folk/or/ edebiyat

fo l'klioirledebi·yat halkbilim· ileti~im • antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • mQzikoloji • tarih • edebiyat

09 AYLIK K0LT0R DERGiSi ISSN 1300-7491 CiLT:,12 SAYI: 46 2006/2

Sahibi: UEM {IJLUSLARARASI Egitim-Ogretim, Basm-Vaym Ltd. $ti.)adma Serhat K. Turan Gene/ Yaym Yonetmeni: Metin Turan

• metin_turan2001 @yahoo.com

Sorumtu Yazti§leri Mildilril : Dr. Faruk G09IO Dilzelti: Kaflye Ylnan9 Kapak Fotograft: Ara Galer

Akademik Dam§ma ve Haker:n Kurulu Prof.Or. Ahrf!.el Giiktlel (Cumhuriyet Universit~si)

Prof. Or. Ali Osman OztOrk (~anakkale On~ekiz Mart Universitesi) Prof. Or. Asker Kartan (Ankara Vniversitesi) Prof. Or. Ala Atun (Yakm Oogu Univer~itesi)

Prof. Or. Celil Garibglu Nagiyev (Bakii Asv.a !Jnversitesi) Prof. Or. Edip Giinay (Istanbul Tekni!< Universitesi)

Prof. Or. Erman Artun (Cukurov{! Universitesi) Prof. Dr. Esma ~im~ek (F1rat UQiversitesi)

Prof. Or. Fuat Bozkurt (Akdeni~ Unversitesi) Prof. Or. GUisQp Parlar (Gazi Unjversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara_Universitesi) Prof. Dr .. Ha~im Karpuz (Selyuk l,!niversitesi) Prof. D.r. llhan Ba~gciz (tOO. Y1l Unjyersitesi)

Prof. Dr. l[han Tomanbay (Hacettepe .!..fniversitesi) Prof. Dr. Ismail Ozturk (Dokuz EyiOl Universitesi)

Prof. Dr. Kurtulu~ Kayah (Ankar!! Universitesi) Prof. Dr. Beki[ Onur (Ankara Universitesi)

Prof. Dr. Mehmet Olmez (Y1id1z Te_knik Universitesi) Prof. Dr. Muhan Bali (KUitiir Univer§ilesi)

Prof. Dr. Musa Ya~ar Sa!',jlam(Hacettepe Universitesi) Prof. Dr. Nam1k Aylkgiiz (Mugl<!. Universitesi)

Prof. Dr. Nuran Elmac1 (Dicle Vniversitesi) Prof. _Or. Oktay Belli (Istanbul Univ~rsitesi)

Prof. Dr. Ozkul ~obanoglu (Hacell!lPe Universitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara !,Jniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)_

Prof. Dr. Tii!ay Uguj:man Er (~anakkale Onsekiz M11-rt Universitesi) Prof. Dr. Zafer Onler (~anakkale Onseki:? Mart Universitesi)

Ooy. Dr. Birsen Karaca (Ankara Univ~rsitesi) Qoy. Dr. F. Belk1s Kumbetoglu (Marmara Universitesi)

Doy. Dr. Hande Birkalan (Yeditep!! Universitesi) Ooy. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)

Temsllcllllder: Antalya: Ali AksOt, istanbut. Vural Y1ldmm - Ayhan Aydm,Kars: Sait KOyuk, · Kayseri: Bay ram Durbilmez .

YOnetim Veri ve Yazr§ma Adresi Hatay Sokak 9/19, 06410 Krzllay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belgey: (312) 417 57 23

www. folkloredebiyat.org E-posta: folkloredebiyat@superonline.com Abone Ko$ullan

TOrkiye !yin ~ay1s1: 15 YTL • Yurtiyi Y1n1k (Postalama Ocreti dahil): 80 YTL Eski Aboneler ve Ogrencilere Say1s1: 10 YTL • Y1lhk (Postalama Ocr eli dahil) : 40 YTL

Avrupa lyin Say1s1: 15 EURO • Y1lhk Abone Bedeli(Postalama ucreli dahil): 60 EURO Amerika l~tin Say1s1: 15 $ • Y1lhk Abone Bedeli (Poslalama Ocreti dahil): 80 $

Abone bedelinln Metin Turan l!dma 104233 numarah posta yeki hesabma ya da Yap1 Kredl Bankas1 Me~ruliyet $ubesl'ndekl Uluslararas1 Egitim-Ogretim Ltd. $t'nin1023733·9 numarah hesaba yatmlarak. dekonlun adresimize

giinderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz y1l iyindeki fiyal art1~lanndan etkilenmezler.)

folklor/edebiyarta yay1mlanan yaz1lar MLA ·Folklore Bibliyography i~nde kaydedilmeidedir.

Teknik Haztrftk ve Baskt: Uluslararas• Egitim Ogrelim Ltd ~ti., B~kenl Kli~e & Ma~baac1hk. Ankara · yerel s'ureli yaym

1

---------- folklorledebiyar, cilt: 12, Say1: 46 -----------

MEDENiYETLER QATI~MASI Ml SINIF QATI~MASI Ml?

VA DA IBN HALDUN VERSUS HUNTINGTON

Atilla GOney*

Birka9 yli once, i:igretim uyesi olarak c;allijtigun kurumun yonetici kademelerinden, Stratejik Ara!itirma Merkezi lrurmakla gorevlendirildim. Gelen yazlD.lD. ekinde merke­zin yonergesinde uymam gereken lrurallar ile incelem konularlD.lD. belirtildigi bir ~ab­lon varch. Bu metinde batt olarak tammlad.Jgmuz cografya- Avrupa ve Amerika - dun­yanm hemen hemen tamarm uzerine ve tabii Ttirkiye ile de ili!lkilendirerek analizler yapabilecek birimlerin lrurulmasi ve bu birimlere incelenen konulara g~re gerekirse, maden mtihendisi, argeolog, antropolog, tarihc;i, ziraat mtihendisi dahil edil.mesi "i:ine­riliyordu" . .Klsa bir arruztirmadan sonra 'l'Urkiye'deki bir<;ok Universitede yukaridan ge­len talimatla ayru adi ta§Iyan, Ortadogu-Balkanlar ve Avrasya uzerine ara§tlrmalar yapma)'l asli vazife edinmi§ merkezlerin kuruldugunu gordftm.

Qok degil bir yli once Amerika Birle§ik Devletlerinin Askeri merkezine ve ticari kal­bine yapuan u<;akh intihar sald.Jnlannda yftzlerce k:i§i hayatrru. yitirmi!lti. Du.nyaca u.n­lti CNN televizyonu, deh§et gori.inttilerini ya)'lnlarken alt karede saldmlara sevinen Filistinlilerin gori.inttileri tun dtinyaya izlettiriliyordu. Qok gec;meden bu gorunttilerin birka9 yli oncek:i Irak'm Kuveyt i§gali s~rasmda <;ekildigi anla§Ilsa da goru.nttiler ula§­masi gereke~ yerlere ula§mi§ti. ·

Universitemin b·ana verdigi gorevi tamamlamaya <;ah§Irken yine televizyonda tica­ret merkezi ve pentagon sald.JnlariUW birinci ylimda Amerikah <;ocuklar, ellerinde mumlar etten duvar i:irmti§ler ilahi soyluyorlarch. Dftnyanm ba§ka bir yerinde Filistin­li <;ocu.klar ellerinde sapanlar, israil tanklan nezaretinde ortilen utan<; duvanna kar§l

"Yrd.Do~.Dr. Mersin Lrniversitesi, Kamu Yonetimi Boliimii.

225 -----------

folklor/edebiyat

mticadele ediyorlardl. Yine ayru tariblerde, Amerikali jeopolitik uzmaru S.P. Hunting­ton adh dahinin 1993 yilinda yaZim~ oldugu 'Medeniyetler Qatl§mast" adh makalesi ile olacaklan onceden gordtigu gorse! ve yazili basmda yanlnlamyordu.

