Orión é unha das constelacións máis doadas de recoñecer no

ceo nocturno. O gran cadrado de estrelas brillantes correspóndense cos ombros e cos pes de Orión, o cazador, e as tres estrelas aliñadas en diagonal forman o seu cinto, son coñecidas tamén como “as tres marías”. E na espada que colga do seu cinto está a gran nebulosa de Orión, de luz vermella.

As dúas estrelas máis brillantes da constelación son: Betelgeuse; arriba a esquerda, xigante vermella situada a uns

400 años luz da Terra. Rigel; abaixo á dereita, superxigante quente azul que está a

uns 1.400 anos luz.Máis información en:

http://www.stellarium.org/es/ (Programa para instalar no voso ordenador, con el poderedes atopar as constelacións, planetas…, xa que podes ver o ceo que se ve dende as túas coordenadas no momento do tempo que ti queiras)

http://www.astroyciencia.com/

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: http://apod.nasa.gov/apod/ap030207.html

A constelación de Orión

Este nome deriva do latín, e significa “montón”, que é o que semellan.Nubes baixas, independentes , esponxosas, xeralmente coa base

plana. As veces semellan coliflores, e vense blancas brillantes cando lles da a luz.

Cumulus congestusAltitude: de 600 a 1000 metrosEspecies de cúmulos: Humilis: máis anchas que altas Mediocris: anchas e altas por igual Congestus: máis altas que anchas Fractus: de contorno desfiañadoRisco de precipitacións que cheguen á terra: mínimo, de feito se coñecen en xeral como “nubes de bo tempo”, tan so a especie congestus, que teñen un desenvolvemento vertical máximo, poden provocar breves chaparróns. Así que se ves un cúmulo pasar á fase de congestus antes de mediodía, existen posibilidades de que descargue pola tarde. De aí o dito :

“nube que pola mañá aumenta, pola tarde suelta”Canto pesa un cúmulo?. As gotiñas dun cúmulo típico pesan o mesmo que oitenta elefantesCanto dura un cúmulo?, pois a súa vida media é tan so duns 10 minutosMais información en :http://www.astromia.com/tierraluna/nubes.htm

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Isolino Pérez Tuya

Cúmulo

Cirro

Cirro deriva do latín, e significa “rizo de cabelo”, que é o que semellan.

Son nubes altas, formadas por cristais de xeo que forman delicadas vetas no seu descenso, de aspecto fibroso ou sedoso.

Altitude: de 5.500 a 15.000 metrosEspecies de cirros: fibratus, uncinus, spissatus….Risco de precipitacións que cheguen á terra: ningúnPor que vemos esas hebras como colgando do cirro? Son os cristais de xeo que no seu descenso son movidos polos ventos do alto da troposfera, que poden acadar os 250 km por hora, polo que non soen quedarse moito tempo no mesmo sitio, de feito son as nubes máis rápidas, pero como están moi altas, resulta difícil advertir o seu movemento Mais información en :http://www.astromia.com/tierraluna/nubes.htm

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Isolino Pérez Tuya

Nome científico: Fomes fomentariusEtimoloxía: Fomes ven do latín e significa isca, faiusca, por ser usado para acender o lume.Clasificación: reino: Fungi división:

Basidiomycota orde: Polyporales xénero: FomesNutrición: saprófito, descompoñedor de madeiraDescrición: ten forma de pezuña de cabalo, é sésil, é dicir, non ten pé, e pode chegar aos 50 cm de ancho. De consistencia dura, o seu himenio está formado de tubos e pequenos poros, ate 5 por mm, case non ve, guíase polas vibracións e sustancias químicas no aire. Soe estar inmóbil, boca abaixo colgado da súa maraña de tela case invisible nunha esquina do teitoHábitat: é un fungo descompoñedor da madeira, producindo a chamada, podremia branca, polo que soe saír en troncos debilitados ou mortos. Frecuentemente sobre planifolios, sendo moi común nos chopos. Perenne.Máis información en:http://www.fungipedia.es/clasificacion-orden/basidiomycota/poriales/

388-fomes-fomentarius.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Isolino Pérez Tuya

Fungo yesquero

Que é un lique?: é unha asociación simbionte dun fungo cunha algaNome científico: Xanthoria parietinaEtimoloxía: parietina significa “nas parede s”Descrición: Talo amarelo alaranxado, as veces ten como unhas copiñas de 2mm de diámetro, son os apotecios, estrutura reprodutora do lique. Nutrición: o fungo:

heterótrofa a alga: autótrofaHábitat: sobre todo tipo de rochas, monumentos, bancos, árbores... moi abundante.Distribución: toda a costa europea.Observacións: demostrouse que dúas especies de ácaros, habitantes comúns e consumidores desta especie, axudan á reprodución do lique, dispersando as súas esporas. Respecto á contaminación, este lique é unha especie bastante toxitolerante, polo que é moi común nas cidades. Usos: como bioindicadores de contaminación, SO2 (dióxido de xofre) sobre todo.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/xanthoria-parietina.htmlhttp://en.wikipedia.org/wiki/Xanthoria_parietina

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos: Xacobo de Toro

O lique amarelo Xanthoria parietina

Nomes comúns: galego: fento das pedras, fenteira, fento dos valos castelán: polipodioNome científico: Polypodium vulgareEtimoloxía: Polipodium ven de “moitos pés” ou de “polvo” pola semellanza das raíces aos pés do animal e dos soros ás súas ventosas. Vulgare quere dicir “común”, xa que é a especie máis abundante deste xénero.Clasificación: reino: Plantas división: Pteridophyta orde: Polypodiales familia: Polypodiaceae xénero: PolypodiumDescrición: o que vemos son as follas, que saen a finais do inverno do rizoma. No verán podemos ver os soros no envés das follas (estruturas redondeadas onde están os esporanxios, que conteñen as esporas para reproducirse) Ciclo de vida: vivaz, é dicir, ten órganos subterráneos perennes, neste caso o rizoma rastreiro, que é un tallo, que en vez de estar ao aire , coma na maioría das plantas, é subterráneoHábitat: en fendas de rochas, muros, troncos… moi abundanteDistribución : frecuente na rexión eurosiberianaUsos: o rizoma utilízase como purgante ou antihelmíntico tomado en infusión.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/polypodium-vulgare.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos: Xacobo de Toro

