Buscando as fiestras

da

Universidade

Estudo sobre a introdución da Educación para o

Desenvolvemento nas Universidades galegas

Alicia López Fariña e Estíbaliz Táboas Pazos

#UniversidadeComprometida #ParaQueChePaganProfe

INTRODUCIÓN O catedrático de Socioloxía portugués, Boaventura de Sousa Santos, iniciou a súa conferencia

do 11 de outubro de 2013 na Universidade Autónoma da Cidade de México advertindo sobre a

necesidade de comezar coa descolonización do pensamento desmontando un punto moi

concreto que representa a epistemoloxía do chamado Norte: o establecemento dunha

diferenza clara entre o intelectual e o político. Esta división constitúe, en palabras de Sousa,

a matriz do pensamento hexemónico. Son dimensións distintas, por suposto, pero de ningún

xeito podemos separalas coma “uns fan a política e outros a intelectualidade”.

Parécenos interesante iniciar esta introdución teórica cunha reflexión que chama ao

posicionamento político da intelectualidade e, polo tanto, a unha politización do espazo onde

se nutre e constrúen os coñecementos teóricos: a Universidade. Nese sentido, a postura de

Sousa concorda cos postulados da educación popular, proposta ética, política e pedagóxica

que entende que a educación, en todos os seus niveis, tanto pode reproducir as condicións de

desigualdade e opresión existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través

dunha praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o horizonte

utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero, estamos indo realmente nesa

dirección?

A busca do compromiso en territorio aséptico

Segundo expón Vicente Manzano no seu imprescindible traballo La Universidad

comprometida, dentro da multitude de espazos universitarios existentes (claustros, consellos

de departamento, xuntas de centro, aulas, etc.) fálase con profusión de conceptos coma

calidade, excelencia, converxencia, prestixio, mérito, profesionalización, transferencia de

coñecementos, internacionalización... Verbas todoterreo, aplicables a calquera cousa, que

están a afastar á Universidade non só do compromiso, senón tamén do espírito que cabería

supoñerlle, de rebeldía, inquedanza, proactividade, nacidas da súa condición privilexiada de

institución baseada no coñecemento (Manzano: 73).

Se retomamos o posicionamento da educación popular coma fonte principal da que bebe a

Educación para o Desenvolvemento, a educación é unha tarefa fundamentalmente política na

que o profesorado debe recordar a posición privilexiada que ocupa neste tecido como axente

de transformación, non só para reflexionar criticamente sobre o mundo no que vivimos, senón

tamén para lembrar que dende a tarefa docente pódense desafiar as estruturas e producir os

cambios (Boni, 2012).

De aí a necesidade de compromiso entendido coma responsabilidade, pois só se compromete quen

se sinte responsable nalgún sentido e medida. Porén, existe unha actitude docente moi ben

identificada por Vicente Manzano que se escuda na postura de defender o seu papel coma

transmisor de contidos especializados, sen despregar xuízos de valor que poidan condicionar ao

alumnado. No entanto, consideramos que, nun momento claro de crise civilizatoria1, xa é hora de

que exista un posicionamento claro con respecto aos criterios e aos puntos de vista. Non todo e

válido nin valioso. Do mesmo modo que na Universidade se están a defender os métodos científicos

para a xeración de coñecemento e se rexeitan as conclusións non validadas, hai que operar

entorno aos valores (Manzano: 162). Hai que posicionarse e comprometerse.

Pero, en que se basea ese compromiso que debe vertebrar á Universidade? Manzano expono

moi claramente: a Universidade debe estar comprometida co ben común. Segundo o

economista italiano Ricardo Petrella, o obxectivo do ben común é a riqueza común, a saber, o

conxunto de principios, regras, institucións e medios que permiten promover e garantir a

existencia de todos os membros dunha comunidade humana. No plano inmaterial, un dos

elementos do ben común é o recoñecemento-respecto-tolerancia nas relacións cos demais. No

plano material, o ben común estrutúrase en torno ao dereito de todas as persoas á vivenda, á

enerxía, á educación, á saúde, ao transporte, á información e á expresión artística.

O ben común debe ser o punto de chegada dunha clara motivación dirixida a conseguilo. Pero

esa motivación e ese esforzo non deben cargarse só nas costas da “cidadanía académica” (que é fundamental) senón que debe implicar a toda a cidadanía universitaria, constituída pola

comunidade de persoas que constrúen a universidade: persoal académico, PAS, alumnado e

colectivos sociais. Pese á grande atomización da Universidade en termos administrativos que

dificulta enormemente a implicación de todos os públicos vinculados a esta institución,

resulta imprescindible alimentar de novo o compromiso da cidadanía universitaria de xeito

que podan traspasar ese compromiso a todos os demais aspectos da vida.

A Educación para o Desenvolvemento na Universidade

Cando falamos de ben común, inevitablemente estamos a entrar no mesmo paradigma teórico

que alberga o concepto de Educación para o Desenvolvemento (EpD). Dende a súa definición

máis estendida, a EpD constitúe un proceso educativo encamiñado a xerar unha conciencia

crítica sobre a realidade mundial, a promover unha cidadanía global politicamente activa e

1 Fronte a posicionamentos que afirman que a actual crise é “só” unha crise cíclica ou conxuntural máis do sistema

capitalista, ou a consideran unha crise meramente financeira ou especulativa, consideramos que nos atopamos ante

un fenómeno multidimensional resultado da vulnerabilidade que xera o proxecto civilizatorio vixente: a modernidade

capitalista heteropatriarcal. É dicir, non nos atopamos ante “unha crise”, senón ante a suma de múltiples crises

(ecolóxica, democrática, de coidados, etc.) que nos indica que o noso “modelo civilizatorio” está en crise por ser

xerador de desigualdades, insustentabilidade e ingobernabilidade.

comprometida e a mobilizar á sociedade en accións de transformación social a favor dun

desenvolvemento humano xusto, equitativo e sustentable no marco do respecto aos Dereitos

Humanos. No entanto, boa parte da práctica da EpD non avanzou tanto como fixo a reflexión

teórica. Tal e como advirte Mª Luz Ortega, son moitos os axentes que seguen a considerar á

Educación ao Desenvolvemento coma un instrumento de cooperación en vez dun ámbito

estratéxico propio.

Se ben a lexislación da política pública de cooperación para o desenvolvemento ten evolucionado

nesa liña coa elaboración da Estratexia de Educación para o Desenvolvemento da Cooperación

Española (Ortega, 2007) e cada vez existen máis entidades que están a planificar estratexicamente

os seus procesos de ED; os pasos adoptados por algúns axentes da cooperación como pode ser a

Universidade, semellan aínda un tanto febles. Así se pode comprobar nun extracto do Código de

conduta das Universidades en materia de Cooperación ao Desenvolvemento do ano 2005:

Enténdese a Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento coma o conxunto de actividades

levadas a cabo pola comunidade universitaria orientadas á transformación social nos países máis

desfavorecidos, en pro da paz, a equidade, o desenvolvemento humano e a sustentabilidade

medioambiental no mundo, transformación na que o fortalecemento institucional e académico ten

un importante papel2. Trátase dunha proposta que pon o foco en realidades e contextos alleos aos

propios, seguindo unha comprensión do mundo dende a dicotomía Norte-Sur que, pouco a pouco,

está a ser superada nos discursos máis evolucionados sobre Educación para o Desenvolvemento.

Na actualidade, e seguindo co exposto polo OCUD, as accións que leva a cabo a universidade

en cooperación para o desenvolvemento, poden agruparse nestes seis tipos de actividades:

Accións de formación (teórica e práctica): Considéranse accións de formación

aquelas que implican unha carga crediticia e/ou están encamiñadas á consecución

dun título recoñecido.

Accións de investigación: Incluiría tanto investigacións para o desenvolvemento coma

estudos sobre o desenvolvemento.

Cooperación interuniversitaria: Encamiñada ao fortalecemento institucional de

centros de educación superior en países socios.

Accións de difusión, sensibilización e Educación para o Desenvolvemento: Que

contribúan a dar a coñecer, sensibilizar e mobilizar á comunidade universitaria os

problemas do desenvolvemento e a cooperación e promovan unha cidadanía solidaria

e comprometida na loita contra a pobreza e a exclusión e pola promoción do

desenvolvemento humano sustentable.

2

Extraído da páxina web do Observatorio da Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento (OCUD):

www.ocud.es/es/Que_es_la_CUD

Programas e proxectos de acción sobre o terreo.

Promoción, xestión e coordinación de políticas e programas CUD

Pese a este listado de accións, o traballo da Educación para o Desenvolvemento tal e como se

vén anunciando nas últimas revisións que se veñen facendo, non se reduce só ao tratamento

da cooperación internacional para o desenvolvemento nin centra todo o seu foco de atención

nos proxectos que se están a impulsar noutros países. As accións desa nova concepción da EpD

deben intentar promover unha crecente conciencia de cidadanía global3 enraizada nos

ámbitos da acción local, é dicir, non só debemos ollar cara outras realidades senón que

temos a obriga de volver a fixarnos na nosa para incidir e xerar cambio nela.

A Educación para o Desenvolvemento é un proceso dinámico e en movemento no que a

dicotomía Norte-Sur está mudando cara a de inclusión-exclusión. Neste sentido, é moi

probable que existan na contorna universitaria verdadeiras experiencias transformadoras que

nunca foron nomeadas nin interpretadas como EpD. Pensamos que é preciso comezar a

derribar os muros que dividen experiencias a través da etiquetaxe excluínte. Urxe deixar que

as iniciativas se coñezan, se mesturen, se coordinen e xoguen entre elas. Non esquezamos

que a EpD incorpora o aspecto lúdico nas súas metodoloxías.

Xoguemos pois, a esnaquizar barreiras. 3 Consideramos preciso recoller a idea de que o concepto de cidadanía debe ser entendido coma unha metáfora para

que poda ser realmente un referente transformador. Por que? Porque a construción de cidadanía non forma parte nin

da tradición nin da cosmovisión dun gran número de culturas que interpretan a defensa dos seus dereitos dende

outros puntos de vista e desde outras fórmulas que inciden máis no comunitario como elemento central das súas

identidades.

É a Universidade un axente de cambio

e de transformación social?...

... ou mellor, debe ser a Universidade un axente de cambio e

de transformación social?

Reflexión previa: Os postulados da Educación Popular (proposta ética,

política e pedagóxica da que bebe moi directamente a Educación para o

Desenvolvemento) entenden que a educación, en todos os seus niveis, tanto

pode contribuír a reproducir as condicións de desigualdade e opresión

existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través dunha

praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o

horizonte utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero,

estamos indo realmente nesa dirección?

A motivación deste traballo é o de iniciar un diálogo cos axentes da

comunidade educativa para reflexionar sobre o compromiso social da

institución universitaria. Pretendemos que sexa un proceso aberto e

flexible, que se enriqueza de máis conversas e espazos de debate.

De momento levamos realizadas 13 entrevistas co profesorado dos dous

campus da USC e procesamos 6 enquisas en liña con profesores e profesoras das tres Universidades galegas.

Imos quebrar os muros da Universidade

O Doutor en Filosofía e Ciencias da Educación, Jaume Martínez Bonafé, defende que a rúa é

un aula sen muros. A súa proposta de traballo parte da cidade como currículo, pois entende

que existe un currículo fóra dos espazos formais, unha práctica cultural que xera significados,

formas de construción de suxeitos e xeitos de entender o mundo e de comprenderse nel que

teñen que ver coas experiencias vividas na cidade4. A pedagoxía da cidade esixe a apertura

de ventás nos muros universitarios, para que, dende dentro, poidan botar unha ollada ao que

está a acontecer fóra deles. Bonafé parte da idea de que existen dous currículos paralelos, o

universitario e o da cidade, entre os que apenas existe diálogo. E en Galicia? Que visión ten

sobre o papel da Universidade o profesorado galego? Hai un diálogo entre ese espazo

académico e o espazo onde se crea e se recrea a vida social?

IDEA XERAL

Existe un consenso entre as persoas entrevistadas á hora de establecer que as funcións

principais da Universidade son a DOCENCIA, a INVESTIGACIÓN e a chamada EXTENSIÓN

UNIVERSITARIA, dado que así se recolle nos documentos lexislativos que regulan á

institución académica.

Trátanse, sen dúbida, de funcións imprescindibles ao falar de Universidade; porén, as

diverxencias xorden á hora de poñer o foco nos obxectivos desas funcións, o para que de esa

tres liñas de acción tan claramente establecidas. As conversas trouxeron consigo información

ben interesante que nos permitiron ver con certa nitidez os distintos discursos que conviven

no espazo universitario.

Antes de comezar, parécenos necesario facer unha primeira parada para destacar que todas

as persoas que participaron neste pequeno estudo xa están, de por si, sensibilizadas co

compromiso social da Universidade. Son persoas aliadas, con tempo para nos atender e con

disposición manifesta para colaborar dun xeito máis exhaustivo neste proceso que estamos a

impulsar. Polo tanto, é moi probable que as respostas que se recollen nos Anexos e nesta

breve análise non sexan representativas do que opina o mundo universitario galego.

En todas as respostas das persoas que foron entrevistadas (13) a educación en valores e a

necesidade de que o traballo universitario reverta na sociedade está presente. Á hora de

4 Pódese consulta a entrevista realizada ao profesor Bonafé en:

http://portal.aprendiz.uol.com.br/2014/11/12/cidade-como-curriculo-pesquisador-espanhol-desafia-escola-olhar- rua/

expresar dun xeito detallado esas funcións, a presenza da educación cognoscitiva é superior á

relacionada coas habilidades e actitudes, algo que ten sentido ao falar da institución de

ensinanza superior. Con todo, a presenza desa concepción integral da educación humana está

presente en practicamente todas as respostas, moi ligadas aos discursos construídos dende a

Educación para o Desenvolvemento. Así, a Universidade ten como misión xerar un

coñecemento que reverta positivamente nas persoas; formar a persoas competentes libres e

autónomas; ser o espello no que se mira a sociedade dando exemplo e recollendo os avances

de todo tipo e crear e difundir un coñecemento que sirva para que a sociedade mellore nos

diversos obxectivos que se fixe.

Benita Silva Hermo, antiga Vicerreitora de Responsabilidade Social e de Calidade da USC,

considera que é nesa responsabilidade onde radica o compromiso da Universidade coa

sociedade, unha responsabilidade que é indisoluble da súa misión. O Plan estratéxico da USC

2011-2020 integra a responsabilidade social na estratexia global da institución, de xeito que

está presente transversalmente e sectorialmente, ao contar, ata o momento, cunha

Vicerreitoría propia. Segundo a Memoria de RS do ano 2013 (a última publicada na páxina web

da Universidade) os ámbitos da Responsabilidade Social na USC contemplan, a nivel interno, o

bo goberno e a tranparencia, a xestión do capital humano e a ecoloxía interna; e na

dimensión externa estarían a extensión e o voluntariado, as relacións coas organizacións e o

desenvolvemento sostible. Entre as dúas dimensións, interna e externa, atópase a xestión

social do coñecemento, onde se inclúe a investigación, a transferencia de coñecemento e a

mobilidade internacional do alumnado.

ATENCIÓN ESF!

Dada a actividade de ESF no eido do voluntariado e o

seu avance na liña de proxectos de Investigación para o

Desenvolvemento, pode que sexa interesante establecer

un contacto máis director con esta Vicerreitoría, polo

menos para facer unha presentación do que é ESF e do

que está a facer. Os matices veñen á hora de entender se a Universidade está a cumprir ou non con esa

función. Non era unha pregunta que se fixese directamente, pero houbo respostas que se

construíron dende esa negativa. Gustaríanos rescatar, pola súa claridade, a resposta do

profesor titular en Educación Ambiental da USC, na que establece que existe unha diferenza

entre as funcións que ten a Universidade e as que el cre que debería ter. Ademais da crise fiscal existe unha crise sobre a función social da Universidade que xa existía antes do 2008. Os obxectivos da Universidade están indo máis na liña do que demandan os mercados

que do que demanda o ben común. Isto impónselles aos docentes a través de criterios de

calidade. Esta reflexión está na liña dos discursos do profesor Vicente Manzano ou o grupo de

Educación para o Desenvolvemento do Instituto universitario de Estudos sobre

Desenvolvemento e Cooperación Internacional HEGOA, que ollan con preocupación o

momento que se está a vivir nas universidades do Estado.

Na fase de enquisas, contestadas polo profesorado asistente aos cursos de Introdución á

Educación para o Desenvolvemento que Enxeñería sen Fronteiras levou a cabo nas tres

universidades galegas, as respostas en relación a estas preguntas son un tanto diferentes á

tónica atopada nas entrevistas. Exceptuando a unha persoa colaboradora habitual da ONGD

Arquitectos sen Fronteiras, que concibe o labor da institución enfocada á contribución cara o

ben común; o resto de persoas que participaron na enquisa enfocan as súas respostas

centrándose na formación de persoal cualificado, concibindo á Universidade coma un lugar

onde se inculcan coñecementos ás persoas. Hai unha resposta que considera que, de xeito

secundario, a función da Universidade é contribuír ao crecemento persoal e social das

persoas. Fálase tamén de pensamento crítico, pero non queda tan patente nestas respostas o

compromiso da institución coa sociedade que a sustenta.

TAREFA PENDENTE

As ideas de ben común e mesmo de procomún empezan

a formar parte do discurso de ESF, especialmente

aplicados aos proxectos de cooperación para o

desenvolvemento. Pero, como aplica ESF esa

conceptualización no entorno universitario?

PARA QUE LLE PAGA A UNIVERSIDADE?

Queriamos concretar. Se, como parece, a Universidade establece entre as súas funcións unha

liña de compromiso social, o profesorado universitario debe ter tamén esa dimensión

incorporada ao seu quefacer. En teoría, para iso lle pagan. Porén, como acontece no resto de

institucións educativas, esa parte comprometida non está lexislada, quedando regulada pola

propia vontade das persoas.

Digamos que hai como partes do contrato, explícanos Lucía Iglesias da Cunha, Profesora

titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da

USC. Eu son titular da universidade, polo que teño unhas condicións de traballo e un salario,

pero teño unha certa marxe para interpretar esas funcións de docencia, de investigación e de

extensión universitaria. Lucía considera que ten bastante regulado o aspecto formativo,

aínda que con matices, pero a parte de investigación non está regrada. Eu teño que ter unha

xornada de 37 horas e media semanais, pero poden ampliarse porque se estás dedicada a

investigar un tema, non contabilizamos as horas polo reloxo, senón polo produto que estamos

a facer. O tempo é moi elástico, tanto que se vai por arriba. Non é elástico de estirarse

e de encollerse, senón de estirarse, estirarse, estirarse.

Pero o auténtico voluntariado vén na parte social do seu labor (a chamada extensión

universitaria) xa que, a pesar de que a USC insiste en que hai un vicerreitorado

especificamente dedicado a iso, non existe un recoñecemento dese labor. Se ti podes

acreditar que das charlas, que fas proxectos de cooperación ou que estás en asociacións

profesionais, non vale nada. É unha cousa que queres facer pola túa conta, aínda que o fas

dende o teu posicionamento de membro da comunidade universitaria. Enténdese que o tes

que facer, mais non hai ningunha recompensa máis que a nivel persoal.

I BINOMIOS: ESCOLARIZACIÓN / EDUCACIÓN

A escolarización fai referencia á parte

institucional. A aprendizaxe que xera remata na

escola. A educación é creación e continúa fóra

do período escolar. A institución debe estar ao

servizo da cidadanía. A pregunta que se teñen

que facer os cidadáns e as cidadás é “para que

estamos educando e como o estamos a facer”.

Dende a resposta que nos dá outro Profesor titular do Departamento de Educación, Historia

da Educación e Pedagoxía Social da Facultade da USC, José Antonio Caride, vemos que, a

pesar de non estar regulada, ese labor social lévase facendo dende hai moitos anos: Levo 34

anos de profesor na Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de

colectivos, moi atentos a calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi

diferentes entidades, incluso ás veces, nun escenario político que semella que pode

contradicir algúns dos principios que nos parecen fundamentais, temos claro que quen

realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos cidadáns, é pola sociedade.

Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha demanda que nos fan,

dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta fundamental.

José Antonio Caride é director do grupo de investigación en Pedagoxía

Social e Educación Ambiental SEPA, que ten como liñas de

investigación que poidan ser interesantes para ESF, as seguintes:

educación e desenvolvemento nas comunidades rurais e urbanas,

pedagoxía Ambiental e Educación Ambiental e Educación, Xénero e

Equidade Social.

Pensamos que se pode entrever nas respostas unha certa diferenza entre as respostas das

persoas con disciplinas máis científicas e técnicas que aquelas cuxo ámbito de

especialización se insire nas ciencias sociais (concretamente nas liñas pedagóxicas). Caride

considera que unha das bases do traballo dos educadores e educadoras é a de acompañar a

outros e a outras na súa construción como cidadáns. Isto en determinadas formacións, ou

titulacións ou profesións debería ir de seu pero non acostuma ir. Non é algo que se lle

pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un biólogo ou a un xeógrafo, aínda

que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de cidadanía, que é unha condición

ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o pode distinguir doutros

profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha responsabilidade, que é educar a

outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que isto son máis palabras que

feitos, pero nos feitos as consecuencias prácticas disto son enormes.

Con todo, os profesores universitarios, sexan da especialidade que sexa, son educadores e

educadoras que traballan con persoas que están en proceso de afondar no seu papel como

cidadanía activa do país. Esa dimensión tena clara Benita Silva, profesora do Departamento

de Edafoloxía e química Agrícola, quen asegura que a súa función principal é a docencia.

Somos Universidade porque temos estudantes.

II BINOMIOS: ESTUDANTE / ALUMNO

Di Jose Antonio Caride: Eu aos alumnos desde

o primeiro día que lles dou clase trato de

velos non como alumnos senón como

estudantes, que como diría Silvio Rodríguez,

“no es lo mismo pero es igual”. Estudante

significa estudar, alumno significa

simplemente matricularse. Hai unha diferenza

substancial.

INDO AO CONCRETO, QUE SE ESTÁ A FACER PARA CUMPRIR CON ESE COMPROMISO?

O Profesor titular de Hidrobioloxía da USC, Fernando Cobo Grandín, dirixe a estación de

Hidrobioloxía da USC que está en Vilagarcía de Arousa. É a única estación de hidrobioloxía de

campo que hai en España e teñen competencias en todo o relacionado coas augas continentais.

Foron premiados pola implicación que tiveron nos problemas de contaminación dos ríos da

Comarca, fan análises de potabilidade de auga ou análises de contaminación química ou

biolóxica coa cidadanía. Foron premiados cun premio AXES da Cátedra da USC pola

cooperación con Proxecto Home, ao poñer en marcha unha piscifactoría como método de

rehabilitación de persoas drogodependentes.

O Vicedecano da Facultade de Ciencias da Educación, Jesús Rodríguez Rodríguez, é unha

persoa moi vinculada ao mundo rural. Un punto moi interesante do seu traballo para ESF foi a

realización dun traballo de integración da auga no currículo escolar do Concello de Vedra,

dun xeito interdisciplinar.

En case todas as respostas aparecen tipos de actividades coa que podería conectar o traballo de

ESF ou doutras organizacións do sector. Vemos que hai ventás dentro da Universidade; espazos

transparentes que olla cara a rúa e cara o monte construíndo un currículo dialogado. Na

segunda parte desta reflexión chegan as preguntas que apuntan cara a outra dirección: as

ONGD.

CALES SON AS ALIANZAS COAS ONGD?

Houbo persoas que se preguntaron isto por primeira vez xusto despois de escoitarnos formular

a cuestión. A pesares da forte presenza que moitas ONGD galegas teñen na Universidade,

aínda son unhas aliadas algo descoñecidas por parte da comunidade universitaria. É posible

que fagan falla máis esforzos divulgativos específicos e especializados no mundo da educación

superior para que os profesores e profesoras vexan que existen múltiples

complementariedades entre o noso labor e o seu.

Quedámonos coa reflexión do investigador en formación Miguel Pardellas quen, para nós,

aglutina na súa resposta moitas das ideas máis interesantes nesta alianza entre ONGD e

Universidades: Entendo que as ONGD teñen un papel fundamental, especialmente á hora de

traballar contidos que, pola rixidez do sistema, non se poden introducir tan facilmente no

temario oficial. Sempre considerei importante que, precisamente as asociacións e ONGD

deran co seu traballo pasos que o profesorado non pode dar: traballar temáticas conflitivas,

desenvolver dinámicas que provoquen mobilización, etc. Agora ben, nesta necesaria alianza,

alén dos contidos transformadores, habería que buscar tamén prácticas transformadoras,

e para min isto tradúcese fundamentalmente en dous aspectos: superar o modelo

“tradicional” das sesións formativas e apostar por dinámicas participativas e prácticas

que xoguen con elementos vivenciais; e buscar proxectos colaborativos que se traduzan

nun traballo continuado no tempo.

Estas son algunhas das claves da Educación para o Desenvolvemento en transición (a que está

en evolución, superando á quinta xeración da Cidadanía Global). Os fondos e as formas que

traballen cara horizontes emancipatorios.

QUE PRECISAN PARA TRABALLAR A ED NA AULA?

Aquí vai a choiva de idea que saíu das entrevistas, escollemos as que pensamos que mellor se

poden adaptar ás propostas (ou futuras propostas) de ESF:

Propostas formativas de metodoloxías didácticas innovadoras

Educación ambiental e rural

Participación nos hortos urbanos USC en Transición

Recuperación patrimonial galego-portuguesa a través do xogo popular e da radio

Xerar proxectos compartidos onde a Universidade poida poñer en valor os recursos que

xera ou o coñecemento que xera, ou poida axudar a xerar coñecemento.

Integrar ás ONG no proceso formativo.

Plans de formación para docentes. O PAS (Persoal de Administración e Servizos) ten o

seu plan de formación que ultimamente está a introducir temas como a igualdade de

xénero porque dende a Oficina de Igualdade de Xénero falouse co programa de

formación e propúxoselles un curso sobre o tema da linguaxe inclusiva.

O profesorado ten o chamado PFID (Plan de Formación e Innovación Docente), que o

leva o CETA e cada ano ofréceselles ao profesorado moitos cursos. O PFID está dirixido

ao PDI (Persoal Docente e Investigador) pero tamén aos bolseiros e bolseiras que

poden dar algo de docencia. Abriuse unha liña específica neste programa que se

chama formación de Noveis.

Organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo

cales son os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as

actividades duns e doutros. A actividade non debería reducirse só a dar charlas,

habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar deseñar algún tipo de

estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta que se debería

tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias, pois ao

mellor habería que impulsar un grupo de traballo que puidese identificar esas eivas e

se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo das materias

determinados contidos.

Casos prácticos para traballar nas aulas (levar á aula casos concretos do que acontece

noutras realidades e contextos, con datos medioambientais e sociolóxicos que se

poden extraer dos proxectos de IpD que está levando a cabo ESF). ESF leva a cabo

proxectos de EpD, de cooperación internacional para o desenvolvemento e de

investigación para o desenvolvemento; isto permítelles presentar un círculo do

coñecemento práctico-teórico moi interesante e atractivo.