Uzerine ~ok~a yazilip ~izilen makalesinde Huntington, giintimtizde ve gelecek bir­ka~ onylida yerytizunde temel ~ab.§ma.Illll devletler ve ideolojiler arasmda degil, uygar­llklar arasmda olaca~, ~atl§acak iki temel uygarhgmda BatJ.- Hrristiyan- ve islam uygarhg,. olaca~ ileri siirtiyorl. A. C. Nestor'un deyimiyle, Yeni Dtinya Dlizeninin u~ atllsmdan biri olan Huntington2, modern jeopoliti.k anla§mazllklarm son bulmasmm yen.i ~agm karakteristi.k ozelligi oldugunu vurgular. Komtinizm tehlikesi de kalmadlg,.­na gore, liberalizmin zaferiyle tarihin sonu da ilan edildigine gtire, yerktirede bala kan gtivdeyi gotlirtiyorsa bunun bir sebebi olmah ve anla§J.lan o ki bu sebebi bize jeopolitik ve strateji dalllmiz Huntington verecektir. Yoksa bizler de bu zatJ.n tezlerinin ispatt ve hatta ispatlayanuyorsak dahi dogrulanmast ic;in gerekli ko§ullarm nastl yaratJ.lacagma dair bilgi toplamakla nu mtikellef kilimyorduk3

Akademik bilgi tiretim bi~imleri ile iktidar kurumlar1 arasmdaki ili§ki, i~inde bu­lundugumuz ko§ullarda ilgin~ bir inceleme konusu olmakla birlikte, bu ~ah§mada, da­ha ~ok Huntington'un tezinin orijinalligi ve i~inde bulundugumuz tarihsel ko§ullarda­ki onemi tizerinde dw·ulacaktrr.

Yedi ytiZyJ.l tincesinden hala dipdiri duran Ibn Haldun'un tarih ve uygarhk anlayt­§mm insanctlltgl ve maddeciligi kar§tsmda, Huntington'un devlet ve ulusal diizeydeki siyasal ve toplumsal ili§kileri yok sayan, soyut uygarhk tanunlamasma dayah an~­leri.ne, ve bat! uygarhg,.nm biricikliginden dem vuran 1rk~1-ktiktenciligine ve sava§ «;1-g,.rtkanltgma dikkati 9ekilecek.

Ibn Haldun'da Tarih ve Uygarhk.

" .. tutarh bir bakt§trr tarih. Bir incelemedir. Olup bitenlerin nedenlerini, nasJ.l ba§laytp nasJ.l geli§tigini inceligiyle ortaya koymaktlr. Olaylarm nasillanm ni«;inlerini derinlemesine bilmektir. Ne var ki asalak ve sorumsuzlar kan§trrdllar o haberleri. Yanh§m aldattcJ.lanna katttlar. Bu alanda kimi za­man kuruntulara, sanJ.lara kapJ.ldtlar, kimi zaman da bilerek haber uydurdular. Abarttlnu§ soylentilerden yaldlzhlart aldl­lar, otek:ilerle kart§tmp surdtiler piyasaya. Ve uydurduk~a uydurdular, Daha sonra gelenlerin «;oklan da bunlara uydu­lar haber toplamada4.

1 Samul'l Huntington (1997) Medeniyetler Qah~mast m.1?, i~inde M. Ytlmaz (der.) Medeniyetler Qah~mas1, Va· di yaymlar1, istanbul · . · 2 O~a de goc;men olan ve ilgin~ bir bi~imde Huntingtoncu uygarl!k tanunuu bir an ic;in kabul eilersek tt~li de farkh uygarhklardan gelen Brzinsky, Fukuyama ve Huntington - Fukuyama Japon asillt, Brezinsky Polonya as1lh ve Huntington Hint astlh bir Amerikah-so~ sa vall sonras1 dllnemde galiplerin ideolojisini yerle!itirdi­lcr . Bkz: Nestor, A. C. (2002) Entelektiiel Terotiln Estetigi, Sanat l'e Hsyst, S&Jl. L S. 89). 3 tnternet iizerinden hi<:met veren ve diinyada sosyal bilimler alanmda dtizenlenen ve dtizenlenecek olan kong­re, seminer gibi bilimsel toplanblara ili~kin bilgi veren Conference Alert Monthly sitesi go<:den ge~irildiginde son birka~ }'11 i~erisinde dli<:enlenen ve bundan sonraki }'lllar i~in planlanan bilimsel etkinliklerin bliyO.k bir fi'O· kuJtlugunun Avrasya ve Ortadogu tizerine oldugu g!iro.lecelrtir. TO.rkiye'nin l!nde gelen ozel iiniversitelerinden So bane• Universitesinin Amerikan kokenli bir ozel d~ance kurulu~uyla ortakla~a diizenledigi yan~manm ko­nusu TO.rkiye'nin Jeopolitik Konumu ve Gelecege Dair Politika 6nerileri. Yart~manm konusu kadar ilk Q~e gi­ren adaylara toplam 35.000 ABD dolan odenmesi de oldukc;a ilgi ~ekici. 4 tbn Haldun (1977) Makaddime, (~v. Turan Dursun), Anka.ra:·onur YaYllllan. s .. 65

226

folklorledebiyat

Tarih. bili.mine az ~ok a§ina olanlar kolaylJ.kla Huntington'un eO: onemli kuramsal referansmm Toynbee'nin "meydan okuma ve kar§t koyma" argtim~ oldugunu hatlr­layacaklardrr. Bir adun daha ileri gidersek, Toynbee'nin medeniyetler aras1 ·meydan okuma ve kar§l koyma tezi Ibn Haldun'un yerle§ik topluluklar ( hazara) ile go~ebe-bar­bar topluluklar arast etkile§im modelinin kabala§tlnhp gizemlile§tiril.mi§ bi~iminde oteye gitmez.

Mukaddi.menin yazar1 hakkmda belki de ilk sl>ylenmesi gereken §ey, XIV. YuzyJ.lda, bireylerin inan~lartyla degil, insanlann topluluk olarak iktidara dayah siyasal kurum­lar (devlet) olanagm1 yaratan kii.ltur ve uygarhk ortamm1 konu alan bit· bilim kurm_u§ olmas1illr. Ibn Haldun, Hobsbawm'm deyi§iyle §imdiye kadar yaptlnu§ en onemli ma­teryalist tarih anlayt§l.Ill bizlere sunar : ... insan toplumunun veya dunya uygarhguun; .. o toplumun dogasmda ger~ekle§en degi§ikliklerin; bir grup insarun cliger insanlara kar§l ger~ekle§tirdikleri ve ~e§itli buyi.iklUkteki kralhklar ve devletlerin kurulmastyla sonu<;lanan devrimlerle ayaklanmalann; ister ge~imlerini saglamayt, isterse ~e§itli hi­lim ve zanaat alanlannda ilerlemeyi di.i§\insi.in, insanlann yfu·i.ittukleri ~e§itli ilerle ugra§larm; ve genelde toplumun kendi dogas1 geregi ugradi~ tum koklu donii§i.imlerin yazili kaym"5.

Ibn Haldun'un tarihsel inceleme nesnesini tammlayan en temel kavram "umran" drr. Bu kavramm iki temel <;evirisi ile kar§US§makta}'lz. Birincisi uygarl.tk digeri ise kii.ltur anlammda kullanllan <;evirilerdir. Lacoste umran kavramm1 ekonomik toplum­sal ve ki.iltiirel faaliyetlerin toplann olarak tarnmlamaktadrr6. Ibn Haldun, "umran" sozciigunu, Mukaddi.menin kimi yerlerinde baytndirhk anlammda kullanmasma rag­men, ~ogunlukla toplumsal ya§am, ve uygarl.t~ da it;ine alacak bit;imde kullarnyor7.