O fento das pedras Polypodium vulgare vulgarerietina

Nomes comúns: galego: cebada brava, orxo. castelán: cebadilla ratonera,

paspallás.Nome científico: Hordeum murinumClasificación: reino: Plantas clase: Liliopsida

(monocotiledoneas) orden: Poales familia: Gramineae xénero: HordeumDescrición: Porte herbáceo, con tallos ocos de ate 50 cm de altura, ten as características flores das gramíneas, pouco aparentes, reunidas en grupiños (inflorescencias) formando espigas. Ciclo de vida: anual, é dicir, non perdura durante o inverno. Florece de abril a agosto.Hábitat: en lugares secos ou removidos, beiras de camiños… moi abundante preto do mar.Distribución : Europa e norte de África.Observacións: en xeral as gramíneas, son moi importantes ecoloxicamente, xa que son especies pioneiras ou colonizadoras cando hai algunha catástrofe, como pode ser un incendio, axudando así a rexenerar o hábitat.Usos: a espiga pégase á roupa, polo que é empregada como xogo polos nenos e nenas.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/hordeum-murinum.html FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo

de Toro Foto: Xacobo de Toro

A cebada brava Hordeum murinum

Nomes comúns: galego: couselo, orella de frade, capelo castelán: ombligo de VenusNome científico: Umbilicus rupestrisEtimoloxía: Umbilicus fai referencia á forma da folla, que parece un embigo. Rupestris ven do latín, e quere dicir “sobre rochas”.Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida (dicotiledóneas) orde: Saxifragales familia: Crassulaceae xénero: UmbilucusDescrición: ten unas follas carnosas, de aí o nome da familia, moi peculiares, xa que son circulares, de borde festoneado e co pecíolo ensartado no medio. As flores agrúpanse en espigas (inflorescencias) verde pálido. Ciclo de vida: perenne. Florece de abril a xullo en paredes e rochas de toda Galicia. Hábitat: en fendas de rochas, muros, troncos… moi abundanteDistribución : sur e oeste de Europa.Usos: é diurética, pero o uso tradicional máis frecuente é para curar feridas, poñendo a folla machucada ou sen a pel, directamente sobre as feridas.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/umbilicus-rupestris.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Xacobo de Toro

Couselo Umbilicus rupestris

Nomes comúns: galego: cardencha, cardo penteador. castelán: cardo cardador.Nome científico: Dipsacus fullonumEtimoloxía: Dipsacum deriva da palabra grega dipsa, que significa “sede”, e débese a capacidade das follas de acumular auga ao formar coma unas concavidades Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida (dicotiledóneas ) orde: Dipsacales familia: Dipsacaceae xénero: DipsacusDescrición: Talo espiñoso, ergueito, de ate 2 metros, as follas están unidas pola base deixando coa un recipiente acopado onde pode acumularse moita auga, o cal é empregado por outros seres vivos con distintos motivos. As flores son rosas, e agrúpanse en cabezas espiñentas, cada

espiña correspóndese cunha flor.Ciclo de vida: bianual,

é dicir, remata o seu ciclo en dous anos. Florece entre xullo e agosto.Hábitat: beiras de camiños, regatos…Distribución : sur, oeste e centro de Europa.Usos: empregada para cardar a la. Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/dipsacus-fullonum.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos de cardenchas secas: Xacobo de Toro Foto cardencha en flor: asturnatura.com

Cardencha Dipsacus fullonum

Nomes comúns: galego: margarida, velorita. castelán: margarita, maya,

pascueta.Nome científico: Bellis perennisEtimoloxía: Bellis en latín é “bonito, belo”. Perennis ven tamén do latín, quere dicir “duradeiro”.Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Asterales familia: Asteraceae xénero: BellisDescrición: herbácea con pequenos rizomas rastreiros e follas con forma de culler. O que parece a flor, é realmente un conxunto de flores de dous tipos, as brancas son as chamadas lígulas, e as amarelas do centro, cada puntiño, é unha flor, chamada en termos botánicos, flósculo. A esta inflorescencia se lle da o nome de capítulo, e é típica da familia Asteraceae, ou tamén chamadas compostas. Ciclo de vida: perenne.Hábitat: prados.Distribución : frecuente en toda Europa.Usos: ten numerosas propiedades medicinais; antiespasmódica, antitusiva, dixestiva…..Outro uso é culinario, as follas novas son comestibles (en ensalada). Tamén se mestura co céspede, como decorativa, pola súa resistencia á sega.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/bellis-perennis.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos margarida: Isolino Pérez Tuya Foto grupo de margaridas: Xacobo de Toro

Margarida Bellis perennis

Nomes comúns: galego: celidonia, ceruda,

herba da andoriña. castelán: hierba verrugueraNome científico: Chelidonium majus L.Etimoloxía: Majus ven de “maior” Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Papaverales familia: Papaveraceae xénero: ChelidoniumDescrición: herbácea con talos de ate 90 centímetros de altura. Conteñen un característico látex amárelo no seu interior, que se deixa ver ao romper a planta, Ciclo de vida: perenne. Florece entre abril e novembro. Sementes pequenas, negras e cunha estrutura nutritiva (eleosoma) que atrae ás formigas, axudando así á súa dispersión (zoocoria)Hábitat: beiras de camiños, esterqueiros… gústalle o nitróxeno (nitrófila), polo que é frecuente en lugares habitados.Distribución : Europa, Asia, África e América setentrional.Usos: O látex amarelo, emprégase no tratamento externo das verrugas, pero é unha planta tóxica, polo que o seu uso interno so pode ser en condicións controladas. Ten moitas propiedades medicinais, algunhas debidas ao seu alcaloide, a chelidonina, con efectos sedantes, pero no se pode inxerir vía oral, é perigoso.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/chelidonium-majus.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos: Xacobo de Toro

