~arpttmalan da ke$federek ger~eklerini yeni nesillere gostermi~ oluruz.

$1 XX. yilzylhn sonlanna kadar Mlslf D.niversitelerine sunulan tezlerin 1a111 listesi i~ bkz. E$ref Muhammed Abdwrnhman Mu'nis, ed-Dir4sdti'l·comiiyye fi't·t6rihi'l·hadis ve'l-mu6s1r fi'l-kami'l­~rfn, Dirase Biografiyye Tahliliyye, Kabire 2002, s. 147 vd.

Mtsu: Oniversitelerinde Osman.IJ 'Iiirk Tarihi Yazuru 535

XX. Yti.zyllm ikinci <;eyreginden XXI. Yti.zyllm B~larma Kadar

M.tsu Universitelerinde Osmanh Tiirk Tarihi Yazum

Seyyid Muhammed es-SEYYiD

Ozet Yakl~Ikdort yilz yil (1517-1914) Osmanh hakimiyetinde kalan ve onun en onemli ve

miimtaz vilayetlerinden biri olan Mlsrr'm tarihyileri, gerek bag!J bulunduklan merkez

olarak Osmanh Devleti'nin tarihi gerekse milli tarihlerinde Yeni9ag b~langtci olarak

Osmanh devriode Mls1r eyaletinin tarihiyle ilgilenmeye yal!~nu~lardlr. Bu inceleme,

kurulu~undan bu yana Mls1r tiniversitelerinin gene! Ttirk tarihi ve ozellikle Osmanh

Ttirk tarihi yazumndaki akademik rolii ile Mlsrr'da Osmanh Devleti'nin ve bilhassa

Osmanh devriode Mlsrr eyaletinin tarihiyle ilgili Universitelerde yapJ.lan

~t:m'nalann ontindeki engellerden bahsetmektedir.

Osmanh' mn yOk miihim bir paryas1 olan Mlsrr'm bu devirdeki ta:rihi, Tiirk- Osmanh

Devleti'nin merkez tari.h.inin onemli bir dilimi olup, Mls1r'm modern tarihinin de

b~langtcJdlf. Mlsrr iiniversitelerinde yapJ.lan bu tilkenin modem tarihine dair yilksek

lisans ve doktora tezleri, yogunlukla Kavalal! Mehmed Ali P~a ve hanedaru devrioe

ait olmakla beraber, XX. ytiz)'lbn son 9eyreginden itibaren XVI.- XVIII. yilzyt!Jara ait

ve siyasi alarun yaru srra iytimai, iktisadi ve idari alanlan da konu alan tezler

yah~J.lmaktachr. Mlsrr iiniversitelerinde modern Mlsrr ve Tiirk tarihinin ~efik Gurbal,

tzzet Abdulkerim, Fuad ~iikrti, Muhammed Enis gibi ilk onciileri, gerek Mls1r'da

gerekse Arap iilkelerinqe yok aktif roller oynachklan gibi, ~iv malzemelerine

dayanarak Mls1r' da TUrk tarihi yaziiDIDa ~kin biryok tezi yonetmi~Ierdir. Bun a ragmen Mlsrr' da Ttirk taribi yaziiDIDda dalla biryok ileri achmlar atJ.lmas1

gerekmektedir.

Oniversitelerin gerek tarih gerekse sanat tarihi, ~iv ve kiitiiphanecilik ile Tiirkoloji

btiltimleri aralannda ~birligi kurup tarihyazimi iyin gerekli malzemeleri temin

etmeye yab~dlflar. Nitekim n~edilmemi~ yazma eserler ve vesikalar ile titiz ve

onemli ar~trrmalar yaywa haZlflanmali, Tiirkye kaynaklar Arap9aya terciime

edilmelidir. Bu ~ekilde, milli tari.h.imi.zin miihim bir paryasl olan Osmanh tarihini,

saglam ve orijinal kaynaklara dayanarak yeniden yazarken, daha once ya)'lDlanmJ~

olan iftiralan ve yarpltmalan da ke~federek ger9ek1erini yeni nesillere goste~

oluruz

Anahtar Kellmeler: Mlsrr, Osmanh, Tiirk, Tarih, Oniversite

536 TALtD, 8{15), 2010, S.M. Seyyid

Ottoman-Turkish Historiography in Egyptian Universities­From the second qu~ter of the 20th century to the Beginning of the ztst century

Sayed Mohammed al-SAYED

Abstract

Egypt remained as one of the most important domains of the Ottoman Empire for about four centuries (1517-1914). The historians of Egypt have looked into the history of the Ottoman Empire as an imperial center as well as to the history of Egypt as a province of the Ottoman period. This study is an attempt to disclose the academic role played by Egyptian universities in the development of general Turkish history and especially the Ottoman­Turkish historiography. Moreover, it identifies the obstacles ahead_ of academic research related to the understanding of the Ottoman state in Egypt.

The history of Egypt, in this period, makes up also a significant portion of the central his­tory of the Ottoman Empire. It is also regarded as the beginning of the history of modern Egypt. The graduate theses conducted in the Egyptian universities related to the modem history of the nation usually focus on Kavalali Muhammed Ali Pasha and his dynasty. In the last few decades, however, some studies have started to cover the social, economic and administrative history of the 16th to 18th centuries. The first pioneers of modem Egyptian and Ottoman history in Egyptian universities such as ~efik Curbal, izzetAbdulkerim, Fuad ~ilkrU and Muhammed Enis have played very active roles in both Egypt and other Arab countries. They have also supervised many theses about Turkish historiography in Egypt based on archival sources. Nevertheless, Turkish historiography in Egypt needs to be stud­ied in much greater depth.

The departments of history, art history, archives, Librarianship and Turkology at the univer­sities have to work in better coordination to provide the necessary material for a proper historiography. Hence unpublished manuscripts and documents have to be meticulously prepared for publishing and Turkish sources have to be translated into Arabic. In this man­ner, we can rewrite Ottoman history that constitutes an important segment of our national history through references to sound and original sources and cleanse it off former distor­tions

Keywords: Egypt, Ottoman, Turk, History, University