"Bilesin ki, tarih, ger<;ekte diinyarun "umran"1 ve "umran"m dogal yaptsmda belirmi§ durumlru· demek olan insanlru"lll "toplumsal ya§amlan" konusunda bilgi vermektir. Unn·an'm yaplSmda, ilkel­lik, uygarhk, soya ve <;e§itli nedenlere bagl.t topluluklar, insanlann birbirleri iizerindeki ~e§itli baskllan, yengiler ve yenilgiler ve bun­lardan dogan mulk, devlet, egemcnlik, egemenlik basamaklan, memurluklar1, insanlarm <;ah§ma ugra§lannda yoneldi.kleri ka­zan~, ge~im, bilimler, sanatlar-zanaatlar durumlar ve yine "um­ran"m yaptsmda beliren daha ba§ka durumlar var"B.

Daha ileride gorecegimiz gibi, Ibn Haltlun'un medeniyet kavramla§tu-mast Toynbee ve Huntington'un soyut medeniyet tanliDlnm aksine somuttur. Ibn Haldun'un gerek tarih, gerekse uygarhk tam.mmda iki kavram merkezi oneme sahiptir. Doga, toplum­sal emek ve toplumsal l>rgtitlenme arasmdaki kar§lhkh ba~k ili!ikilerinin i~ i<;e

5 Charles Jss:l\vi, (1950) An Arap Philosophy of History: Selections from the Prolegomena of Ibn IO:taldun of Tu­nis (ed), London: ( aktaran, Eric.·Hobsbawm, ( 2001) Tarih Ozerine, Ankara: Bilim ve Sanat Yoymlan, s. xi.). 6 Lacoste, Y. (1984) Ibn IO:taldun. The Birth of History ond the Past of Third World. Loudon: Verso. 7 Umran, amere s5zcUgll.nlln mastarlanndandir. Bu sl!zcUtlln mastarlan arasmda amare ,.e imare mnstarlan da \•ardir. Amare ~okluk, bi.lyiik topluluk, kabile, "bir yeri baymdirla~ttrma kar!jlllgmdn all nan Ucret anlamma gelir. •!mare" ise "bir yerin bcymdrrla~jttnlmasma yaroyan her !jeydir. QiinkU, bir yerin baymdrrla!jtll"llroasl­na yarayan sadece topluluk degildir. Baymdirla!j~Bk i~in yalruzca toplulugun bulunmOSI yetmez. r,, ~aba, emek. ilcret, ara~-gere.,, o.retim, kentle~jme, toplumsal ilil!kiler, toplumsal ge~meler, yooetim, yonetim bi.,imi, bilim, teknik, uygar!Jk, yasa, hukuk" ve benzeri !jeyler de gereklidir. Ullli"llil kavramuun lbn Haldun'daki kul­laru!il1la ili~jkin a.,lklama i"in T. Dursun'un Muk8ddime ,e\'irisinin sonundaki a~llda}'lCI dipnotlara balolabilir. 8 tbn Haldun (1977) Mukaddime, (Qev. Tur;~n Dursun), Ankara: Onur Yaymlar1.

227 · --------------------~---

folklorledebiyat

ge~mi~ biitii.nii olarak tire tim ile, dogaYl insarun kullaD.J..m.l.D.a a9tk hale getirmeyi ama~­layan bir uretim tarz1 i9inde ortaya 9tkt1~ gtiriilen kiiltiir ya da fikir sistemleri. Dola­YlStyla Onun "ilm 111-'0mran" tarumlamasmda iimran (uygarhk) hem bir olguyu hem de o olgunun meydana getirdigi alam inceleyen bilimi kar~ll.amaktadlr9. .

0, bu bilimi uygularken kulland!~ metot spekiilatif degil ampiriktir. Zira, ya~ad!~ dtinem ve cografya ona bu tiirden malzemeyi fazlastyla saglayacak niteliktedirlO. Ese­rinin birinci cildinin biiyiik btiliimiinti, A.kdeniz havzas1 etrafinda kiimelenmi~ olan uy­garhklann cografi tasnifinin olu§turmast dikkat 9ekicidir. Yine Huntington'un mede­niyetleri aynmla~ttrmast ile kar§ua~tm.rsak, Ibn Haldun'da, maddi uygarhklann dun­ya uzerindeki dagilinun.J. temel til~ut alan be§eri cografya kavranu ile kar§ua§mz. Hun­tington'un kadim uygarhklardan bu yana degi§meyen fay hatlan uzerinde kar§l kar§l­ya gelen tektonik uygarltklar tammmm aksine, ibn Haldun, be§eri cografya uzerinde uretim yapll.an cografya oldugundan, kaygan, tarihsel, bir ba§ka deyi§le degi§kendir.

Huntington da digerlerinden aynkSl ( ve ustun duran ) bir uygarhk ( Hrristiyan-ba­tl ) digerlerinin (islanun) tehdidi altmdadtr. Bu yiizden evvel emirde Slav ve Latin uy­garltklanmn bu tehlikeye kar§l birle§mesi gerekmektedir. Ibn Haldun hi~bir toplulu­gun kendileri dt~?mdaki diinyadan aynks1 bir bi9imde ya§amad!gtru., tersinden stiyler­sek, diinyarun hi9bir zaman kendine yeterli insan gruplart ve kiiltiirlerinin bir toplanu olmad!~ ileri siirerll. Onun uygarhk biliminde tinemli olan nokta, tarihin belli bir yaptst olan ve cografi temelde dagiliw§ bulunan, dola)'lstyla birbirlerini ~ekillendiren 9e~itli varhklarm kar§lhkh ili§kilerinden meydana gelmi§ oldugudur. Bugiine uyarla­YlP stiyleyecek olursak. Bab. ile Batt-m~1, Ibn Haldun'un bedevileri ile yerle§ik topl~uk­larmdan daha fazla ayrll.maz: Birisi, titekinin tari.hidir. Ge~en bin )'11m ik.inci yartsm­daki hi~bir halkm tarihini, her biri digeriyle etkile~imi sonunda degi§iklige ugrayan farkh tipteki toplumsal tirgiitlenmelerin kesi~me noktalar1 dt!?mda anlamak miimkiin degildir. Bir ba~ka deyi§le, Huntington'un rasyonel-metafizik uygarhk kurgusunun tersine, ibn Haldun'da ytintem olarak rasyonel-gen;ek¢ ve ampirik verilerle· desteklen­mi~ uygarhk kavramla~trrmas1 gtiriiruz.

"Kespsiz Ta o kadar cehl olamaz,

ceblin ol mertebelii sehl olamaz" 12

Benim faraziyem §udur ki diyor, Huntington: "bu yeni diinyada mucadelenin esits kayna~ tincelikle ideoloji.k ve ekonomik olmayacak. Be§eriyet arasmdaki biiyiik btiliin­meler ve hakim mucadele kayna~ kiiltiirel olacak. Milli devletler diinyadaki hadisele­rin yine en gii~lu akttirleri olacak fakat global politi.karun asll. mucadeleleri farkh me­deniyetlere mensup grup ve milletler arasmda meydana gelecek. Medeniyetlerin 9ab§-

9 Omit Hassan (1977).tbn Haldun'un Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara :Sevin~ Matbaa.sL s. 31. 10 Ibn Haldun ( 1332-1406) XIV. Yilzyllda, tber yanmadasmdan Suriye'ye uzanan cografynda. !slam imparator­lugunun yayllma.siillll gerilemeye ba~lad!g,, nnllan topraklarda ir'Ji ufakh ve sllrekli birbiriyle \81PI,an, kuzey­dogudan gelen go~ebe kabilelerin i.stilasma ug,·oyan devlet~iklerin oldugu bir cografyada yiineticilik ve bilim adamhg, yapnu~trr. Henilz bUyiilt keiiflerin ba~lamad!g, bit <;agda ticaret yollanru.u merkezi ve uygarllklann be~igi olau Akdeniz havzasJ, spekillasyona gerek lnrakmayacak dilzeyde ampirik veri saglar ona. 11 Omit hassan, Ibn Haldun'un global insan toplumu ( el-murytemia el-insan.i) kavrrum ve insan toplulugu ( el-. i~tima) ka\Tamlanru karQthkh yardunla~ma \'e ~birligi anJamlaruu i~erecek bi~imde kullandJguu belirtir. Has­san, 0. a.g.e., .s.42~ 12 "AkllsJZ insan bu kadar cahil olamaz, cehaletin bu derecesi, !iiipbe.siz masum degildir",

228

folklorledebiyat

mast global politikaya ·hakim olacak. Medeniyetler arasmdaki fay hatlan gelecegm mu­habere hatlanm te§kil edecek"l3.

