A EMERXENCIA DAS LINGUAS ROMÁNICAS

Pilar Lorenzo Gradín

GUÍA DOCENTE E MATERIAL DIDÁCTICO

2018/2019

FACULTADE DE FILOLOXÍA

DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍA GALEGA

Área de FILOLOXÍA ROMÁNICA

FACULTADE DE FILOLOXÍA. DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍA GALEGA

AUTORA: Pilar Lorenzo Gradín.

Edición electrónica. 2018

ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicación total

ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio (electrónico, mecánico,

gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito da autora.

1.- DATOS DESCRITIVOS DA MATERIA

Nome da materia: A emerxencia das linguas románicas.

Código: G5081246.

Número de créditos: 6 ECTS.

Tipo de materia: Materia obrigatoria tanto no Grao de Linguas e Literaturas

modernas (Itinerario: Filoloxía Románica), como no Minor en Filoloxía Románica

(módulo Actualidade da Filoloxía Románica).

Número de créditos (teóricos e prácticos): 6 ECTS.

Duración: 1º cuadrimestre.

Prerrequisitos: A materia non esixe prerrequisitos previos, se ben é aconsellable

que os estudantes manexen, ademais do galego e do español, outra lingua de uso

habitual na produción científica para ler a bibliografía complementaria indicada

pola profesora durante o curso.

Profesores que a imparten: Pilar Lorenzo Gradín.

Linguas en que se imparte: galego / español.

Horario de clases: Luns, martes e mércores, de 13.00 a 14.00 horas. Aulas C02, B01,

D01.

Horas e lugar de titorías:

- 1º cuadrimestre: martes: 16.30 ás 20.00 horas; mércores: 16.00 ás 19.00 horas.

- 2º cuadrimestre: mércores: 12.00 ás 14.30; 16.00 ás 18.30 horas.

Titorías personalizadas: martes: 16.30 ás 18.30 horas.

- Lugar: Despacho 206 (2º andar).

E-mail de contacto: pilar.lorenzo@usc.es (Recoméndase utilizar este medio tanto

para confirmar as titorías como para realizar aquelas consultas que non esixan a

presencia directa do estudante).

Datas oficiais dos exames:

1ª oportunidade: 11 de xaneiro de 2019, ás 9.30 horas, Aula C03.

2ª oportunidade: 24 de xuño de 2019, ás 9.30 horas, Aula C03.

2.- SENTIDO DA MATERIA NO PLAN DE ESTUDOS

A materia enmárcase no 1º cuadrimestre do 2º ano do Grao en Linguas e Literaturas

Modernas e ten carácter obrigatorio tanto para os alumnos que cursen o Maior como o Minor

en Filoloxía Románica.

O seu obxectivo principal é definir a problemática que rodea a xénese das linguas

romances e situar a súa aparición no contexto histórico-cultural que lles corresponde para

axudar os estudantes a comprender o proceso de transición que vai do latín ao vulgar. O

estudo da materia contempla textos de diversas modalidades, que porán de manifesto que

o proceso de desenvolvemento dos diversos sistemas romances atravesou distintas fases

(que non se corresponden necesariamente con períodos cronolóxicos diferenciados) ata a

súa completa consolidación. Neste -longo e complexo- percorrido evolutivo, prestarase

particular atención aos seguintes aspectos: 1) a dicotomía latín / romance; 2) o contexto no

que saen á luz as primixenias manifestacións en lingua vulgar; 3) a tipoloxía dos textos

obxecto de estudo; 4) a análise da representación escrita das novas realidades lingüísticas

neolatinas, e, finalmente, 5) o proceso de constitución das tradicións literarias románicas.

A emerxencia das linguas románicas complementa en diacronía os contidos que se

imparten en As linguas da Romania e, ao mesmo tempo, prepara os estudantes para afrontar

os Principios de Lingüística románica, en que se afondará no estudo gramatical que caracteriza

as diversas linguas do espazo romance. Dado que nos primeiros testemuños se recollen

textos literarios, a materia tamén introduce o alumnado no proceso de formación das

literaturas romances, polo que mantén estreitas relacións tanto con A literatura románica

medieval no contexto europeo como con Fundamentos da literatura románica medieval.