Celidonia Chelidonium majus

Nomes comúns: galego: papoula, mapoula. castelán: amapola, ababol.Nome científico: Papoula  Papaver roheas  Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Papaverales familia: Papaveraceae xénero: PapaverDescrición: herbácea con talos de ate 50 centímetros de altura. Flores de catro pétalos vermello intenso, que poden ter unha mancha negra na base. Estames tamén de cor negra. O froito é una cápsula verde cunha especie de tape, que contén numerosas sementes.Ciclo de vida: anual. Florece de xuño a agosto.Hábitat: medra en campos de cultivo e esterqueiras, en especial secos.Distribución : Descoñécese a orixe, pero está amplamente distribuída por Eurasia e norte de África.Usos: As follas son levemente velenosas para os herbívoros. As follas verdes frescas (antes da floración) poden cociñarse como as espinacas, perdendo as propiedades velenosas ao cociñarse, aínda que con efectos sedantes polos alcaloides que contén. As sementes son inofensivas e utilízanse como condimento. A savia, pétalos e cápsulas conteñen roheadina, un alcaloide de efectos lixeiramente sedantes, a diferencia da variedade Papaver somniferum (adormidera ou opio) que contén morfina.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/papaver-rhoeas.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Xacobo de Toro

Papoula Papaver roheas

Nomes comúns: galego: Trevo ácedo,

vinagreta, pan de cuco. castelán: agrios.Nome científico: Oxalis pescapreae Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Geraniales familia: Oxalidaceae xénero: OxalisDescrición: herbácea, ten un bulbo do que xorde un talo subterráneo con moitos bulbiños e unha mouta de follas rente do chan. Ciclo de vida: perenne. Florece entre xaneiro e xuño. Hábitat: En terras removidas ou de cultivo.Distribución : orixinaria de Sudáfrica. Alóctona en EuropaUsos: Chúpanse os talos, que teñen sabor ácedo.

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Isolino Pérez Tuya

Trevo ácedo Oxalis pescapreae

Nomes comúns: galego: celidonia, ceruda,

herba da andoriña. castelán: hierba

verrugueraNome científico: Ranunculus repens Etimoloxía: Majus ven de “maior” Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Papaverales familia: Papaveraceae xénero: ChelidoniumDescrición: herbácea con talos m de ate 90 centímetros de altura. Conteñen un característico látex amárelo no seu interior, que se deixa ver ao romper a planta,

Ciclo de vida: perenne. Florece entre abril e novembro. Sementes pequenas, negras e cunha estrutura nutritiva (eleosoma) que atrae ás formigas, axudando así á súa dispersión (zoocoria)

Hábitat: beiras de camiños, esterqueiros… gústalle o nitróxeno (nitrófila), polo que é frecuente en lugares habitados.

Distribución : Europa, Asia, África e América setentrional.Usos: O látex amarelo, emprégase no tratamento externo das verrugas, pero é unha planta tóxica, polo que o seu uso interno so pode ser en condicións controladas. Ten moitas propiedades medicinais, algunhas debidas ao seu alcaloide, a chelidonina, con efectos sedantes, pero no se pode inxerir vía oral, é perigoso.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/chelidonium-majus.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos: Xacobo de Toro

Herba de ouro Ranunculus repens

Nomes comúns: galego: celidonia, ceruda, herba da

andoriña. castelán: hierba verrugueraNome científico: Fumaria muralisEtimoloxía: Majus ven de “maior” Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Papaverales familia: Papaveraceae xénero: ChelidoniumDescrición: herbácea con talos m de ate 90 centímetros de altura. Conteñen un característico látex amárelo no seu interior, que se deixa ver ao romper a planta, Ciclo de vida: perenne. Florece entre abril e novembro. Sementes pequenas, negras e cunha estrutura nutritiva (eleosoma) que atrae ás formigas, axudando así á súa dispersión (zoocoria)Hábitat: beiras de camiños, esterqueiros… gústalle o nitróxeno (nitrófila), polo que é frecuente en lugares habitados.Distribución : Europa, Asia, África e América setentrional.Usos: O látex amarelo, emprégase no tratamento externo das verrugas, pero é unha planta tóxica, polo que o seu uso interno so pode ser en condicións controladas. Ten moitas propiedades medicinais, algunhas debidas ao seu alcaloide, a chelidonina, con efectos sedantes, pero no se pode inxerir vía oral, é perigoso.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/chelidonium-majus.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto: Xacobo de Toro

Pé de galiña Fumaria muralis

Nomes comúns: galego: celidonia,

ceruda, herba da andoriña.

castelán: hierba verruguera

Nome científico: Acacia dealbata.Etimoloxía: Majus ven de “maior” Clasificación: reino: Plantas división: Magnoliopsida orde: Papaverales familia: Papaveraceae xénero: ChelidoniumDescrición: herbácea con talos m de ate 90 centímetros de altura. Conteñen un característico látex amárelo no seu interior, que se deixa ver ao romper a planta, Ciclo de vida: perenne. Florece entre abril e novembro. Sementes pequenas, negras e cunha estrutura nutritiva (eleosoma) que atrae ás formigas, axudando así á súa dispersión (zoocoria)Hábitat: beiras de camiños, esterqueiros… gústalle o nitróxeno (nitrófila), polo que é frecuente en lugares habitados.Distribución : Europa, Asia, África e América setentrional.Usos: O látex amarelo, emprégase no tratamento externo das verrugas, pero é unha planta tóxica, polo que o seu uso interno so pode ser en condicións controladas. Ten moitas propiedades medicinais, algunhas debidas ao seu alcaloide, a chelidonina, con efectos sedantes, pero no se pode inxerir vía oral, é perigoso.Máis información en:

http://www.asturnatura.com/especie/chelidonium-majus.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Fotos: Xacobo de Toro