Makalenin hemen ba§mda boylesine iddiah bir ~. bir tezden ~ok bir temenni iz­lenimi uyandmyor. Ve bizleri bu temennisinin ger~ek olduguna inandrrmaya t;:ah§tyor. Uygarllklar1 ve kim.likleri olmadtk.lar1 §ekle sokmaya ~ah§an biri olarak, Ibn Hal­dun'un deyimiyle bilimden ~ok "hatabet" yaptyor Huntington: " ... el hatabenin konusu, inandmct, bir kitleye bir giirii§ii benimsetmeye ya da benimsetmemeye yarayan sozler­den olU§ur"l4.

Kiiltiir ve uygarhk kavramlarlllill anla§llmaz bir soyutlukta stk stk birbirinin yeri­ne kullaruldltl bu iinlii makalesinde, medeniyetler arasmdaki fay kmklarlllill soguk sava§m kriz ve kan dokme i~in fla§ noktas1 olarak benimsedigi siyasi ve ideolojik strur­larla yer degi§tirdigini, soguk sava§m sona ermesiyle bu ideolojik bolunme ortadan kalktttindan Batt Hiristiyanhtt ile islam arasmdaki kiiltiirel boliinmenin yeniden or­taya ~tkt1tint belirtirl5. Qok degil bir sayfa sonra soguk sava§m aslmda kazai bir du­rum oldugunu, "Batt ve islam medeniyetleri arasmdaki fay 1onklan boyunca cereyan eden miicadelenin 1300 senedir devam ede geldigini" ve bundan sonra da daha kaoh bir bi~imde devam edecegini ogreniyoruz16.

Huntington bu kehanetini soguk sava§m bitiminin ilan edildigi donemde dillendir­mektedir. Bir ba§ka iinlti tarih-ri Toynbee, soguk sava§m heniiz ba§langi~ yillarmda benzeri kehanette bulunmaktadrr: "Komtinizmin ortaya -roo§mdan yiizyillar once ata-

. lanmiz ayru umac1Yl isl~'da bulmu§lar. Giiniimiizde komtinizmin yaptltinl ayru ne­denlerle, On altmc1 yiizytlda islam, Batlli kalplere bir isteri ilham ederek yapmaktay­dl. islam da komUnizm gibi, batlh inam§m belli bir doktrine dayanmayan uyarlamas1 alan anti-batlCl bir hareketti. Ve komiinizm gibi o da ruhun kilicllll, maddi donatundan yoksun olarak kullanmaktaydl ..... Bununla birlikte komiinizm, ne komiinist, ne kapi­talist, ne Rus, ne de Batw olmayruive bu iki ideolojinin arasmda kimseye ait olmayan topraklarda birlik i-rinde ya§ayan insanlara da dii§man. Bu 'bloksuzlar ile batililar, dort yiiz ytl once Ttirk olmak tehlikesinde kaldtk.lan gibi, bu giin de komiinist olmak tehlikesi ile kar§l kar§Iyalar ... "17. Toynbee bu satlrlar1 1947 ytlmda yaz1yor ve devam ediyor; ·

"Bu yiizden islam hir kez daha Batlyla kaqlla§Iyor. Ne var ki bu kez kozlar, Ha-rh seferlerinin en kritik donemlerindekinden daha ~ok aleyhinde, -runkii ~agda§ Bat1, ana ya,lmzca silah yo­ntinden degil aym zamand.a silah sanayinin son derece bagh ol­dugu ekonomik hayat tarZl konusunda da ve hepsinin iist\inde ruhsal kiiltiirde -medeniyet denilen ve kendi kendine dt§a do­niik iiriinleri yaratan ve besleyen o deruni gii~te- de iistii.n"l8.

Biiyiik oranda Ibn Haldun'dan etkilendigi bilinen Toynbee'nin uygarllk kavramm1 9arp1tlp, kavramlar aras1 ili§kiyi gizeme ugratmaktadll'. Mukaddime'nin hedefi," top-

13 Samuel Huntington (1997) "Medeniyetler Qatl§mast nn?", i~inde, M. Ytlmaz, Medeniyetler <;ab~mast, (der), tstanbul, Vadi yaymlan, ~ev. Mustafa Qahk, s. 15-16. 14 tlm Haldun (1977) Mnkaddime, (Qev. Turan Dursun), Ankara: Onw- Yaymlo.n, s. 129. 15 Huntington, a.g.e. s. 23 16 Huntington, a.g.e. s. 24 17 lunold Toynbee (1991), Medeniyet Yargtlamyor, ~ev. Ufuk Uyan, istanbul : Aga~ Yaymhm. 18 Toynbee, a.g.e., s. 168

229 ------------

folklor/edebiyat

lum ve devletlerin kokenleriyle, aym c;agda ya§alDl§ eski toplumlann durumlanru, : .. yoneti.me ait degi§ikliklerin nedenlerini, ... yeryiizil.nu bayrndJ.r kllan devlet, millet, kent ve goc;ebe ya§ann, ytikseli§-alctah§, c;okluk-azhk, bilim, sanat, kar,zarar uygarhk­lardaki dalgalanmalar .... "ile ilgili bilgi vermektir19. Boylelikle, uygarhk.ve toplumsal ilerleme-degi§menin incelenmesine ili§kin olan il.m ul-Umran'm siyasal geli§melerle­ili§kisini Ibn Haldun daha eserinin ba§mda belirtmektedir.

Toynbee'de tarihsel geli§me medeniyetler aras1 meydan okuma ve tepki ile ac;lkla­rurken20, Huntington c;atl§ma kavraiD.lD.l kullan:maYl tercih eder. Her ikisinde de ortak olan, savlannm hic;bir gerc;eklige ve ampirik veriye dayanmayan zihi.nsel bir kurgu i.izerine oturtuluyor olmas1dlr. Bir ba§ka deyi§le, platonik anlamda kendi kendine ye­ten bir alulcilik hakimdir her ik.isinde de. Ote yandan, Ibn Haldun tarih yontem.ini, spektilatif karga§adan kurtararak, gerc;ekc;i bir temele oturtmu§tur. Onun ic;in, hentiz XIV. yt.izytlda tarihsel sureklilik ve degi§imi kavramaya ve kavratmaya c;ah§an, insan­lar ic;in ,insaular tarafmdan yaratllan siyasal kurumlan incelemeye hedeflemi§ bir ta­rihc;i ve siyaset felsefecisi diyebiliriz.

Gerc;ekten de, Mukaddimenin butunune baklldlgmda, utopyaclliga ve romantizme dt.i§meden tarihsel-toplumsal gerc;ekligi ele almaya c;ah§an bir yontemle kar§U8§ll"Iz. Ibn Haldun'u bu gt.in bile ilginc; ve incelenmeye deger kllan sadece yonteminin akllcili­gi ve gerc;ekc;iliginden kaynaklanmaz. Ibn Haldun, islam gelenegi ic;inde yeti§~ olma­sma ragmen, ya§adl~ doneme klyasla din i§lerini olabildigince incelemelerinin W§rnda tutmakla kalmaml§, inceledigi farkl1 toplumlar kar§Ismda nesnelligini korumu§, gerek islamm ic;indeki mezhepler kar§lsrnda gerckse diger <l.inler soz konusu oldugunda, de­ger yarg!.lanndan ba~1z, vc yans1z degerlendirmeler·yapabilmi§tir. 0, Toyubee ve Huntington gibi "bizim uygru·hgmuz" tamlamas1111 asla kullanmaz. Butun uygarhklar ve bi.iti.in kavimler kar§Ismda e§it mesafededir. Qunkli o, sava§lann, devletler aras1 mi.icadelelerin, basitc;e liderler aras1 mlicadeleye, di.nler aras1 c;eki§meye iudirgeneme­yecegini, siyasal iktidar mucadelelerinin arkasmda yatan gerc;ek nedeninin ancak top­lumlann gec;im (i.ireti.m) yollannrn incelenmesi sonucu ortaya c;Ikarllabilecegini vurgu­lar. Bu nedenle, Mukaddime'de 'c;e§itli toplumlann durumlanru orten perdeyi', kaldJ.r­dt~ru, bir ba§ka deyi§le olgularm arkasmdaki gerc;ek.l.igi gozler onune serdigini soy­ler21.

