Espainia 1902-1939

1898ko krisia, Alfontso XIII.aren erregealdia, Primo de Riveraren diktadura

II. Errepublika (Konstituzioa eta erreformak)CEDA eta Fronte Popularra hauteskundeetan

Gerra Zibila (piztea, bizitzea, Euskadin)

1898ko krisia:

• 1895ean Kuban beste independentzia-mugimendu bat piztu zen.

• Espainiak azken koloniak galdu zituen; honi 1898ko hondamendia esaten zaio.

• Erregenerazionismoa: Joaquín Costaren mugimendua.

Alfontso XIII.aren erregealdia:

• 1902an Alfontso XIII tronua eskuratu zuen. 1876ko Konstituzioari eta turnismoari ekin. Maurak Cánovas eta Canalejasek Sagasta ordeztu zuten.

• Maurak: jauntxokeria desagerrerazi nahi baina porrot.

• Canalejas: deszentralizazio-politika egin zuen baina, giltzarrapoaren legea eztabaidatuena.

• Bozkaketak:– Kataluniako eta Euskal burgesiak EAJ eta

Kataluniako Lligari.– Erdiko klaseek eta langileek PSOE eta

errepublikanoei.– UGT eta CNT sindikatuak indar handia hartu zuten.

• 1909an Aste Tragikoa Bartzelonan, 1917ko krisia eta 1919-1923 gizarte-indarkeria.

• Kontzentrazio-gobernuak: 43 gobernu-aldaketak izan zituzten.

Primo de Riveraren diktadura:

• Marokoko Gerran Annualgo porrota (1921). • 1923an Primo de Rivera jeneralak estatu-kolpe

bat eman zuen (erregearen baimenaz). Konstituzioa eten, Gorteak desegin, alderdi politikoak eta sindikatuak debekatu eta Marokoko gerrarekin amaitu.

• 1920ko hamarkadan ekonomia-oparotasuna. Baina 1927tik aurrera, intelektualak eta langileak Primo de Rivera kritikatu zuten.

• Erregea babesteari utzi zion eta Primo de Rivera 1930an dimititu egin zuen.

• Ere, langileak eta ikasleak kritikatzen zuten Alfontso XIII.aren erregealdiari.

• Errepublikanoak, sozialistak, katalanistak eta monarkikoak Donostiako Ituna sinatu zuten 1930an hauteskundeetara elkarrekin aurkezteko eta errepublika ezartzeko.

II. Errepublika (1931-1933):

• Hauteskundeetan Donostiako Ituna irabazten du eta 1931ko apirilaren 14an II. Errepublika sortzen da. Alcalá Zamora presidentea zen.

• 1931ko Konstituzioa sortu zuten. Ezaugarriak:– Gizabanakoen eskubidea (dibortziatzeko).– Sufragio unibertsala.– Estatu ez-konfesionala (erlijio asko Espainian).– Lurralde-antolamendu deszentralizatua.– Gizarte-ongizatea (irakaskuntza publikoa).

• Alcalá Zamora Errepublikaren presidentea eta Manuel Azaña gobernuaren presidentea.

• Azaña erreforma berriak egin (1931-1933).– Nekazaritza-erreformak, militarrak, lan-erreformak

eta hezkuntza-erreformak.– Kataluniari autonomia (Generalitat)– Ezkontza zibila eta dibortzioa arautu ziren.

• Baina eliza, armada, anarkistak eta sindikatuak ez zuten nahi erreforma horiek.

• 1932ko abuztuan estatu-kolpe ahalegina egin zuen Sanjurjo jeneralak, baina porrot egin zuen. Anarkistek finkak okupatu zituzten ere.

• 1933ko urtarrilean nekazari-matxinada bat gertatu zen Casas Viejas (Cádizen).

• 1933ko irailean Gil Robles sortutako eskuineko alderdi katoliko berri bat, CEDA (Confederación Española de Derechas Autónomas), joan zen 1933ko hauteskundeetara.

CEDA 1933ko hauteskundeetan:

• 1933tik 1936ra Lerrouxen Alderdi Erradikala irabazi zituen hauteskundeak. Alderdi honek CEDAren laguntza izaten zuen.

• Baina, ezkerrekoek boterea hartu zuten ez-demokratikoki: Urriko Iraultza (non Asturiasen eta Katalunian arrakasta handia izan zuen).

Fronte Popularra 1936ko hauteskundeetan:

• 1936ko hauteskundeetan Fronte Popularra (ezkerra) eta Calvo Sotelo eta Jose Antonio Primo de Rivera (eskuina) joan ziren.

• Irabazleak Fronte Popularra izan zen.• Kalean amorrua gertatu zen (Mola jeneralak

Errepublikaren kontrako konspirazioak egin zituen).• 1936ko uztailaren 12an eskuineko pistolariek

Castillo tenientea (eskerrekoa) hil zuten. Uztailaren 13an eskerrekoak Calvo Sotelo (eskuinekoa) hil zuten. Horrela Gerra Zibila hasi zen.

Gerra Zibila piztea:

• Nazionaletan Franco zen burua. Galizia, Cádiz, Cáceres, Kanariar Uharteak, Balear Uharteak (Menorca izan ezik), etab. Italia eta Alemania lagundu zioten Francori.

• Errepublikanoak: Katalunia, Aragoi, Levante, Madril, Espainiako Iparraldea, Badajoz, Menorca, Andaluzia (Cádiz izan ezik), etab. SESB lagundu zioten. Einstein, Hemingway errepublikarrak ziren.

Gerra Zibila bizitzea:

• Elikagai-errazionamendua, errepresaliak (paseoak), eta abar egiten zituzten.

• Errepublikanoek eta nazionalak pertsegituak izan ziren.

• Hobi komunak garrantzia handia izan zuten; non fusilatuak gauean ehortzen zituzten identifikaziorik gabe (gaur egun gorpuak ateratzen dituzte).

• Jende askok errefuxiatuak izan ziren.• Gerra-haurrak Espainiatik atera ziren

Frantziara, SESBra, Mexikora, Belgikara, Britania Handira.

Gerra Zibila Euskadin:

• Eusko Jaurlaritza sortu zen eta Jose Antonio Agirre lehendakari gisa izendatu zuten.

• Nazionalak iparraldeko frontera ailegatu zuten eta Donostia eta Gipuzkoa konkistatu zuten.

• 1937ko apirilean Gernikako bonbardaketa gertatu zen, hainbat hildako egon zirenak.

• 1937ko ekainiaren 19an Burdinazko Gerrikoa zeharkatu zuten; eta Gudariak (soldaduak) Santoñara joan behar ziren baina bertan italiarrak egoten ziren itxaroten.