Enfocar as propostas que se ofrezan a profesorado e alumnado dende a opción da

alternativa. Na mesa liña do dito no punto anterior, toda a parte de incidencia política

que realizan as socias locais de ESF (e que realizou ESF coa súa socia institucional)

poden ofrecer un punto de vista ben positivo na liña de presentación dos logros dun

proceso de protesta baseado na defensa da xustiza social pero tamén na

sustentabilidade ambiental e social dun territorio.

Lucía Iglesias da Cunha: En calquera das nosas materias podería ter cabida, porque

nós xa temos esa visión (da EpD). Rita Gradaílle e eu impartimos un curso de xénero e

educación social, onde tamén podería ser, aínda que temos menos aulas, menos

espazo docente no máster como para encaixar. O ano pasado estiven cunha materia

de educación en contextos rurais para maxisterio que está de man do profesor Antón

Costa e convidamos a mestres en exercicio para falar do rural, pero nos queriamos

que tiveran unha idea maior do desenvolvemento rural en Galiza, tiñan que ter máis

puntos de vista que non só as escolas e creo que o alumnado precisa alguén que lle

traslade esa idea, porque nós somos do sistema, entón non é crible, aínda que o

digamos. Eu tamén imparto unha materia de contextos educativos que é moi flexible

para introducir temas, para variar de temática e eu en función do horario dispoñible

ou das cousas que suceden durante o curso, pois meto uns temas ou outros. Este ano

quixen introducir o de contextos rurais, pero non me deu tempo. Planificándoo e

estruturándoo entra o contexto rural como un referente e me vale o contexto rural

galego e me vale o contexto rural doutras comunidades.

Pensamos que a través do tema de xénero e desenvolvemento ou xénero e TpDH

podería haber outra fiestra interesante na que entrar dun xeito máis transversal na

Universidade (non só nas facultades máis científicas, que tamén, senón que se poden

xerar colaboracións con departamentos doutras facultades onde hai xente traballando

de maneira específica a análise de xénero e o enfoque de xénero). Pensamos que se

trata dun tema imprescindible que afecta dun xeito directo á Misión, Visión e Valores

de ESF segundo a súa Planificación Estratéxica vixente. Traballar dende esta óptica

nos espazos aos que chega ESF dentro da universidade (moi diferenciados do resto de

ONGD que traballan a Educación para o Desenvolvemento), resulta fundamental dada

a brecha de xénero existente nas facultades de arquitectura e enxeñerías superiores

(tanto a nivel de matriculación de alumnado -31,4% mulleres e 68,6% homes- coma

entre o persoal docente e investigador tal e como apunta o Instituto da Muller con

datos do curso 2010-2011).

Neste eido, ESF pode apoiarse na experiencia de ISF Euskadi que vén de publicar un

caderno de traballo titulado Aplicación do enfoque de xénero en proxectos TFG

(traballo final de grado) e TFM (traballo final de máster). Unha das ideas que

recolle ese estudo e que pode xustificar a necesidade da organización para arrancar

con forza este tema é que en ESF trabállase dende a concepción dunha tecnoloxía

para o desenvolvemento humano que entende que toda acción de desenvolvemento,

cooperación e innovación tecnolóxica ten un impacto sobre as relacións entre os

xéneros e debe ser analizada dende esta perspectiva. A tecnoloxía non é neutra, e en

particular non o é no tocante ao xénero, ten un forte impacto económico, social e

cultural alá onde se implanta. A isto hai que engadir que a desigualdade de xénero

no ámbito da ciencia, e a tecnoloxía en particular, é un dos aspectos máis

marxinados tanto en estudos científico-técnicos coma feministas. Deste baleiro

asoma unha fiestra.

Sendo conscientes da limitación da nosa ollada, entendemos este documento coma un

texto en construción que agardamos dea pé para seguir incorporando máis conceptos e

máis temas de discusión que vaian máis alá das preguntas propostas. E sobre todo, que

poida ser un proceso impulsado pola propia base social da entidade, conformada por

un voluntariado moi integrado nas Universidades galegas.

A nivel xeral vemos que a proposta ten cabida e acollida entre as persoas

entrevistadas; ademais, a propia concepción da Educación para o Desenvolvemento

alíñase cos diferentes estatutos e documentos que regulan ás Universidades (baseados

en declaracións de intencións xerais pouco problemáticas). É certo que a concepción

da Educación para o Desenvolvemento é entendida polas persoas que participaron

neste pequeno estudo dentro do marco da sustentabilidade ambiental; pero dado o

traballo que realiza ESF nos seus proxectos de cooperación internacional para o

Desenvolvemento parécenos que ten unha entrada doada entre as persoas

entrevistada, especialmente nos departamentos que lidera na Facultade de Educación

da USC o grupo SEPA1, un espazo estratéxico co que sería moi positivo iniciar lazos de

colaboración.

Tirando da proposta da cidade como currículo (tamén poderiamos falar da vila ou da

aldea) pensamos que ESF podería xogar o papel de conexión entre a aula e o espazo

fóra da aula. Obviamente, é un papel que xa se está a desempeñar de xeito consciente

como entidade pero pensamos que telo presente permitirá traballar cun fío condutor

máis definido nesta liña as diferentes intervencións que se fagan nas aulas (intentando

adaptar esa parte tanxible do que fai a entidade ao que precisa o profesorado, que

varía en función da orientación que lle quede dar á materia: pode ser a través de casos

prácticos que se desenvolven noutras latitudes ou a través do voluntariado como

proceso educativo, entre outras).

Debido ao interesante momento que está a vivir a entidade onde se está a potenciar

un traballo conxunto ben interesante entre os grupos de proxectos internacionais e os

de EpD rachando coa dinámica Norte-Sur que dividiu (e segue dividindo) ás ONGD en

xeral; parécenos que pode ser interesante que esta interlocución que se faga co

profesorado poida ser multi-grupal. É dicir, aínda que a dinamización debería ser

dende EpD (por mandato da Planificación Estratéxica), sería moi positivo que

participase algunha voluntaria dos grupos de proxectos internacionais e incluso de

voluntariado, pois as propostas que poidan saír desas reunións co profesorado serán,

sen dúbida, moito máis completas, variadas e adaptadas a cada docente (algo que

detectamos que pode ser a clave do éxito).

5 Grupo SEPA: http://www.usc.es/gl/investigacion/grupos/sepa_interea

PROPOSTA DE PRÓXIMOS PASOS A DAR

Sen dúbida, dende a vogalía de ED deberíase contactar directamente cos profesores e profesoras

que expuxeron explicitamente o seu interese en coñecer a ESF: Jesús Rodríguez Rodríguez, Lucía

Iglesias da Cunha (que manifestou claramente que estaría interesada en facer algo con ESF,

especificamente expresa a súa boa disposición a presentarse a algunha convocatoria que

permita levar a cabo algún proxecto conxunto e máis en xeral a aprender da visión técnica da

asociación e de como esa visión ten ou non perspectiva social) e Mar Pérez.

E non vos esquezades das fiestras que pode abrir o enfoque de

xénero! Podería haber moito apoio por parte de outras ISF (especialmente Euskadi) e tamén con profesoras das diferentes Universidades galegas (ademais doutros espazos e movementos

galegos sobre os que xa indagaremos no futuro)

#PasiñoAPasiño #FiestraEsfeira

#Graciñas #aTodoseaTodas

ANEXOS

Entrevista a José Antonio Caride

Profesor titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e

Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da USC.

Director do Grupo de Investigación da USC SEPA (Grupo de Investigación en

«Pedagoxía Social e Educación Ambiental»): http://sepausc.blogaliza.org

Investigador Principal da Rede de Investigación en Educación e Formación para a

Cidadanía e a Sociedade do Coñecemento (RINEF- CISOC) creada no marco do Sistema

Universitario de Galicia.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Complicado resumir o que a universidade pode, debe ou necesitamos que faga. Eu creo que a

súas misións como institución basicamente nos sitúan na súa actividade docente, polo tanto,

de contribuír con quen ten a posibilidade, a oportunidade como alumno, como estudante, de

cursar algunhas das titulacións, dos graos, en definitiva, das formacións que as Universidades

habilitan para a partir desa formación procurar unha mellor inserción no mundo laboral, no

mundo profesional. Polo tanto, habilitar esas opcións formativas e ademais habilitalas con

calidade, de tal xeito que sexa a mellor formación posible, a máis capaz de conseguir que

aquilo que cada plan de estudos establece que os seus alumnos deben conseguir en

formación, en contidos, en coñecementos, en saberes, en aplicacións, etc. E nese sentido,

desexar que non o fagan exclusivamente dende unha perspectiva técnica, estritamente

profesional, senón dunha formación integral da xuventude, que coincide basicamente con

quen temos que formar. Polo tanto, é unha formación en valores, unha formación ética, unha

formación que en definitiva permita tamén que dean resposta a aquilo que a nosa sociedade,

moi complexa, nos esixe. Polo tanto, responder a unha obriga e a un encargo que no plano

formativo, no que se ensina e o que se aprende, a sociedade lle confire á Universidade.

Logo, todo o que supón que a Universidade é unha comunidade investigadora, polo tanto,

que crea coñecemento, que innova a partir do coñecemento, que pon o seu coñecemento ao

servizo da sociedade, desde as diferentes áreas de coñecemento e liñas de investigación. En

definitiva, do conxunto de saberes que a Universidade pode propiciar como comunidade

científica. Isto entendo que o debe facer coa máxima coherencia con aquilo que ensina. Polo

tanto, debe ser un coñecemento que se crea que se innova para conseguir tamén que a través

del se mellore a formación. E doutro lado, ten que ser unha investigación que chegue á

sociedade dándonos a posibilidade de dar resposta a problemas, a necesidades que teñen as

persoas. Dicía Federico Mayor Zaragoza que cando nos situamos na ciencia o máis importante

que se pode facer é paliar o sufrimento humano, sexa cal sexa, sexa relacionado coa saúde,

sexa relacionado cos malestares sociais que temos que son demasiados. Creo que nese sentido

non podemos obviar o protagonismo e a responsabilidade que a sociedade nos transfire cando

nos di que debemos ser unha comunidade investigadora.

En terceiro lugar, hai unha labor que tradicionalmente se relacionaba coa extensión cultural,

coa proxección social; basicamente, como nos relacionamos coas sociedades nas cales

estamos. Semellaba que tempo atrás era unha relación cos contornos máis inmediatos, polo

tanto era local, rexional, nacional. Hoxe en día temos que contemplar isto dende a

perspectiva do planeta, do mundo, da dimensión internacional, de todo o que significa a

globalización. E polo tanto, ser quen de sen deixar de comprometerse co contorno inmediato,

que nunca podemos esquecer, e moito máis aínda en realidades como a nosa que por razóns

culturais, idiomáticas, sociais, nos suxire unhas esixencias que teñen unhas necesidades

específicas diferenciais, pero sen esquecer isto e comprometéndose con isto ser quen de dar

respostas que teñen un alcance global. Como dar resposta a estes dous niveis non é

incompatible, a min paréceme que é o que debemos intentar facer. A verdade é que nos

últimos anos, máis que falar de proxección social ou de extensión cultural, acostúmase a falar

de responsabilidade social. É dicir, como as Universidades, situándose nunha serie de valores

que teñen que ver coa inclusión, coa equidade, coa solidariedade, coa sostibilidade, coa

cooperación, contribúen ao desenvolvemento da sociedade. Aí hai unha dobre perspectiva.

Como a sociedade penetra e está na Universidade, e como a Universidade, penetra e está na

sociedade. Calquera que vexa o que somos como institución diría que isto é clarísimo. Non

estamos á marxe de ningunha sociedade, estamos na sociedade. Nin tampouco a sociedade

pode dicir que ten as Universidades desprendidas dela. O que pasa é que ás veces, nos

recluímos demasiado nos nosos interiores, departamentos, facultades, campus e non

conseguimos abrirnos tanto como sería desexable ás cidades; xa non digamos ao medio rural.

E que tampouco estas cidades, este medio rural, penetre tanto como debería facelo na

Universidade. Eu creo que se conseguiramos satisfacer esas tres misións, que Ortega e Gasset

definían moi ben a principios do século XX, e que está na maioría dos Estatutos das

Universidades, nas leis de reforma universitaria, pois conseguiriamos o básico e fundamental.

• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente e

como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?

Eu creo que por conseguir no plano individual e tamén no colectivo, polo menos con aquelas

persoas coas que eu teño unha relación directa, falo dos meus alumnos, falo dos profesores e

investigadores que forman parte do grupo de investigación que eu dirixo -o Grupo de

Pedagoxía Social e Educación Ambiental (SEPA)-, e tamén todas aquelas persoas que

colaboran connosco en distintas iniciativas, no marco dos convenios, das redes de

investigación nas que estamos articulados. Se esas tres grandes misións son as que lle

corresponden á Universidade, e como a Universidade no fondo é un abstracto, digamos que a

cada un de nós, a min en concreto como profesor e como investigador, me corresponde facer

o posible por que aqueles ámbitos nos que estou, facer aquilo que deben conseguir. Debo

procurar, imaxino, ser o mellor profesor posible, polo tanto todo o que iso comporta de

preparar e desenvolver tanto como poida as ensinanzas das que son responsable, as materias

das que son responsable nos graos, nos pos graos, nos doutoramentos, para que os alumnos

poidan aprender o máximo posible cun nivel de esixencia razoable. O mesmo diría na miña

condición de investigador. Procurar desenvolver aquelas liñas de investigación que

relacionadas con temas, problemas, necesidades, circunstancias, que teñen que ver con moi

diferentes temas. O SEPA ten sobre todo unha perspectiva pedagóxica social educativa

ambiental, que se preocupa moito por todo aquilo que ten que ver co desenvolvemento das

políticas educativas, sociais, culturais; con dar resposta a persoas que ao longo da súa vida,

dende a infancia ata a súa vellez, están en situación de risco, de vulnerabilidade, de

fraxilidade social. A través destas liñas de investigación o que conseguimos son proxectos

financiados a través de convocatorias competitivas ou a través de contratos, convenios, con

empresas, con administracións públicas. Que sexa a mellor investigación posible, que sexamos

quen de resolvelo cos criterios científicos, epistemolóxicos, metodolóxicos, máis avanzados

posible e que logo, sexamos quen de darlle á sociedade un compromiso de retorno, a

información e o coñecemento que previamente lle pedimos que nos proporcionase. A

investigación social é moi debedora do que as persoas colaboran con elas. Nós través de

entrevistas, cuestionarios, grupos de discusión, historias de vida, pedimos a súa colaboración.

Se non nola dan, sería imposible. E aí temos un compromiso e é a través do que publicamos,

do que comunicamos en congresos, xornadas, xornadas científicas, devolverlles esa

información para que lles axude non só a coñecer o que son, como interpretamos o que son e

os seus problemas, senón tamén a través dese coñecemento mellorar, mellorarse, sempre

cunha pretensión de cambio, de transformación. E logo temos asumido dende sempre o noso

compromiso e a nosa vinculación coa sociedade, eu creo. Levo 34 anos de profesor na

Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de colectivos, moi atentos a

calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi diferentes entidades, incluso

ás veces nun escenario político que semellaba ou semella que pode contradicir algúns dos

principios que nos parecen fundamentais nos modos que temos de traballar, pois cremos que

son administración que ás veces non teñen tan en conta á cidadanía como deberían ou teñen

unha visión que non compartimos. E aí hai un principio que sempre aplicamos: a

administración é unha mediadora. Quen está nela, está un tempo e xoga un papel

determinado. Quen realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos

cidadáns, é pola sociedade. Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha

demanda que nos fan, dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta

fundamental. Entón, digamos que eu trato no que podo, dedicándome tanto como podo, que

isto o fagamos ben.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Hai de todo. E dá a impresión de que variando. Dicía Galeano que a condición humana é

asombrosa. Sempre é asombrosa, sempre nos sorprende por algo. Digo isto porque un de

pronto se pode atopar nun curso académico, case que azaroso, cun alumnado indiferente,

apático, permanentemente en situación de espera, pasivo e un se pregunta porqué iso está

sucedendo agora cando o ano pasado pois resulta que era xustamente todo o contrario. Digo

isto simplemente para mostrar que un tempo duns meses pode determinar que eu teña unha

percepción dun alumnado diferente respecto do que era outro alumnado. Logo, e sobre todo

nunha Facultade como a nosa, a verdade é que min me gustaría que fose un alumnado moito

máis crítico, moito máis activo, que se movera moito máis polo que desexa facer e non polo

que lle din que ten que facer; que se indignase de vez en cando con cousas que lle pasan, que

fose máis reivindicativo, que fose máis coherente; que se respectara máis a si mesmo; que

tivera un sentido máis cooperativo aínda que tivera que asumir que na sociedade na que está,

nos estudos que está facendo, a competitividade -non é que sexa un valor, é un valor bursátil,

en certo modo- pero non é un valor cívico. Gustaríame que colectivamente fora máis así. E

cando digo que me gustaría que fora así, en certo modo estou dicindo que non é tan así.

Sobre todo porque eu aos alumnos desde o primeiro día que lles dou clase trato de velos non

como alumnos senón como estudantes, que como diría Silvio Rodríguez, no es lo mismo pero

es igual. Estudante significa estudar, alumno significa simplemente matricularse. Hai unha

diferenza substancial. E logo, quero velos como profesionais. A min o que me interesa é velos

dentro de cinco anos desenvolvendo a súa profesión. E en profesións sociais como a de

mestres, educadores, pedagogos, psicopedagogos, esa é unha cuestión clave. E o que non se

sitúa nesa perspectiva non acaba de entender moi ben a razón de ser e sobre todo, a razón de

ser estudante aquí. Para iso eu lles digo sempre que é cuestión de educar na cidadanía –a

educación para o desenvolvemento noutras claves-. Dicirlles ‘tendes que ser cada vez máis

cidadáns e isto se constrúe’. A noción de cidadanía non vén por un papel, non nacemos con

ela, non é algo que lle corresponde a alguén certificárnola, é outra cousa. Pero ademais, hai

unha misión fundamental: ‘Tedes que axudar a outros a que se constrúan como cidadáns’.

Isto en determinadas formacións, ou titulacións ou profesións debería ir de seu pero non

acostuma ir. Non é algo que se lle pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un

biólogo ou a un xeógrafo, aínda que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de

cidadanía, que é unha condición ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o

pode distinguir doutros profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha

responsabilidade, que é educar a outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que

isto son máis palabras que feitos, e sen embargo nos feitos as consecuencias prácticas disto

son enormes. Porque serán persoas que non estarán pensando a que hora entro, a que hora

saio; canto me pagan; isto non ten que ver comigo. Pola contra, sempre teño que estar

alerta, mirando, observando, en disposición de colaborar. Eu creo que os nosos alumnos en

xeral, posiblemente deberían vir sabendo máis a que veñen, máis vocacionados.

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Temos moitas. Posiblemente eu destacaría máis unha polo tempo no que se desenvolveu, dez

anos; polo que supuña de cooperación interuniversitaria coa Universidade da Coruña e coa

Deputación provincial; polos recoñecementos que tivo a nivel internacional, déronnos un

premio como unha das mellores experiencias no Congreso Internacional de Cidades

Educadoras en São Paulo; polo perfil que tiña como investigación, como formación e como

difusión. Estou falando do que nos chamabamos proxecto Interea. “Interea” é unha palabra

latina que significa mentres tanto, ao fío de, paseniñamente; é case unha expresión temporal

que nós reconvertemos nun acrónimo de modo que dicimos: Iniciativas e Recursos no

Territorio para a Acción Local. Basicamente no que consistía era investigar as realidades

educativas, culturais, sociais, nos primeiros momentos tamén vinculadas a mocidade e

deporte, nos Concellos das Provincia de A Coruña. Aí desenvolvemos varias iniciativas de

investigación. Unha das últimas tivo que ver co asociacionismo na provincia de A Coruña.

Todo iso se editou, se publicou. Logo tiñamos unha liña de formación para técnicos municipais

de educación e cultura, que tamén acabou sendo nos últimos anos formación para políticos,

alcaldes e concelleiros nestas áreas. E logo tiñamos unha liña de edición, con catro

perspectivas de traballo. Unha revista que se chamaba Interea visual, que se comezou

editando en papel e logo foi unha edición dixital. Tivemos arredor dunhas vinte mil visitas ao

mes, moitas delas dende América Latina, o que nos levou a facer a edición en castelán. Logo

tiñamos unha colección de cadernos temáticos e outra de publicacións vinculadas á actividade

formativa que desenvolvíamos, de tal xeito que os foros que celebrabamos e os congresos que

faciamos, editáronse. Isto conseguiu mobilizar a unhas dez mil, quince mil persoas. O ultimo

congreso que fixemos celebrouse nesta Facultade, no salón de actos da Facultade de

Sicoloxía, conectados o noso en directo e outro a través de conexión inalámbrica, que

titulamos “De estudantes a profesionais no ámbito do social” e tivemos unhas mil e bastantes

persoas, estudantes de varias titulacións asistindo.

Creo que foi a experiencia que máis nos comprometeu coa sociedade. No ano 2010 deixou de

ser pois razóns eu diría que bastante estúpidas. Unha, os recortes, presuntamente, cando era

unha actividade que eu creo que pola vía que do convenio que se asinaba, era unha

actividade moi económica. Calquera empresa, calquera institución que a desenvolvera a

prezos “de mercado” tería un custo tres, catro, cinco, seis, veces por riba dos oitenta mil,

cen mil euros que viñamos manexando cada ano. E logo porque un asesor da Deputación

Provincial de A Coruña, da área de cultura, con bastante poder á hora de asesorar e se supón

tomar decisións, nos dixo literalmente que era un proxecto de Champions League, de máxima

categoría internacional, pero que nós tiñamos que xogar en rexional, en preferente e que

paulatinamente se ía ir suprimindo a actividade. E nós dixemos ‘non, paulatinamente non; ou

ten calidade e o dicimos cun criterio universitario ou somos os primeiros en dicir que deste

modo, así, non’. Aparte de que as interferencias que de cando en vez pretendían que

houbera. Esa política de curtos percorridos pero que neste caso tiña gran percorrido ao seu

favor, que era dicir si financiaba ou non unha iniciativa como esta. Eu creo que foi a que máis

nos comprometeu.

Logo desenvolvemos moitas outras colaboracións con países de América Latina. Iniciativas de

educación social, popular, ambiental, traballo comunitario, animación sociocultural. En

México, Arxentina, Brasil, Chile, Colombia e mesmo Cabo Verde. Eu presidín durante dez anos

a Sociedade Iberoamericana de Pedagoxía Social e moito deste traballo facía dende alí.

Pero o proxecto Interea eu creo que foi o que máis nos comprometeu socialmente, con moito.

É curioso como un pensamento global que tiñamos se concretaba nunha acción local e como

un pensamento ao mesmo tempo local, porque entendiamos que era un proxecto moi apegado

ao territorio, ás comunidades, aos Concellos, acabou tendo unha dimensión global. Por iso me

parece que foi máis emblemático. Eramos traballando entre as persoas do grupo e

colaboradores externos, eramos máis de trinta persoas.

Na súa exposición sobre esta experiencia identifica determinados elementos que

se converteron en obstáculos para o seu funcionamento. Ademais destes, cales

identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

Se é comprometida, é innovadora. E se é innovadora, necesariamente ten que ser

transformadora. Isto significa que sempre haberá alguén que nin entenda a innovación nin a

transformación. E que polas razóns que sexan, que poden ser de moi diverso tipo, ás veces é

o pretexto económico e agora o teñen como nunca, porque isto de facer axustes ou recortes á

hora de intentar xustificalo acábase enseguida, porque diñeiro sigue habendo, o problema é

onde está. É unha cuestión que é moi difícil que alguén nos convenza de que non se pode

facer algo porque non hai diñeiro, sen tan sequera dar a oportunidade de comezar a valorar

canto diñeiro se precisa, como podemos axustar a actividade a aquilo que podemos

desenvolver. Sempre haberá algún que pon obstáculos; se se pretende ir moi lonxe hai

resistencias e as resistencias poden vir dadas por circunstancias ás veces moi asociadas á

condición humana, simplemente celos ou protagonismos, relacionada con como somos,

lamentablemente, bastantes.

Logo a min me parece que temos unha condición ou unha conciencia cooperativa de moi baixo

perfil. Isto non está en ningún lado, pero está en todos. E no fondo isto é un obstáculo para

que te escoiten; para que te entendan naquilo que poidan escoitar; para que a partir de

entenderte, poidan dicir ‘iso tamén me interesa, como podo participar’; que logo

efectivamente esa participación se concrete e que logo sexa tan responsable e tan

comprometida como é desexable. Estas si que son transversais, porque están en tódolos

procesos. Entón, ás veces é unha resistencia case invisible a quen toma a iniciativa e para que

toma a iniciativa e outras veces é a resistencia de se eu non estou, se non vai comigo, non me

interesa. A min me parece que na Universidade, que debe ser fundamentalmente

comunidade, onde se comparte, isto é unha grande resistencia, invisible, pero

tremendamente poderosa.

Logo eu creo que sigue habendo, lamentablemente, alí onde se toman decisións, alí onde

debe haber liderado -liderado significa tomar iniciativa; ceder responsabilidades; ter

capacidade de delegar; de pensar, aínda que penses distinto, ‘me interesa o que pensas’;

poñer en valor unha lectura crítica aínda que me cuestione, etc.- persoas e a min me doe

moito dicilo así, pero na política e en determinados ámbitos da xestión, son como bastante

mediocres. Eu non sei sequera o que poden dar de si, pero dende logo están bastante lonxe

de dar de si o que necesitamos que dean. Porque non comunican ben, porque escapan da

xente, porque non nos convocan a encontros, a reunións. A min me parece lamentable que

tendo por exemplo nesta Facultade, no noso grupo, eu mesmo, podería dicir, persoas que

están participando en foros internacionais, que están sendo recoñecidas en foros ao máis alto

nivel do desenvolvemento das ciencias da educación e aquí, sexa a Xunta, sexa de onde sexa,

apenas se dea oportunidades a dicir, o que fas non interesa, como podemos poñelo en valor.

Hai que agardar case a que as persoas desaparezan para dicir, ‘pois si que era importante’. E

no fondo esa é unha grande resistencia. Esa dificultade que temos para recoñecer nos demais

a alguén valioso. E a min me parece que isto nos pasa demasiado na sociedade galega, nas

Universidades. No fondo, contribúe a impedir tamén que a xente dea de si tanto como

podería dar.

Logo hai outras resistencias doutro tipo. Son as que teñen que ver con darnos a oportunidade

de efectivamente, ter máis e mellores recursos e aproveitalos mellor. Tamén aquelas

dificultades que xorden de habilitar os tempos necesarios para que determinadas iniciativas

se poidan facer. É como se estivermos indo todo o tempo a contra reloxo. Isto ten que ver con

como se fan as convocatorias, como se clarifican as axudas. Unha Universidade pública vive

fundamentalmente do que lle da o sector e os poderes públicos. E se non lle dá, xéranse non

só carencias, senón tamén resistencias, un impedimento no fondo a que algo se poida facer. E

logo xa non digamos, un problema de mentalidade, ser capaces de apostar polo que é

roturista, polo que asume riscos, etcétera. Entón esa tendencia a formalizar todo, a que nada

se saia dos parámetros é paradoxal, porque logo premiamos aos Nobel xustamente por facer

algo que antes ninguén fixo. Se nos guiásemos por iso, nin o coñecemento científico, nin

nada, tería evolucionado.