Daha da ilginc; olam, Ibn Haldun, c;e!]illi toplumlann durumlarm1 crt en perdeyi kal­duamayan, kaldlrmak istemeyen yazarlru·m- uydu yazar -, tarihsel surek.l.ilik ic;erisin­de topluluklarm durumlannda da degi§meler olaca~ru haltrlamak istemeyecegini, gec;­mi§ siyasal yapllarla ve bugt.in.kii siyasal miicadelelerle ilgili degerlendirmelerini, 'maddelerinden soyutlanmlll hirer bic;im, lanlarmdan stynllDl§ hirer kl11~ID1§ gibi akt.a­rarak, yenisi ve eskisi bilinmeyen karma§Ik bilgiler bic;iminde'22 yaptl.klarlill vurgular. Uydu yazarlar - ideologlar- "devletlerin birbirlerinin ustline c;ullanmalanum, aykln-

19 Ibn Haldun, a.g.e.; s. 71. 20 Toynbee ( 1078) 1'arih Bilinci, istanbul: Bate~ yaymlan, s. 104 21 Ibn Ha\dun, a.g.e., s. <38. Ibn Haldnn Mukaddirue'niu giri9 sayfalarmda, tarih bilimi ve tarihsel yontcm (ize­rine d~!lncelerini dile getirirken, kenJisindeki onceki tarih~ileri olduk~a sert bir ilslupla ele~tirir. Buradaki ele~tirilerin, iki nokpda yogunla'}bgt goril.lilr: Birincisi, uydu tarih~iler olarak tammladtgt, siyasal iktidarm tlle'!ruiyeti i~in ~balayan ideologlara youelttigi ele'ltiridir. l:kinci olarak, Ibn Haldun, salt rasyo.nalizm yoluyla topl=al tarillSel olaylarm alhntla yatan nedenleri ( illet) anlayaUlayacaguruzJ, ger~k~:lik \'C olgusol veriler­le desteklenmemi~ bir aktlclhgm, spekUlatif clmaktan kurtulamayacaihnJ \'Urgular. ?2 . o-· - Ibn llalJun, a.g.e., s 67. .

230

folk/or/ edebiyat

h.klarJ.DJ..n ve benzerliklerinin neden ileri geldigini ara§tll'llla ve uiandrriCl a~tlklama bulma gereksinimi" duymazlar23.

Ibn Hal dun bununla da yetinmez, uydu yazarlann ned en bu yola egilimli · oldukla­nru da sorgular. Ibn Haldun'un bu baglamda sorguladl~, ara§tU"ma slire~tlerinin ve bulgularJ.DJ..n nesnel politik ya da ideolojik boyutunun <;e§itli niianslarmdan ~tok, top­lumbilimsel ara§tU"malardan ~tlkanlan sonu~tlar iizerinde ara§b.tl.CJ.DJ..n oznel davram§­larJ.DJ..n etkisidir. Bir ba§ka deyi§le bilimi bir kurumun ya da otoritenin. gereklerine ta­bi kllmaya istekli olmak ve bilimin bu ba~mhll~ aktif hi<;imde savunma anlammda partizanllk sorunu iizerinde durur.

-"Bir zamanlar cenn.etin ger~tekten cenn.et olabil.mesi i¢11 yer­ylizfinde bir cenn.etin olmamam gerekti.gini soyle~.

-"Evet, ... yeryfiziinde oyle bir ceh enn.em in.Qa edelim ki, hayatr J.a.rumzm deluJetine denk gelecek bir cenn.ete mutlaka ihtiya~ olsun. Once yery(izfinde cehenn.emi hak edelim". " 0 zaman cehenn.eminizi yeni dGnyada kurun, Senor; mezarh­gmm putperestlerin tap:ma.klan 1izerinde yiikseltin". -" ... yeni diinyamn tiranhgt fethedildigi zaman eski diinyamn tiranlt~nm kuvvetleneceginden ve ge~leyeceginden, hll"s ve mezalimle destekleneceginden ve tum bunlann kutsal imam­DllZ adlna yapilacagmdan korkuyorum ... " -"Mesih'inyQzUyle maskeliyorlar kendilerini; sav~, altm, mis-

l!L •24 • yoner.~.~.~~.. . . .

Jameson'un deyimiyle emperyalizm kapitalizmin emperyalist dinamigi anlamma gelmekte iken, bu giin fazlas1yla gizemlile§tirilerek ve biraz da Hollywood vari esteti­zc edilerek antik imparatorluklar aras1 fetih sava§lar1 anlammda kullarulmaktadlr25. Medeniyetler ~tatl§mast tezi altmda birle§en bu yeni-oryantalist bakt§, bu yeni jeopoli­tik bilin9, estetik, akademik, iktisadi, sosyolojik. ve tarihsel <;ah§malar i~tinde da~§­tU". I. ve II. Diinya Sava§l doneminin geleneksel oryantalist i de, Henry Kissinger ve Huntington ku§a~ yeni-oryantalistleri de kiiltlirler arasmdaki fark.WJ.~n, ilk plan­da onlan aynan bir sava§ alaru olu§turdugunu, ikinci olarak da, iistiin bilgi ve hazU" giicii ve dcmokrasisi ile BatlJI otekini denetlemeye, i~tine almaya, yonetmeye ~tagrrdl~­ru ke§fetm.i§lerdir.

II. Diinya sava§I sonras1 sosyal bilimlerde hakim paradigma haliDe gelen modern­le§me kuranu, bugiin medeniyetler ~at1§mas1 paradigmasl26 gibi donemin egemen pa­radigmasidir. Tek tek ulus devlet diizeyinde, geleneksel top]umsal ve siyasal yapi.lan-

23 Ibn Haldun, a .g.e., s. 68. Ibn Haldun'un bu yarg~stru desteklercesine, Toynbee, Tarih bilinci adll ~ll~mast­run daha ba§Jannda yontemini ~oyJe tanUD[amaktadtr j " ... taribi uJusaJ de\• let <;erc;evesinde i<;inde iJlceJeme ge­Jenegine uymuyorum. Bunlar hence daha bUyiik bir ~eyin bir uyga~ilgm par<;astdtr ..... bu bUyilk c;apll birim, ba­na klic;llk c;aph biriml~rden daha c;arp1c1 g6rilnilyor" Toynbce, A { 1978) Tarih Bilinci, lstanbul: Bate~ Yaymla-n, s.15. 0

24 Charlos .Fuentes, Terra Nostra: Bizim Toprak, Cilt II., c;ev.Billent, 0. Dogan, istanbul: !~ Bankast Yaymla-n, s . 28-29 · 25 Frederic Jameson {1993) Modernizm ve Emperyalizm, ic;mde Milliyt't<;ilik SomUrgecilik. \'8 Yazm, T. Eagle-ton, F . Jameson, E. Said, istanbul: Kabalct Yaymevi s. 46. . 26 Huntington'un kendi5i isim baba51 oldugu medeniyetler ~b~mnsmm bir paradigms oldugunu belirtir. Sa­muel Huntington (1997) Medeniyetler Qa~mas1 Degil de Nedir? Soguk Sa,·a~ Sonras1 Dilnyanm Paradigma­lan, ic;inde M. Yllmaz (der.) Medeniyetler Qotujmast, Ankara: Vadi yaymlan, s. 69-81

231

folk! or! edebiyat -.·

malardan batili anlamda modern siyasi ve ekonomik ge~ti§leri hedefleyen bu yakla­§Im uluslar araSI diizeyde de diinya siyasetinin yeniden diizenleni§ine ili§kin evren- · sel bir stratejiyi banndmyordu. Sava§ sonras1 kurulan ve ekonomik anlamda gide­rek hatln sayili bir mesa'fe kaydeden sosyalist blok kar§Ismda, ekonomi4: olarak kal.: klnnu§, siyasal olarak demokratikle§mi§ bir sosyalist blok dl§l diinya ongoriiyorlar­ch. Burada temel hedef, geleneksel toplumlar olarak tarumlanan batl ch§l toplumlar-_ dl.