Mimosa Acacia dealbata

Nomes comúns: inglés: Dady long legs “papaíño

pernas longas”Nome científico: Pholcus phalangioidesEtimoloxía: Pholcus ven do grego e significa virollo, phalangioides é polo seu parecido cos opiliónsClasificación: filum: Artrópodos clase: Aracnidos orde: Araneae familia: Pholcidae xénero: PholcusAlimentación: insectívora Hábitat: construcións humanas principalmenteDistribución: CosmopolitaLonxitude do corpo: 2 -3 cm nas femias Lonxevidade: 18 meses en condicións naturaisDimorfismo sexual: Os machos son máis pequenos. E cando son adultos, os machos teñen os pedipalpos moi engrosados para conter o seme neles. As femias teñen unha protuberancia, o epiginio, na parte anterior do abdomeObservacións: case non ve, guíase polas vibracións e sustancias químicas no aire. Soe estar inmóbil, boca abaixo colgado da súa maraña de tela case invisible nunha esquina do teitoMáis información en: http://gia.sea-entomologia.org/

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto da femia cos ovos: Xacobo de Toro

A araña do soto Pholcus phalangioides

A xoaniña de dous puntos Adalia bipunctata

Nomes comúns: castelán: Mariquita de dos puntos

inglés: Two-spotted lady beetle

Nome científico: : Adalia bipunctata L.Clasificación: reino: Animalia filo: Arthropoda (= Pés

articulados) clase: Insecta orde: Coleoptera familia: Coccinellidae xénero: AdaliaNutrición: principalmente de pulgóns, pero tamén doutros insectos e os seus ovos, así como de ácaros. Poden comer ate cen pulgóns ao día.Distribución: cosmopolita. Introdúxose en Australia para combatir aos pulgóns.

Dimorfismo sexual: non ten. Hai poboacións nas que case todas son femias, debido a unha bacteria simbionte que vive dentro dos gametos femininos da xoaniña (os masculinos son demasiado pequenos para aloxalas).Lonxevidade: un ano ou ano e medio.Observacións: na primavera sae dos seus refuxios outono-invernais (gretas entre rochas, entre follas, baixo cortiza de árbores) e van ás plantas en busca de pulgóns. Se estes non tivesen formigas que os coidasen, cómenos en grande cantidade. Logo buscan femias mediante feromonas. Tras o apareamento, estas poñen centos de ovos en pequenos grupos en la base de las plantas, cerca de colonias de pulgóns. Unha semana despois (o número de días depende da temperatura reinante) nacen pequenas larvas moi voraces, que en tres semanas pasan por catro estados, logo pupan, e tras oito días na crisálida transfórmanse en adultos.Máis información en:

http://en.wikipedia.org/wiki/Adalia_bipunctatahttp://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Adalia_bipunctata.htmlhttp://www.botanical-online.com/animales/mariquita.htm FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo

de Toro Fotos: Xacobo de Toro

Nomes comúns: castelán: típula de los jardines galego: investiga e nolo contas, eu non o

atopei...aíndaNome científico: Tipula oleraceaClasificación: reino: Animalia filo: Arthropoda (= Pés articulados) clase: Insecta orde: Diptera familia: Tipulidae xénero: Tipula

Hai moitas especies, esta é unha das máis comúns, pero por exemplo a da foto de abaixo, é outra, Tipula maxima, unha das máis grandes, mide o dobre.

Nutrición: larva: herbívoras (poden ser pragas de

cultivos e do céspede) adulto: apenas se alimenta, un pouco de néctar

como moito. NON PICAN!!! As súas pezas bucais so lles permiten sorber néctar e auga

Distribución: común, os adultos vense de xuño a outubro.Lonxitude: ate 2 cm o corpoDimorfismo sexual: a femia é máis grandeObservacións: as longas patas sérvenlles para desprazarse polas altas herbas, onde se concentran por centos numerosos machos e unhas cantas femias, cando se forma unha parella, vaise do grupo a un lugar máis “íntimo”. Logo as femias poñen e soterran ate 1000 ovos cada unha. As larvas, tamén chamadas “vermes de coiro” aliméntanse de raíces, fan catro mudas e transfórmanse en ninfa, despois en adulto (imago). Os machos “solteiros” vagan torpemente acudindo á luz, entrando moitas veces nas casas, onde, por descoñecemento, os “exterminamos” sen piedade. Eu vos invito a collela con coidado coa man e botala fora, pode que esté sufrindo “mal de amores”;)Máis información en:http://www.proyectoverde.com/tipulahttp://es.wikipedia.org/wiki/Tipulidaehttp://www.rios-galegos.com/ins54.htm#CARACTER%C3%8DSTICAS.