E xa non digamos as dificultades para comunicarnos uns e outros aquilo no que estamos; as

divisións ciencias- letras, cualitativo- cuantitativo, experimental- reflexivo,. Eu

afortunadamente consigo porque teño amigos, e son moitos anos, eses círculos de debates,

onde aínda custándonos entendernos, polo menos debatemos. Pero hai outros ámbitos, onde

isto é imposible. E son resistencias tamén para conseguir o que sería desexable.

E en clave positiva, as facilidades?

Eu creo que a clave máis positiva é conseguir facer o que facemos a pesar de todo. É dicir,

que a pesar de todo aquilo que nos está pasando, sexamos quen de sobrepoñernos e de seguir

dicindo que merece a pena aínda que de vez en cando ao que parece que te leva todo isto é a

unha especie de dimisión, de dicir ‘xa está ben, isto é imposible’. Iso pode ser pasaxeiro,

pero en clave positiva ves que a xente segue con ilusións, que a xente aínda que non

recoñezan todo o que son, o que representa, seguen reivindicando, seguen dicindo, ‘se non

podo facer aquí, podo facer noutras partes’. Nese sentido eu comezaría por salientar que a

pesar dos pesares, do ataque público, da minusvaloración, da confrontación mesmo continua

cos profesores, cos investigadores, co que fan as Universidades, a pesar de todo iso seguimos

estando e facendo. É verdade que con diferenzas, hai tamén quen non di nada. Eu creo que a

sociedade debería ser moito máis consecuente e dicirlle ‘ten seis meses para corrixirse, senón

isto se lle acaba’. Pero a maioría da xente traballa, traballa e ben. E eu creo que iso en

positivo o que salienta é -non me gusta pola malversación que se fixo do termo “capital

humano”, incluso “capital social”- a condición humana, o que son as persoas. Na

Universidade, os universitarios e as universitarias que traballan nela e se dedican a ela e que

están facendo cousas moi importantes pola saúde da xente, pola súa educación. Sorprende

aínda que cada día se fagan descubrimentos co maltrato que se lle dá á ciencia neste país.

Que sexan descubrimentos que están na vangarda mundial. Estamos vendo tódolos días que

fan compañeiros e compañeiras nosas a pesar de que lle foron recortando diñeiro nos

proxectos, en fin, todo iso.

Se miramos o que eran as Universidades fai vinte ou trinta anos, que historicamente é un

tempo moi pequeno, co que son hoxe e xa non digamos, co que poderían ser, eu creo que hai

un abismo. Temos unha Universidade máis democratizada; eu creo que máis

corresponsabilizada coa sociedade; máis transparente; menos deitada sobre si mesma; que a

pesar dos pesares, segue formando á xente para que traballe. Nunca vou a compartir que a

Universidade é unha fábrica de parados. Poderá ser unha mala formadora dos seus

estudantes, pero a fábrica de parados é a sociedade. Cada quen ten as súas

responsabilidades. A Universidade pode formar para o traballo, pero quen ten que dar o

traballo é a sociedade, as administracións públicas, as empresas, etcétera. En xeral, polo

menos en coñecementos, é verdade que máis nunhas áreas que noutras, hai que poñer en

valor o que está conseguindo pola formación das persoas. Ou as oportunidades que lle está

abrindo a quen nunca na vida se imaxinou estar nunha Universidade, falo do exemplo de

persoas maiores.

Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as

Universidades?

Se víramos isto dende unha perspectiva de co- participación, ou simplemente participación no

sentido amplo do termo, non sobra ninguén. Necesítanse todos. Dende a perspectiva

institucional, colectiva, asociativa, veciñal. Todos aqueles colectivos que articulan dalgún

xeito a persoas para que compartindo un determinado proxecto, unha determinada liña de

actuación, o poidan desenvolver colectivamente e ademais cooperativamente, de xeito

integral e integrador. Eu sempre digo que un non pode declararse cooperativo sen cooperar,

un non pode apostar pola inclusión sen incluír. Aínda que isto ás veces o que xera son

dificultades porque un ten que compartir, ten que explicar, ten que entender e ten que

ceder. Hai que poñer en valor todo o que significa a iniciativa cívica cando se organiza a

través dalgún tipo de entidade. Aí poden estar máis ou menos formalizadas, máis ou menos

rexistradas, máis ou menos suxeitas a algún tipo de procedemento ou de regulamento. E logo

outras, como as Universidades, onde o seu rol institucional, a súa condición organizativa está

moi definida. Son Universidades e non poden ser outra cousa. Poderán desenvolver un

voluntariado, unha labor cooperativa, pero a desenvolven como Universidades. É o que se

espera que fagan, non doutro xeito.

Volvemos un pouco ao de antes, se as entidades, as institucións, as organizacións, o que se

entende que son, son persoas, do que se trata é das persoas que participan. E ademais poden

facelo dende diversos ámbitos. Un profesor universitario pode ser un membro, e ademais moi

activo, dunha ONG, por exemplo. Ou unha persoa que está vinculada a unha determinada

iniciativa cívica, cidadá, pois ao mesmo tempo pode ser un profesional dun gran prestixio no

seu ámbito. Digo isto porque se trata de que cada persoa poda ir dun ámbito a outro sen que

se produzan demasiadas rupturas, porque a persoa é a mesma. Que o seu nivel de

compromiso e as oportunidades de aproveitar o seu potencial, poida ser o máximo posible. Eu

creo que nese sentido a práctica, porque isto logo se traduce en prácticas, ten que ver con

que a xente non se inhiba, nin a inhiban, nin simplemente valoren o que fai por se o asistente

a algo, que é moi distinto de ser participante en algo. Estamos ante unha cuestión que no

social sempre se di, non se trata de ser obxecto de algo, de ser público ou beneficiario ou

asistente, trátase de ser suxeito, protagonista, participante. E isto ten efectos moi prácticos

nos modos en como no día a día as organizacións resolven a participación da xente. Se unha

organización, a que sexa, incluso con moito voluntarismo, o único que nos mostra ao final -no

estudo que fixemos sobre asociacionismo, aparecía moi claro-, é que solo se mobiliza cando

se trata de pedir unha subvención e unha vez concedida, de facer aquilo que a subvención

financiaba. Ou se a asociación é a vida que exclusivamente lle dan aqueles que están na súa

directiva, non aqueles que están como asociados. Se é todo descendente, é moi difícil que as

dinámicas participativas cotiás se activen. E é aí onde eu creo que temos un déficit enorme. E

tantas e tantas veces tampouco ser capaces de manter, de facer sostible aquilo que nalgún

momento mobiliza ás persoas para que fagan algo. De pronto pode haber un brote de

indignación tremendo, un enorme esforzo, un enorme sacrificio de estar vinte días acampados

na Porta do Sol, pero se logo acábase isto, ao final, máis que un expoñente de forza é un

expoñente de debilidade, e acaba queimando moito. Entón eu creo que neste sentido

teriamos que avanzar moito. E facer máis ilusionante na xente o que significa participar máis

activamente. E ao mellor de vez en cando ser máis auto críticos e desvelar porque non o

conseguimos tanto como sería desexable.

De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de

estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que

precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente

contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?

Eu imparto unha materia que é Políticas socio educativas e Dereitos Humanos e isto o

facemos todos os días; máis coas oportunidades que nos dan por exemplo os vídeos e

documentais. Aínda nas sesións interactivas de onte estabamos traballando con outras voces e

as nosas voces en relación á globalización, aproveitando un dos a documentais da serie

“Voces contra a Globalización”, o último, “El siglo de la gente”, que non só diagnostica senón

que di alternativas que se poden adoptar. Pero a nosa é unha materia, por así dicilo, rara

dentro do que son os currículos universitarios, que conseguimos introducir nos planos de

estudos de Pedagoxía e de Educación social. Sen embargo lamentablemente non se conseguiu

nos de Maxisterio, que a min paréceme incrible que teñamos un mestre, unha mestra, que

saia á traballar á sociedade, na sociedade e coa sociedade e que non saiba nada de Dereitos

Humanos salvo aquilo que lle podan dicir, ademais sempre moi sesgado, os medios de

comunicación social, ou se ten interese, o que poida facer ou aprender pola súa conta.

Indo máis aló de nós, dende logo, terá que chegar un momento no que dende o Rector, os e

as Vicerreitoras, os Decanos, os Directores de Departamento, os profesores, entendan, que

non se pode formar a un estudante, a un profesional no mundo de hoxe se non se lle forma en

códigos éticos, en valores, en valores cívicos, en definitiva, situar na súa formación e dun

xeito transversal, realidades, coñecementos, saberes, actitudes, que teñen que ver con outro

modo de ser cidadanía. Eu estiven falando de órganos nos cales hai capacidade de decisión á

hora de promover e activar que se poidan activar iniciativas deste tipo. Que posiblemente

nun primeiro momento tiveran que ver coa sensibilización, co tema de conciencia, con

incorporar, por exemplo, para facer partícipe ao profesorado nas actividades formativas que

se desenvolven no PDI, cursos que teñen que ver con estes contidos, que os aborden desde

diferentes contidos, que ensinen como cada profesor os pode levar á súa aula, que tipo de

recursos, que tipo de metodoloxías lle poden permitir facelo. Hai unha labor de

sensibilización.

Logo eu creo que sempre que poida haber algún tipo de renovación dos planos de estudo, nos

estamos dando a oportunidade de que isto estea presente explicitamente. Por outro lado, iso

supón salvar unha gran contradición: sempre dicimos que a cidadanía, que os valores, que o

medio ambiente, que a paz, que todo isto é fundamental e importantísimo e está nos

preámbulos das leis de reforma educativa, universitaria, nos Estatutos. Pero lo vemos que na

realidade non está en ningún lugar. Se dicimos que isto é tan importante, que é o que define

como sinal de identidade a unha Universidade, como o situamos nos planos de estudos. Son

cuestións que se poden desenvolver de moi diferentes modos. Alí onde o plan de estudos o

propicia, poden acabar vinculadas a unha materia. Noutros casos, pode ser que a Facultade,

por exemplo, pode decidir que tres, catro días ao ano nos cales se conmemoren o día da paz,

o día da muller, o día do medio ambiente, e estes días nos vamos a significar por incidir en

valores que teñen que ver coa cooperación, coa equidade, coa xustiza social, etcétera. Niso

pódese sumar a moita xente.

Opcións hai moitísimas. Ás veces habería que promovelas de arriba a abaixo, porque

obviamente se as promove un equipo reitoral, un equipo de goberno e fai todo o posible para

que a xente se implique nelas, perfecto. E outras veces, pois ao mellor é cuestión de ir de

abaixo a arriba. Ver que estudantes, que profesores, en cada centro, poden ser quen de

promover algún tipo de iniciativa.

Logo eu diría que incluso estratexicamente, outra das iniciativas nas que máis estamos

participando e en parte é de creación nosa, é o programa USC en Transición. Estamos

asesorando e coordinando as hortas urbanas, facendo iniciativas co voluntariado que está na

Oficina de Sustentabilidade. Nós case nos quedamos sos, declarámonos grupo piloto en USC en

Transición en todo o que ten que ver coa reciclaxe, coa reutilización, coa análise da pegada

ecolóxica... Ás veces é cuestión de dicir, onde pode haber un colectivo de profesores, de

investigadores, de alumnos, ao que se lle propoñemos unha iniciativa, a promova? Unha

vantaxe que creo que en xeral ten, é que isto se pode contaxiar. Os primeiros momentos son

os máis difíciles e ao mellor hai que pasar moito tempo explicándolle á xente o que se quere

facer, pero unha vez que se comeza a facer. Nós temos exemplos de xente que ao mellor o

seu grupo descolgouse, pero que colabora con nós, xente que está en Enxeñaría Química,

Farmacia, que algunha das cousas que facemos, vén.

Entrevista a Alberto Rojo Alboreca

Profesor Titular do Departamento de Enxeñería Agroforestal da Escola Politécnica

Superior (EPS) da USC.

Liñas de investigación: ordenación de montes, optimización forestal, modelización

do crecemento e produción forestal, silvicultura, biomasa e captura de carbono,

certificación forestal.

Que función ou funcións pensas que ten a Universidade?

As funcións da Universidade son moi claras: a docencia e a investigación. Pero a parte desas

que son as que son as oficiais, por dicilo así, eu penso que despois a Universidade ten que ser

o espello no que se mire a sociedade, ten que dar exemplo á sociedade, debe recoller os

avances de todo tipo: científicos, sociais, ambientais. E dende logo debe ser un exemplo para

o resto da sociedade.

En relación a esas funcións, como entendes a túa función como docente? Noutras

palabras: para que che paga a Universidade?

A Universidade págame para dar clase, basicamente, tamén para investigar. Isto é así

teoricamente, o profesorado si que se dedica á docencia, pero non todos os profesores se

dedican todo o que deberían á investigación. Ademais destas tarefas, eu considero que hai

unha certa responsabilidade respecto ao resto da sociedade xa que debemos ser un espazo

que dea exemplo á sociedade.

Entendo, polo que me estás dicindo, que a Universidade debe ser unha institución

comprometida coa sociedade.

Sen ningunha dúbida, eu non o entendería doutra maneira, senón non ten sentido porque é o

sitio punteiro da sociedade, teoricamente. Todos os aspectos sociais, ambientais teñen que

ser do máis avanzado e debemos dar ese exemplo ao resto.

E iso como se traduce na práctica diaria, tanto a nivel docente como investigador?

Como se inclúe ese compromiso no día a día?

O compromiso débese traducir no día a día en tratar de, por un lado, estar continuamente

actualizado nos coñecementos e na nosa formación para ser capaces de transmitirllos ao

alumnado. Iso pola parte da docencia. Pola parte da investigación pois o mesmo, buscar

actividades que sexan útiles para a sociedade aplicando todos os criterios da sustentabilidade

ambiental e social que é necesario ter.

E como ves o compromiso do teu alumnado?

Eu vexo ao alumnado bastante parado en xeral. A verdade é que debe ser problema noso, que

non somos capaces de motivar ben aos alumnos, peor os vexo bastante pasivos. Despois hai

excepcións, obviamente; pero o rol xeral é de pasividade.

E para traballar nesa liña de compromiso social e ambiental, cales cres que son os

principais obstáculos e facilidades cos que se atopada o profesorado?

Para o profesorado eu penso que en principio non hai ningunha dificultade, que queira facer

algo pois pode facelo, outra cousa é que haxa que buscar recursos e demais. Pero eu creo que

máis ben é que hai un baixo nivel de implicación nestes temas, en xeral. Creo que se trata

dun tema de dedicación da xente, os temas de responsabilidade social e ambiental a verdade

é que na nosa sociedade non están tan implantados como o están noutros países. Cando non

tes esta base pois é difícil que os esforzos se centren en melloralo e moito menos en

transmitilo. E isto é extensivo ao alumnado. Sempre dicimos que o xeito de “recibir” ao

alumnado depende moito do seu proceso formativo previo, nese sentido penso que hai

bastantes carencias. Hai casos, afortunadamente, de xente que estades máis comprometidos,

pero en xeral, sigo pensando que se trata dun problema sobre todo de educación. Da

educación de antes de chegar á Universidade pero tamén aquí nos falta bastante dese

traballo. Con respecto ás posibilidades que hai dentro da Universidade para traballar estes

temas, hainas todas, se un quere; aí creo que os límites case que os pon un mesmo.

Cales pensa que deberían ser as complementariedades entre as ONGD e o

profesorado universitario nese camiño cara o compromiso social?

Pois eu penso que todas. Cada quen nos dedicamos a uns temas e buscamos as asociacións

que os traballen. Por exemplo, no meu caso, eu estou vinculado a FSC (certificadora forestal)

pois ten que ver co meu campo, cos meus coñecementos e preocupacións; e sei que podo

aportar máis a isto que a outras cuestións.

E que pasos se deberían dar para conseguir a transversalidade dos nosos temas nas

diferentes materias do profesorado?

É unha pena porque acabamos de pasar un bo momento para facer iso que foi a planificación

dos plans de estudos para a súa adaptación ao Espazo Superior Europeo, é un momento de

diálogo interesante no que se intenta buscar a implicación do alumnado, aínda que iso é

bastante complexo. Por outro lado a Universidade tamén ten a súa Responsabilidade Social

Corporativa así que, ao igual que xa está recoñecido o feito de que hai que incluír en todas as

materias aspectos relacionados co xénero, pois se pode traballar para que se inclúan aspectos

de este tipo. Sería perfectamente razoable que, presentando unha proposta a calquera

equipo de goberno, pois este fixera por incluíla. Agora estamos nun bo momento para facelo,

ao haber eleccións nas vindeiras semanas. Pode ser unha oportunidade a raíz da análise dos

programas electorais presentar propostas concretas sobre os temas que vos interesen para

que se comprometan.

Entrevista a Ana Isabel García Arias

Profesora titular do Departamento de Economía Aplicada da Escola Politécnica

Superior (EPS) da USC.

Apoia a ESF na organización de eventos como curso de verán en Lugo.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

A Universidade non só ten a función de difundir coñecemento, senón tamén de crear

coñecemento. Coñecemento que debe de servir para que a sociedade mellore nos diversos

obxectivos que se fixe. A sociedade en xeral, non só para que as empresas se beneficien. Non

é só para crear forza de traballo, senón que, baixo o meu punto de vista, debe crear contidos

e coñecemento que beneficien ao conxunto da sociedade.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?

Para iso que acabo de dicir. Para as dúas cousas. Para difundir coñecemento e para crear

coñecemento. A parte docente e a parte investigadora. E logo hai tamén un punto moi

importante que é o que chamariamos extensión universitaria, é dicir, de difusión dese

coñecemento fóra da Universidade, non unicamente para aqueles que pagan a matrícula,

senón para o resto tamén.

Entón podemos falar de que a Universidade debería ter un compromiso social?

Eu creo que si. Pero eu creo que o ten. Que se materialice... Polo menos nos Estatutos da USC

está e en calquera Universidade que se prece, está, polo menos por escrito. Outra cousa é

que despois na práctica diaria non sempre atopamos os mecanismos axeitados, o xeito de

difundir os coñecementos máis axeitados, nin sequera moitas veces se incentiva. A extensión

universitaria eu creo que está pouco incentivada en xeral.

Por que causas?

Porque non conta na promoción de ninguén. É un traballo que se fai, cando se fai, “de

gratis”. Non quere dicir que non deba facerse “de gratis”, eu sempre o fago así. Refírome a

que se unha persoa está preocupada por consolidar o seu posto de traballo –e na Universidade

esa consolidación pode chegar moi tarde, aos 40- 45 anos, se é que chega algún día, porque

outros non chegan nunca-, ten que seguir unha serie serie de pautas e nesa serie de pautas a

extensión universitaria non se valora. Entón ese é un xeito de non incentivar este tipo de

accións. Tes toda unha serie de xente nova, que é a que normalmente ten máis interese, máis

ganas, máis forza e ti só a estás dirixindo para que poida consolidar o seu posto de traballo,

que é un dereito lexítimo que ten calquera, cunha serie de ítems que non teñen que ver

precisamente coa extensión. Eu estou falando dende unha Escola de Agronomía e creo que a

extensión é moi importante, por exemplo, traballar co rural e coa xente que vive no rural, se

iso xa non é que non o incentives, senón que tan sequera o valoras, a xente dedicará máis

tempo ao que si se valora que ao que non se valora. A non ser que teña unha conciencia moi

clara de que iso é o que debe de facer, que teñan unha motivación persoal.

Que a extensión universitaria, e a extensión en sentido amplo, non se considere, pode ser un

desincentivador. Se tes a unha persoa única e exclusivamente preocupada por publicar en

inglés... Seguramente o seu coñecemento será moi valioso, pero se só se difunde en inglés,

seguramente xa vai ter un tipo de público moi particular.

Ademais de que non se estimule a extensión universitaria, ocórrenselle outros

obstáculos para traballar cara unha universidade comprometida?

Accións de promoción hai, pero contas cun tempo limitado e a xente decide a que se dedica

un pouco en función dos incentivos e das motivacións persoais e internas que ten. Pero, outro

obstáculo para que o coñecemento chegue á sociedade queres dicir?

Non só que chegue á sociedade, senón que estea ao servizo dela. É dicir, que o

coñecemento busque como fin último o ben común.

Institucionalmente ese é obxectivo, está nos Estatutos de calquera Universidade. Eu creo que

a maioría da xente está convencida de que o seu traballo é para o beneficio da sociedade no

seu conxunto. O que si é certo é que ás veces, cada vez máis, pídese da Universidade... non

hai que máis que ler a nova LOMCE. A LOMCE non fai referencia aos estudos universitarios. Só

fai referencia ao ensino medio, pero nos orienta un pouco de como camiñaría ou cara onde

camiñaría a reforma universitaria, que se prevé a próxima, se este goberno segue, ou se estas

ideas seguen no goberno. Se está falando todo o rato de clientes e se está identificando todo

o tempo, como se pode ver na introdución da lei, as necesidades da sociedade basicamente

coas necesidades de formación de traballadores para as empresas. E eu creo que a sociedade

é algo máis que as empresas, que a actividade económica (e son profesora de Economía, eh!).

Non só é unha cuestión de como nós nos vemos a nós mesmos, senón que é o que nos pide a

nós a sociedade. E moitas veces a idea é que temos que sacar persoas empregables. E o que

te pide o alumnado non é que lle fales dunha cosmovisión, senón “que fórmula hai que aplicar

para sacar isto”, “preciso aprender CAD porque é o que me pide a empresa que me vai

empregar”. E aí temos un erro de concepción que é algo máis que interno, é externo tamén.

A xente ten que repensar o papel da Educación universitaria, porque ata hai pouco temo, ata

hai uns vinte anos, un estudante universitario era unha aspiración para mellorar no posto de

traballo. Na medida en que a educación universitaria se xeneraliza, e para min iso é bo,

porque é un xeito de que a xente estea mellor preparada, sexa máis consciente, teña unha

mellor educación, iso xa non crea ningún tipo de vantaxe competitiva no mercado de

traballo. Entón iso xa non te asegura un ‘traballo de’. Moita xente lle bota en cara a

Universidade que non prepare para obter un posto de traballo, que é o que se quere. E ao

mellor temos que pensar que evidentemente queremos un posto de traballo porque todos

necesitamos vivir, pero a Universidade ten que preparar para algo máis.

Que sería ese algo máis?

Aprender a pensar non está nada mal. Ter unha perspectiva crítica, ter autonomía, ter

iniciativa non está nada mal.

Ata agora vimos falando de elementos que dificultan que a Universidade poda

cumprir coas súas funcións. Pensando en clave positiva, identifica elementos que

o faciliten?

A Universidade ten moitas cousas positivas, entendo eu. Para empezar, a Universidade se

xeneralizou, polo menos en España, moita xente ten estudos universitarios e iso para min é

positivo xa de partida. O coñecemento chegou a un maior número de persoas do que chegaba

hai 40 ou 50 anos. Despois, aínda que na práctica podamos atopar eivas, lagoas, etcétera,

polo menos está recoñecido, se recoñece a si mesma como servidora da sociedade. E que iso

estea nun papel non está nada mal tampouco. Iso quere dicir que esa debe ser a nosa

aspiración. E logo eu creo que hai moita xente, moitos investigadores e moitos profesores que

pensan así, que teñen que ofrecer algo máis. A pesares de todo, séguense pensando a si

mesmos como achegadores de algo. Que a aspiración cando te metes na Universidade non é

para gañar diñeiro, precisamente. É porque cres que podes achegar algo.

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Desde o meu departamento facemos o que podemos, quizais porque somos persoas bastante

implicadas. Dende ese punto de vista, tanto os meus compañeiros coma min tratamos de

implicarnos en moitas cousas. Hai compañeiros que están implicados en política activa, eu

neste caso non. Pero facemos actividades extra universitarias coma conferencias, ciclos de

cine... agora dende o grupo que temos de Innovación Educativo estamos levando a cabo un

ciclo de cine comprometido co rural e que ilustra distintas problemáticas. Colaboramos cando

nos chama calquera organización para dar charlas, intentamos chegar a onde nos piden e nos

solicitan axuda. Que podiamos ter un papel máis pro activo? Pois si, tamén podiamos. Pero o

tempo é limitado e te vas dedicando ao que podes. Tratamos de facer o que podemos, en

xeral.

Eu estou especialmente satisfeita co que facemos dende o grupo de Innovación Educativa. O

que tratamos de facer é de traer a sociedade á Universidade. É dicir, que os nosos alumnos

vexan o que se fai fóra. Entón traemos exemplos prácticos de desenvolvemento rural, cos

seus protagonistas, que nos contan a súa experiencia. E diso estou especialmente orgullosa. É

un grupo que enmarcamos dentro da nosa actividade como docentes que do que trata é de

achegar exemplos reais ao noso alumnado. Durante ese tempo quen son os profesores ou os

docentes, son as persoas protagonistas de exemplos de desenvolvemento rural.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Eu creo que esa capacidade de compromiso existe. O que pasa é que é un pouco difícil de ver

entre outras cousas porque son poucos os alumnos que temos. Estamos nun proceso no que

pasamos de ter 150 alumnos por aula a ter tres, catro, cinco. Entón en 125 te atopas moitas

persoas cun compromiso persoal, pero entre tres ou catro digamos que os tes que buscar algo

máis. Agora mesmo eu vexo ao alumnado desactivado. Neste momento, os grupos de

estudantes teñen moito menos peso do que tiveron no pasado. Tamén son moitos menos, pero

eu os vexo desactivados. Salvo exemplos que están implicados en ESF ou en grupos de

estudantes dentro da Facultade, que son tres ou catro persoas, eu vexo ao alumnado

desactivado. Pero está desactivado ata para baixar ao Campus. Eu non sei porqué é. Supoño

que porque son menos. E estou falando desde un campus periférico, que iso tamén hai que

telo en conta. A miña impresión ten moito que ver con isto, eu non sei como está a situación

en Santiago. Eu son membro do claustro universitario, no que si hai unha participación activa

do alumnado, son maioritariamente de Santiago. Tamén son os máis motivados para

presentarse ao claustro, pero si que é certo que teñen intervencións moi interesantes e son

dos máis activos dentro dos claustrais.

Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as

Universidades?

Iso levaría máis dunha tarde. O que se pode empezar é a pensar. Por exemplo, intentar

organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo cales son

os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as actividades duns e

doutros. Pero organizándose con tempo, porque se dun día para outro te chaman para unha

charla, ás veces podes dala e ás veces non, dependendo de como teñas as cousas. Pero non

debería reducirse só a dar charlas, habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar

deseñar algún tipo de estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta

que se debería tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias,

porque atopa eivas, etcétera, pois ao mellor habería que impulsar un grupo de traballo que

puidese identificar esas eivas e se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo

das materias determinados contidos. Eu creo que si se podería organizar un grupo de traballo

nese sentido.

De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de

estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que

precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente

contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?