Bilindigi gibi bu stratejinin ger~ekle§ebilmesi i9in devlet destekli refah politikalan, ba§ta Amerika Birle§ik Devletleri olmak iizere Avrupah devletlerin mali ve teknik des­tegiyle te§vik edilmi§tir. Modernle<?me paradigmas1 da t1pkl medeney;i.tler ~tatl§masl gi­bi, kiiltiirel ol~tiitlere gore belirlenmi§ iki kutuplu bir diinya ongoriiyordu. Geleneksel toplumlann modernle§mesi (batlhla§masi) ka«;mllmaz evrensel bir siire9tir ve bu geli­§imin oniinde d.urmak ona kar§l direnmek bo§unachr. Ancak 1960'larda ii9iincii dtinya olarak taw..mlanan az geli§mi§ ve geli§mekte olan iilkelerde, ekonomik anlamda bir me­safe abnamamasmm yam s1ra demokrasi anlammda da hayal lunkll~ ya§annu§tlr. Ba§ta Latin Amerika olmak iizere, Asya ve Giiney Avrupa'daki ti.lkelerde kurulan ve siireklilik gosteren askeli diktatorltikler modernle§me kuramcllannrn btitiin ongortile­rini bo§a «;lkarmJ§tlr27.

Ancak 1960'larm sonlan.nda modernle§me kuramc1larmm ya§ach~ hayal kmkh~­na son derece sert bir yamt geldi. Yamt 1967 'den sonra Amerika Birle§ik Devletleri Vi­etnam Ara§tlrmalan Enstitiisii ba§kanh~ yapan S. Huntington' dan gefu. Hunt~gton, 1968'de yazchg1, 'Political Order in a Changing Societies' adh kitab1yla IJiodernle§meci­lerin kaybettikleri itj:.Qan yeniden kazanmalan i9in ~tabalar28. Ancak arada ciddi bir fark.WJ.k varillr. Huntington, tlpkl kendisinden oncekiler biitiin toplumlarm eni.nde so­nunda patili.la§aca~m, bu gidi§at kar§ISmda direnmenin nafile oldugu konusunda se­lefleriyle ayru fikirdedir. Ancak demokrasi, onun.giindeminde dahi yoktur: Siyasal oto­ritenin iisttinliigu, halkm goziinde me§ruiyet kaygiSl' ta§lmakSlZin korun.mahchr. Siya­sal istikrar ugrunda verilecek her ttirlii bedele deger29

(:ok degil, me§hur medeniyetler ~tab§masl adh makalesini yaYJnlamadan iki yll on­ce yazill~ kitabmda30, hala 1 geleneksel ve modern.l.ij{ ol9iitlerinin ba§at tema oldugu ve dtinyam.n iki kutupluluk esasma gore bi~timlendirildigi anlayt§ hakimilir. Oyle ki bu eserinde Huntington ktiltiirel farkW..tklardan soz edenlere ate§ piisktirmektedir. An­cak, 1993'de yazd.t~ makale ile bu kitabi.Illll z1dru bir dii§iinsel mecrada seyir almaya ba§ladJ~ goriUur. ·

Huntington'un medeniyet ve kiiltiir tanlilllamalanm.n ve diinya diizenini bu ol~ttit­lere gore a91klama dii§ii.ncesinin yeni olmaill~ kendisinden onceki bir ~tok oryantalist de oldugunu belirtm.ifjtik. Ote ya.ndan Yirmi birinci yiizylla girerken diinya siyasetini

27 S. Eisenstadt (1964) Breakdown ofModemization, Economic Development and Cultural Change, No: 12, p. 345-367. 28 Samuel. Huntington (1968) Political Order in a Changing Societies, New Haven: Yale Unh•ersity Press 29 30 S. Huntington, a.g.e., s 292-304. Nitekim bu kitaLm yazih!imdan ~ok degil birka~ ytl sonra Latin Ameri­ka da lm~ gosteren askeri diktatorliikler, A.B.D. ve bir~ok batlh iilke tarafmdan desteklenmi~tir. Daha da il­gin~ olan1, o giiniin modernle!ime kuramciSI, bu giiniin medeniyetler ~atl!imBSI paradigmaswm mucidi Hun­tington ile yeni-amperyalizmin ilctisadi kolunun kurucu bahalarmdan alan, F. Hayek, ~ili'de se~imle iktidara gelen Allende'nin askeri diubeyle iktidardan indirili~ini sevi.n~le aikl~lanuilardlr. Bir siya.sal'istikrar adma, digeri piyasa adma.

232

folk/or/ edebiyat

bu til~titlerden hareketle ac;J.klama konusunda da yalruz olmac:b~ gibi orijinal dti§tince de ana ait degildir. Medeniyetler s:ab§masl kavramla§tlrmas.1p.1, Huntington'dan once 1992 ylhnda J. Galtung kullarur31. Hem Galtung hem de Huntington's gtire·kwttirel cografyalara gore dtizenlenip bOltimlenmi§ bir diinya amlan bOlgelerdeki c;at1§malar, oralarda ortaya ~lkan devrimlerin ve benzeri toplumsal siyasal geli§melerin yllo.c1 et­kisinin giderilmesiyle ~tiziimlenebilir. Daha a~1~, bu bolgelerin· batili anlamda moder­nizasyonu ile.

Uygarllk tantmlamasma ve devammda gelen c;:oziimlemeye balolc:bgmda, Hunting­ton'un, Ibn Haldun'un tammlac:b~ anlamda kendisi belli bir iktidar ve kuruma adam.l§ partizan bir ideolog oldugu anla§ilabilir. Uygarhk, Huntington'da insan ttirtiniin sti­rekliligi. is:erisinde degi.§ime ugrayan tarihsel bir siirec;: olarak tammlanmak yerine , ka­tila§ml§, ba§lang~cmdan beri degi.§memi§ alan bir olgu bi~iminde goriiniir. ileri siirdti­gu uygarllklar aras1 ~eli§kiler eski gorti§lerinde bir sapma, bir degi.§iklik bic;:iminde yo­rumlanmamah<hr. Huntington'un iddia ettigi gibi paradigmal bir degi§iklik soz konu­su degildir. Huntington'un 1968 ve 1993 )'l.llarmdaki crah§malannda ortak olan .nokta "bab uygarli~" kurtulu§u veya onun i§gal veya tecritten korunmas1<hr : "Bah i¢n artlk uygarliklar dtinyasmda, evrenscllik illiizyonunu terk etmenin, keodi uygarli~ canlili~. birligini, giiciinti artlrmanm zamaru gelmi§tir"32.

BunuD. ni~in gerekli oldugu sorusunun altlillll doldurulmas1 ic;in bir karabasan ya­ratllmah<hr. Bu karabasam makalesinin gtirdtigu ilgi tizerine yazc:b~ Uygarhklar Qa­tl§masl ve Diinya Duz'eninin Yeniden Olu§turulmasl adh kitabmda etrafuca ve istatis­tiksel verilerle tantmlar33. Yaratb!t iki bUyiik kabusla, dinda§larlnl uyarmakta<hr: Batl uygarli~ yerkiire iizerinde varoldugu karalann giderek ktic;iilmesi ve rakip (dii§man) uygarllklar tarafindan tecrit edilmesi. ik:incisi, batt uygarhgwm siyasal ege­menligi altmdaki niifusun giderek azalmas1. 1920'li ylllarda batt uygarh~nm egemen oldugu kara parc;:alan yerkiirenin % 48.5'ini olu§tururken 1993 yilinda bu oran % 24.2'ye dti§mii§tiir. Burada Huntington'un UJOO'lerin ba§mdaki stimiirgeci yayilmaya duydugu ozlemi tarb§ma c:b.§l brraklp ucvam edecek olursak, Bat1 uyga1·h~mn hakimi­yeti albndaki topraklardaki bu "dramatik" dii§ii§e ragmen, islam uygarh~ htikiim silrdiigu topraklar aym dtinem ic;:erisinde% 3.5'de% 21.1' c;lknu§tlr34.