3.- OBXECTIVOS DA MATERIA

a) Relacionados cos coñecementos ou habilidades a adquirir na materia:

Amosar o contexto en que fan a súa aparición os primeiros textos das distintas

linguas románicas.

Analizar os diferentes tipos de textos que neste período conteñen as primeiras

referencias escritas en romance.

Aclarar os diferentes graos de dependencia e de ruptura que as linguas romances

presentan con respecto ao latín na súa fase inicial.

Proporcionar coñecementos lingüísticos sobre as distintas linguas románicas nas

súas fases primitivas.

b) Relacionados co dominio de certas ferramentas de aprendizaxe ou de formación:

Familiarización co soporte manuscrito dos primeiros testemuños romances.

Familiarización cos manuais de Filoloxía Románica en xeral e cos manuais de cada

lingua romance en particular.

c) Obxectivos vinculados ao Plan de Estudos de Filoloxía Románica:

Proporcionar unha visión xeral da emerxencia e evolución dos textos literarios ata

a formación das grandes tradicións literarias romances no século XII.

Distinguir as características lingüísticas, literarias e culturais das diferentes etapas

históricas das linguas romances a partir do coñecemento da súa etapa de

formación.

Relacionar os contidos da materia cos das materias afíns do Maior en Filoloxía

Románica e cos das correspondentes do Grao en Linguas e Literaturas Modernas.

4.- COMPETENCIAS

a) As competencias xenéricas propias do Maior en Filoloxía Románica pódense

resumir nos seguintes puntos:

Visión global da familia lingüística románica dende unha perspectiva

histórico-comparada.

Intercomprensión das linguas románicas actuais.

Coñecemento e análise comparado do panorama literario desenvolvido nas

tradicións en lingua romance durante a Idade Media.

Capacidade para editar e interpretar textos medievais en lingua romance.

Comprensión da evolución da literatura románica medieval ata a actualidade.

Uso e elaboración de bases de datos e recursos electrónicos relacionados coas

linguas románicas e coa literatura románica medieval.

b) As competencias específicas desta materia son as seguintes:

Capacidade para recoñecer o impacto que os fenómenos históricos e culturais

desenvolveron na xénese das linguas romances.

Capacidade para diferenciar e localizar nos textos aqueles elementos do

protorromance que se afastan da gramática latina ou aqueloutros que poidan

asimilarse claramente a fenómenos propiamente romances.

Capacidade para identificar as particularidades dos primeiros textos literarios

romances.

Capacidade para distinguir as características definitorias das linguas románicas.

Capacidade para recoñecer diferentes graos de complexidade nos primeiros

textos escritos nas linguas neolatinas.

Capacidade para entender a produción cultural románica e os seus vínculos coa

produción latina.

5.- CONTIDOS

1.- As orixes das linguas romances e a súa problemática. As dicotomías latín / romance

e oral / escrito.

2.- Contexto histórico-cultural da aparición das primeiras manifestacións escritas en

lingua romance. A caída do Imperio romano e as súas consecuencias políticas e socio-

culturais. O Renacemento carolinxio e o Concilio de Tours.

3.- Delimitación espazo-temporal. Tipoloxía dos primeiros textos romances. Propostas

de clasificación.

4.- Análise externa dos primeiros textos en lingua romance e dos seus soportes de

escritura.

4.1.- Elementos romances en textos latinos. Selección: Catacumba de Commodilla. O

Indovinello veronese. As Glosas de Reichenau e as Glosas de Kassel. As Glosas

emilinanenses e silenses.

4.2.- Textos romances non literarios: Serments de Strasbourgh. Privilexio logudorés.

Condaghe. Placiti capuani. Inscripción da Basílica de San Clemente. Noticia de kesos.

Notícia de fiadores. Testamento de Afonso II. Notícia de torto. Homilies de Organyà.

Cartas zaratinas. Carta de Neacsu de Cîmpulung.

4.3.- Os primeiros textos das tradicións literarias romances. Selección: Cantilène de

Sainte Eulalie. Sermon de Valenciennes. Vie de Saint Léger. Alba bilingüe. Boecis.