Que me informen en que traballan. Vou poñer un exemplo. Eu ensino cousas máis técnicas ou

menos técnicas dependendo do nivel. Para explicar o que é unha amortización eu sempre,

sempre, sempre, lles fago referencia a que o primeiro que se explica nunha acción de

desenvolvemento que se realizan en países de América Latina ou de Asia para promover que

as mulleres desenvolvan a súa actividade económica, etcétera, o primeiro que se lles explica

é o tema das amortizacións. Eu empezo sempre a miña clase dicindo iso. “Mirade o

importante que é que cando se realiza unha iniciativa nun país en desenvolvemento, o

primeiro que se explica é iso”. Se descoñezo as actividades que realiza ESF e salvo os cursos

que organiza aquí en Lugo, o resto de iniciativas de desenvolvemento fóra, descoñezo

absolutamente, non me chega información... Se a min venme un ex- alumno que participou

nun proxecto de desenvolvemento en Zambia ou en Ecuador, sería unha boa idea que viñese a

contalo aos alumnos. De feito é o que facemos, o que pasa é que non nos chegan proxectos do

exterior, temos máis relación cos que están aquí, entón traemos exemplos de

desenvolvemento próximos porque son os que coñecemos, non coñecemos os que están fóra.

A min nas miñas materias entra de pleno a cuestión do desenvolvemento, porque eu teño un

contido moi próximo a iso. Un dos contidos que dou eu é o desenvolvemento sustentable,

entón para min entra de pleno nas miñas materias. Claro que igual noutras materias non

tanto, por iso é interesante velo eu falaba do grupo de traballo. Por exemplo unha clase de

mecanización. Pois igual se pode identificar que necesidades sobre mecanización se poden

explicar para que unha persoa que queira irse a traballar nun proxecto de cooperación deba

ter en conta? Iso sería unha idea, traballar nese tipo de cuestións. É certo que tendemos a

traballar no máis próximo porque é o que coñecemos e porque temos un compromiso co que

temos máis cerca. Pero iso non quere dicir que nalgún momento se un coñece exemplos de

proxectos de desenvolvemento, á hora de exemplificar, de preparar un problema, un

exercicio, podes usar un exemplo dun proxecto de desenvolvemento.

Ao peche da entrevista, Ana Isabel engade que ela sente que a actividade de ESF na Escola

Politécnica resulta algo descoñecida para o alumnado. Neste sentido, suxire que unha boa

idea sería presentarse dalgún xeito á comunidade universitaria, por exemplo, a través dunhas

xornadas de auto presentación anuais.

Entrevista a Benita Silva Hermo

Vicerreitora de Responsabilidade Social e Calidade da USC (na data de realización da

entrevista)

Profesora titular do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da Facultade de

Bioloxía da USC.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

As funcións da Universidade están definidas dende hai tempo. Constitúen o que se chama a

“misión”universitaria: a creación de coñecemento (investigación) e a transmisión e difusión

de coñecemento (docencia). Mais recentemente fálase dunha terceira misión universitaria na

que se inclúe a transferencia de coñecemento e tamén a Responsabilidade Social, e aquí si

que entra ese compromiso. A Responsabilidade Social nas Universidades enténdese como algo

absolutamente transversal ás súas misións, e que todo o que facemos o debemos facer con

esa responsabilidade, pensando ante todo que as universidades, sobre todo as públicas, somos

un servizo á sociedade. Bueno, e as privadas tamén loxicamente como entidades de ensino,

porque o ensino é un dereito fundamental de todas as persoas.

Pero isto que son palabras eu penso que se deben poñer en práctica. Considero que a

principal misión da universidade, con todo, é a docencia. Se non tivésemos docencia non

seriamos Universidade, seriamos un organismo de investigación, coma o CSIC por exemplo.

Pero somos Universidade porque temos estudantes. E de aí que a nosa misión esencial sexa a

docencia. E neste sentido penso que a nosa obriga é formar persoas no máis amplo sentido da

palabra, esa é a nosa principal tarefa. Formar persoas con capacidade crítica, de análise, e

con creatividade. Porque aí entra a faceta da investigación, se non tes un mínimo de

capacidade de análise, de crítica e de creatividade non podes investigar. Porque a

investigación é iso, primeiro análise do que existe e logo ir un pasiño máis alá para crear ou

avanzar algo.

Ultimamente fálase moitísimo da formación para o emprego. Claro, non podemos esquecer

isto. Esta idea está moi presente sobre todo nesta época na que temos un paro tan enorme,

que entre as universitarias e os universitarios é precisamente moi alto... Entón pensamos

“caramba???, estamos formando persoas pero non as formamos para traballar”. Este aspecto

tamén o temos que cubrir. De feito, a filosofía do sistema Boloña insiste moito nisto: non só

hai que proporcionar coñecementos senón tamén competencias e habilidades para facer

cousas, e sobre todo capacidade de aprendizaxe autónomo, porque hoxe en día o mundo

cambia tan rápido que o que aprendes hoxe, non vai valer para sempre. En Bolonia insístese

moito en proporcionar capacidades e habilidades para traballar no mundo laboral; pero non

debemos esquecer o outro. Nós non somos escolas de Formación Profesional, somos

Universidade, e a Universidade debe formar, sobre todo, persoas con capacidade crítica,

capacidade de análise e creatividade.

Como se aterra na Universidade a Responsabilidade Social?

A Responsabilidade Social é un concepto que nace no mundo empresarial e enténdese como

algo que se fai a maiores do que a lei obriga; de aí xurdiron todos os programas de acción

social das empresas, que moitas veces se levan a cabo a través de fundacións da propia

empresa. Entón, tiña ese carácter altruísta que, moitas veces, se facía con fins

propagandísticos, para ter unha mellor imaxe. Das empresas pasou ás Universidades, que

entenderon a Responsabilidade Social como algo tamén altruísta ou de extensión

universitaria; entón, sempre entraron no concepto de RSC as medidas para favorecer a vida

dos traballadores e traballadoras, os Plans de Igualdade, as axudas sociais... Tamén entraría

aquí toda a actividade de difusión da cultura. A USC ten un programa cultural amplísimo,

aberto a toda a cidadanía, non só ao persoal da universidade e aos estudantes. Exposicións,

concertos, toda a actividade de Extensión Universitaria entraría aí. E tamén todas as accións

destinadas a promover un desenvolvemento sostible (desde o punto de vista ambiental, e

dicir o respecto ao medio ambiente e á natureza).

Pero nun concepto mais actual de Responsabilidade Social da Universidade enténdese que

este principio abrangue todas as actividades universitarias, porque a universidade é en si

mesma un servizo á sociedade. Entón debe ser algo totalmente transversal, non nos debemos

quedar nas actividades complementarias, da máxima importancia, pero complementarias,

pois a Universidade non ten a obriga de ter un Plan de Desenvolvemento Sostible, por poñer

un exemplo. Entón, a Responsabilidade Social debe ser transversal a todo o que fagamos. A

docencia? Debe ser responsable coa sociedade, a oferta debe estar axustada ás necesidades

do noso entorno para darlle unha formación integral ás persoas. Na investigación? Por

suposto, debemos facer investigación aplicable e que contribúa ao desenvolvemento da nosa

sociedade. Transferencia? Pois vai moi ligada á finalidade da investigación. Nestes anos en

que eu estou a ocupar a Vicerreitoría de Responsabilidade social e calidade, e contando con

todo o equipo asesor, tratamos de que a RS se integre na estratexia global da Universidade e,

no noso Plan Estratéxico, que se aprobou a finais do 2011, dise que somos unha Universidade

que quere ser socialmente responsable en todas as súas funcións.

Nese Plan Estratéxico, como se ten pensado levar a cabo esa transversalidade?

Con formación ao profesorado sempre. Estámolo detectando, por exemplo, no Plan de

Igualdade (o último aprobouse en decembro de 2013 despois dun proceso de análise no que

participou toda a comunidade universitaria) detectamos que para implantar o plan

necesitábamos dar formación sobre todo ao profesorado, empezar polo profesorado. Porque a

nosa principal tarefa é a docencia, a docencia en valores. E o profesorado debe estar formado

para transmitir estes valores. O tema da igualdade de xénero é un tema polémico xa que

moitas persoas protestan porque non avanzamos máis e outras protestan porque consideran

que isto non é importante. Pero tamén hai moita xente que di “eu entendo, eu son sensible a

este tema, pero non sei como incorporar a perspectiva de xénero na miña docencia”. Entón si

que é moi importante a formación ao profesorado que será quen se encargue de transmitir

eses valores ao estudantado, o estudantado é a nosa semente, e quen que vaia difundir os

valores aprendidos, non?

No desenvolvemento sostible tamén se insiste moito na formación. Temos un Plan de

desenvolvemento sostible moi completo e ambicioso e a Oficina de Desenvolvemento Sostible

leva a cabo cada ano un amplo programa de actividades, moitas das cales son actividades

formativas e de participación.

No camiño de busca dese compromiso que debe asumir a comunidade

universitaria, cales son as grandes dificultades que detectas?

Temos grandes dificultades. Co alumnado temos grandes dificultades para comunicarnos. O

alumnado é o noso principal colectivo, a nosa razón de ser pero nos resulta moi difícil chegar.

Mandamos correos electrónicos, insistimos, pero dámonos conta de que non chega. Eu

intenteino de moitos xeitos: a través das asociacións estudantís, pero claro, asisten unha

ducia de persoas ás reunións, e os demais non asisten. Ultimamente empezamos a colaborar

con algunhas asociacións que son máis activas. Mira, encántame que desde o estudantado se

tomen iniciativas e nos pidan colaboración. Empezamos a colaborar cunha asociación que se

chama Meiga de estudantes de Medicina que traballan moito temas de saúde sexual e

reprodutiva, e nin sabían que existía a Oficina de Igualdade de Xénero. E cando a descubriron

viron que nós podiamos colaborar con elas moitísimo: na difusión das súas actividades, na

busca de poñentes e para acadar a colaboración do profesorado.

Co profesorado énos moito máis fácil e xeralmente atopamos moita colaboración porque

ademais nos últimos anos que o diñeiro é escasísimo sempre que organizamos conferencias,

seminarios ou cursos e pedimos a colaboración do noso profesorado, francamente, sempre nos

ofrecen a súa colaboración desinteresada. Pero tamén percibimos que estes últimos anos

están sendo moi duros e a xente está moi cansada e moi descontenta. Na nosa Universidade

temos ademais un problema engadido e é que a idade media do noso profesorado é moi alta,

entón é xente moi queimada, por dicilo dalgunha maneira. E todos estes cambios vertixinosos

que estamos vivindo nos afectan. O profesorado universitario que moitos se quedaban

traballando ata os 70 que é a idade máxima para a xubilación (porque temos un traballo que

eu sempre digo que é o mellor traballo que se pode ter), e agora estase notando que non, que

a xente xa non quere chegar. Este ano xubilouse moitísima xente e nos próximos anos se

prevé que o faga quizais un 25% do profesorado. Entón, isto é un problema porque aquí o

relevo xeracional está moi complicado. Por exemplo, nas facultades de ciencias, que son as

que eu máis coñezo, teñen un profesorado cunha idade media moi alta entón, pedimos

colaboración e a maioría responde moi ben, pero tamén percibimos que hai rexeitamento a

moitas cousas.

E polo lado positivo, que facilidades supón o feito de ser unha institución

universitaria no traballo destes temas?

Hai certas facilidades, pero non se poden quedar todos os obxectivos expostos só en palabras,

hai que ter plans e programas e nós témolos. Temos unha Oficina de Igualdade de Xénero,

temos un Plan de Igualdade que se está implantando e cumprindo. Temos un Plan de

Desenvolvemento Sostible e unha Oficina de Desenvolvemento Sostible que está facendo ese

traballo de formación, sensibilización e educación ambiental. Temos o SEPIU (Servizo de

Participación e Integración Universitaria) que é o que leva todos os programas de voluntariado

e cooperación internacional para o desenvolvemento; que penso que xa ten unha liña de

traballo aberta con vós, con Enxeñería sen Fronteiras. . Entón, hai moitas cousas que xa se

están a facer. Que quereriamos facer máis e ir máis a présa? Por suposto, pero estase facendo

moito traballo.

Nesa liña de colaboración coas Universidades, cal pensades que debería ser o noso

papel como ONGD neste proceso de apoio ao compromiso social das institucións

universitarias?

Eu penso que aquí a iniciativa debería vir máis ben de parte das ONGD e pedirnos a nós

colaboración. Porque, por exemplo, este servizo o SEPIU, fai moito traballo xa e leva, por

exemplo, todo o apoio ao alumnado con necesidades especiais, que a nosa Universidade

tamén é exemplar neste tema. Tamén levan o de voluntariado e cooperación que che

comentara antes, levan os programas formativos para o recoñecemento de créditos. Entón,

traballan en moitos temas e son poucas persoas, por iso é complexo que poidan articular

algunha proposta. O ideal sería que as iniciativas as construades vós para buscar esa

colaboración coa Universidade. Porque a Universidade sempre está aberta, polo menos á

difusión, que iso si que é algo que non custa nada, a difusión das vosas iniciativas a través da

web e das redes sociais. Tamén se vos ceden locais... Entón, todo o que se poida facer, faise.

En xeral a sensibilidade da Universidade a nivel institucional é grande.

Como docente, que precisariades para traballar os contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega?

Aquí existe, para o persoal, os Plans de Formación, o PAS (Persoal de Administración e

Servizos) ten o seu plan de formación que sempre foi máis sobre novas tecnoloxías e

habilidades para desenvolver o seu traballo. Pero ultimamente tamén se introduciron temas

como o de igualdade. Dende a Oficina de Igualdade de Xénero falouse co programa de

formación do PAS e propúxoselles un curso sobre o tema da linguaxe inclusiva que tivo moi

boa acollida. Tamén se traballou a transversalidade do xénero... É dicir, o camiño é falar cos

encargados de levar a cabo o programa de formación do PAS. O PAS ten un programa de

formación anual e aí se poden introducir cursos.

E o profesorado ten o que chamamos o PFID (Plan de Formación e Innovación Docente) que o

leva o CETA, e cada ano ofréceselles ao profesorado moitos cursos. Nós, dende esta

Vicerreitoría propuxemos varios que se incluíron no programa. Agora ben, non sei os

requisitos que debe ter o profesorado para levar a cabo eses cursos.

O PFID está dirixido ao PDI (Persoal Docente e Investigador) pero tamén aos bolseiros e

bolseiras que poden dar algo de docencia. As bolsas dos FPI e os FPU permítenlle na etapa de

contrato unhas horas de docencia; entón abriuse unha liña específica deste programa que se

chama Formación de Noveis, para o profesorado con menos experiencia.

Entrevista a Fernando Cobo Gradín

Profesor titular de Hidrobioloxía da USC.

Director da Estación de Hidrobioloxía da USC.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Fóra dos Estatutos, non? A Universidade ten dúas funcións fundamentais, por un lado a

docencia, formar profesionais e por outro, a investigación, contribuír ao avance do

coñecemento en calquera dos eidos do coñecemento humano. Na parte de formación de

profesionais o que fai é de notaria, é dicir, dar constancia de que unha persoa ten capacidade

para desenvolver un traballo concreto. A sociedade encárgalle á Universidade que certifique

que a persoa ten as capacidades, a formación para desenvolver para exercer unha profesión.

Encárgase de facer isto de maneira regulamentada, de estudar os contidos, con xente que

sabe formar persoas. E logo o seu encargo social é contribuír ao avance do coñecemento para

entender o mundo que nos rodea, tanto o mundo natural coma o que nós mesmos creamos.

Todas as disciplinas do coñecemento, tanto as humanidades como as disciplinas científicas

son materia da Universidade.

Pero gustaríame máis ao mellor falar do que non é a Universidade e moita xente pensa que é.

Porque o que é queda un pouco baleiro, pero o que non é, é unha axencia de contratación ou

de emprego, que é o que a xente pensa moitas veces que é a Universidade.

Esta última función a quen lle correspondería?

Hai oficinas de emprego (que son moitas estatais), hai empresas de traballo temporal, hai un

amplo abano de negocio para quen se queira dedicar a elo. Pero non é á Universidade a quen

lle compete isto, senón dar constancia de que as persoas están formadas para poder

desenvolver un traballo con eficiencia e ao mesmo tempo, contribuír ao avance do

coñecemento e do progreso en xeral da sociedade.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?

Págame para menos do que fago. Págame para formar alumnos nas materias nas que eu teño

competencia, doulle coñecementos, doulle experiencia práctica -na medida en que os

orzamentos mo permiten- e por outro lado, investigo nos eidos que me interesan ou nos que

estou especializado, nas miñas liñas de investigación, que procuro abrilas o máis posible, para

non quedar estancado e ter un traballo creativo que non me aliene. E por outro lado, fago o

que non me pagan, é dicir, facer conciencia crítica coa sociedade. Involúcrome normalmente

en aspectos sociais que non tiña porque facelo, que non están incluídos no meu soldo,

digamos; e bótolle moitas horas do meu traballo e cuestións de tipo investigador que tamén

se saen dos proxectos financiados. Meto tempo e mesmo diñeiro do meu propio peculio en

investigar ou involucrarme en cuestións que transcenden o que di o meu contrato de traballo.

Pode compartirnos experiencias concretas deste tipo nas que poña o seu quefacer

ao servizo da sociedade?

Eu dirixo a Estación de Hidrobioloxía da USC que está en Vilagarcía de Arousa. É un centro de

investigación particular que ten a Universidade, pois é a única estación de hidrobioloxía de

campo que hai en España. Temos competencias en todo o relacionado coas augas

continentais. Dende sempre, temos unha labor social importante. Vou falar dalgúns premios,

non por petulancia, senón porque son como a certificación de que o que digo é certo. Na área

de As Rías Baixas fomos elixidos pola implicación que temos nos problemas de contaminación

dos ríos da comarca; facemos análises de potabilidade de auga ou análises de contaminación

químicos ou biolóxicos coa cidadanía. Temos un premio AXES que nos deu cátedra da USC pola

cooperación con Proxecto Home ao poñer en marcha unha piscifactoría como método de

rehabilitación de drogodependencias; temos voluntarios no meu equipo de investigación que

dan formación en materia de bioloxía e de hidrobioloxía e démoslles asesoramento na posta e

marcha desa piscifactoría que están introducindo como novidade terapéutica no proceso de

rehabilitación. Ademais nalgúns Concellos, concretamente no Concello de Valga, fixemos os

primeiros estudos para facer un acoutado para pesca deportiva para persoas con

discapacidades de todo tipo que ao final non tivo o apoio que nos esperabamos dende a

administración, pero que están postos os alicerces para que isto vaia adiante. Temos polo

tanto unha actividade bastante ampla neste sentido.

Na súa exposición sobre estas experiencias identifica determinados elementos que

se converteron en obstáculos para o seu funcionamento. Cales identifica como

principais obstáculos para traballar no camiño dunha universidade comprometida?

Hai dous tipos de atrancos. Por un lado, a falta de sensibilización. É dicir, ti tes que falar cos

responsables dos cartos e pode suceder que non teñan sensibilización ningunha, que che digan

‘isto paréceme moi bonito, pero non me interesa’, ou que politicamente tampouco lle

interese no seu momento. Estou referíndome a cuestións como por exemplo cando hai

confrontación social por unha actividade. Por poñer un exemplo, quérese canalizar un río e os

veciños se opoñen, ou o establecemento dunha mini-central eléctrica, hai oposición veciñal e

ti apoias cos datos científicos que ti teñas. Cando foi a mortaldade de troitas e de peixes no

río Xallas por mor de que baleiraron o encoro de Terra Atlántica a única valoración de riscos

que se fixo, a fixemos nós gratis ás asociacións de pescadores. E o xuíz cando fallou, dende o

punto de vista medioambiental, a indemnización que puxo foi a que presentamos nós porque

non había outra. Con todo isto ao final a xente ponche etiquetas e entón hai unha serie de

atrancos que son de tipo persoal da xente.

Despois hai outro tipo de atrancos relacionados co financiamento, que é a ferramenta que se

utiliza moitas veces. Estas cousas custan cartos e se non tes financiamento, non podes levar a

cabo as actividades ou se as podes levar, tes que facelo a costa do sacrificio da xente

involucrada, do voluntariado. Cando hai financiamento, non hai moito problema. Co proxecto

Ríos, por exemplo, nós formamos aos voluntarios na Estación. Ao principio faciámolo de xeito

gratuíto; despois Adega conseguiu financiamento para estes cursos de formación e resulta moi

fácil, hai unhas datas que se reservan e non hai ningunha dificultade porque os monitores van

a dar as charlas e teñen unha compensación polo menos do que lles custa o desprazamento.

Pero moitas veces nin isto. Ás veces cando estás traballando con xente que ademais está en

precario nos seus contratos, pedirlles máis do que están dando, entraña un compromiso

persoal importante.

Pensando en clave positiva, identifica algún elemento que sexa facilitador?

O elemento facilitador son as persoas. A formación das persoas, a concienciación de que os

problemas arránxanse involucrándote neles e despois, a retroalimentación que obtés da xente

á que apoias. Isto é o que che move, a gratitude e a satisfacción cando rematas algo e foi a

bo termo. Pero non podes aspirar a cuestións facilitadoras que non sexan a vontade da xente

por participar e por traballar.

Enlazando con esta idea da vontade e do compromiso da xente, como ve o

compromiso do seu alumnado?

Cal é compromiso do alumnado de primeiro e segundo ciclo non o sei porque non estou

involucrado con eles nestes ámbitos. Pero cos membros do meu equipo investigador, é dicir,

os doutorandos que teño, o compromiso é absoluto. Falta a primeira vez que tivésemos que

desenvolver unha acción deste tipo e que alguén dixera que non pode ou que non quere.

Cando lle das a oportunidade de facelo, podes contar case seguro con ese compromiso. Agora

ben, a reacción non é proactiva, senón reactiva. Ti tés que proporlles, ‘esta é a actividade,

se queredes a facemos’ e entón si, pero non sae deles, non son proactivos neste sentido.

E respecto ao alumnado de primeiro e segundo ciclo, ten algunha percepción a

pesares de non ter valorada esta cuestión?

Non penso que as cuestión que máis lle preocupen sexan as de desenvolvemento ou de

colectivos a piques de exclusión sociais. Móvense máis por mensaxes demagóxicas ou

dirixidas, por intereses que están máis por riba deles.

Cales pensa que deberían ser as complementariedades e alianzas entre as ONGD e

o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambos?

Penso que o profesorado universitario pode darlles ás ONGD o asesoramento científico

axeitado. Porque moitas veces as boas intencións teñen efectos perversos, que non están na

nosa man. Eu teño observado que unha boa intención, por exemplo, “imos mellorar o estado

ecolóxico dun río” e entón unha ONG de tipo ambientalista fai unha actividade alí de mellora

e ao final o que consigue é empeorala, porque non ten unha formación hridrobiolóxica

axeitada o porque son aconsellados por profesionais que están afastados desta concepción

hidrobiolóxica. Pasa moito nas accións de enxeñaría. Normalmente a ciencia e a enxeñaría

pregúntanse cousas diferentes. Na ciencia nos preguntamos: “se eu fago isto, que é o que

pasa?”, e a enxeñaría pregúntanse: “se eu quero que pase isto, que teño que facer?”. Se non

tes información das dúas partes, non podes conseguir cousas boas ás veces. Nese afán de que

se fai para que pase, o que estás é estragando outras cousas que estás relacionadas. Ás veces

as supostas melloras que eu observo teñen connotacións ambientais que son bastante

perniciosas e sen embargo hai un descoñecemento absoluto de que iso está a suceder así,

sobre todo, na actividade enxeñeril.

E no sentido contrario, pensa que dende as ONGD cara o profesorado universitario

se podería facer algunha achega de interese?

Si, de maneira importante, ademais. Porque poden informar das cousas que lles preocupan

realmente. Aínda que eu son un absoluto defensor do coñecemento polo coñecemento, aínda

que non sexa rendible e mesmo sexa gravosa a súa consecución, sen embargo, hai que ser

realistas e moitas veces necesitamos ter información sobre cales son os problemas

emerxentes. Moitas veces esa información témola nós, pero outras os problemas emerxentes

están na propia sociedade. Aínda que nós estamos na sociedade, somos persoas, non somos

marcianos, moitas veces en determinados ámbitos non estamos informados do que está a

preocupar ou o que está a suceder. Entón esa información é moi valiosa para dirixir liñas de

investigación e para solucionar problemas de calquera tipo.

Tendo en conta que ESF traballa os temas de soberanía alimentaria, dereito

humano á auga, auga e saneamento, impulso de procesos participativos, redución

da fenda de xénero, entre outros, no Sur de Honduras. Sería interesante e posible

incorporar na súa actividade docente estes elementos sobre outros contextos e

realidades diferentes á galega?

Non directamente pola actividade de ESF, pero nas miñas materias de mestría, que están

relacionadas coa ecoloxía e a bioloxía dos ríos e das masas acuáticas continentais, sempre se

fai referencia ao desigual reparto da auga no planeta e aos problemas sociais que isto

provoca. Agora, trato os exemplos dos que eu teño coñecemento. Pero cabería

perfectamente como un exemplo máis de contribución ao avance.

Nese caso, que precisaría?

A alguén que soubera de que vai o tema e que o expuxera, sería así de sinxelo. Que expuxera

na aula a súa experiencia e que fixera lectura crítica da experiencia, cales son as vantaxes e

cales son os inconvenientes asociados a esa experiencia.

Entrevista a Francisco Xosé Candia Durán

Profesor do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía

Social na Facultade de Formación do Profesorado da USC (Lugo)

Integrante do grupo de investigación SEPA (Pedagoxía Social e Educación Ambiental):

http://sepausc.blogaliza.org/

Participa en USC en Transición: http://www.usc.es/entransicion/grupos-en-

transicion/

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

A principal función da universidade é xerar e difundir coñecemento pero, nos tempo que

corren, penso que é máis importante que ese coñecemento reverta positivamente nas

persoas. Aí deben estar a docencia, a investigación, a extensión e creación cultural, e a

xestión. E por suposto todo dende un sistema de valores. Concretamente, a nosa Universidade

xa hai uns anos que vén ofrecendo anualmente un informe de Responsabilidade Social ao

respecto, e creo que máis aló de que eses documentos se queden no meramente formal,

penso que é importante que se aposte por unha Universidade con valores ao servizo da

comunidade que lle dá a súa razón de ser.

Dentro dese compromiso da Universidade, como ve a súa función como docente?

Ben, pois eu son un traballador desa Universidade que asume como propio o compromiso que

antes citei. A nivel da docencia, e formando parte dunha Facultade con responsabilidade na

formación de futuras mestras e mestres, procuro que o servizo que eu lles ofrezo reverta

positivamente nun cambio social a medio prazo: nuns poucos anos, nenos e nenas serán os

destinatarios do quefacer profesional dos que hoxe son os meus alumnos e alumnas. Entón,

volvendo ao que antes dicía, os valores de compromiso, responsabilidade social, igualdade,

solidariedade, etc., están presentes, polo menos implicitamente, no meu traballo co

alumnado. Por suposto, a nivel de investigación, de extensión e de xestión procuro manter

tamén unha liña de coherencia ao respecto, na medida das posibilidades.

Como se fai implícito no teu traballo esa aposta pola educación en valores?