~a~da, Huntington'dan alman tabloda yijzylhn ba!?mdan bu yana batt uygarh~ siyasal egemenligi. altmdaki.ntifusu siirekli, kaybederken, babya kar§l dii§man uygar­llklar Sll"alamasmda ori Sll"ada yer alan, !slam, Qin ve Hindu uygarhklannm niifuz alanlarm1 geli§tirdikleri goriilmektedir. Fakat bu tibloyu biittinsel olarak bu crah§ma­da yer almasmm, H'untington'un yaratb~ karabasam gostermenin d.t§mda, Hunting­ton'un yeni-oryantalist, eski somiirgeci zihniyetini gostermek gibi bir amac1 da var. Tabloya dikkat edilecek olursa, 1900'lerin ortalaruia kadar ingiliz siimtirgesi alan Hin­distan ve Hint uygarb~ amlan doneme kadar Batt uygarh~nm bir parc;:as1 olarak yo­rumlanmaktac:br.

31 Samuel Huntington (1991), Third Wave: Democ1·atization in the Late Twentieth Century, London: :Unh.-er­sity of Oklahoma Press 32 J. Galtung (1992), The Emergence of Conflict Formation, in K and M. Tahraman (eds), Restructuring for World Peal'e: On the Threshold of the Twenty-First Century, New York: Creshill Press. 33 Sa01uel Huntington (1997) Bab Tektir Ama Evrensel Degildir, i~de M. Yili:naz (der.) Medeniyetler c;:a~· mas1, Ankara: Vadi yayml:m, s . IlL . 34 Samuel Huntington (1996) The Clash of Civilizations and Remaking of World Order, Ne.w York:

233

folk! or/ edebiyat

Tablo. 1. Uygarhklann Siyasal Tahakktimu Altmdaki Diinya Nu.fusunun Dagilinn ve Gelecegi ili~kinTahmini

Uygarhklar 1990 1920 1971 1990 1995 2010 Batr 44.3 48.1 14.4 14.7 13.1 11.5 Afrika 0.4 0.7 5.6 8.2 9.5 11.7 Qin 19.3 17.3 22.8 24.3 24.0 22.3 Hindu 0.3 0.3 15.2 16.3 16.4 17.1 islam 4.2 2.4 13.0 13.4 15.9 17.9 Japon 3.5 4.1 2.8 2.3 2.2 1.8 LatinAmer. 3.2 4.6 8.4 9.2 9.3 10.3 Ortodoks 8.5 13.9 10.0 6.5 6.1 5.4 Digerleri 16.3 8.6 5.5 5.1 3.5 2.0

Kaynak: Huntington, ?.g.e., s. ~5

"Onlann her fJeylerini ta.hrip ettik, felsefeleri, dinleri, mahvol­du, artJk hi~bir ~Jeye inammyorlar, derin bir boFJlnga d~er. Anar~ ve intihar i¢n ol.gun bir hale geldiler35"

~025 10.1 14.4 21.0 16.9 19.2. 1.5 9.2 4.9 2.8

Daha tince de belirttigimiz gibi, kiiltur ve uygarhk temelli siyasal kavramla~ttrma­lar yeni degildir. Kapitalizmin bir diinya sistemi ol~undan bu yana, benzeri modeller, zaman zaman yeniden duzenlenerek moda olmu~tur. Bunlann c;:oguolugu, c;:atJ.§ma ve c;:eli§kilerin alan ve Slnlrlarnn uygarhklarm c;:eperlerinde araml§lardtr. Bu giin 21. yfiz­yJ.hn ba§mda benzeri bir modelle§tirme ile kar§l kar§lyaytZ.

Di.kk~t c;:ekici olan, kiliesel dtizeyde, ekonom.ik ili§kilerin keskin donU.§timlere ugra­dl~.boylesine dinil-mik bir donemde, kUresel siyasal geli§melerin kwtur, uygarhk gibi kendi ic;:inde dondurulinu~ sabit kuramsal arac;:larla ac;:lklanmaya c;:ah~l..lmas1dlr. Boyle­likle, tarih ve toplumsal-siyasal ge~meler, soyut uygarhk tilc;:utu ile dondurulurken, uluslar, toplumsal sJ.DJ.flar aras1 ideolojik·ve toplumsal-ekonomik c;:a~malar tarihsel olarak yok sayllmaktachr.

ikinci olarak, uygarhklarm btilgeselle§tirilmesi ve sadece ve sadece dinsel belirle­nimlerle ac;:lklanmas1, aym uygarhk kategorisi ic;:ind~ yer alan yonetim bic;:imleri, top­lumsal geli§mi§lik duzeyleri, siyasal kiilttirleri farkh topluluklar arasmdaki bu belir­gin farkhhklarm goz arch edilmesi, aynt kiilturel-tarihsel gec;:mi§ten beslenen ve fakat aralaruida c;:atl.§ma olan aynt be~eri cografyada yer alan uluslar (devletler) arasmdaki c;:at1§malann uedenlerini goz ardl etme sonucunu dogurur.

Bir diger nokta, c;:atl.§ma kavrammm t1pla uygarhk kavramla§ttrmasl gibi ic;:i bo§, soyut bir kurgudan ibaret olu§udur36. Uygaihklar neden c;:atl.§trlar? Huntington'un pa­radigmasmda tawmlandl~ bic;:imiyle uygarhklar ne zaman ve hangi ko§ullarda kar§l kar§tya gelirler? Bu sorularm yamtlaruu, bu paradigmada bulmak zordur. Di.kkatle ir­delenecek olursa, ashnda, c;:atl§ma olarak tammlanan, s1cak c;:atl~ma, sava~ halinden ba§ka bir §ey degildir. Bu c;:atl§malarm sonucunda, anla~ma, uzla~ma degil, tek tarafh galibiyet soz konusudur37. Anla~uan o ki, ibn Haldun'un ele§tirdigi ve bu giin hala ba-

35 Huntington, a.g.e., s. 84. 36 Louis Massignon (1963) "About Biruni" in Jacques Waardenburg, "Bat:mm aynasmda !slam" (ed), La Hey: Munu;n and co, 1963 aktaran, E.Said, Oryantalizm: Emperyalizmim Ke~if Kolu,lstanbul: Pmar Yaymlan, s. 421-422. . 37 Kemal Karpat bu durumu, "soyut uygarltklar ~ab~maz" bi~iminde ifade etmektedir, www rliinyadanbjhn­ber netfinns Com 17.08.2005

------------ 234 ------------

fol klor/ edebiyat

till aydmlan.ma geleneginin taki.p~isi hatm sayihr bir gruba hakim olan, ger~ek~ilik ve ampirizmle desteklenmemi!J katlkslZ rasyonalizm.inle kar§t kar§tYaJlZ. Toplumsal-ta­rihsel ger~eklikle hi~ baglanb. kurulmadan, salt zibinde iiretilen kavramlar ve paradig­malarm, varolan olgularm arkasmda yatan ger~ek nedenleri apklamaktan ziyade, be­lirli bir toplumsal grup ve onlarm ~lkarlarm gozeten siyasal iktidarllll.Q me§ruiyetini saglamak adma ideolojik i§lev goriirliler. Medeniyetler <;atl§ma!:!t parad.igmas1m da bu baglam i~erisinde ele ahp degerlendirmek gerekir.