Sermón pseudoagustiniano. As jarchas. Representación de los Reyes Magos. Ritmo

laurenziano.

6.- BIBLIOGRAFÍA

Asperti, S., Origini romanze, Roma, Viella, 2007.

Banniard, M., Du latin aux langues romances, Paris, Nathan, 2002.

---, Viva voce. Communication écrite et communication orale du IVe IXe siècle en Occident

latin, Paris, Institut des Études Augustiniennes,1992.

Curtius, E. R., Literatura europea y Edad Media latina, Madrid, F.C. E., 1976 (2ª

reimpresión).

Fradejas Rueda, J. M., Las lenguas románicas, Madrid, Arco libros, 2010.

Franck, B. E J Hartmann, Inventaire systématique des premiers documents des langues

romanes, Tübingen, Max Niemeyer, 1997.

Gargallo Gil, J. E., e M. Reina Bastardas (coords.), Manual de lingüística románica,

Barcelona, Ariel, 2007.

Holtus, G., M. Metzeltin e Ch. Schmitt, Lexikon der romanistischen Linguistik, Tübingen,

Max Niemeyer, vol. II/2, 1995.

Meneghetti, Mª L., Le origini delle letterature medievali romanze, Bari, Laterza, 1997.

Monteverdi, A., Manuale di avviamento agli studi romanzi. Le lingue romanze, Milano, F.

Vallardi, 1952.

Renzi, L, Nuova introduzione alla filologia romanza, Bologna, Il Mulino, 1985.

Selig, M. et alii, Le passage à l’écrit des langues romanes, Tübingen, Gunter Narr,1993.

Tagliavini, C., Orígenes de las lenguas neolatinas, México, F. C. E.,1973.

Varvaro, A., Identità linguistiche e letterarie nell’Europa romanza, Roma, Salerno

Editrice, 2004.

---, Literatura románica de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 1983.

VV.AA., Grundriss der romanischen Literaturen des Mettelalters, vol. I (Généralités),

Heidelberg, Carl Winter,1972.

Van Acker, M. et alii (eds.), Latin écrit - roman oral?: de la dichotomisation à la continuité,

Turnhout, Brepols, 2008.

Wright, R., Latín tardío y romance temprano (en España y la Francia carolingia), Madrid,

Gredos, 1989.

Zaccarello, M. - M. Maiden (eds.), The early Textualization of the romance Languages:

recent perspectives, Atti del convegno di Oxford 23-24 marzo 2002, Roma, Salerno Editrice,

2003.

N.B. Na súa maior parte, as obras citadas tratan aspectos xerais das linguas

románicas e das súas literaturas. Para aspectos particulares de cada texto do

programa, a profesora facilitará aos estudantes aquelas referencias suplementarias

que considere máis pertinentes.

7.- METODOLOXÍA DO ENSINO

As clases terán, fundamentalmente, unha orientación teórico-práctica, xa que a

exposición dos temas que configuran a programación basearase na análise dos textos e na

correspondente selección de imaxes. Así mesmo, a profesora facilitará lecturas adicionais,

para que os alumnos completen as explicacións ofrecidas na aula e dean conta nas sesións

interactivas e na preparación dos traballos dos contidos asimilados nas clases expositivas.

Por este motivo, as intervencións na aula terán un peso significativo no proceso de

avaliación (cfr. apartado 10).

Ademais, cada estudante deberá preparar individualmente e expoñer na aula o

comentario de dous textos de distintas linguas románicas, elaborados entre os séculos IX e

XII. Dun deses comentarios deberá entregar unha versión escrita, completa e coidada,

seguindo as pautas marcadas pola profesora. A este propósito, advírtese que a preparación

dos traballos esixe un considerable grao de dedicación individual non presencial.

Existe un horario de titorías personalizadas, destinadas a resolver tanto as dúbidas

que levanten as explicacións das sesións presenciais como a preparación dos comentarios,

aínda que tamén se poden utilizar para presentar calquera aspecto que poida resultar de

interese para o alumno.

Como corresponde a este método de traballo, os estudantes deben levar ao día o

estudo da materia e ir asimilando de maneira progresiva os contidos que se vaian

desenvolvendo ao longo do curso. Consecuentemente, a asistencia a clase é obrigatoria (cfr.

apartado 10).