Eu distinguiría varias facetas do meu labor onde todo iso se pode poñer de manifesto. Por un

lado na docencia, nas miñas materias non hai módulos de contido en valores concretos, pero

de maneira insistente hai unha serie de compromisos de carácter ético-profesional que non se

lle poden escapar a unha persoa que pretenda ser especialista en Ciencias da Educación, e

que reiteradamente traballo de maneira implícita dende o primeiro ata o último día de clase,

son os valores aos que antes aludía. Son cuestións que calquera alumno e calquera alumna

que teña pasado polas miñas materias sabe que estamos traballando, aínda que non sexa de

maneira explícita, manifesta ou textual. Apostamos por unha educación transformadora, por

unha educación democrática, por unha educación que premie o sistema público, que atenda

sobre todo aos colectivos con máis necesidade, unha educación contextualizada na realidade

galega desde uns presupostos pedagóxicos de alcance universal. E iso, todos os alumnos e

alumnas que pasan polas miñas materias téñeno claro. Logo, no apartado de investigación, eu

indicaría que, o equipo de investigación ao que eu pertenzo, SEPA (pedagoxía social e

educación ambiental) está neste momento elaborando un Plan Estratéxico cunha proposta de

Responsabilidade Social na cal, valores que antes mencionei e que son sinal de identidade do

grupo, agora van quedar negro sobre branco e van a ser de xeito formal a nosa referencia

permanente. O noso é un grupo que aposta pola igualdade de xénero, pola sustentabilidade,

rexeita calquera tipo de manifestación que poña en tela de xuízo a educación para a paz.

Movémonos polo tanto nun ámbito que favorece o desenvolvemento das persoas e das

comunidades. Neste sentido, valores aos que antes facía mención, a nivel investigador, co

meu grupo de investigación en todas as cousas que teñamos que facer tamén quedan

explícitas. Finalmente, no ámbito da xestión hai unha serie de responsabilidades que hai que

executar de maneira fría pero, no tocante á extensión universitaria, sexa a nivel individual ou

a nivel colectivo formando parte doutros entes como pode ser a propia facultade ou o

Movemento de Renovación Pedagóxica ao que pertenzo, etc., organizamos diferentes

actividades nas que, novamente, se poñen en valor cuestións ás que antes citei tocante ao

sistema educativo: aberto, pluralista, transformador, de calidade, equitativo.

E como sentes que é a resposta do teu alumnado ante ese compromiso?

Da miña experiencia limitada podo afirmar que, neste momento e con carácter xeral, a

maioría do alumnado non é moi militante de causas nobres, pero tampouco o é a sociedade no

seu conxunto. Isto non quere dicir que o alumnado estea en contra dos valores que eu acabo

de nomear. Agora si, se lles pedimos unha implicación desinteresada o que realmente significa

tomar partido, asumir un compromiso en firme, iso resulta máis complicado. En moitas

ocasións hai sempre unha disposición, polo menos formal, do alumnado cara certos asuntos.

Pero quédase exclusivamente niso. Ás veces resulta bastante frustrante por exemplo organizar

actividades que son de interese inmediato, inminente, directo, para o alumnado e que contan

con pouca participación, a non ser que se lles ofreza unha contraprestación académica a

cambio (créditos ou calquera outra vantaxe para superar as materias). Falo en termos xerais,

porque despois están excepcións moi loables. Debo sinalar que alumnado meu é colaborador

en organizacións non gobernamentais, na protectora de animais, en asociacións ecoloxistas e

movementos de renovación pedagóxica. Teño alumnado dese tipo, e congratúlome diso. Pero

se falamos da xeneralidade, non podería dicir que o compromiso fose colectivamente moi

activo.

Falando dese tipo de actividades de interese para o alumnado, que tipo de

experiencias concretas se están a impulsar tanto dende as túas materias coma

dende a Universidade que destacarías como interesantes nun proceso de

educación transformadora?

Pois por exemplo, propostas formativas de metodoloxías didácticas innovadoras que se están

levando a cabo por aquí ao redor e que apostan nesta liña de educación equitativa e que

transforma á comunidade. Esta é unha liña que estamos desenvolvemento ultimamente,

tamén traballamos a liña de educación para a paz, de feito, aquí en Lugo tivemos a

oportunidade de celebrar dous encontros galego-portugueses, cunha participación do

alumnado desta universidade baixísima, a pesar de desenvolverse aquí. Sobre a educación

ambiental podería dicir o mesmo. Orientación educativa e educación rural. No seu momento,

por iniciativa dunhas alumnas, puxemos en marcha unhas xornadas durante unha semana de

Educación para o Desenvolvemento que resultaron, para min, moi interesantes. En fin, o que

en cada momento temos a posibilidade de desenvolver. Agora mesmo estamos traballando

sobre a recuperación do patrimonio lúdico galego e da tradición patrimonial galego-

portuguesa a través do xogo popular e da radio; e, insisto, a participación de certas alumnas é

moi intensa pero infelizmente non deixa de ser un número reducido.

Ti tamén estás vinculado á experiencia dos hortos urbanos de USC en Transición?

Si. Hai poucas semanas que comecei a coordinar a aplicación nesta Facultade do Plan de

Desenvolvemento Sostible da USC. Entre as liñas de traballo que temos posto a andar, está a

de desenvolver un horto de balcón comunitario aquí na facultade, que se enmarca dentro da

liña de Hortos en Transición da Oficina de Desenvolvemento Sostible. Nesta facultade estamos

no terceiro ano de desenvolvemento e, aínda que o horto, entendo eu, é unha actividade

atractiva, dinámica, sustentable, saudable... infelizmente novamente debo dicir que non

acabamos de dar coa tecla para que o noso alumnado se implique nos poucos coidados que

esixe. Entón non acabamos de chegar ás inquedanzas do alumnado, por moito que, cando se

realizan sondaxes das súas opinións respecto a como lles gustaría que fose o centro, a

universidade, etc., apelen a cuestións que neste momento xa son oferta pero que non

aproveitan.

Ademais desa problemática que comentas sobre a implicación do alumando, cales

son os principais obstáculos para traballar neste camiño dunha universidade

comprometida?

A Universidade é un ente moi complexo, pesado e lento. Pero, pese a todo, debemos gabarnos

de que, en certas cuestións somos punta de lanza social. En concreto, por exemplo, no

camiño cara un proceso de transición ou descarbonización deste pequeno entorno social que é

a Universidade, penso que debemos estar satisfeitos do traballo que se empezou, aínda que

temos moito que mellorar en moitas cuestións , a burocracia universitaria que é lenta, que é

tediosa e que nos saca moito tempo, tamén está permitíndonos facer cousas a pesar de que o

profesorado cada vez temos menos dispoñibilidade de tempo porque nos últimos anos estamos

recibindo moitas máis responsabilidades das que o noso tempo nos permite. De todos xeitos,

penso que o problema, non vou dicir da escasa participación do alumnado senón de nós non

dar coa tecla adecuada para suscitar a motivación do alumnado, non é tanto da Universidade

como institución senón da situación social que estamos a vivir neste momento, que non é

culpa do alumnado. Ao igual que nos anos 70 e 80 o activismo social estaba á orde do día

porque había cousas moi importantes polas que loitar, neste momento chegamos a unha

situación na que, as cousas importantes están conseguidas, aínda que coa chegada da crise

moitas foron postas en tea de xuízo e perdidas; a nosa mocidade, para ben entendo eu, non

tivo que loitar por moitas cuestións e, polo tanto, está máis pendente da satisfacción de

necesidades de carácter inmediato e individual: oferta hai moitísima, pero non conseguimos

que se motiven. De todas maneiras, segue na ser a falta de tempo do profesorado, a súa

dificultade para conciliar a vida laboral e a persoal, pero sobre todo a pasividade en cuestións

de carácter social transformador dunha parte importante dos docentes, os principais

limitantes para que a universidade se comprometa máis decididamente en causas xustas.

Pasando un pouco a falar do papel das ONGD en todo este proceso, cales pensas

que son as complementariedades e alianzas que se poden fomentar entre este tipo

de entidades e o profesorado universitario?

En verdade non teño moi reflexionada esta cuestión. Si que podo dicir que, cando botei man

de calquera organización, entidade ou colectivo que traballa nun determinado ámbito,

sempre tiven unha resposta moi positiva. A valoración do alumnado de todas esas iniciativas

sempre foi moi positiva. Pasar diso a tomar partido no voluntariado, aí hai unha distancia que

en moitos casos non se salva. Eu entendo que todas as ONGD, entidades, colectivos, se dean a

coñecer na Universidade, é algo necesario. Obviamente, se apostamos por unha Universidade

que se implica na transformación comunitaria e que ten unha perspectiva de igualdade social

internacional, é obvio que a Universidade debería tamén ofrecer servizos; non debería

unicamente valerse do que esas entidades lle poden ofrecer. Nalgunhas ocasións de maneira

puntual houbo algún tipo de colaboración nesta Universidade que non pasaba de moito máis

que de fomentar o voluntariado do alumnado; pero eu entendo que en cuestións relacionadas

coa investigación ad hoc. ou a transferencia de coñecementos concretos, a Universidade

debería implicarse máis. Claro está que, hoxe por hoxe, iso é case unha quimera, a

Universidade, en concreto a nosa, ten moitísimos problemas de financiamento, estanse

recortando servizos, estase facendo unha redución do cadro de persoal docente e non

docente,estanse deixando de financiar actividades interesantes, etc. Entón, é difícil que a

Universidade neste momento se implique en cuestións que non sexan imprescindibles para a

súa continuidade institucional e, como xa vos dicía hai un momento, isto para o profesorado

tamén é negativo porque estamos nos últimos catro anos acollendo máis responsabilidades das

que nos competen, dando moitas máis clases das que deberiamos e acollendo a máis

alumnado do que razoablemente sería recomendado se o Plan Bolonia funcionara

correctamente.

Que precisarías para incorporar na túa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega?

Tempo. Parece mentira pero neste centro no que pasamos de ter catro diplomaturas de

maxisterio de tres anos a ter dúas titulacións de grado de catro anos (e tamén dous máster),

en materias como das que eu me encargo, que teñen que ver coa teoría e historia da

educación e a pedagoxía social, o tempo do que dispoñemos é limitado, moi limitado. Por

darvos un dato, a teoría e a historia da educación o noso alumnado vea reducida a un

semestre en catro anos. Digo isto porque é algo que me toca directamente, pero o mesmo se

podería dicir para outras cuestións. Entón, tempo, que é o único no que nin vós nin nós

podemos intervir, creo que é a principal das limitacións. No seu momento, cando tiñamos

materias de carácter anual era máis fácil poder incorporar contidos colaterais. Na actualidade

estamos moi presionados por un currículo que temos que desenvolver en moi pouco tempo.

Máis aló diso, eu creo que calquera docente que teña interese en incorporar contidos, do tipo

que sexa, na súas materias, non creo que atope limitación nin para acudir a entidades

específicas como a vosa nin para recorrer a documentos específicos, mesmo técnicos, ao

efecto. Ademais, son contidos que ao alumnado o atraen enormemente, aínda que sexa dende

ese punto formal. Eu neste momento non indicaría ningunha outra limitación. Esta facultade é

moi favorable á incorporación deste tipo de contidos, o que pasa é que ás veces, como

representantes dunha entidade universitaria sustentada con fondos públicos, sábenos mal

estar demandando reiteradamente a axuda e colaboración de entidades como por exemplo a

vosa sen ofrecerlles nada a cambio. Por moito que o voso labor tamén sexa de difusión e

concienciación, unha cousa é botar man de vós nalgún momento e outra cousa é abusar.

Entón, principalmente, é o escaso tempo lectivo a grande dificultade. Como ben sabedes, na

proposta metodolóxica de Bolonia, as clases están diferenciadas en expositivas, interactivas e

titoriais e os contidos teñen unha parte teórica e outra práctica que se desenvolve nas clases

de laboratorio e seminario e isto hai que facelo para a materia concreta que sexa, nun

semestre, e con certa presión porque a parte dos propios contidos da materia nesta facultade

temos un programa de competencias transversais que desenvolvemos en todas e cada unha

das materias. Entón esas competencias tamén son cuestións que debemos traballar en horas

presenciais co alumnado. Polo tanto, á hora da verdade, o tempo dispoñible para cada

materia realmente é pouco. Estou pensando que, se a vosa proposta de como se puidera

traballar a EpD fose transversal, non incorporada en ningunha materia concreta, sería máis

fácil. Podería incorporarse como un valor ou proposta de materialización pedagóxica que

debemos intentar desenvolver no noso alumnado, igual que prestarlle máis atención á

educación para o medio rural, por poñer outro exemplo paralelo. Dende unha perspectiva

transversal se cadra podería ter máis cabida. Pero, claro, a transversalidade, que xa se

ensaiara nos 90 cos temas transversais da LOGSE, cando afecta a todas as materias corre o

risco de que na práctica non afecte a ningunha. Entón, pedagoxicamente está claro que a

transversalidade é o desexable, pero ás veces hai que baixar á realidade da práctica e darnos

conta de que non sempre actuamos coa maior das pertinencias pedagóxicas. Sería unha

cuestión a sondar.

Francisco Xosé Candia pechou a entrevista felicitando a ESF pola iniciativa xa que

considera que aínda hai poucas entidades sociais como a nosa que aposten pola

elaboración dun plan estratéxico, planificación que considera interesante pois permite a

toma de decisións coa vista posta no medio e longo prazo. Ademais, o profesor

universitario, celebra que no proceso se contemplase acudir directamente ao entorno

onde se quere desenvolver o traballo.

Entrevista a Jesús Rodríguez Rodríguez

Vicedecano da Facultade de Ciencias da Educación da USC.

Profesor titular do Departamento de Didáctica e Organización Escolar da Facultade de

Ciencias da Educación da USC.

Membro de Nova Escola Galega e Director da Revista Galega de Ensino.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Penso que ten unha labor nuclear de formación das presentes e das futuras xeracións ao redor

diferentes temáticas e ten tamén un papel nuclear en relación a desenvolvemento social,

económico e educativo dunha sociedade. De tal maneira que os seus egresados poidan ter un

papel fundamental nesa labor e no momento actual, na medida do posible, contribuír a

superar esta situación de crise. Crise nos múltiples sentidos que poidamos vivir, non só no

económico, senón educativo, de solidariedade, de valores, de desenvolvemento, etcétera.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle paga a

Universidade?

Dun xeito ou doutro intento contribuír ao que anteriormente comentaba. A miña é unha labor

como docente no ámbito da Educación Social, da Pedagoxía, do Maxisterio e dentro das

diferentes materias pretendo contribuír a iso. Por poñen un exemplo, no caso en concreto da

materia que teño de Experiencias e Recursos no ámbito da Educación Social eu procuro que o

noso alumnado teña un coñecemento de diversidade experiencias de carácter socio-

educativo, de educación coa comunidade, de traballo en conxunción entre escola e

comunidade que lle permita no futuro dispoñer dun banco de recursos e de experiencias dos

que cando menos botar man, que lle sirvan de exemplo, que lle incentiven a traballar de cara

a ese desenvolvemento social. De feito temos unha presentación moi, moi diversa de

experiencias que poderían estar claramente relacionadas co ámbito co que ESF traballa. Ese

podería ser un ámbito, como se teñen presentado outro tipo de ONG dando a coñecerse dun

xeito máis explícito. Mesmamente agora mesmo estaba facendo unha corrección dunha

análise ten que facer de páxinas web nas que unha das protagonistas fundamentais sexa a

Educación Social e un número importante delas eran páxinas de ONG.

Tamén son titular da materia de Deseño e Avaliación de Materiais Didácticos, na que procuro

axudarlle ao alumnado dándolle ferramentas para avaliar os materiais didácticos,

características que teñen, a que idea de sociedade responden, a que idea de profesor, a que

idea de profesional do ámbito da educación, etcétera. Relacionado co ámbito ámbito do que

estamos a falar hai un estudo recente que estase encamiñando cara a análise de materiais

didácticos producidos por ONG, que moitos deles pretenden precisamente contribuír ou apoiar

as tarefas de desenvolvemento social, e nos que estamos vendo que ás veces hai errores

numerosos, ou preconceitos ou prexuízos.

Actualmente, probablemente este sexa o último ano, como Vicedecano da Facultade son o

responsable de programas de mobilidade nun sentido amplo, desde o Erasmus, programas de

cooperación con latinoamérica, etcétera. E aí o que procuro sempre é que cando menos

coñezan proxectos no exterior ou que boten man deses programas de mobilidade para

achegarse a outras realidades, que as coñezan e dun xeito que poidan traballar nelas, ou

participar e que dalgún xeito se lle esperte tamén a sensibilidade.

A través doutra contribución miña como docente, estou moi vinculado á cuestión do mundo

rural. Dende hai varios anos colaboro coa Asociación de veciños do meu pobo, no impulso e

dinamización das xornadas sobre o mundo rural. Unhas xornadas interxeracionais que van xa

pola décima edición, que teñen lugar no Concello de Xermade, na parroquia de Cabreiros. E

dende hai dous anos tivemos unha idea semellante no Concello de Friol, en Lugo, onde

traballamos diferentes temáticas relacionadas co mundo rural.

Eu son membro de Nova Escola Galega dende hai máis de 20 anos e para nós o tema do

desenvolvemento rural é un elemento eminentemente nuclear, dende unhas xornadas

específicas que temos aí. Eu son Director da Revista Galega de Educación, onde temos unha

sección específica precisamente dirixida a este ámbito, é dicir, á cuestión do mundo rural, do

desenvolvemento rural e onde eu podo dicir, quen queira colaborar cunha achega de difusión

dunha experiencia, dunha actividade aí está esa canle. De aí naceu o interese polo último

número que se presentou recentemente sobre cooperación e desenvolvemento.

Se falamos de auga, da miña relación coa auga podería destacar un traballo, que xa non é

recente pois hai anos que foi publicado, financiado en parte polo Concello de Vedra e outras

institucións, e que estivo dirixido a como integrar a auga no currículo escolar do Concello e

dun xeito interdisciplinar, e onde se traballaban moi diferentes aspectos. Cuestións relacionas

coa xeografía, a historia, as pontes, a fauna, etcétera. Un traballo de case 300 páxinas.

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

Ás veces se está moi curricularizado e o reto que temos nos plans estratéxicos de

transversalidade, de traballo de determinados temas, cústanos, é un reto bastante

importante integralos. Sabemos que está aí, pero nos custa. Quizá nos últimos tempos, falo da

Facultade de Ciencias da Educación, se está intentando potenciar máis esa labor de

coordinación entre materias e eu creo que poden emerxer dinámicas que poidan contribuír a

que estas cuestións se integren de xeito máis explícito.

De calquera xeito penso que hai elementos que poden contribuír dalgunha maneira a

impulsalo. Isto mesmo que estades facendo, creo que contribúe notablemente a que isto teña

un maior protagonismo. Se a partir de aquí, unha vez que podamos explicar máis detidamente

que tipo de traballo se pode facer, que é o que se fai, como se pode colaborar dun xeito

serio, responsable, etcétera. por que non facer unha integración máis explícita de

colaboración. Vos me dicides ‘nos interesa coñecer a vosa opinión sobre o material didáctico’,

‘nos interesa ver como na materia de Educación Social podemos integrar esto’, pois aquí se

abre unha canle de comunicación que eu como Vicedecano, como profesor da Facultade, podo

transmitilo aos compañeiros e compañeiras. Moitas veces queremos traer experiencias de

fóra, que se presenten no ámbito da Educación Social, do Maxisterio, pois que mellor maneira

de facer por darlle cabida a estas iniciativas. Eu creo que unha labor moi importante é a labor

de difusión, e a labor de difusión intencional, no sentido de personalizala en persoas, en

equipos decanais, alguén concreto nas Facultades que axude a tirar de e a dinamizar estas

cuestións. É moi importante axudarlle ao profesorado e ao alumnado a seleccionar e a

explicarlle en maior medida o que son os colectivos, as asociacións, etcétera. Porque a

cantidade de asociacións, de ONG, etc. que temos agora mesmo é enorme. Son moitísimos os

colectivos que existen. Esa labor de comentar explicitamente, achegarse á xente e sobre

todo, transmitir a idea de formalidade, de seriedade, de continuidade, de que se pode

traballar nun proxecto no que a xente se pode ver reflectida e proxectada, iso é moi

importante.

E logo está todo o relacionado coas liñas de investigación dos departamentos. Iso sempre é

moi importante intentar ligalo con xente coa que lle poda interesar traballar nese ámbito,

porque lamentablemente segue tendo na Universidade neste momento un peso moitísimo

maior do que pode ter a docencia, a nivel de méritos, etcétera.

Na miña labor eu estou moi aberto a que veñades á Facultade e que digades queremos

explicar isto e queremos explicarlle a un educador social que pode facer con nós. E temos

vehículos de explicación e de conexión. Pero xa vos digo que para min o importante é a

seriedade, a continuidade, que haxa persoas de contacto que poidan permitir unha certa

frecuencia de contacto, de fluidez de comunicación do que se está facendo, do que se pode

facer; porque senón moitas veces isto pérdese e queda difuso.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

É un tema que habería que estudalo ben e vai depender moito das titulacións e o tipo de

actitudes que hai. Eu boto en falta no alumnado das miñas titulacións falta que vaia máis aló

de chamarlle un compromiso co estritamente académico, é dicir, o feito de que hai que

estudar, de que hai que responder a un currículo, etcétera. O outro día por exemplo nunha

aula de 80, preguntaba unha compañeira canto alumnado pertencía a algún tipo de asociación

ou colectivo e só saían cinco. Este é un dato bastante empírico. Non é un dato rigoroso para

publicar nun estudo, pero si é preocupante. Quere dicir moito. Ao mellor tamén é unha labor

explicarllo, a importancia do que pode supoñer pertencer, presentarlles unha oferta ao que

poidan pertencer e penso que aí hai vías de traballo. Logo non se pode xeneralizar, porque

vemos tamén outros casos de xente tremendamente comprometida chamémoslle ONGD,

asociacións, donantes de, protesta de, asociación de defensa do dereito de... Obviamente o

que xa está, pois xa está pertencendo. Pero creo que hai luz para conseguir que a xente poida

comprometerse máis.

[...] Quen estea interesado nisto, ten que colaborar e difundir moito. Non vale coa estratexia

dun envío masivo a través do correo electrónico ou incluso de deixar uns papeis por aí. Diso

podería falar moito porque fago este ano oito anos de vicedecano e levo coordinando

programas de mobilidade, case quince e para conseguir que a xente se movera e

participara... Non se pode dicir é que á xente non lle interesa. Hai moita á que non lle

interesa. Pero o problema é que a xente precisaba ese trato directo de explicación do que era

ese proxecto. É máis, a páxina web, información sobre iso ten moita e ata ben contado. Pero

non, eu vou ás aulas, falo cos alumnos directamente, pregunto, que dúbidas tes. Iso conseguiu

notablemente, niso e noutras cousas como a actividade cultural, a programación, moito.

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega?

No meu caso, precisaría vernos máis detidamente, contarme todo o que facedes e eu podería

levalo perfectamente ao ámbito da Educación Social, en clave de que se coñezan os proxectos

que facedes e coñecer á asociación. Mesmamente o voso grupo podería traer algún tipo de

dinámica a desenvolver nas aulas co alumnado Educación Social. Teño nestes momentos unha

das materias máis transversais que é a materia de Experiencias e Recursos de xeito que teño

un pouco a labor de coordinar experiencias que aos outros profesores lles poidan ser

interesantes que coñeza alumnado para que logo podan utilizar nas súas aulas. Basta que haxa

xente que ten interese en traer a súa experiencia e compartila con nós, que non hai ningún

problema. Tamén temos a posibilidade de poder facer algún tipo de seminario ofrecido dende

a Facultade conxuntamente con ESF. Iso pódese facer. Temos organizado seminarios con

asociacións e ofrecelo como créditos e unha vía que se pode estudar perfectamente vía

reitoral.

Na miña materia de Deseño a Avaliación de Materiais Didácticos, tamén ten moito sentido.

Porque imaxino que nas temáticas nas que estades a traballar, desenvolvemento rural, auga,

tamén pode ser unha preocupación como se está transmitindo esta temática a través do

recurso educativo. Tanto os recursos educativos dos que poda dispoñer a comunidade que

está neses países, como a visión que se dá diso nos recursos educativos que empregan o

alumnado e o profesorado que está nas nosas escolas, porque aí tamén hai uns erros enormes.

No peche da entrevista, Jesús incide en que está totalmente aberto a que ESF teña maior

presenza na Facultade de Ciencias da Educación. E insiste en que sería preciso reforzar a

idea de que ESF non é unha asociación só de enxeñeiros e enxeñeiras, é dicir, transmitir

que os e as profesionais das ciencias da educación tamén teñen moito que achegar á

entidade. Ao mesmo tempo, recorda a importancia de planificar con bastante antelación,

dun curso con vistas ao seguinte, as posibles colaboracións coa Facultade.

Entrevista a Juan Casares Long

Reitor da USC (no momento de facer a entrevista).

Profesor titular do Departamento de Enxeñaría Químicaca na facultade de Enxeñería

Química da USC.

Que función ou funcións pensas que ten a Universidade?

A Universidade ten unha función clave que é a formación de profesionais competentes.

Asociada a esta función tamén está a de formar a persoas libres e autónomas. E despois ten

unha segunda función que é a investigación, a busca de novos coñecementos movendo os

límites das fronteiras do coñecemento existente. Tamén ten unha terceira función que xa

leva moitos anos o que pasa é que nunca se fixera referencia a ela, xa o fixera ha moitos anos

Ortega y Gasset, que se chama a transmisión de cultura; algo que está directamente asociado

á transmisión de coñecemento e, indo máis aló, á transferencia de tecnoloxía; é dicir, á

aplicación práctica dos resultados da investigación para xerar riqueza. Eu creo que sempre a

investigación xera aplicacións, o que pasa é que as aplicacións, moitas veces, tardan anos e

tardan decenios en converterse en realidade. Por iso a importancia da Universidade como

xeradora de coñecemento básico e aplicado. Esa transmisión de tecnoloxía, nestes tempos,

ten un contido moi importante e penso que moi transversal en distintos ámbitos do

coñecemento. Penso que é moi importante recuperar o tema do pensamento verde, da ética

ambiental. O tema de modificar a visión antropocéntrica forte que tiñamos hai cincuenta

anos a unha visión antropocéntrica débil.

Como se aplican esas funcións no traballo docente para impulsar esa liña de

pensamento verde e de compromiso social?

Incorporando o medio ambiente nos currículos.

E como se poden ambientalizar os currículos?

De dúas maneiras. Unha máis difícil pero dende o meu punto de vista máis efectiva; e outra

máis fácil, e tamén efectiva, pero en distinto rango. Unha sería que nas materias, en case

que todas as materias, pódese incorporar nalgún tema unha visión que teña en conta o noso

contorno, o seu respecto e coidado. Non só do verde, porque a xente enseguida confunde.