U~i.inci.isu, son donemlerde ytikselen uluslar arast §iddet, medeniyetler ~atl§mast te­zini do~·ulaJ1Ct, ampirik olgular olarak sunulur. Bu baglamda, siyasal §iddet, teror ve aklldt§ili~ geri klilti.irlerin iirettigi iddiast ile, islam-Arap uygarh~ 'arasmda baglantl kurulmaya ~ah§ihr. Bu tiirden yeni-barbarhk tezleri, siyasal §iddetin hangi ~lkarlar ta­rafi.ndan beslendigi ve §iddetin ictinde ye§erip serpildigi tarihsel toplumsal baglantilan dikkate almak ycrine, isl~ oziinde §iddeti te§vik eden bir din oldugu argiimaruna sa­rihr. Barbarllk ya da §iddet kullammmm artt§t 20. yiizyihn bir gercregi. Denilebilir ki yiizythn ba§mdan bu yana ya§anan sekiiler gerileme ile at ba§l giden bir olgu.

Barbarllk ve ya §iddet kullarunuru.n hakl.ili~ i~in ~ogu zaman din bir ara<; olarak kullantlml§tlr. 1950'lerde Franstzlarm Cezayir'de isyam bastlrma politikasmda i§le­dikleri barbarhklann onciili.igunii yapan Franstz subaylarmdan biri de, " Ger~ek sava§ yoktur, din sava§lan vardtr" diye yaziW§tlr38.

Modem ~agda barbarh~ iki onemli sebebi var. Birisi, toplumlanu iiyeleri arasm­daki ili§kileri diizenleyen kurallar ve ahlaki davram§lar sistem.inin aksamast ve ~ok­mesi. ikincisi ise, begenin ya da begenmeyin, aydtnlanma projesi diyebilecegi.miz poli- · tik projenin, bir ba§ka de.Yi!?le ulus devlet projesinde dile getirilen, ya§am hakla, e!Jit­lik, ozgiirliik, karde§lik ara~ma baghl.tgmt ilan etmi§ hukuksal diizenlemeler biiti.inii olarak devlet kurumlannda s.omutla§IW§ olan evrensel sistem.in bozulmas1.

Daha da a~acak olursak, neo-liberal saldtrllar sonucu altl oyulan geleneksel dene­tim ara~lan ortadan kalktl~da, zayrlladt~da ya da toplumlar alternatif bir siyasal projeden yoksun btraklldt~da neler olaca~ karutldtr bu gii.n ya§anan barbarhk. DolaJlstyla tiim yerkiirede gozlemledigimiz, barbahk, i§kence, §iddet ~ift tarafu bir ~o­ki.i§C yarutttr. Hobbescu anlamda, anar§iye siiri.iklenmeye kar§t tetikte duran etkili ve i§lerlikli devletin temsil ettigi siyasal dtizenin ~okii§ti ve dtinyarun btiyiik boltimiinde­ki eski toplumsa:r ili§kilerin crer~evelerin.in Jl.l?.h§ma yamtttr.

Diinya kapitalist sistem.inin ~feperlerindeki siyasal ve toplumsal diizenin §iddetle <:tikii§iinii, geli§mi§ toplumlardaki daha yava§ ~okti§ izlemektedir. Ve her iki bolge de, eylemde onlan yonlendirecek hi~bir kllavuzlan olmayan insanlar- Ibn Haldun'un kav­rilmla§ttrmastyla, asabiye ( kolektif aksiyon)lerin.i yitirmi§ toplumsal gruplar - berbat §eyler yap~yorlar. Bi.itiin bu hallerden daha da vahim olam belki de Hobsbawm'm de­digi gibi, insanca davranmamaya ah§maiWzdtr: "Ho§ gorlilemez olan §eylere ho§ goriiy­le bakmaJl ogrenmi§ durumdaytZ"39.

38 Amerikan ekonornisinin son YJ.llarda i~inde bulundugu durgunluga kar~1, Qin ve Rus ekonomilerinin gerek ulu.sal gelirdeki bOy(lrue, gerekse cari i~lemler fazlas1 itibnriyle diinyadak.i ekonomiler arasmda ilk ik.i stra}'l al· malart dikkat ~ekicidii. A.B.D, pek c;ok iktisat~mut hem fikir oldugu gibi, ~u anda sadece askeri a~tdan diinya­run Ustu.n gilcQ. Ve herkcs b\lir ki gllc;ler dengesi kazanabilecegi alanlara oynar. A.B.D.'de askeri c;ozi.lmler yeg­liyor. Bkz. Nolllll Chomsky ile soyle~i. Radikal Gazetesi, 17.02.2002. Chomsky'nin bu degerlendirmesinden bir­J:ta~ ytl sonra, bu ~ah~manm ham land!~ tarihlerde, Qin ile Rusya arasmda Pasifik Okyani1Su'nda ortak yilrii­tiilen askeri tatbikatm, Amerika ile bu iki illite arasmda gerginlige ncden oldugu haberleri yer almaya ba~lad1.

Bkz. Birgi:in Gazetesi, 21.08.2005 · 39 Walter Laqueu (1977), Guerilla: A Historicaland Critical Study, London. ak"taran, Eric Hobsbawm (2001), T:u-ih Ozerine, Bilim S&nat Yaymlan, Ankar&, s . 3!J8.

235

folk/or! edebiyat .·

Uygarhk - Huntington'un degil Ibn Haldun'un tanunladi~ anlamda -, barbarhga dogru luzla ilerliyor. Ve bu km~ularda Huntington'un bize sahk verdigi, toplumlarm i~­sel siyasal ve iktisadi ili9kilerini, toplumsal sllllflar araSI ~atl~imalar1, uluslar arast du­zeyde burjuvazinin kendi fraksiyonlan - ozellikle de uluslar arst biiyiik tekeller araSI miicadeleyi- arasr ~atl§malan gormezden gelip, 21. y(izyli ba§mda ya§ananlan dinler arasr ~atl§malarla a~tklamamrzdJ.r.

Bunun i~in, Universiteleri.m.izde stratejik ara§trrma merkezleri kurup, jeo-~trateji uzmanlan yeti§tirmeliyiz. Huntington, Brezinski ve Fukuyama'Yl parasal olarak des­tekleyenlerin diizenledigi, ulusal-uluslar arast kongre, toplant1 ve sempozyumlara on­ceden belirlenmi§ konularda- ki bu gtinlerde yogunluk Avrasya uzerine- bilimsel ~a­h§malar yapmallytZ. Bizden sonraki ku§aklann ote diinyada cenneti hak edebilmek bu dunyada kuracaklan cehennemin nerde ve hangi dii§iinsel siitunlar iizerinde yiiksele­cegini anlam~ i~in bp. gfrnfrn popiiler bilimsel ara§tlrma temalarma bakmak yeterli olacaktlr.

Ve ku§kusuz, bu popiiler konular1 incelemede, siyaset bilimi gereksiz ve yetersiz kalacakbr. Tipkl1990'lann ba§mda akademik olarak yiikselen deger olan neo-liberal dti~lineenin de etk:isiyie kamu ytinetimi disiplininin itibar yitirmesi gibi, bu gi1ll de uluslar arast ili§kiler siyaset bilirninin yerini almak iizere gibi goriinuyor. Qiinkli, Hun­tington, tlpkt Franstz subaYI gibi, belirli toplumlardaki toplumsal, siyasal ve iktisadi ili§kileri incelemeyi bo§ verin, 9iinkii butun 9ah§malann sebebi oziinde dinler arast sa­va§trr bu)'llrUyor.

ABSTRACT

There are two aims of this study. 'rhe one is to make an assesment on the clash of civilization paradigm of Huntington in comparison with that of Ibn Haldun. On the ot­her hand, important than this, second aim is to represent an alternative methodology to understand the rise of barbarizm around the worJd and to see reasons lining behind the conflicts both at local and international level. In doing this, the methodology and political philosophy of Ibn Haldun is guided as to formed an alternative to Huntington's paradigm. In this context, it is propsed that, the religious is neither a reason behind world conflict nor a suitable analytical tool to understand this conflicts. However, to clarify both world conflict and rise of barbarism, it is necessary to analyse the class conflicts both at national and international level on the one hand and to question the disintegration of the states at national level on the other.

40 Hobsbawm, a.g.e., s. 400

236 -----------