8.- CRONOGRAMA

O tempo de duración que se contempla para o desenvolvemento de cada un dos

temas que configuran o programa é o que se reproduce no seguinte cronograma orientativo:

Semanas Temas

1 As orixes das linguas romances

2 a 3 Contexto de aparición dos primeiros textos

romances.

4 a 5 Delimitación espazo-temporal. Tipoloxía

dos primeiros textos romances..

6 a 8 Análise externa dos primeiros textos.

4.1.- Elementos romances en textos latinos

9 a 12 4.2.- Textos romances non literarios

12-15 4.3.- Os primeiros textos das tradicións

literarias romances.

9.- SISTEMA DE AVALIACIÓN E APRENDIZAXE

1ª oportunidade (XANEIRO): Para superar a materia os estudantes deben participar

activamente nas clases presenciais e nas actividades prácticas programadas, que se conciben

como complemento dos contidos teóricos das sesión expositivas. Dado que a materia prevé

un sistema de avaliación continua, a asistencia a clase é obrigatoria.

Para acadar os obxectivos didácticos marcados na programación, os estudantes

prepararán as seguintes actividades:

a) Comentarios de dous textos seleccionados de acordo coa profesora, aos que os

estudantes aplicarán tanto os contidos teóricos recibidos na aula como aqueles datos

procedentes da lectura da bibliografía especializada recomendada pola docente (50%

cualificación).

c) Elaboración dun traballo monográfico orientado pola profesora, no que o

estudante deberá dar conta da súa capacidade na asimilación de información, da

organización razoada dos contidos e da súa argumentación crítica na exposición (50% nota

final).

DATA DE ENTREGA do traballo: 10 de xaneiro 2019.

A non participación nalgunha das actividades previstas, xustificada de acordo co que

prevé a Normativa de asistencia a clase nas ensinanzas adaptadas ao Espazo Europeo de

Educación Superior, aprobada polo Consello de Goberno da USC na súa sesión do 25 de

marzo de 2010, pode ser suplida cos oportunos traballos substitutivos.

En calquera caso, os estudantes que non poidan seguir con regularidade as clases,

non realicen as actividades programadas ou non obteñan unha nota mínima de 5 puntos

durante a avaliación continua terán que presentarse ao exame final da materia (1 pregunta

teórica e 2 comentarios de texto de calquera das obras do temario), que se realizará nas datas

oficiais establecidas pola Secretaría da Facultade de Filoloxía (cfr. apartado 1).

* Na primeira oportunidade, os ESTUDANTES REPETIDORES que opten pola

avaliación continua obterán o 40% da cualificación a través da realización das actividades

prácticas programadas, mentres que o 60% restante corresponderá a un exame escrito, que

versará sobre os contidos teóricos e prácticos das sesións expositivas.

2ª oportunidade (XUÑO): A avaliación efectuarase exclusivamente a través dun

exame escrito, que incluirá preguntas teóricas e prácticas (2 comentarios de texto): 100% da

cualificación.

Alumnado con dispensa de asistencia ás clases

Todos aqueles estudantes que conten con dispensa de asistencia acreditada serán avaliados

unicamente a través dun exame escrito en ambas as dúas oportunidades.

O peso que se lle adxudica a cada un dos elementos contemplados na avaliación é o

que a seguir se reproduce:

ELEMENTO

AVALIADO

CRITERIOS INSTRUMENTO PORCENTAXE

Asistencia e

participación nas

sesións

presenciais

Asistencia regular

e puntual;

participación

activa nas

distintas

actividades e

calidade das

intervencións na aula

Observacións e

notas do profesor

durante as sesións

presenciais.

Autoavaliación

15%

Contidos e

actividades

prácticas da

materia

Dominio dos

contidos teóricos, das

estratexias aprendidas,

da claridade expositiva

e da práctica crítica.

Exposición dos

comentarios de

texto

35%

Traballos escritos,

debates e

exposicións orais

Calidade dos contidos;

creatividade; expresión

e presentación

coidadas; aplicación da

bibliografía de maneira

razoada.