Hoxe en día o mundo é enormemente urbanita, pois hai un medio ambiente urbano que é moi

distinto ao do medio ambiente rural. É moi difícil pero eu penso que se pode incorporar esta

perspectiva. Cal pode ser a alternativa? Introducir no currículo algúns créditos que

claramente defendan que o seu fío condutor sexa precisamente o entorno. Esta é unha

alternativa menos extensiva, porque non todo o mundo vai coller eses créditos ou vai ter

interese en collelos. Non é nada doado tampouco conseguir isto, hai que poñer de acordo a

moita xente. Pero hai que insistir e persistir.

Penso que agora pode ser un bo momento para todo isto, xa que xa están instalados os grados

e a xente xa está empezando a facer modificacións neles. Entón, esta proposta non caería

como ao principio, porque se estaba nun momento de redución de contidos de cinco anos de

titulación a catro e houbo moito debate sobre que contidos se deixaban fóra.

Nese proceso, e tendo en conta a idea de que agora pode ser un bo momento,

cales son as alianzas qeu dende o seu punto de vista debe haber entre a propia

institución universitaria e as ONGD?

Eu creo que o que o paso a dar é que vós, como Enxeñería sen Fronteiras, faledes cos

coordinadores de titulación e pedirlles que fagan ese esforzo de propoñer a incorporación

destas cuestións nos currículos. Nós (en Enxeñería Química) temos unha materia que se

chama “Obradoiro profesional” que é un bloque de materias e non sería moi difícil. Noutras

titulacións sería pedirlles que incorporaran algunhas materias obtativas. Hai que traballar un

pouco o discurso de cara a ir a falar co Decano de Dereito, co Decano de Filosofía, coa

Decana de Económicas, etc. para adaptalo o mellor posible a cada campo do coñecemento.

Falar directamente cos decanos e decanas

E coas persoas que coordinan as titulacións. Eu penso que esta sería unha magnífica liña de

actuación vosa.

A inclusión de contidos nos currículos depende só dos decanos e decanas e das

persoas coordinadoras de titulación?

Depende de todos, pero os coordinadores poden facer ese traballo cando se discuten as

modificacións das titulacións. Por exemplo, hai unha petición, de Enxeñería sen Fronteiras,

sobre a necesidade de actuar neste sentido... Sempre hai alguén que se sube ao carro.

Recomendacións de Casares:

Primavera silenciosa de Rachel Carson

Fighting for hope de Petra Kelly

Los límites del crecimiento de Donella Meadows

Entrevista a Mar Pérez

Profesora do departamento de Economía Aplicada na Escola Politécnica da USC.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

A Universidade tem tres funçons básicas: docente, investigadora e de extensom.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

O trabalho dumha docente universitária tem que reflectir as três funçons anteriores, nom

podes ser umha boa docente senom fas investigaçom dado que isso implicaria um

conhecimento deficiente da realidade que transmites nas aulas. E tampouco estarias

realizando o trabalho para o que te pagam senom transmites a sociedade os avances que se

desenvolvem no teu âmbito de trabalho.

Acontece que os incentivos económicos estabelecem-se unicamente em funçom da

investigaçom polo que os e as docentes temos umha enorme pressom para restar-lhe tempo à

docencia e a extemssom em benefício da investigaçom. E nom me estou a refererir só a

incentivos via salarios, a pressom que tes para adicar a maior parte do teu tempo à

investigaçom vem derivada da necessidade de ter um CV competitivo neste campo já que é

um requisito imprescindível para manter os fundos que che permitem investigar.

O trabalho que realizas na docencia e na extenssom nom apenas tem reconhecimento.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Nom entendo bem a pergunta, o compromiso do alunado a respeito de que? Nom estou certa

de ter entendido bem a pergunta, mas a minha percepçom do alunado é parecida à que tenho

da sociedade no seu conjunto. Desmobilizado, desmotivado e com nulo interesse por

questions que nom tenham um efecto pessoal e imediato.

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Na minha opiniom a extensom é umha tarefa à que um docente universitário nom deve de

renunciar. A minha investigaçom é aplicada o que me facilita ter um contacto directo com

muitos dos agentes relevantes do sector no que trabalho. Participo todos os anos em

infinidade de foros de discussom, jornadas e reunions organizadas por diferentes colectivos

relacionados com o meu trabalho: associaçons de agricultores, sindicatos agrários,

associaçons de vizinhos, comunidades de montes e as suas asociaçons, etc. Esta participaçom

nom só é interessante para eles na medida em que som umha fonte útil de formaçom e

informaçom, senom que a mim me permite umha toma de contacto directa com a realidade

na que trabalho.

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

A desmotivaçom que temos todos tanto os docentes como o alunado.

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

A úniversidade ainda que leva anos reununciado a essa terceira funçom ainda é percebida

pola opiniom pública como umha instituçom útil e respeitada. Isto facilita muito que as ideias

que transmites sejam difundidas e/ou valorizadas.

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

Considero que as ONGD som agentes sociais relevantes e polo tanto tem que existir um

feedback entre nós.

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de

soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre

outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na

súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Em todas as minhas aulas incorporo de jeito transversal a questom de género. Do mesmo jeito

que nalgumha das materias que imparto emprego exemplos que conheço de actuaçons para o

desenvolvimento realizadas em terceiros países. Estou certa de que muitas das iniciativas que

vos desenvolvedes teriam um interesse práctico para as minas aulas. De feito entre os temas

que analiso nalgumha das materias está a definiçom do desenvolvimento ou a seguridade

alimentar.

Si que estaria disposta a conhecer melhor o vosso trabalho, seguro que me resultaria de

utilidade.

Entrevista a María Teresa Barral Silva

Coordinadora do Plan de Desenvolvemento Sostible da USC.

Profesora titular do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da USC.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Dende logo a educación superior, a educación especializada ou de máis alto nivel; a xeración

de coñecemento; a divulgación ou a transmisión dese coñecemento xerado na Universidade e

tamén o que é unha educación en valores, unha educación transversal que eu a sitúo nun

primeiro plano das nosas tarefas.

Cal serían as funcións que ti asumes no teu quefacer como persoa que traballa na

Universidade?

Ata hai catro anos somentes era a docencia, nos tres niveis, antes era licenciatura e

doutoramento, agora grado, posgrado e dirección de teses. E despois tamén a investigación,

que ocupa unha parte do noso traballo diario. Despois impliqueime na xestión, na secerataría

do departamento e nunha función digamos de responsabilidade na Universidade participando

no claustro e máis recentemente, dende hai catro anos, na coordinación do Plan de

Desenvolvemento Sostible, que é o meu contacto coa xestión universitaria máis concreto, ao

que me teño dedicado con maior intensidade.

Entendemos que nesas funcións hai un compoñente de compromiso coa sociedade.

En todas elas. En principio se temos un traballo como servidores da sociedade, tamén pola

nosa razón de funcionarios -polo menos no meu caso-, traballamos ao servizo da sociedade. O

único que nos pode distraer deste servizo é a nosa preocupación polo noso currículo e pola

nosa propia progresión profesional. Non é que non traballemos no que está previsto, digamos

no noso quefacer, pero ao mellor o enfoque que se lle dá está máis orientado, non tanto ao

proveito da sociedade en xeral, como a acadar os méritos necesarios para unha promoción.

Pero isto é a única cousa que nos pode un pouco distraer ou orientar o noso traballo. Polo

demáis, o que nós facemos é todo de servizo. Se supón -resulte máis ou menos afortunada ou

non a selección de temas de investigación e o éxito acadado neses traballos-, que é para

espallar coñecementos, para xerar posibilidades de transmisión ás empresas, ás industrias, ao

tecido produtivo; e despois o ensino, seguramente sexa a tarefa máis nobre á que nos

podamos dedicar, a quinta esencia da nosa función. Nós ensinamos e suponse que neste nivel

o que ensinamos non debera estar moi afastado do que investigamos. Non é que sempre sexa

así, non sempre todo o que investigamos ten que coincidir co que ensinamos, pero está nese

ámbito de coñecemento, nesa especialidade considerada en termos xerais. Podo ensinar

xeoloxía, non investigo xeoloxía, pero investigo medio ambiente en xeral.

Realmente todo é servizo. Pero, que pasa? Ese servizo o podes facer dunha forma máis

consciente, menos consciente; con maior entrega, con menor entrega; con máis entusiasmo,

con menos entusiasmo; con máis responsabilidade ou con menos.

Ademais da preocupación do profesorado por acadar méritos, que outros

obstáculos identificas para acadar ese compromiso da Universidade coa sociedade?

Neste ámbito, pode haber moitos tópicos, moitos lugares comúns. Sempre se nos achaca á

Universidade o estar ás costas da sociedade. Pero iso non é certo, na miña experiencia non e

así. Mesmo moitas veces a relación coas empresas, co tecido empresarial, en termos de

investigación e xeración de coñecemento, non falla pola Universidade, que pode está sempre

aberta a dar resposta na medida en que pode a esa posible colaboración, a esa relación co

mundo empresarial e produtivo. Pero non sempre recibe a solicitude ou non a recibe nos

termos nos que nós podemos dar resposta. A Universidade non fai resolución de problemas

puntuais, senón investigación a medio-longo prazo.

Que problemas pode haber? Non sei, a verdade. Ao mellor a investigación, a selección dos

temas nos que nós traballamos, é certo que normalmente xa pasou por unha selección moi

rigorosa dende o punto de vista científico, de viabilidade económica; con selección por pares,

e dicir, por outros investigadores, polo Ministerio de Educación ou o Ministerio de

Investigación e de Industria dependendo do momento e do tema. Que os temas seleccionados

sexan logo de relevancia para a sociedade? Pois seguramente en moitos casos non e así. Pero

é tan difícil saber que é o relevante. Moitas veces se dí que é necesario facer investigación

aplicada, pero a investigación aplicada require de investigación básica. Entón é difícil saber

que é unha investigación relevante. É certo que ás veces os países poden definir cales so os

seus temas prioritarios e é lexítimo que o fagan cando menos para orientar parte da

investigación que se fai, pero tamén é bo deixar un pouco de espontaneidade e de iniciativa

persoal aos temas de investigación. A verdade é que máis aló da iniciativa persoal para facer

un traballo consciente, responsable, entusiasta, non se me ocorren máis obstáculos.

Non sei se ao mellor dende as institucións se poderían salientar máis estos aspectos de

responsabilidade. No sei como se parecia dende fóra da Universidade.

Entre as persoas entrevistadas, hai que incidiu no que supón a situación

económica actual das Universidades no sentido de que dispoñen cada vez de

menos fondos.

Pero esa é unha situación deste momento, é dicir, dos últimos catro, cinco anos. Eu o estou

vivindo claramente no Desenvolvemento Sostible, pois seguramente as posibilidades de facer

algunha cousa van a estar moi, moi reducidas. O mesmo para a docencia, non digamos para a

investigación. A Universiade está nun momento agónico. E todo o que poidamos dicir é

insuficiente para describir a situación na que nos atopamos. É dicir, a Universidade corre risco

real de desaparecer, porque os departamentos están mortecinos, porque non hai cabida para

a investigación, porque non se poden realizar traballos de investigación, porque non se

produce o remplazo do persoal máis senior polo persoal máis novo. Realmente estamos nun

momento moi desesperanzado. O que pasa é que eu entendo que esa é unha situación en

principio transitoria. O que pode acontecer é que o afogamento da Universidade sexa de tal

calibre que se transforme nunha situación a longo prazo, que xa non teña solución, nesta

xeración cando menos. Pero ata o de agora, ata hai catro ou cinco anos ese xa non era o

problema real.

Eu non tendo a ver os problemas de fóra. “E que non podo porque alguén mo proíbe”. Non,

penso que moitas veces é de conciencia persoal.

Ao mellor si é certo, que ten que ver co que dicía previamente, ao mellor hai investigacións

ou traballos que deberiamos de facer, por exemplo, que teñan que ver con Galicia ou que

teñan que ver coa cooperación ao desenvolvemento –ben importante-, que acontece? Qu ao

mellor eses traballos non son logo recoñecidos no aspecto que ten que ver co currículo

persoal, non son pblicados en revistas de alto impacto, entón ao final iso suopón un risco

importante de quedar estancado, de non obter recoñecementos, méritos, ou o que sexa. Iso

orienta moitas veces que se fagan investigacións que non son tan relevantes para a sociedade

pero que teñen fácil publicación en revistas de alto impacto e que iso repercuta

positivamente no currículo dos investigadores. Ao mellor non é realmente importante. Ao

mellor tiñamos que estar investigando por exemplo o que acontece no Sur de Honduras, pois

no meu campo, ao mellor o que acontece cos usos do terreo e do chan, ou da calidade das

augas e do medio ambiente. Pero iso ao mellor despois é difíci de publicar. Iso si que

representa un condicionamento serio das liñas de investigación e de traballo porque dinche

“isto é unha cousa de interese local”. Por exemplo ti fas un traballo sobre Galicia e non ten

interese. Sen embargo, eu fago un traballo no laboratorio con arxila e iso mo publican na

mellor das revistas. Mais un traballo, ao mellor de anos, sobre Galicia, din que é un traballo

rexional de interese local, e non mo publican. Entón claro, a xente fai aquilo que lle teñen en

conta.

E en clave positiva, cales son os elementos que facilitan que a Universidade estea

activa socialmente e se comprometa?

En principio, aínda que se considera que a Universidade ven a ser un pouco coma un grande

elefante, é certo que ten moitas sinerxias, hai unha cousa importante que é a maoir parte das

persoas que traballan nela son vocacionais. E o vexo normalmente no día a día. As persoas

teñen unha grande dedicación ao traballo, cumpren, dedican arte das fins de semana, das

vacacións, é dicir, que non regatean en xeral, polo menos no ámbito no que eu me movo e

que eu coñezo que é o das ciencias experimentais, tempo e esforzos. E son batante

entusiastas, dinámicas, penso que esa é a principal fortaleza.

E como percibes ese mesmo tipo de actutudes entre o alumnado universitario?

A verdade é que por exemplo dende a experiencia da Oficina de Desenvolvemento Sostible

cando comezamos un proxecto comunitario que é a USC en Transición, tratamos de contactar

co alumnado que ten, non sei cantas, per ducias de asociacións, a maioría delas non dan

resposta, non sei se teñen algunha funcionalidade práctica, pero dende logo non están

mobilizando ao estudantado. Penso que nin dende o punto de vista político, nin social, o

alumnado -que se corresponde coas circunstancias da xuventude neste momento-

normalmente procúpase da súa vida concreta, do seu día a día. O cal non quere dicir que non

teña potencial, penso que ten moito potencial. Está na idade tamén, é dicir, a xente nova é

capaz de dar respostas entusiastas. Pero o momento que vivimos non favorece iso. É unha

época bastante materialista, onde non hai grandes ideais, onde non se fan grandes esforzos

por nada, moi preocupados pola nosa vidiña pequena e iso tamén se transmite. Hai potencial,

pero o momento social, o ambiente, tamén se transmite. Penso que está moi desmoblizado.

E notas diferenzas con anos atrás?

Noto diferenza sobre todo con cando eu era estudante, nos anos setenta. Había moita

capacidade de organización, de resposta, era un momento político moi diferente, vivíase todo

con maior intensidade, con maior emoción. Neste momento como que se dá todo por feito. Se

non é pola crise económica, polo demais, pois viviamos moi ben digamos, non tiñamos que

preocuparnos por nada, aparentemente. A xente efectivamente está desmobilizada e é unha

mágoa porque pola idade que teñen sería moi bo, mesmo para a súa formación estar

implicados e con responsabilidades en movementos, en asociacións.

Que alianzas se poderían establecer entre as ONGD e o profesorado universitario?

Cal serían os roles de cada un deles?

A verdade é que non o teño pensado con anterioridade. Interesante, si. Non sei se esa

colaboración se pensa a nivel de cada profesor en particular ou unha colaboración

institucional, alg xa acordado co goberno da Universidade. Imaxino que o máis dificultoso é

superar a inercia, o xeito normal de traballar e imaxinar eses novos campos de relación. O

que pasa coas colaboracións en termos de docencia é que xa está todo tan establecido, os

programas, os currículos, e non te podes saír daquilo porque xa están todas as horas cadradas

e entón te tes que ir a outros ámbitos formativos máis informais, que tamén son valorables, e

nese sentido cabe todo, porque ti podes organizar cursos ou programas de especialización.

Habería que ver cal podería ser o interese que mova ao profesorado para intervir. Haberá

algúns que se movan por conciencia social, outros porque sen máis lles pareza interesante, ou

sexa unha oportunidade de ter docencia diferente, por complementar a súa dedicación

docente. Penso que habería un colectivo importante de profesorado que se animaría.

Como docente, terías interese en traballar contidos sobre outros contextos e

realidades diferentes á galega como os que traballa ESF?

Iso depende das materias que teñas. Se eu penso nas cousas nas que eu estou implicada en

docencia, por exemplo, xeoloxía, pois seguramente non ten moito que ver con ESF, ao mellor

o podemos atopar, pero non é claro. Por exemplo eu sempre tiven materiais, dende fai

bastantes anos, relacionadas coa xestión de residuos; ao mellor aí si hai campo, porque son

xeitos tan diferentes de xestionar os residuos nun mundo desenvolvido, aínda que deficiente

nese ámbito, como pode ser España ou Galicia, con respecto ao que sucede en países en vías

de desenvolvemento, que seguramente ao confrontar esas realidades... Por exemplo,

imaxinemos entre todos, imos a analizar un estudo de caso, unha poboación de tales

características, en Honduras, como podemos xestionar residuos dunha forma axeitada ás súas

condicións socioeconómicas. Si que é factible e penso que interesante, incluso.

Que precisarías nese caso?

Pois penso que precisaría non estar agobiada polo programa oficial, seguramente. Precisaría

ter uns datos básicos, que me proporcionase información sobre a sociedade á que se pretende

servir neste caso e un pouco de valentía da miña parte para atreverme a sair das cousas que

xa están organizadas e enfrontar outro tipo de levar a cabo o programa da materia que sería

un estudo de caso para unha realidade social diferente á que nós coñecemos.

Pero non é moi afastado ao que sucede nos programas de Máster onde cada vez máis veñen

alumnos que veñen de Sudamérica. Cando eu viña acostumada a facer exposicións do tipo en

España e en EuropaK, xa me din e que eu son de Ecuador, eu son de Colombia, Paraguai. E xa

vas comprendendo toda a diversidade e que cousas que para ti son normais non son así

noutros sitios. En fin, xa te vas facendo unha idea de contemplar todas esas realidades

diferentes. E paréceme importante. Que ocorre moitas veces? Que as materiais teñen unhas

horas tan contadas que faise dificultoso abordar xeitos non tan expositivos, ou non tan

trillados de levala a cabo. Iso supón un reto para o profesor. Non se pode facer en todas as

materiais, pero seguro que hai algunha na que é totalmente factible.

Ao peche da entrevista, invítaselle á María Teresa a engadir, matizar ou preguntar

o que considere oportuno. Non dubida e rapidamente lanza varias preguntas:

“Como o vedes vos? Como vedes este proxecto de colaboración coa Universida e e

a onde queredes chegar?”. Explícanselle as orixes e motivacións desta idea de

transversalizar a a EpD na Universidade e de facelo comezando pola elaboración

dun estudo diagnóstico antes de lanzar ningunha iniciativa concreta.

Dende a súa experiencia, María Teresa insiste na importancia de que a formación que se lle

ofrece ao profesorado sexa regrada, recoñecida e polo programa de formación do persoal

universitario, para que se este se comprometa. E para o alumnado hoxe en día pode ser un

elemento máis para o seu currículo, porque a xente non sabe onde vai traballar. Entón todo o

que sexa formación, que dalgún xeito sexa recoñecido, aínda que non sexa con créditos

oficiais. O que si me parece que por mero voluntarismo, por mero idealismo, ao mellor non

está o momento para iso. Pode que algunha persoa, por mero idealismo non, pero ao mellor

pódeselle ir introducindo e logo xurde o interese espontáneo, altruísta.

O que igual é máis fácil é coas unidades que teñen algo que ver co que vós facedes, sexan

oficinas de voluntariado, de cooperación, organizar esa colaboración, introducir contidos,

organizar cursos conxuntamente. Porque xa teñen o hábito de facer cousas, entón en lugar de

organizalo con outros colectivos, con outras temáticas, pódense enfocar cara a cooperación

para ao desenvolvemento.

Nas investigacións, pódense introducir a través de premios. Aquí na USC hai por exemplo

dende fai anos un premio anual a investigacións que teñan que ver coa igualdade de xénero. É

como que ti pos o foco. Non van a ser grandes investigacións, as grandes liñas, pero como que

chamas a atención, atraes interesa para traballar niso. Igual que se fan premios ás

investigacións que teñen que ver coa igualdade de xénero, pódense facer para as que teñen

que ver coa cooperación para o desenvolvemento. É posible, aínda que non sexan de gran

cuantía, pero xa chamas a atención, xa soa.

Na investigación estás condicionado polas temáticas e as metodoloxías que van a ser ben

valoradas polos meus revisores. Entón non me interesa facer unha temática se non mo van

pagar, se non mo van financiar. Entón acabas traballando non temas que pensas que ce van

pagar. Iso xa sería unha cuestión máis gobernamental, ter liñas específicas de cooperación

internacional.

Unha última pregunta, o Plan de Desenvolvemento sostible da USC está enfocado

cara a sustentabilidade ambiental e tamén social?

Na práctica está enfocado sobre todo ao desenvolvemento dende o punto de vista ambiental.

Despois nós lle damos tamén un aspecto social. Nos últimos anos sobre todo, intentamos

moito salientar o sentimento de comunidade, a mestura entre os tres sectores (alumnado,

PAS e PDI), pero o foco fundamental do Plan de Desenvolvemento Sostible é ambiental; social

un pouco e económico case nada. É un eterno dilema ese. O desenvolvemento sostible ten

eses tres pés, pero o que está explicitado, explicado no Plan, é o ambiental, que vai un pouco

da man do social, pero os aspectos económicos non se teñen en conta dun xeito consciente,

polo menos.

Entrevista a Pablo Meira

Doutor en Ciencias da Educación Profesor titular de Educación Ambiental

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Eu aí distinguiría entre o que eu penso que ten, o que debería ter e o que ten realmente. Eu

penso que agora mesmo a Universidade está en crise, soa a tópico pero é certo porque a crise

fiscal está impactando moi directamente en todo o sistema de servizos públicos e a

Universidade forma parte, ou debería formar parte, dese sistema. Entón así a grosso modo

estase a falar dunha diminución de recursos de ao redor dun 30%. Pero eu creo que ademais

hai unha crise superposta que xa existía antes da crise fiscal e é unha crise sobre a función

social da Universidade e sobre como se valora esa función social. Agora mesmo a Universidade

está inmersa nunha carreira, que non sei moi ben a onde leva, e que está marcada por toda a

cultura da excelencia, do chamado emprendemento e do rendemento medidos en termos

puramente externos á propia Universidade e eu incluso diría externos á propia sociedade.

Neste contexto, todo o que implica vincular o traballo da Universidade pública a cuestións

que teñan que ver coa salvagarda dos bens comúns e do ben común, está sendo relegado

polos obxectivos que o propio sistema e, fundamentalmente, o mercado valora, que son

obxectivos ligados ao desenvolvemento de coñecementos que teñan unha rendibilidade

económica concreta e que se patentiza nas formas de avaliación deseñadas

fundamentalmente para medir ese tipo de rendementos: a cantidade de euros que se captan

en I+D+I, publicacións que se conseguen en revistas que o sistema académico valora como de

alto impacto, etc. E isto non sempre coincide coas necesidades da sociedade nin coas

posibilidades que tería a Universidade para responder a esas necesidades. E eu vexo que

agora mesmo estase a traballar máis para responder a eses indicadores de calidade na lóxica

dun “mercado académico”, que para responder ás necesidades da sociedade. Eu creo que

agora hai un divorcio grande entre o que a Universidade valora (ou o que se valora dende a

Universidade) e o que a sociedade necesita.

E como se vos impón esa visión ás persoas docentes?

Pois a través dos criterios de calidade que se empregan para valorar a carreira investigadora,

a carreira docente e a investigación que se desenvolva. Agora mesmo, non se valora nada que

non sexa un proxecto competitivo en termos de calquera convocatoria pública de I+D+I. Polo

tanto un pode participar no desenvolvemento dunha iniciativa concreta, por exemplo, cunha

ONGD, pero iso non ten ningún valor dentro do sistema de criterios de calidade académica. É

“gratis et amore”.

E a nivel persoal como docente, que vías estás empregando para intentar retomar

o que é a función social da Universidade?

Eu aí teño moi claro que o meu obxectivo como docente non é obter sexenios nin proxectos,

aínda que é un obxectivo que forma parte da miña vida, entre outras cousas porque as

persoas que colaboran comigo e as persoas que teñen becas nos proxectos que desenvolvemos

dependen de que consigamos recursos. Pero eu non traballo dende esa perspectiva e o que

fago é implicarme en proxectos que entendo que me satisfán a min, dende o punto de vista

da miña dedicación académica, do meu perfil de especialización que é fundamentalmente a

educación ambiental, e que teñen algunha función social. Eu fago moitos proxectos en

colaboración con ONG, concretamente no campo do medio ambiente, traballo con

universidades latinoamericanas que teñen proxectos que a min me interesan (non por

rendibilidade académica, senón polo que poden aportar a outras comunidades académicas ou

a outras sociedades). Pero é unha opción persoal. O que estimula e premia a academia, neste

momento, é outra cousa: son os rankings, os sexenios, os quinquenios... E eu o que valoro son

cousas totalmente distintas.

Dentro desas prácticas que valoras, que experiencias concretas destacarías?

Nós estamos a traballar, por exemplo, no deseño de materiais relacionados coa educación e a

comunicación do cambio climático. Estamos deseñando unha serie de unidades didácticas e

un material para traballar sobre todo con persoas adultas, para desvelar as conexións que hai

entre a vida cotiá e o cambio climático; para traballar aquelas dimensións do cambio

climático que non se coñecen. Estas unidades temáticas as publicamos grazas ao apoio

financeiro da Fundación Mapfre, e agora estamos tratando de adaptalas a outras sociedades.

Por exemplo, xa fixemos unha adaptación para Portugal en colaboración coa Axencia

Portuguesa do Ambiente, e agora estamos a ver se podemos facer o mesmo en Brasil. Non

sería traducir, senón adaptar. Son actividades que xiran en torno á descarbonización da vida

cotiá, entón é importante adaptar esas actividades a outros contextos sociais e culturais. E

tamén estamos estudando a posibilidade de adaptar ese mesmo banco de actividades á

realidade mexicana. Por outra banda tamén traballei moito coa Sociedade Galega de

Educación Ambiental no coñecemento e recoñecemento do ámbito profesional e social da

educación ambiental como ferramenta de cambio social. Fixemos un proxecto que iniciamos

no 2007 e rematamos no 2011 que é o Proxecto Fénix, que era un proxecto de diagnóstico e

reflexión sobre todos (ou case todos) os ámbitos da educación ambiental en Galicia. Pero este

foi un proxecto que se veu bastante afectado pola crise. A crise na educación ambiental ten

sido unha crise radical, pasamos de 100 a 0 en tres anos (en termos de Administracións

Públicas). E despois, eu tamén teño moi claro que non podemos renunciar ao uso dos recursos

públicos para estes fins. Agora hai un discurso moi estendido, que tamén se utiliza para a

Universidade, que é o discurso do “emprendemento”, que fai fincapé en que hai que captar

recursos económicos alleos aos da Administración. Eu négome a facer iso. Eu creo que os

recursos públicos deben verterse en cuestión públicas, de interese público e para o ben

común. Polo tanto eu creo que hai que reivindicar que os recursos públicos, sexan maiores ou

menores, se destinen a cuestións de interese público e ao servizo do ben común. E aquí a

miña teima é a de non deixarnos vencer pola idea de que non se poden utilizar os recursos

públicos para actividades de educación ambiental ou de educación para o desenvolvemento

(ED), pola idea de que teñen que vir de outras fontes. Porque ademais teño a certeza (pola

experiencia) de que a iniciativa privada, con ánimo de lucro, non vai a dar recursos para

determinadas accións de educación ambiental ou ED que sexan críticas co sistema. Entón hai

que mirar para o público, e o público son os recursos de todos, e se temos claro que a

sustentabilidade forma parte do ben común e que debemos aspirar a unha sociedade onde a

apropiación dos recursos sexa sustentable e equitativa, hai que empregar recursos públicos

para xerar procesos educativos, de enxeñería, económicos ou normativos, que beneficien a

eses obxectivos do ben común.