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto da cópula de típula: Isolino Pérez Tuya Fotos típula: Xacobo de Toro

A típula Tipula oleracea

Nomes comúns: outros nomes galegos:

lagarteiro. euskera: belatz txiki castelán: cernícalo

vulgar inglés: kestrelNome científico: Falco tinnunculusClasificación: reino: Animalia filo: Chordata

(Cordados) clase: Aves orde: Apodiformes familia: Falconidae xénero: FalcoNutrición: insectos, réptiles, aves, roedores.Distribución en Galicia: sedentario. É frecuente en todo tipo de hábitats abertos. No outono chegan algúns doutros países, e poden verse pequenos grupos. Vese incluso nalgunhas cudades, chegando a criar nelas, as veces en balcóns.Lonxitude: 30-35 cm Envergadura: 60-80 cm Peso: 200-300 gLonxevidade máxima: 16 anos Son máis común: Chíos agudos “kii, kii, kii”. Dimorfismo sexual: femias ate un 20 % máis grandes cos machos. Ademais as cores varían, os machos teñen a cabeza azulada, as femias parda, e a cola, por enriba, é gris azulada nos machos, e parda con barras nas femias. Xuvenís: parecidos ás femias.Observacións: En moitos sitios está diminuíndo a súa poboación debido á perda do hábitat e ao envelenamento con pesticidas.Máis información en:

http://www.enciclopediadelasaves.es/originales/datasheetsolo.asp?IdFicha=163 http://www.vertebradosibericos.org/aves/pdf/faltin.pdf

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por César A. Laó, Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez TuyaDebuxo: birdart.lanius.ro

Lagarteiro Falco tinnunculus

Falcón peregrino Falco peregrinus

Nomes comúns: outros nomes galegos:

falcón euskera: belatz castelán: halcón

peregrino inglés: peregrineNome científico: Falco peregrinusClasificación: reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Apodiformes familia: Falconidae xénero: FalcoNutrición: aves (sobre todo pombas).Distribución en Galicia: sedentario. Ocupa todo tipo de espazos abertos. Aniña nas cidades, cada vez con máis frecuencia. No outono e inverno chegan algúns do norte de Europa.Lonxitude: 38-47 cm Envergadura: 850-1250 cm Peso: 500-1200 gLonxevidade máxima: 16 anos Son máis común: Chíos agudos “piiiii-piiiii”. Dimorfismo sexual: apenas teñen, salvo no tamaño, as femias son un terzo maiores cos machos.Xuvenís: pardos e con listas ventrais verticais.Observacións: as súas poboacións están en aumento grazas á prohibición do uso do DDT (insecticida moi empregado o século pasado que afectou a moitas aves ao inxerilo a través das súas presas ). Fai picados a máis de 200 Km/h. O corvo é un dos seus principais inemigos.Máis información en: http://www.enciclopediadelasaves.es/originales/datasheetsolo.asp?

IdFicha=170 http://www.vertebradosibericos.org/aves/pdf/falper.pdf FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por César A. Laó, Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns: euskera: bele castelán: corneja

negra inglés: carrion crowNome científico: Corvus coroneClasificación: reino: Animalia filo: Chordata

(Cordados) clase: Aves orde: Passeriformes familia: Corvidae xénero: CorvusNutrición: omnívoroDistribución en Galicia: sedentario. En outono e inverno as aves dunha mesma zona se xuntan en grandes bandos, sobre todo para durmir, chegando a contarse máis de 500 aves xuntas. É moi social (entre as da súa mesma especie).Lonxitude: 47 cm Envergadura: 100 cm Peso: 500 gLonxevidade máxima: 15 años Son máis común: reclama “kraah”. As veces fai sons curiosos,

metálicos, melodiosos, repetidos mentres sube e baixa a cabeza a abre a cola (son sons sociais).

Non ten un canto definido. É territorial so durante a época de cría, expulsando a aves maiores que ela.

Dimorfismo sexual: non teñen diferencias apreciables a simple vistaXuvenís: todo pardo durante os primeiros meses. As familias andan unidas dende o verán ate o seguinte invernoObservacións: é pendenciera, molestando a toda ave rapaz que pase preto delaMáis información en:

http://www.vertebradosibericos.org/aves/pdf/corcor.pdf FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por César A. Laó , Belén L. Arenal e

Xacobo de Toro Foto na herba: Isolino Pérez Tuya Foto en tronco: Xacobo de Toro

Corvo pequeno Corvus corone

A pega rabilonga Pica pica

Nomes comúns: castelán: urraca inglés: common magpie

Nome científico: Pica pica LClasificación: clase: Aves orde:

Passeriformes familia: Corvidae xénero: PicaNutrición: omnívoraDistribución en Galicia: sedentaria Lonxitude: 45 cmEnvergadura: 50 cm Peso: 200 gLonxevidade máxima: 15 anosSon máis común: chac-chac-chac....

Dimorfismo sexual: apenas existeObservacións: cores metálicos na cola ao darlle o solMáis información en:

http://www.seo.org/aves_espana.cfm

http://

www.vertebradosibericos.org/

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto da pega: Isolino Pérez Tuya Foto da pega no tronco: Xacobo de Toro

Nomes comúns: outros nomes galegos: euskera: kaio hankahoria castelán: gaviota patiamarilla inglés: yellow-legged gullNome científico: Larus michahellisClasificación:

reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Charadriiformes familia: Laridae xénero: LarusNutrición: omnívora.Distribución en Galicia: sedentaria e abundante. Aniña na costa, pero se dispersa por zonas acuáticas do interior (ríos, encoros. Aumenta grazas á comida que obtén dos vertedeiros e dos peces desechados durante la pesca. Se instala en muchas ciudades porque en los tejados no tiene enemigos. En otoño e invierno llegan muchas del Mediterráneo.Lonxitude: 55 cm Envergadura: 130 cm Peso: 750- 1250 gLonxevidade máxima: 32 años Son máis común: Gritos estridentes: “kaióu”, “kaiaa-kaia-kaia”. Maullidos

Dimorfismo sexual: machos ligeramente mayores y más robustos que las hembras.Xuvenís: totalmente pardos los primeros meses, pero a lo largo de los siguientes cuatro años van aclarando el plumaje hasta igualarse a los adultos.Observacións: defiende su nido contra cualquier animal, y no duda en golpear a las personas que se le acercan. Es tan oportunista, que se acostumbra a robar comida en tiendas, de personas andando por la calle, de casas, incluso entrando por ventanas abiertas.Máis información en: FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Gaivota patiamarela Larus michahellis

Nomes comúns: outros nomes galegos: euskera: antxeta mokogorria castelán: gaviota reidora inglés: black-headed gullNome científico: Larus ridibundusClasificación: reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Charadriiformes familia: Laridae xénero: LarusNutrición: casi omnívora.Distribución en Galicia: migrante e invernante. Es abundante casi todo el año, aunque no cría aquí. Frecuenta tanto la costa como cualquier zona acuáticas del interior. También visita los campos arados para comer lombrices e insectos. Está en aumento debido a la comida que obtiene de los vertederos. Provienen de muchos países del atlántico europeo.Lonxitude: 35 cm Envergadura: 90 cm Peso: 225-350 gLonxevidade máxima: 32 años Son máis común: Graznidos: “krriarr”, “kekekek”.