Elaboración dun

traballo

monográfico

50%

A distribución en horas das actividades (presenciais e non presenciais) asignadas á

materia é a seguinte:

Actividades

Horas

presenciais

Horas non

presenciais

Horas de

traballo

autónomo

TOTAL

Sesións

expositivas 24 - 36 60

Sesións

interactivas 24 20 (TD) 40 84

Titorías 3 - - 3

Sesións de

avaliación 3 - - 3

TOTAL 54 20 76 150

10.- OUTRAS INFORMACIÓNS

É fundamental que os alumnos leven un ritmo de traballo constante e equilibrado ao

longo do cuadrimestre. Así mesmo, para o correcto aproveitamento da programación, é

recomendable ter capacidade para ler nalgunha lingua estranxeira, o que favorecerá que o

estudante enriqueza, valore e contraste a información dada polo docente nas sesións

presenciais. Ademais, é importante que os alumnos relacionen os contidos adquiridos cos

doutras materias afíns.

APÉNDICE

1.- Primeiros textos romances non literarios. Selección

data documento lingua tipo procedencia

ca. 780 Indovinello veronese ital.? ocasional Verona

842 Serments de Strasbourg oïl documento Soissons

s. IX

(ca. 850)

Catacumba de Commodilla ital.? ocasional Roma

s. X (ca.

950)

Glosas silenses esp. documento Navarra

s. X (2ª

metade)

Glosas emilianenses esp. documento Navarra

960 - 963 Placiti campani ital. documento Montecassino

fin s. X Noticia de kesos esp. ocasional León

s. XI Xuramentos feudais cat. documento Biblioteca

Catalunya

fin s. XI Fórmula de confesión umbra ital relixioso Norcia

fin s. XI Privilexio logudorés sardo documento Pisa

fin s. XI Carta cagliaritana en caracteres

gregos

sardo documento (Marsella)

s. XII

(1100-1130)

Versión do Evanxelio de S. Xoán oc relixioso Limousin

ss. XI-XII Conto navale pisano ital. ocasional Pisa

s. XII Sermón pseudoagustiniano rom. relixioso Einsiedeln

s. XII (>

1110)

Condaghe sardo documento Cerdeña

s. XII Homilíes de Organyà cat. relixioso Urgell

ca. 1174 Pacto dos irmáns Pais port. documento Santa María de

Arnoso (Braga)

ca. 1175-

1200

Noticia de fiadores port. ocasional Rio Tinto

1214-15 Noticia de torto port documento Vairão

1214 Testamento Afonso II port. documento Torre do

Tombo

ca. 1280 Inventario de bens dálm. documento Ragusa

(= Dubrovnik)

ca. 1290 Confraternita dei Battuti (Cividale) friul documento Udine

1394 Dereito de propiedade ladino documento Trentino-Alto

Adige

ca. 1325-

1327

Cartas zaratinas dálm. documento Dalmacia

1521 Carta Neacsu Cîmpulung rum documento Brasov

med. s.

XVI

Códice de Voronet rum relixioso Bucarest

2.- Primeiros textos das tradicións literarias romances. Selección

data texto lingua xénero procedencia

ca. 880 Cantilène de Sainte

Eulalie

oïl haxiografía St. Amand

(Valenciennes)

s. X Vie de Saint Léger oïl haxiografía St. Maixent (Poitiers)

s. X Passion de Clermont-

Ferrand

oïl haxiografía Poitiers

s. X

(ca. 937-

952)

Sermon de Xonás ou

Sermon de

Valenciennes

oil sermón St Amand

(Valenciennes)

s. X Alba bilingüe oc poesía relixiosa (?) Fleury-sur-Loire

s. XI Sponsus oïl teatro San Marcial de

Limoges

s. XI Chanson de S. Alexis oïl haxiografía sudeste do dominio oil

s. XI Boecis oc haxiografía S. Marcial de Limoges

s. XI Canción mariana In

hoc anni circulo

oc poesía relixiosa (Paris)

s. XI Sancta Fides oc haxiografía Fleury-sur-Loire

s. XI-XII Jarchas mozárabes mozárabe lírica Andalucía

finais s.

XI?

Roman d’Alexandre frprov narrativa (Firenze)