Cal é, dende o teu punto de vista, o compromiso do alumnado con todo isto?

Bueno, “o alumnado” é unha entelequia, é moi heteroxéneo e entón eu coñezo algunhas

fraccións do estudantado, non a todo o colectivo. A miña sensación é que temos un alumnado

cada vez máis pasivo e cada vez máis colonizado por esa idea individualista de que cada quen

se ten que buscar a saída na súa vida. E iso percíbese moito nos comportamentos académicos,

de competencia, literalmente. E por outro lado, temos un alumnado que penso que cada vez

está menos conectado e menos comprometido con cuestións de interese social: que participa

cada vez menos en accións de voluntariado, ou que participa cada vez máis en cuestións de

voluntariado dun xeito moi superficial; porque penso que tamén se está a banalizar moito o

que significa ser voluntario. Chámaselle voluntario a cousas que pode ser traballo voluntario

pero ás que lles falta, dende o meu punto de vista, o enfoque crítico e transformador sobre a

realidade. Igual é unha percepción xeracional, da miña propia experiencia biográfica, que

vexo ao alumnado cada vez máis pasivo e individualista. A un alumnado que, nun mundo cada

vez máis globalizado, está cada vez máis desconectado da trama de procesos nos que estamos

implicados sexamos conscientes ou non delo. De feito, o obxectivo que teño eu na miña

materia de Educación Ambiental é conectar. Conectar a cuestión socio-ambiental coa vida

cotiá, xa que se trata de algo no que estamos inmersos como vítimas e como responsables.

E nesa teima de incluír esa conexión coa realidade na túa materia, que papel

pensas que podemos ter as ONGD?

As ONGD son formas de reconexión. Eu sempre lles recomendo aos meus estudantes que se

impliquen en procesos sociais participativos como son as ONGD. E anímolles tamén a que

utilicen o voluntariado, non só como un medio para adquirir experiencia, xa que pode ser moi

útil para eles a nivel profesional; senón como forma de conectarse co mundo, cos problemas

que temos. Tamén como unha forma de non sentirse superados, porque un gran problema que

temos nós neste tipo de materias, como a Educación Ambiental, é que presentamos

problemáticas tan enormes, complexas e ameazantes, que as persoas acaban por sentirse

superadas e sobredeterminadas. Por exemplo: o cambio climático; como podo eu enfrontarme

a este problema? Pois un xeito de facelo é identificando unha serie de círculos concéntricos

onde un ten unha certa capacidade de acción, empezando pola vida cotiá. Non temos

capacidade para reducir a pegada ecolóxica do Estado español ou de Galicia, pero temos unha

grande capacidade de reducir a nosa pegada ecolóxica. E ás veces non nos damos conta dos

efectos agregados que xeran os problemas, porque son efectos agregados de múltiples

axentes operando cuxas accións individuais son ética e legalmente correctas, pero cuxo

efecto agregado acaba por xerar un problema. É o caso do cambio climático, porque ninguén

é “individualmente” responsable de desequilibrar o clima do planeta, pero o feito é que todos

somos corresponsables (uns máis que outros) de xerar ese problema debido ao efecto

agregado do noso estilo de vida. Nesa mesma liña de reflexión, tamén hai un efecto agregado

positivo que non percibimos, pero que acontece se moitas persoas introducen cambios

substanciais no seu estilo de vida.

Cal é o círculo concéntrico de actuación da Universidade?

As Universidades, como axentes de cambio, avanzaron moito en temas de ambientalización

universitaria nos anos 90. Pero xa no 2007 que é cando sobrevén a crise que o paraliza todo,

eu penso que xa estabamos paralizados. Explícome. En termos de ambientalización, que é o

campo que eu máis traballo, xa tocamos un teito de cristal. Nos anos 90 houbo uns evidentes

procesos de ambientalización nas Universidades galegas: en Santiago créase a Oficina de

Medio Ambiente, aparece o Plan de Desenvolvemento Sostible; na Coruña pasa un pouco o

mesmo, en Vigo tamén. Tiñamos que facer un traballo inmediato, de actuacións moi

urxentes. Por exemplo, se coñeces o tratamento de residuos que se facían nas facultades de

química ou enxeñería hai algo máis de dez anos pódeste asustar. Entón, déronse pasos moi

grandes porque había que cumprir normativas básicas: non se poden tratar residuos especiais

de calquera xeito; ten que haber un protocolo e ten que haber unha xestión responsable.

Neste tipo de cuestións avanzouse moi rápido. Pero en temas relacionados coa

ambientalización curricular e coa ambientalización da cultura universitaria (é dicir, dos

estilos de vida universitarios: mobilidade, consumo, consumo de enerxía) chegou un momento

no que tocamos un teito de cristal. E eu teño dous exemplos moi claros: o primeiro é que en

Santiago non se recolle un litro de pluviais, cando temos uns 300.000 metros cadrados de

teitos. O segundo ten que ver coa reciclaxe de papel: a primeira campaña de papel reciclado

na USC, na que participei eu porque estaba de bolseiro, fíxose a principios dos 90 do século

pasado e o obxectivo era cambiar o patrón de uso do papel (sobre todo o institucional),

cambiar o papel branco por papel reciclado. Meira colle uns papeis institucionais co

membrete da Universidade que están enriba da mesa do seu despacho. Que ves aquí?

Papel branco

Pois iso, e estamos no ano 2014, e aquela campaña remóntase á década dos 90. Como é que

unha Universidade (da que non podemos dicir que sexa unha comunidade cientificamente ou

ambientalmente analfabeta) ten un nivel de ambientalización tan escaso, incluso en cuestións

aparentemente doadas de resolver? E hai iniciativas para avanzar, nós, como grupo de

investigación SEPA, colaboramos no programa USC en Transición, por exemplo, pero non

deixan de ser iniciativas que teñen moito de simbólico e testemuñal. Por exemplo, aínda non

existe unha normativa na USC que defina normativamente como se ambientalizan os novos

edificios que se constrúan; cando se trata de algo fundamental. Como regulamos a nosa

pegada ecolóxica? Como nos convertemos en exemplo para a xente que estamos formando e

para a sociedade dende o punto de vista da sustentabilidade? Pois incluíndo criterios de

coherencia en todas as dimensións de traballo: currículo, investigación, xestión, extensión.

Realmente o facemos? Moi superficialmente. E estamos ademais estancados. Hai un teito de

cristal que eu penso que é de dous tipos. De inercia administrativa, da propia burocracia

universitaria, e tamén de inercia cultural. E agora, a ese teito de cristal hai que sumarlle a

crise, que pon o teito máis abaixo. Estamos máis centrados e sobrevivir que en afrontar estes

retos de fondo.

Falaches moito das dificultades que hai a nivel institucional para traballar por ese

compromiso da Universidade polo ben común, cales son as facilidades ou as vías

de escape que permite a institución universitaria?

Eu utilizo unha vía de escape que imaxino que utilizarán moitos docentes que é a liberdade

de cátedra. No meu currículo traballo fundamentalmente todo aquilo que teña que ver coa

xeración de alternativas, sexan dende o punto de vista individual, ao punto de vista máis

comunitario, que é o que máis me interesa porque o cambio, se o conseguimos, vai ter que

ser un cambio colectivo.

Combinando as posibilidades desa liberdade de cátedra co obxectivo de conexión

coa realidade das túas materias, que precisarías das ONGD (como por exemplo ESF

que traballa proxectos de desenvolvemento rural e dereito humano á auga) para

poder introducir a súa experiencia de traballo noutras realidades e contextos que

podan ser interesantes para traballar a educación ambiental?

Eu creo que hai dúas vías moi interesantes. En primeiro lugar xerar proxectos compartidos,

onde nós, a universidade, podamos poñer en valor os recursos que xeramos, ou o

coñecemento que xeramos, ou podamos axudar a xerar coñecemento a raíz desas

experiencias de axuda ao desenvolvemento ou educación para o desenvolvemento aquí

mesmo, sen saír de Galicia. E despois tamén integrando ás ONG no proceso formativo. Eu nas

miñas clases levo a moita xente de ONG, normalmente ambientalistas, pero tamén ligadas ao

desenvolvemento, que veñen a presentar experiencias e incluso a presentarse como

educadores sociais ou pedagogos que traballan nese ámbito e teñen o seu nicho profesional

nese ámbito, para que o estudantado visualice que no seu horizonte profesional non só hai

administracións ou empresas, senón que tamén hai outros axentes sociais que garanten unha

vida digna aos profesionais que traballan aí e que o seu traballo está orientado a outro tipo

de finalidades. Seguro que hai máis vías de colaboración, pero eu penso que estas dúas son

claves. Eu creo que é importante facer visible ao que se denomina o Terceiro Sector, que eu

creo que cada vez terá que ser máis importante precisamente para canalizar recursos

públicos e vertelos en proxectos de interese social e para o ben común. Un pouco na liña que

dicía antes sobre que non podemos depender do financiamento privado, porque está moi

influenciado polos intereses dos axentes que financian e si que debemos centrarnos na

captación de recursos públicos porque, ademais, é “o noso diñeiro”; non é o diñeiro da

Administración ou do partido que a goberna, son os cartos de todos e de todas. Eu empezo a

escoitar no entorno das ONGD “é que non queremos depender dos recursos da

Administración”; pero é que eses recursos son teus, son públicos. Eu creo que as ONG non

deben entrar nese xogo de “debes crear os teus propios recursos”. Penso que a autonomía

dunha ONG non se ve condicionada por usar recursos públicos, terá que ver en que condicións

os usa, e terá que facer transparente ao resto da sociedade como usa eses recursos públicos,

pero por que deixar de usar algo que é noso? Porque ademais debemos incidir en que as

Administracións Públicas empreguen eses recursos para traballar polo ben común. Non

comparto ese discurso sobre o emprendedurismo asociado ás ONG. Ademais, o financiamento

privado condiciona máis que o público. Porque o privado vai a mirar o ADN da organización, a

súa ideoloxía, e en función desa información colaborará ou non. A arbitrariedade é parte da

lóxica do capital privado. Pero a Administración Pública non pode facer iso. Sabemos que o

fai con demasiada frecuencia, pero non é legal e hai que denuncialo. E téñense certos

mecanismos de defensa. E hai que competir para ter o poder de empregar correctamente

eses recursos; de decidir a onde van eses recursos. Porque tampouco debemos ignorar que as

ONG son actores políticos, e a Universidade tamén.

Entrevista a Lucía Iglesias da Cunha

Profesora titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e

Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da USC.

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Xa hai moito tempo que as funcións recoñecidas na Universidade son fundamentalmente tres.

O que é a docencia, é dicir, contribuír á formación universitaria superior, cada Escola

Universitaria ou cada Facultade no seu campo. A investigación, na que os membros da

comunidade universitaria teñen máis ou menos proximidade a esa función; parte do

profesorado, polas condicións nas que foi contratado de antiguo, non estaba obrigado a

investigar ou non había esa conexión, había máis conexión coa formación, pero ultimamente

estase vendo que a Universidade ten que facer máis fincapé na investigación. En calquera

caso, a Universidade como institución, ten esa función. E despois, o que é a palabra

extensión, ou compromiso social ou divulgación, é dicir, estar en conexión coa sociedade,

revertir á sociedade parte do seu saber, conectar con asociacións, todo ese mundo de estar

compartindo cousas coa sociedade á que lle debe moito porque é a sociedade a que está

facendo que a Universidade funcione, sexa pública ou privada. Se é pública, porque a paga,

pero se é privada, tamén a sociedade contribúe. E máis particularmente no ámbito social, no

que eu estou, porque son os que nos fornecen os datos, contactos, ideas, posibilidades de

investigar.

En relación a esas funcións, como entendes a túa función como docente? Noutras

palabras: para que che paga a Universidade?

Digamos que hai como partes do contrato. Eu son titular da universidade, polo que teño unhas

condicións de traballo, un salario, pero teño unha certa marxe para interpretar esas funcións

de docencia, de investigación e de extensión universitaria. Esas funcións están aí, pero eu

podo interpretar ata que punto fago unha dedicación máis intensa nun dos campos, en dous

deles ou non tres, queda un pouco na miña man facelo. Hai unha normativa que regula canto

teño que facer como docente, pero ainda así hai moitas diferenzas entre ser docente nunha

facultade ou noutra, xa non só polo campo no que tes que dar formación, senón pola

cantidade de alumnos que tes ou pola consideración da facultade respecto a ti, que che dean

a opción de facer prácticas con grupos reducidos (hai prácticas que son con grupos de cinco e

nós temos grupos de corenta). A propia universidade non considera esa formación práctica de

igual maneira en distintos grupos, co cal, eu teño a función de formación, pero asociada a

como a universidade entende que a formación en ciencias da educación se debe propiciar. A

universidade entende de distinta maneira como debe ser a formación que se debe propiciar

nas humanidades, nas ciencias sociais e nas ciencias experimentais. Eu teño unha certa

posibilidade de interpretar esas funcións. No campo no que estou, como titular da

universidade, investigo, dou docencia e tamén participo na sociedade. Pero non todos os que

están no meu campo fan o mesmo, por iso digo que hai certo marxe para interpretar que é o

que se ten que facer en cada un deses campos. Eu comparto con moitas persoas da

universidade esa necesidade de incrementar o potencial da universidade coa conexión coa

comunidade, pero a universidade ese espazo non o ten regulado. Teno bastante regulado no

aspecto da formación, pero como dicía con diferenzas, pois por exemplo, a nós non nos

permiten baixar o número de alumnos. Logo a investigación non está regrada. Eu teño que ter

unha xornada de 37 horas e media semanais, pero poden ampliarse porque se estás dedicada

a investigar un tema, non contabilizamos as horas polo reloxo, senón polo produto que estás

facendo. O tempo é moi elástico, tanto que se vai por arriba. Non é elástico de estirarse e de

encollerse, senón de estirarse, estirarse, estirarse. Sa función de investigación está regulada

por factores externos á universidade, pois a Universidade non o regula, non te pide uns

determinados rendementos, pero si te devolve en termos de recoñecemento, dun

determinado estatus (de sexenios) e isto non o fai a túa propia universidade, senón unha

organización de universidades. A Universidade recibe fondos polas investigacións que é capaz

de acreditar e entón en función do que ti achegache a ese informe das investigacións que se

fixeron, te devolve uns euros; en Humanidades, poucos, nas Exerimentais, moito máis. Ese

espazo está regulado con mecanismos externos e se a ti te apetece estar nesa roda, estás e

senón, estás fóra.

No terceiro é o voluntariado máximo porque a universidade o di nos estatutos, insiste moito,

ten un vicerreitorado especificamente dedicado a iso, pero non ten un recoñecemento desa

labor. É máis, os recoñecementos que ten, van en contra desa labor. Se ti podes acreditar

que das charlas, que fas proxectos de cooperación ou que estás en asociacións profesionais,

non vale nada. É unha cousa que queres facer pola túa conta, ainda que o fas dende o teu

posicionamento de membro da comunidade universitaria. Enténdese que o tes que facer, mais

non hai ningunha recompensa máis que a nivel persoal. Entón o fas porque estás convencida,

pero non porque a universidade estea contemplando ese espazo como un espazo propio e un

espazo de recoñecemento axeitado. Entón a comunidade universitaria en termos xerais non

se move nese sentido. Móvese no cumprimento das obrigas docentes e dos parámetros das

investigacións.

E a nivel persoal como docente, que vías estás empregando para fomentar o que é

a función social da Universidade? Que experiencias concretas destacarías?

Eu non son parangón desa parte comprometida. Cando nos chaman, por exemplo dun ANPA ou

dun centro educativo, vou. Dun xeito máis sistemático participo na Sociedade Galega de

Educación Ambiental dende a súa creación, estiven na directiva, vou ás reunións, fixemos un

estudo diagnóstico sobre a situación da educación ambiental en Galicia que nos solicitou a

Xunta de Galicia. Aí si que había unha conexión directa entre os meus saberes postos a

disposición dunha sociedade profesional para investigar o campo e mobilizar ese proceso de

auto recoñecemento da situación, de cousas que se podían facer, de proxectos a futuro,...

Estabamos todos moi metidos nese proxecto, o proxecto “Fénix”. Tamén demandar que

funcionen os organismos públicos que están abertos para a participación. Eu como parte da

comunidade universitaria teño que estar aí e en caso de que haxa un encargo específico,

facelo cos saberes que podes encamiñar para que se faga.

O feito de estar participando nesa investigación con profesionais e coas comunidades, fai que

nas clases tamén fales dos datos, de como está a situación. Se das clase de eduación

ambiental é máis claro que entra como contido. Se das clase doutras materiais, pode ser un

comentario máis periférico para demostrar que hai participación social, que non estamos nun

mundo onde nada se move. Porque a tónica xeral é bastante descreída de que se estean a

facer cousas en política, ou en educación; parece que non se está facendo nada. Estanse

facendo moitas cousas, pero están inhibidas na súa difusión ou moi metidas neses círculos e

non saen a maiores difusións desas experiencias. Así o groso da poboación dí que non se está

facendo nada.

Na súa exposición sobre a función social da universidade identifica algún elemento

que se representa un obstáculo para o seu axeitado funcionamento como pode ser

a falta de recoñecemento da labor do profesorado neste ámbito. Ademais destes,

identifica outros obstáculos para traballar neste camiño dunha universidade

comprometida?

A universidade, aínda que digan que estamos na nosa illa, non é unha illa, senón que está moi

entretecida con outros sectores dentro da formación e dentro do que poda ser o campo

profesional das áreas nas que a universidade pode ter pé na formación. E polo tanto está

dentro da sociedade. Se a sociedade no seu conxunto ten un comportamento ou unha actitude

pouco cooperante, pouco colaborativa, pouco participativa, porque os sinais que envían do

que hai que facer, de como hai que ver o mundo, cales son as loitas polas que hai que

mobilizarse, están máis centradas no individuo, no individual, en conseguir cousas materiais

para sentirse ben e non incentivan que para sentirte ben tes que facer que exista un certo

benestar na túa comunidade, e vas ampliando círculos, no meu centro, no meu barrio, no

meu país, no planeta. Se non hai esa iniciativa social alimentada dende o social, a xente vaise

quedando coas mensaxes que lle van chegando. “Ti mira polo teu; fai a túa carreira; para

sentirte ben tes que chegar a esta meta”. Entón ti vas detrás desas metas que te ven

marcando, porque non son auto xeradas. Non é que tidigas que queres publicar na revista de

maior impacto científico; á maioría da xente ocorriríaselle que moito mellor sería publicar na

de maior impacto social e difusión, é dicir, quero que me lea todo o mundo, pero non sucede

isto. Hai xente á que non lle importa que o que está investigando non lle interese máis que a

catro ou cinco persoas con tal de que sexa nesa revista de alto impacto científico e non lle

importa que ninguén máis saiba do tema no que está porque ao mellor ten moi boa conexión

cos organismos que xestionan os orzamentos e lle dan recursos para financiar os seus

proxectos. Non lle importa se ese proxecto ten despois impacto na comunidade ou non. Eu

estou nun grupo no que temos esa idea de compromiso, pero aínda téndoo, como a carga

moral de ter que facelo, as condicións de traballo que nos impoñen e que temos que seguir,

temos que ir correndo, non nos permite devolver as investigacións á comunidade que estamos

estudando. Porque temos que recoller moita infromación transformándoa en informes

oficiais, pero non dá tempo, a sociedade no contempla que necesitas tempo e tamén

financiamento para que elabores informes para outros difusores, para que esa información

chegue a máis público, para que outras persoas capten esa idea e a discorran e a elaboren

doutra maneira. Ás veces non se sabe a onde imos, con toda esta aboráxine de corre, corre,

corre, téñenos un pouco mareados.

E dende o punto de vista positivo, identifica algún elemento facilitador?

Ás veces veñen dos lados máis insospeitados. Da Unión Europea ou de organismos supra

administrativos que dan indicacións; pode ser porque outros países teñen outro modo de facer

as cousas e queren que todo vaia máis coordinado, por iso interpoñen programas, formas de

facer, de intercambiar ideas, que resultan en proxectos interesantes de coperación

internacional ou de facilitar o intercambio de docentes ou investigadores e ves outras

realidades, problemas e enfoques. Paréceme que todo o que sexa facilitar a mobilidade

paréceme importante para que as universidades saian dos seus cascaróns respectivos e que se

faga unha idea de en que mundo vivimos. Se non se sae, non se coñece absolutamente nada.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Véxoo bastante desmovilizado para cousas que lle afectan directamente, para canto máis en

cousas que afectan a nivel comunitario. Xa non digo se imos ao campo internacional, veno

moi distante. Penso que houbo unha época na que circulaban discursos ideoloxicamente moi

marcados e as persoas identíficábanse con eses discursos e agora está todo como máis

borroso. Hai persoas que teñen ese discurso ideoloxicamente moi marcado pero o seu

comportamento non é coherente; outros que teñen ese comportamento, pero o seu discurso

vai por outro lado. Estamos nunha época de descrédito sobre a propia expresión en palabra e

vai máis a querer pola vía dos feitos. Ao querer manifestiacións prácticas pola vía dos feitos

para demostrar as ideas, se non te moves, non vas a ver esas ideas. Etamos nunha caixa

pechada ou un calexón sen saída. Queres unha manifestación pero non te moves para ir a

buscala. Entón pensas que non existe. Eu creo que están descreídos, desmobilizados, non por

unha decisión propia libremente tomada de que non lles interese a política, as ideoloxías, o

compromiso social, senón inducida desde sectores con poder; non unha soa man negra, senón

unha forma de entender a distribución de recursos e a captación de recursos e facer as cousas

como lles poda parecer a un determinado grupo de persoas máis ou menos numeroso, inducen

esa crenza de que eu libremente decido non participar. Entón ti estás conforme porque o

decidiche ti libremente, pero realmente tampouco te funciona porque quen toma as decicións

as toma en contra ds teus principios.

Ás veces hai repuntes na mobilización do alumnado porque coincide algunha persoa ou grupo

ou porque suceden determinadas cousas ao redor dunha lexislación e teñen ideas moi

creativas para mobilizarse. Outras veces, simplemente siguen a corda de folga por isto, folga

polo outro. Pero non os vexo na mobilización de base, non participan en asoiacións. Cando

preguntamos se participan en asociacións, de 80 hai dúas ou tres mans erguidas. Pode que

haxa algún máis, pero non por vergonza que non levanten a man, senón que están totalmente

inhibidos da participación social; ao mellor están nun clube cultural ou deportivo e non o

asocian como estar nunha asociación.

Que complementariedades e alianzas se poden fomentar entre as ONGD e as

Universidades?

Hai varias, porque a universidade precisa estar conectada co exterior. Dentro da súa función

de formación ten un apartado que son as prácticas en entidades; na medida en que esas

entidades que están facendo proxectos profesionais existan e teñan convenios coa

universidade, facilita moito esa labor de conectar os coñecementos. Por outro lado, para

investigar. As empresas e onde están os profesionais que conectan co campo formativo da

universidade en investigación, tamén se presentan puntos de conexión. E xa na labor de

extensión, eu non o entendo só como que a universidade vai e lle conta os seus saber

máximos, senón que deixa entrar, que a universidade se faga permeable ás persoas que están

fóra, sexan profesionais ou non; hai xente que ten coñecementos ou saberes ou experiencias

que non ten porque ser graduado ou licenciado, pode presentar os seus proxectos nas aulas; é

dicir, deixar entrar a vida profesional, a vida social nas aulas. Ou en actividades

complementarias que a universidade fai habitualmente. Cursos de verán, outro tipo de cursos

ou iniciativas como por exemplo a experiencia de “USC en transición” que se iniciou hai tres

anos dentro da oficina de desenvolvemento sostible e que permite que desde aí o alumnado

tamén entre en contacto con cooperativas, con asociacións, co mundo profesional, para facer

cousas con eles o para que veñan a facer cousas na universidade, nun espazo no que a

comunidade universitaria móvese pero no seu tempo persoal. É a universidade quen o

organiza, pero non o fai como formación regrada dos seus grados, nin como investigación

propia, senón un espazo no que a universidade ten o compromiso de organizar cousas e de

conectar esas persoas que forman parte da comunidade universitaria, sexan profesores ou

profesoras, sexa persoal de administración e servizos, que poden colaborar coa marcha da

universidade, coa súa identidade, co que á universidade lle interesa, nese espazo máis difuso

que pode ser a extención.

Eu véxolle moitas conexións, moitas posibilidades. Agora, seguremante hai atrancos

burocráticos, os tempos, a cerrazón de determinadas persoas a abrir as aulas, a dificultade

para ceder espazos físicos ou da docencia das materias, etc. O interesante, localizar á persoa

xusta no momento xusto. Se atopas á persoa que está dando a materia precisa, nun contexto

favorable, nunha facultade favorable, cun grupo de persoas favorecedor, tes moitas máis

posibilidades que sendo a mesma facultade, as mesmas circunstancias, a mesma formación,

non atopar persoas favorables a esa idea ou a ese proxecto. Non ten que ver coa titulación,

coa tipo de xerarquías e escolas da universidade, nin con se é Coruña, Vigo, Santiago ou

Valladolid; ten que ver coas persoas e a súa traxectoria persoal.

De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de

estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que

precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente

contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?

Este departamento de Teoría e Historia da Educación e Pedagoxía Social. Dentro dese campo

hai moitas cousas que teñen que ver co desenolvemento comunitario, polo tanto totalmente.