Dimorfismo sexual: no tiene.Xuvenís: pardos durante los primeros meses, mudando a lo largo del año siguiente hasta alcanzar el plumaje adulto.Observacións: come pequeños organismos (planctónicos), pero no duda en tragar grandes trozos de pan cuando la gente lo tira a las palomas o a los patos.Máis información en: FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns:

Gaivota chorona Larus ridibundus

Pombo torcaz Columba palumbus

outros nomes galegos: euskera: pago usoa castelán: paloma torcaz inglés: woodpigeonNome científico: Columba palumbusClasificación: reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Columbiformes familia: Columbidae xénero: ColumbaNutrición: semillas y hojas.Distribución en Galicia: sedentaria y en aumento. Está colonizando el interior de las ciudades. No conocemos la causa por la que está aumentando tanto. En otoño e invierno llegan muchas procedentes de otros países de Europa, juntándose en bandos de centenares.Lonxitude: 40 cm Envergadura: 70 cm Peso: 500 gLonxevidade máxima: 16 años Son máis común: El canto es un arrullo: “huuh-hruu”, “duuh-duu, daau-dauu”.

Dimorfismo sexual: no tiene.Xuvenís: parecidos a adultos, pero sin collar blanco.Observacións: en el campo es muy asustadiza, pero en las ciudades se deja acercar bastante.Máis información en: FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns: outros nomes

galegos: euskera: usapal

turkiara castelán: tórtola

turca inglés: collared doveNome científico: Streptopelia decaoctoClasificación:

Rula turca Streptopelia decaocto

reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Columbiformes familia: Columbidae xénero: StreptopeliaNutrición: semillas y hojas.Distribución en Galicia: sedentaria y común. Vive sólo en parques y jardines urbanos, así como algunas fincas rurales. Normalmente en parejas, aunque en otoño puede formar bandos en torno a campos de cultivo. Lonxitude: 33 cm Envergadura: 50 cm Peso: 150-200 gLonxevidade máxima: 14 años Son máis común: El canto es un arrullo: “duu-duuuuuu-do”.

Dimorfismo sexual: no tiene.Xuvenís: parecidos a adultos, pero sin collar negro.Observacións: a mediados del pasado siglo estaba confinada a Turquía y áreas cercanas, pero por causas desconocidas se expandió muy rápido por toda Europa, llegando a España en 1971, y en veinte años colonizó toda la península.Máis información en: FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns: outros nomes galegos: euskera: haitz-usoa castelán: paloma bravía doméstica inglés: rock doveNome científico: Columba livia (variedad domestica)Clasificación: reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Columbiformes familia: Columbidae xénero: ColumbaNutrición: semillas y hojas.Distribución en Galicia: quedan pocas parejas de la variedad silvestre, sólo en algunos cortados marinos. Sin embargo, la variedad doméstica es muy abundante por todos los pueblos y ciudades, tanto en semilibertad en los palomares, como aves escapadas que viven tanto en construcciones humanas como en cortados marinos. Es sedentaria.Lonxitude: 33 cm Envergadura: 65 cm Peso: 250-300 g

Pomba domestica Columba livia (domestica) ((domest (domesti (domestica)

Lonxevidade máxima: 6 años Son máis común: El canto es un arrullo lastimero y repetido: “drruuu”.Dimorfismo sexual: el macho es ligeramente más corpulento que la hembra, y durante el celo ahueca el plumaje.Xuvenís: muy parecidos a adultos, aunque con el pico más claro.Observacións: todos los años durante la primavera y el verano, hay competiciones de palomas mensajeras por Europa, y algunas aves se extravían y desorientan (debido al mal tiempo) y llegan a nuestros pueblos, con anillas procedentes de otros países.Máis información en: FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroFoto: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns: outros nomes galegos:

vencello euskera: sorbeltz castelán: vencejo común inglés: swiftNome científico: Apus apusClasificación: clase: Aves orde: Apodiformes familia: Apodidae xénero: ApusNutrición: insectívoroDistribución en Galicia: estival. Chega a finais de abril e marcha a principios de agosto, para invernar no centro y sur de África. Durante as súas viaxes xúntanse en bandos, de centos e ate miles de aves. É común en todas as vilas e cidades. Ao atardecer, a maioría dos cirrios soben ate unha altitude duns 500 metros, onde quedan a durmir, en voo, dando voltas sobre a cidade.Lonxitude: 17 cm Envergadura: 40 cm Peso: 40 g Lonxevidade

máxima: 21 años Son máis común: Chíos agudos “sriiir”. Non ten un canto definido. Como canto

territorial emite chíos a coro con outras aves, mentres da voltas arredor do niño.

Dimorfismo sexual: non teñen diferencias apreciables a simple vistaXuvenís: semellante ao adulto, con bordes claros nalgunhas plumas. Os adultos abandonan o niño a finais de xullo ou primeiros de agosto, e os polos marchan varios días despois.Observacións: pasa toda a súa vida en voo (comen, beben, dormen e copulan no aire) pousando so para criar no buraco onde crían. Máis información nos seguintes enlaces, no 1ºunha WEBCAM de cirrio!!!

http://www.enciclopediadelasaves.es/originales/datasheetsolo.asp?IdFicha=347 http://www.commonswift.org/vencejo_comun.html

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por César A. Laó, Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto do cirrio pousado: Isolino Pérez Tuya Foto do cirrio voando: birdingarbizu.blogspot.es

Nomes comúns:

O pardal Passer domesticus

Cirrio Apus apus

castelán: gorrión común inglés: house sparrowNome científico: Passer domesticusClasificación: clase: aves orde: Passeriformes familia: Passeridae xénero: PasserNutrición: omnívora Distribución en Galicia: sedentarioLonxitude: 15 cmEnvergadura: 50 cm Lonxevidade máxima: 12 anosSon máis común: Chilp chev chelp…Dimorfismo sexual: as femias son pardas, os machos teñen un bebeiro mouro e a cabeza marrón e grisObservacións:viven onde hai xente, se una vila é abandoada polo home, eles tamén marchan, xa que somos para eles fonte de recursos, e ademais entre nos teñen menos depredadores. Andan a saltiños. Son monógamos, e poden ter ate tres postas por ano, ate 12 pitos poderían ter nun ano!, é una alta tasa de reproducción, pero axuda a compensar a tamén elevada tasa de mortandade.

Máis información en:http://www.seo.org/aves_espana.cfm

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro

Foto macho e femia: Xacobo de Toro Foto pequena: Iván Sangiao 1º ESO IES Otero Pedrayo Foto de gorrión macho na rocha: Isolino Pérez Tuya

Nomes comúns: outros nomes galegos: peizoque, paporroibo, pisco...

segue ti, euskera: txantxangorri castelán: petirrojo inglés: robinNome científico: Erithacus rubeculaClasificación: reino: Animalia filo: Chordata (Cordados) clase: Aves orde: Passeriformes familia: Turdidae xénero: ErithacusNutrición: omnívoroDistribución en Galicia: sedentario, pero no outono e inverno a nosa poboación vese moi aumentada pola chegada dos que crían no norte de Europa, que migran cara ó sur, buscando mellor tempo, algúns fican aquí o inverno, dise que son entón invernantes, e outros están so de paso, e seguen a súa migración máis ao sur.Lonxitude: 13 cm Envergadura: 22 cm Peso: 16 g Lonxevidade máxima: 5 añosSon máis común: reclama corto, “tick”, que cando está nervioso

prolóngase: “tick-ick-ick....”. Na migración (outono-febreiro) podemos escoitar o seu reclamo insistentemente nos parques, patios dos institutos...

alarma: emite un tsiiih... penetrante canto melodioso como é típico nesta familia (merlos,

reiseñores...), máis entusiasta na primavera. Pero a diferencia da maioría das aves, estes cantan ambos sexos, e todo o ano. Débese a que é moi territorial.

Dimorfismo sexual: non teñen diferencias apreciables a simple vistaXuvenís: todo pardo a pintiñas, sen o babeiro rubioObservacións: unha postura moi típica é ter as ás como caídas, co corpo moi erguido e con actitude desafiante. Eu penso que de aí lle ven o nome inglés. Tamém é curioso o confiado que pode chegar a ser coa nosa especie se o tratamos ben.Preme aquí (Ctrl+ click) para ver un video dun paporrubioMáis información en:

http://www.seo.org/aves_espana.cfm neste enlace tedes o canto: http://www.asturnatura.com/especie/erithacus-rubecula.html http://www.cinerea.org/erithacus_rubecula.htm

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de ToroVÍDEOS: Xacobo de ToroFoto paporrubio na neve: Isolino Pérez TuyaFoto do paporrubio no tronco: Xacobo de ToroFoto do paporrubio nunha pola horizontal: Iván Sangiao 1º ESO IES Otero Pedrayo

Nomes comúns:

A lavandeira branca Motacilla alba

O paporrubio Erithacus rubecula

castelán: lavandera blanca

inglés: white wagtail

Nome científico: Motacilla alba LClasificación: clase: aves orde:

Passeriformes familia:

Motallicidae xénero: MotacillaAlimentación: insectívoraDistribución en Galicia: sedentaria, pero no outono e no inverno aumenta a poboación coas invernantes que veñen do norteLonxitude: 18 cmEnvergadura: 28 cmLonxevidade máxima: 10 anosSon máis común: un reclamo que soe facer en voo: “tsi-sitt”Dimorfismo sexual: sexos parecidos, pero a femia ten a caluga grisXuvenís: Máis uniformes, sen negro na cabeza, e banda pectoral grisObservacións: non deixa de mover a cola para arriba e para abaixo, move a cabeza cara a diante e cara atrás ao ritmo do camiñar, que por certo é a pasiños, non saltos como os pardais. Frecuentemente pegan carreiras para atrapar insectosMáis información en:

http://www.seo.org/aves_espana.cfm http://www.vertebradosibericos.org/

FEITO con fins educativos sen ánimo de lucro por Belén L. Arenal e Xacobo de Toro Foto da lavandeira: Isolino Pérez Tuya Foto lavandeira de costas: Iván Sangiao 1º ESO IES Otero Pedrayo

Ocórrenseme tres grandes motivos para levar acabo esta actividade: Axudar ás aves, xa que moitas veces escasea os lugares onde aniñar. Colaborar, de xeito natural, a combater pragas de insectos, as aves

insectívoras xa fan o traballo. E sobre todo.... marabillarnos e aprender coa súa presenza

Intentaremos atraer a estas dúas especies, xa que está comprobado que ocupan facilmente caixas niño. Non todas as aves teñen os mesmos “gustos”. Aínda así se chega outro “especimen diferente”, un pardal por exemplo, benvido sexa!