Todos os que estamos no grupo SEPA somos os que estamos á volta destes temas. En calquera

das nosas materias podería ter cabida, porque nos xa temos esa visión. Hai materias que

especificamente son de desenvolvemento comunitario ou de desenvolvemento comunitario

rural e urbano, e aí encaixaría. Eu o próximo ano vou a dar unha materia de pedagoxía social

na que tamén; só que habería que coordinarse non vaia ser que esteamos dando o mesmo en

distintas materias. Rita Gradaílle e eu impartimos un curso de xénero e educación social,

onde tamén podería ser, ainda que temos menos aulas, menos espao docente no máster como

para encaixar. O ano pasado estiven cunha materia de educación en contextos rurais para

maxisterio que está de man do profesor Antón Costa e convidamos a mestres en exercicio

para falar do rural, pero nos queriamos que tiveran unha idea maior do desenvolvemento

rural en Galiza, tiñan que ter máis puntos de vista que non só as escolas e creo que o

alumnado precisa alguén que lle traslade esa idea, porque nós somos do sistema, entón non é

creible ,ainda que o digamos. Eu vin que non fumos capaces de trasladar iso; eu vin que só as

persoas que xa tiñan un pé fóra e que participaban de asociacións, da actividade cultural, do

que sucedían na súa contorna, eran capaces de transmitir iso de que a escola é unha cousiña

máis, non é sobre a que rota todo o desenvolvemento rural, senón que ten que haber políticas

integrais. Creo que é interesante que alguen que estea traballando sobre o terreo, que non

sexa só teórico e que non estea traballando sobre o terreo educativo -porque seón se produce

esa lgzaón que é dende a educacióm dende onde se vai a solucionar todo- visitara as aulas de

masisterio e falara de desenolvemento rural.

Eu tamén imparto unha materia de contextos educativos que é moi flexible para introducir

temas, para variar de temática e eu en función do horario dispoñible ou das cousas que

suceden durante o curso, pois meto uns temas ou outros. Este ano quixen introducir o de

contextos rurais, pero non me deu tempo. Planificándoo e estruturándoo entra o contexto

rural como un referente e me vale o contexto rural galego e me vale o contexto rural doutras

comunidades. Para algunhas actividades que acemos como saber buscar información

relevante sobre competencias educativas ou sobre elementos que teñen que ver co contexto

emprego materiais que elabora InteRed sobre comunidades indíxenas precisamente para

chocar co descoñecido, pois aí están os elementos que como profesionais teñen que

identificar e despois facer informes e demáis. Ese shock venlles ben. É outra paisaxe, outros

rasgos físicos no aspecto, pero ao mellor a problemática ven sendo similar ou está máis

agravada; hai moitos prexuizos que limar, moitas barreiras para entender o seu papel. E non

ven todavía que esa vaia ser unha posibilidade. Hai dez anos eu veía máis impulsado, polo

menos dende dende a Xunta de Galicia, o apoio a proxectos de cooperación; había moito máis

discurso teórico e de presentación de experienias de cooperación para o desenvolvemento e

ultimamente o vexo como máis oculto, non parece que sexa un tema de primeira liña de

interese, parece que interesa máis ocultalo ou non abordalo, deixar que as cousas vaian pola

inercia que colleron, pero a inercia polo rozamento finalmente acaba freando e parando a

bóla. Entón estamos nunha bóla practicamente parada. Non sei como o ves ti, pero o vexo

bastante parado...

Eu percibo unha tendencia a silenciar a política de cooperación internacional polo

medo ao discurso de “pobres de aquí contra pobres de alí”.

No fondo non hai unha perspectiva moi lograda do que é a política social, de que significa que

un estado sexa un estado social, de que significa servicios sociais universais. Non chegamos a

consolidar iso, imaxino que o ser humano é egoísta por condición básica de intentar sobrevivir

e entón tes a tendencia a pensar que é unha contienda de ou ti ou eu, probablemente

errónea, porque se non hai colaboración está máis abocado ao fracaso, porque se estás en

contienda e pensas que a contienda é o que te resolve, é porque tes un grupo de apoio. Non

pola contienda en si, senón polos que están gobernando as bases, as bases desa contienda, as

regras do xogo. Senón, a competencia en sí o que daría é a morte, ou as feridas de todo o

mundo. Todo o mundo acabaría mal.

Cara ao final da conversa Lucía manifesta que lle gustaría facer algo en colaboración con ESF.

Especificamente expresa a súa boa disposición a presentarse a alguna convocatoria que

permita levar a cabo algún proxecto conxunto e máis en xeral a aprender da visión técnica da

asociación e de como esa visión ten ou non perspectiva social. Tamén nos suxire contar con

profesorado universitario que poida colaborar con nós para potenciar a análise da información

recollida para este estudo, sacándolle maior partido. De feito, ela anímase a facelo nas

cuestións de xénero.

Entrevista a Miguel Pardellas

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Son investigador en formación, tentando rematar a miña tese no doutorado de Educación

Ambiental. Ademais, participo como asesor no Proxecto de Hortas Urbanas da USC, no marco

do Programa USC en Transición.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

Nunha lectura estrita, non son docente... o meu papel na USC foi i é un tanto ambiguo, se

ben é certo que levo xa varios cursos desenvolvendo accións educativas diversas: docencia

puntual nalgunhas aulas sobre temas específicos (transición, decrecemento, educación

ambiental), sesións formativas a bolseiras/os e mesmo dinamización dalgunhas sesións

participativas en cursos de formación do profesorado. En todas estas sesións, o meu papel

como docente sempre tentou compaxinar unha mensaxe clara cunha dinámica participativa;

por unha parte, non se poden deixar escapar as ocasións en que un público -máis ou menos

cautivo, é certo... - está a túa disposición para escoitar un discurso distinto e, sen caer no

proselitismo, creo que cómpre aproveitar estes momentos para expoñer propostas que se

saian da norma; por outra parte, sempre entendín o papel do mestre de igual a igual, dando

opción aos participantes de achegar as súas ideas e desenvolver as súas propias teorías para

despois poder debatilas.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Desigual. Hai unha porcentaxe reducida do alumnado que ten interese e mesmo se implica

activamente nas aulas ou incluso en accións reivindicativas. Despois temos outra porción algo

maior que, sen moito entusiasmo, pode chegar tamén a interesarse e, se tes tempo e o

traballas, poden pasar ao colectivos de “implicados”. E finalmente temos a porcentaxe

restante, a máis elevada tristemente, que aínda que polo xeral respectuosa, non amosa

interese por nada do que expós...

Cómpre dicir que nos últimos anos hai un lixeiro aumento do alumnado máis comprometido,

pero moito menor do que cabería agardar na situación actual. Semella que a meirande parte

da comunidade estudantil está aínda nunha fase “autista” e, ate certo punto, infantil, como

non querendo ver que cando rematen a súa carreira vanse atopar cunha realidade moi dura

para a que non están preparados, nin organizados. Evidentemente, isto non é “culpa súa”...

Algo está facendo mal a universidade cando o seu alumnado vai a “remolque” da sociedade...

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Sempre entendín a miña labor profesional, na universidade ou en calquera outro ámbito,

como unha extensión da miña militancia ideolóxica; e no caso do meu papel puntual como

docente e investigador tento seguir a mesma lóxica.

Isto tradúcese nunha labor docente na que tento formular preguntas que precisen de

respostas colectivas, de forma que a base das aulas sexa mediante traballo grupal e

intercambio de experiencias. As propias dinámicas grupais proporcionan moitos elementos

para o debate.

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

A Universidade é coma un dinosaurio... Conta cunha estrutura xerárquica e pouco flexible,

con graves problemas de comunicación e de colaboración interna deficiente. Agora mesmo -

non sei se sempre- a universidade está demasiado preocupada polos seus problemas

(económicos, académicos) e pouco preocupada polos problemas da sociedade. Salvando

excepcións, non hai case investigación aplicada, entre outras cousas porque non hai

financiamento para este tipo de investigación...

Por outra parte, a situación actual da universidade está condicionada, como non podería ser

doutro xeiro pola situación dos servizos públicos, que dificulta aínda máis calquera cambio...

En calquera caso, isto non é escusa. Aínda en tempos de bonanza a universidade non estaba a

formar a persoas comprometidas e críticas, nin sequera preparadas para enfrontar os retos

que, como humanidade, temos por diante.

Iso si, coma sempre, hai excepcións moi loables. Profesores e profesoras que fan un excelente

traballo e están fondamente comprometidos coa transformación social.

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

A universidade non deixa de ser unha comunidade con xente hiperformada. O seu potencial é

moi grande e só con que a unha reducida parte desta comunidade se lle deixara desenvolver a

súa labor (o profesorado comprometido do que falabamos na anterior pregunta), xa sería

moito o avance.

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

Entendo que as ONGD teñen un papel fundamental, especialmente á hora de traballar

contidos que, pola rixidez do sistema, non se poden introducir tan facilmente no temario

oficial. Sempre considerei importante que, precisamente as asociacións e ONGD deran co seu

traballo pasos que o profesorado non pode dar: traballar temáticas conflitivas, desenvolver

dinámicas que provoquen mobilización, etc.

Agora ben, nesta necesaria alianza, alén dos contidos transformadores, habería que buscar

tamén prácticas transformadoras, e para min isto tradúcese fundamentalmente en dous

aspectos: superar o modelo “tradicional” das sesións formativas e apostar por dinámicas

participativas e prácticas que xoguen con elementos vivenciais; e buscar proxectos

colaborativos que se traduzan nun traballo continuado no tempo.

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de

soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre

outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na

súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Por suposto que me interesaría introducir contidos doutras realidades, se ben, quero insistir

na necesidade de traballar con estes contidos en formatos participativos e vivenciais. Coñecer

como se desenvolve un proxecto en Honduras pode ser moi ilustrativo, pero non deixa de ser

información que xera espectadores pasivos.

Desenvolvendo algún tipo de dinámica na que os participantes se “sintan”

protagonistas e teñan que tomar decisións que lles afecten, directa ou indirectamente,

conseguiríase un maior impacto da actividade.

ENQUISA A ALFONSO GUTIÉRREZ (UVIGO)

• Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Las funciones de la universidad están establecidas perfectamente en varios documentos (por

ejemplo: en la Ley Orgánica 6/2001, de 21 de dieimbre, de Universidades; en los Estutos de

la Universidad de Vigo; y en Hernández -1995-) , pero de forma resumida podríamos

concretarlas en: formar y educar al alumnado de cara a su profesionalización, y contribuir al

desarrollo mediante la creación y difución de investigación.

Hernández, P.C. (1995). Diseñar y enseñar. Teoría y técnicas de la programación y el

proyecto docente. Madrid: Narcea.

• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente?

Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

Formar y educar al alumnado

Crear y difundir la investigación

Realizar tareas de gestión

• E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

No lo tengo claro.

• No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade? Pode

compartirnos experiencias concretas?

- Proporcionar a la sociedad alumnado competente y capaz de desempeñar un empleo digno.

• Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

Poco interés para el profesorado.

Dificultad para incorporar contenidos específicos en tan amplia variablidad de materias del

sistema universitario

• E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

La libertad de cátedra

• Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as ONGD e

o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades (ONGD e centros

educativos) nese proceso?

En casos reales donde exista dicha complementariadad docente, consiedero que las ONGD

debe ser faciltadoras de las tareas del profesorado: ofreciendo materiales didácticos,

ofreciendose como institución donde desarrollar el practicum o trabajos de final de grado,

etc.

Pero todo ello, sólo en los casos donde realizarmente exista dicha complementariedad entre

las ONGD y las diferentes materias del sistema universidad. Considero que tratar de introducir

dichos aspectos "a calzador" puede ser contraproducente, produciéndose un efecto contrario

entre el alumnado.

• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de

soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre

outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na

súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Considero que no se puede incorporar ninguno de estos aspectos en mi materia.

ENQUISA A ANA Mª VELEIRO PÉREZ (UdC)

• Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Es la institución responsable de la formación cultural, científica y tecnológica posterior a la

etapa escolar. Esta formación ha de estar indisociablemente unida a la investigación puntera

en todos los ámbitos.

Si se trata de una universidad pública, como la UDC, ha de concebirse tam-bién como un

servicio público, a mi modo de ver, en dos sentidos. En primer lugar, ha de acoger y formar

hasta el final, sin exclusión, a todas las personas capacitadas intelectualmente para acceder a

este tipo de estudio. En segundo lugar, ha de revertir sus logros tanto de formación como de

investigación a la sociedad en general y a la comunidad social que la sostiene

económicamente en particular.

• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente?

Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

(Hasta el curso que recibí en el CUFIE de la UDC no me había planteado que entre los

atributos de mi función como docente estaba la educación para formar ciudadanos libres y

responsables, con todo lo que ello implica).

Mi función es formar al alumnado en mi ámbito científico. Esto supone los siguientes pasos.

En el primer año, el profesor ha de introducir al chico o chica en las disciplinas que van a ser

necesarias para el desempeño de su futura profesión, en los géneros discursivos propios de su

área y orientarle en el caso de detectar problemas en la organización de su trabajo personal.

Tras el primer curso, es el momento de suscitar en él el análisis crítico de las propuestas de la

especialidad. Finalmente, en los últimos años, el docente debe ayudar al estudiante a aplicar

todos los conocimientos recibidos a su futura profesión y, también, si ha lugar, debe

acompañarlo en los inicios de la investigación.

Creo que es relevante decir que he sido tutora desde hace varios años y que en esa faceta de

mi trabajo sí entiendo que mi función no solo se limita al acompañamiento académico del

alumno, sino también a su acompañamiento personal, siempre que el chico o chica lo

demande, claro.

• E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

En el pasado he observado que los jóvenes actuales son hedonistas, inmaduros; tienen una

visión muy superficial de la vida, de la sociedad y de sí mismos. (Por supuesto, todas las

generalizaciones son injustas, siempre hay excepciones). Por tanto, me parece que el

compromiso de mi alumnado, en general, era escaso, pero no tengo datos objetivos para

afirmarlo.

No obstante, en estos dos últimos cursos me parece que los chicos de 18 años están

cambiando, posiblemente porque estén viendo en sus familias y en su entorno más próximo

las consecuencias de la crisis. Así, observo que se esfuerzan más en su trabajo y comienzan a

preocuparse de temas distintos a su ocio, como la política. Imagino que esta concienciación

social se se acabará reflejando en un mayor compromiso.

• No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade? Pode

compartirnos experiencias concretas?

En primer lugar, me esfuerzo por hacer bien mi trabajo: me preocupo por explicar con

claridad, con orden, partiendo siempre de los conocimientos que los alumnos tienen; me

preocupo por determinar los contenidos más importantes del temario en función de su futura

formación –y no en función de mis gustos, intereses o ámbitos de investigación, como algún

docente hace--; me esfuerzo por acabar el temario; intento fomentar la participación de los

chicos; procuro ser amena con actividades distintas (pero solo las aplico en grupos pequeños);

dedico tiempo a programar la evaluación continua y a corregir; también me importa mucho

adecuar los instrumentos de evaluación a su nivel. En suma, de todo esto se deriva que cuido

la formación académica de mis alumnos. Lo entiendo como mi granito de area para que los

chicos sean buenos profesionales en el futuro (docentes, en mi caso).

En segundo lugar, también me preocupo de la faceta personal de todos los alumnos a los que

puedo acceder, sean o no tutorando míos. Les intento transmitir que me importan

individualmente, como personas. Para ello, trato de memorizar sus nombres (este curso tengo

más de doscientos y ya les he dicho que me resulta imposible, pero lo intento). También el

primer día de clase en los grupos pequeños hago siempre una actividad inicial de

conocimiento en la que les pido que elaboren un texto sobre ellos mismos, texto que luego

leemos en clase y cuyo contenido comentamos todos. Les dedico tiempo en tutorías a todos

mis alumnos, tanto en relación a su progreso académico como a aspectos personales que ellos

me quieran contar. Si alguno me ha contado algún problema de diverso tipo, le pregunto qué

tal va todo hasta que está solucionado. No obstante, estoy segura de que muchas de estas

cosas quedan fuera de la función de un docente de una universidad pública.

Por supuesto, también estoy muy al tanto de lo que les pasa a muchos de mis tutorandos. Si

tienen algún problema, no dudo en ponerme en contacto telefónico con ellos, como ya ha

sucedido más de una vez.

Además, soy responsable de la Atención a la Diversidad de mi centro y estoy pendiente de los

pocos alumnos discapacitados que tengo a mi cargo. Colaboro con la unidad del ADI de la

UDC, concretamente con una magnífica profesional que allí trabaja, Sonia Seijas, y ayudo a la

adaptación curricular de estos chicos y chicas.

• Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

En primer lugar, la mayoría de los docentes de una universidad pública desconoce que una de

sus competencias profesionales sea la formación de ciudadanos reflexivos y críticos a todos

los niveles. En segundo lugar, el problema es que, en el caso de saberlo, le cuesta ver cómo

llevarlo a la práctica en su especialidad y sin politizar su relación con el alumnado (aspecto

este que a mí me parece muy importante). En tercer lugar, en el caso de que el docente esté

concienciado, no tiene tiempo material para replantear su docencia e investigación. En

cuarto lugar, sabe que no se le valorará este esfuerzo, tal y como están establecidos los

criterios de evaluación del profesorado universitario.

• E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

Sin duda, la formación de los docentes en ese campo, tal y como está haciendo la UDC, y el

trabajo con otros docentes de su misma especialidad.

• Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as ONGD e

o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades (ONGD e centros

educativos) nese proceso?

Obviamente, ONGD y Universidades somos complementarios. Las ONGD tienen contacto

directo con los colectivos que precisan atención y, además, tienen un conocimiento

imprescindible de sus necesidades reales y concretas (expresadas por los propios

destinatarios). Son, por tanto, la necesaria correa de transmisión entre la necesidad que hay

que atender y nuestra “sociedad desarrollada”.

Por su parte, la Universidad tiene la investigación, la innovación y también el personal bien

formado para solucionar muchos de los problemas que las comunidades receptoras planteen.

Esta complementariedad se podría materializar con la elaboración de proyectos conjuntos

como, por ejemplo, un congreso sobre el tema, proyectos de investigación-acción, etc.

• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de

soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre

outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na

súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Tras el curso impartido por vosotros en el CUFIE, voy a incorporar textos de educación para el

desarrollo, en una asignatura en la que imparto un taller de escritura, para eso preciso

documentos sobre esta temática. Este curso también estoy dirigiendo un trabajo fin de grado

de enseñanza de español para inmigrantes, para lo cual tengo que ponerme en contacto con

una ONGD local.

ENQUISA A ELENA VILA (UVIGO)

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

La principal función es la formación de personal cualificado, con recursos para actualizarse y

adaptarse a las necesidades que la sociedad demande en su profesión. De manera secundaria,

como es otra etapa formativa debe contribuir a su crecimiento personal y social, a ser más

responsable y consecuente con sus actos/decisiones. A relacionarse con otros adultos, y

adaptarse a esas nuevas relaciones. A que analicen y tomen conciencia de su situación como

colectivo dentro de la sociedad.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

Tengo dos vertientes, soy docente y dentro de este apartado dotarles de conocimientos y

sobre todo recursos para poder desarrollar de la mejor manera posible su profesión, darles

una visión de como puede evolucionar a medio plazo. Animarles a conocer lo que hacen en

otros países. Respecto a la parte investigadora, pretendo que entiendan que una parte

importante de la actualización de conocimientos y fundamentación de los mismos se

encuentran en los textos científicos, y es a ellos a los que deben recurrir para ser rigurosos y

tener capacidad de análisis de la cantidad de informaciones con las que son bombardeados.

Mantengo una clara separación entre la investigación y la formación de los alumnos, creo que

no deben valorarla hasta el final de su carrera, y corresponde a un tercer ciclo esta línea de

trabajo.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

Creo que contadísimas excepciones su nivel de motivación es bajo, por lo que les lleva a

tener poco interés por aprender y centrarse principalmente en aprobar. No me siento

reflejada con ellos cuando yo fui estudiante.

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Considero a través de mis alumnos, estoy en constante formación para dotarles de múltiples

recursos, busco el mayor contacto con la realidad de su futuro profesional, hablo con ellos,

pregunto por inquietudes, e intento abordar situaciones que sean próximas a sus realidades.

Desde la investigación considero que hago aportaciones pero en apartados muy concretos de

las investigaciones.

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

Creo que fallan los valores morales y éticos de todos, y sobre todo la educación entendida en

el mayor de sus conceptos. La universidad estará comprometida si los que la integran están

comprometidos, es una institución formada por personas (somos su mayor activo intangible).

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores? Los vicerrectorados y las

actividades y políticas que ellos ejerzan. En su mano están las decisiones estratégicas.

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

No he pensado en ello, así que en primer lugar hacerse más presentes en las facultades,

hablar con representantes de alumnos, para darse a conocer, y con los docentes con cursos

como el realizado, proponer colaboraciones en pequeños proyetos de la zona donde esté la

universidad.

Proponer campañas de ideas para proyectos a las facultades, y cursos de extensión

universitaria.

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas

de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,

entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses

proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Creo que la titulación es determinante para poder incorporar otros contenidos.

A mi me encantaría poder incluir proyectos con un marcado aspecto social, pero creo que

para ello tendría que valorar posibilidades con la ONG, pues así no dispongo de muchas ideas

o sobre todo formación.

Espero poder avanzar en estos aspectos manteniendo contacto con vosotros. Saludos y

gracias.

ENQUISA A JOSE ANTA (UDC)

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

Centro de generación y difusión del conocimiento, formación de técnicos con capacidad

crítica y con una base científica y tecnológica (en mi ámbito)

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

Para que forme a los alumnos en una serie de competencias técnicas, científicas y sociales

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

El compromiso en promedio diría que es medio - bajo, especialmente en los grados en los que

imparto clase. Una parte importante del alumnado (40%-50%) intenta aprobar con la mayor

eficiencia posible, sin intereresarse especialmente por los contenidos de las materias. Sin

embargo, en la docencia de master, el porcentaje de gente interesada en la docencia es

mayor (70%-80%)

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

A través de la formación técnica, científica y en valores (especialmente el pensamiento

crítico) de los alumnos

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

- No hay medios para fomentar el compromiso de los alumnos.

- A los docente no se le valora el trabajo necesario para conseguir comprometer a los

alumnos. A los alumnos no se le valorara el comprometerse

- No hay estrategias o servicios que faciliten que la universidad se comprometa más con la

sociedad. Por ejemplo, en algunos proyectos en los que se hace mucha transferencia

tecnológica (p.ej. a través de la redacción de normas o manuales de diseño de

infraestructuras que permitan mejoras ambientales / sociales / etc), no se hace un esfuerzo

de publicitarlo en los medios / hacerlo llegar a la sociedad.

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

El estar en un centro de formación de alumnos te permite llegar a ellos rápidamente. Estar en

posesión de conocimientos científicos y tecnológicos también se puede considerar un

elemento facilitador para poder trabajar en una universidad más comprometida

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

Fundamentalmente las ONGD tienen una visión más transversal e integral de muchos

problemas y carecen de suficientes conocimientos técnicos (no todas) que sí dispone el

profesorado universitario.

Buscar sinergías y preparar unidades didácticas y estudios de caso que se puedan exponer en

las clases (formación reglada) y desarrollar cursos y seminarios de formación no reglada para

complementar la visión "obligatoria" que se ve en las clases.

• Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas de

soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero, entre

outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses proxectos na

súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Para incorporar contenidos en mis asignaturas de cooperación necesitaría dos cosas:

que ESF ofreciese ejemplos de qué material podría dar en algún seminario

que ESF da una imagen de confianza y seriedad

ENQUISA A PLACIDO LIZANCOS

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

En principio a Universidade antóllasenos como o ámbito ideal para contribuír ao

desenvolvemento da humanidade na perspectiva do ben común. Infelizmente a universidade

que coñecemos veu derivando basicamente cara á atención dos asuntos económicos da

sociedade. Nomeadamente á reprodución infinita do capital, mesmo sen discriminar se este

se concentra nunha poucas (e suxas) mans.

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

O docente é un elemento clave no procesos de transmisión de coñecementos e actitudes.

Nesta orde de cousas mostrar outras realidades e adestrar aos estudantes no coñecemento

crítico e analítico do mundo é esencial. Non entendo ningunha outra postura profesional do

docente.

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

O alumnado debe ser axeitadamente estimulado. A miña experiencia persoal indícame que en

entornas educativas formais o estudante mostrase pasivo en tanto en entornas académicas

centrados no non formal a actividade é explosiva.

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

Elixo como argumento de curso casos de estudio onde a compoñente social é predominante.

Así por exemplo, durante o presente cuadrimestre estamos a traballar no estudo da Torre de

David, o coñecido caso da torre de oficinas okupa por poboadores da favela de Caracas.

Nese caso de estudo xira toda a docencia.

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

Eu non vexo ningún atranco. Sempre encontro bibliografía axeitada, información abundante.

O principal atranco estriba en ser capaz de estimular aos estudantes no tema no que están a

traballar, como con calquera outro. Nos temas sociais debese procurar influír nos estudantes

ideoloxicamente.

Hai que favorecer a indución e aí, parar. Do contrario podemos ser contrapoducentes.

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

A actualidade dos asuntos tratados e mesmo que os temas tratados formen parte da axenda

vital dos estudantes ou da súa contorna familiar ou social.

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

Eu traballo en alianza co ONGD Arquitectos sen Fronteiras. OS puntos de vista son moi

diferentes, aínda que se complementan. Eles teñen unha visión dirixida a obxectivo en tanto

eu como profesor teño como obxectivo a formación e o pensamento crítico.

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas

de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,

entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses

proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

Eu teño realizado estancias en terreo traballando en proxectos reais. Vivín oito anos nun país

do terceiro mundo. A miña tese de doutoramento tivo por obxectivo o estudo de arquitectura

informais.

En xeral, todas estas compoñentes configuraron en min unha mentalidade aberta e

predisposta a comprender realidades diferentes á formal.

ENQUISA A RAÚL VILLA (UDC)

Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?

INCULCAR PRINCIPALMENTE CONOCIMIENTOS A LOS ALUMNOS

En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como

docente? Ou dun xeito máis directo, para que lle pagan?

PRINCIPALMENTE PARA INCULCAR CONOCIMIENTOS

E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?

EN LOS CURSOS SUPERIORES ES BUENO EL GRADO DE COMPROMISO

No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?

Pode compartirnos experiencias concretas?

PUES DIFICIL. INTENTO INCULCAR QUE SEAN CONSCIENTES DE LA OPORTUNIDAD QUE TIENEN

Cales identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha

universidade comprometida?

LA PASIVIDAD DE PROFESORES Y ALUMNOS. LA GENTE SE CENTRA EN EL CONOCIMIENTO

E pola contra, cales identifica como elementos facilitadores?

LAS NUEVAS TENDENCIAS DE LA SOCIEDAD

Que complementariedades e alianzas considera que se poden fomentar entre as

ONGD e o profesorado universitario? Cal debería ser o papel de ambas entidades

(ONGD e centros educativos) nese proceso?

TIENE QUE EXISTIR CONTACTO MUY DIRECTO, COMO EL DEL CURSO AL QUE ASISTÍ. PERO

DEBERÍA SER OBLIGATORIO PARA TODOS

Que precisaría para incorporar na súa actividade docente contidos sobre outros

contextos e realidades diferentes á galega? [Por exemplo: ESF traballa os temas

de soberanía alimentaria, dereito humano á auga, desenvolvemento local, auga e

saneamento, impulso de procesos participativos, redución da fenda de xénero,

entre outros, no Sur de Honduras. Sería posible introducir algún aspecto deses

proxectos na súa materia? Estaría disposto ou disposta?]

NO VEO FORMA DE INTRODUCIR ESOS TEMAS EN MIS MATERIAS TÉCNICAS DE INGENIERÍA NAVAL