Ferreiriño azul (foto: Isolino Pérez) Ferreiriño real (foto:Xacobo de Toro)

Hai DOUS MODELOS básicos de caixa niño, a tipo buzón e a de balcón. Sen dúbida é mellor a segunda, pero é preciso máis maña, así que vos decidides, os e as mañosas… xa sabedes.

COMO ACHEGAR A FAUNA AO NOSO ENTORNO

Caixas niño

Fotos: Xacobo de Toro

A continuación, as vantaxes e inconvenientes de ambas caixas....sen comentarios...

INSTRUCIÓNS PARA FACER UNHA “ENVIDIABLE” CAIXA NIÑO

Elixide un dos modelos expostos arriba e empregade as medidas que alí indican, que son xa para pequenas aves como as que pretendemos “conquistar”. Para o buraco seguide as indicacións da táboa que ven máis abaixo, xa que en función do diámetro virán especies diferentes.

Se queredes que a Caixa sexa ocupada e que os seus inquilinos non sufran ningunha “traxedia”, seguide ao pe da letra estes consellos:

Non usar contrachapados ou aglomerados, están feitos para interior, e á intemperie inflarían coa chuvia. Usar sempre madeira resistente á humidade, como piñeiro ou carballo, chopo ...

Non lixar nunca, as pequenas imperfeccións serviranlles de apoio.

O grosor nunca inferior a un centímetro, é importante para a “climatización”. Recomendable de 2 cm

O buraco mellor redondo, unha broca é a mellor solución para facelo. O diámetro ten que ser o xusto, e dependerá do tamaño do paxaro, tedes as medidas e outros datos na táboa que segue.

Diámetro do buraco

Ubicación Material do niño

Nº de ovos

Incubación

Ferreiriño azul Parus caeruleus 27-28 mm xardíns

Musgo, plumas, ramiñas

..9-13 13-15

días

Ferreiriño real Parus major 32-34 mm

Case calqueira

sitio

Musgo, plumas, ramiñas

..7-11 13-14

días

Opcional: aplicarlle un antimofo, so polo exterior. Ou aplicarlle un verniz de poro aberto ( que xa leva antimofo) ou aceite de liñaza. Ollo, se optamos polo verniz, que sexa ecolóxico!!!

De pintar a caixa, produtos nunca tóxicos, e cores que se camuflen co entorno. Outra alternativa é camuflalas con terra ou musgo.

Situar a caixa a salvo de depredadores, é dicir, a certa altura, entre 3 e 9 metros, e nunca sobre unha pola. Unha boa solución é colgala.

Nunca poñer posadeiro na caixa, é un punto de apoio para moitos predadores, que ás aves non o precisan para nada.

A orientación non ten excesiva importancia, pero se é posible ao sur. Non molestar aos inquilinos, se non queremos que a nai abandone

aos seus pequenos. Deben colocarse moito antes da época de nidificación, para que as

aves poidan habituase a súa presenza. Así que non desesperes, se non é este ano, será o que ven...

E non poñades moitas xuntas, xa que necesitan o seu territorio, e sobre todo na época de cría, que a comida non da para todos!

“Protexer ás aves, e non ás plantas, equivale a non facer nada” (Montaigne;). Vaia, que se ides instalar a caixa nunha árbore, non usar nunca cravos!, si que podedes usar alambre (de 5 mm de diámetro), pero haberá que cambialos cada ano para non estrangular á nosa amiga, e poñer ademais un tronco entre o alambre e a cortiza que actuará como almofada.

E xa de “postre”, para tentalos definitivamente, podemos procurarlles un valioso agasallo, e de paso usamos unha das tres erres, lembras?...REUTILIZAR, si, restos de la, pequenos anacos de tela, musgo seco, pelo da túa mascota (si, si, non vos riades, pero o que lle caia, nada de martirizar ao pobre amigo)...

E agora...a esperar e vixiar...pero ollo! Sen molestarSe temos a sorte de que os nosos veciños quedaran cativados polas

nosas dotes arquitectónicas, podemos pasar ao máis interesante, observalas, SEN MOLESTAR, e descubrir a súa intensa e interesante vida. Ademais de sentirnos estupendamente por ter axudado un pouquiño á súa conservación. Debuxaremos no caderno de campo un plano das caixas niño numeradas para facer o seguimento, anotaremos entón as nosas observacións, como:

Transporte de material para o niño. Quen fai cada cousa, o pai, a nai, ambos? Cantos poliños saen e canto tardaron en saír? Cando empezan a voar? Cantos quedan?, comportamentos Escoitar o reclamo da prole. Tipo de alimentos que lles levan os pais.

Grazas a persoas coma ti, sábese moito máis da bioloxía destes animais

NON ESQEZAS que as caixas teñen un mantemento, hai que limpalas por dentro unha vez ao ano, por suposto, cando non as estean empregando, en decembro por exemplo. É importante que estean limpas se queremos que volvan a ser habitadas e os poliños se críen nunha caixa libre de infeccións.

Enlaces de Vídeos e imaxes; Preme aquí para ver unhas imaxes de ferreiriño real alimentándose Preme aquí para ver un vídeo dun ferreiriño real alimentándose

MOITA SORTE AMIG@

FEITO con fins educativos por:Belén L. ArenalXacobo de Toro

FOTOGRAFÍAS:Xacobo de Toro

Isolino Pérez

VIDEOS:Xacobo de Toro

DEBUXOS:Pierre Deom

BIBLIOGARFÍA: Deom, Pierre. Revista nº 9 El Cárabo.

CPN. Cajas nido. La gaceta de las madrigueras. Grup Ecoloxista Xoriguer. Manual para construir cajas

nido y otros artilugios similares. Rhuí y Vidal, Albert. La naturaleza en tu jardín. Ed. Brau