Bertsolaritza

●● Larogei urte gainean ditut...

●● Aita izena kanta beharrak...

●● Batetikan korroska...

●● Andrea ez dut nik hartu...

●● Nere betiko pentsamentua...

●● ...

Atal honetan bertsoak izango ditugu langai. Baina, zer dakizu bertsolaritzaz?Hona hausnarketarako zenbait galdera:

• Entzun al dituzu inoiz bertsolariak zuzenean kantatzen? Azal ezazu zeure esperientzia.

• Ba al dakizu bertsoak kantatzeko doinuren bat?• Gogoratzen al duzu gaurko bertsolariren baten izena? Eta lehengo bertsola-

riren baten izena?

AHOZKO POESIA

58

❍ Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Txirrita, Amuritza

❍ Bat-batekotasunaren teknika . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Egaña, Peñagarikano, Xalbador

❍ Bertsoaren formazko ezaugarriak . . . . . . . . . . . . 64

- Neurria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Bilintx, Gorrotxategi, Iparragirre,Peñagarikano, Enbeita, Garmendia

- Errima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

- Doinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Gabriel Aresti

- Etena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Lazkao Txiki

Ikasitakoa bilduz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

❍ Zenbait bertso edo estrofa mota . . . . . . . . . . . . . . 69Enbeita, Lopategi, Amuritza, Basarri

Ariketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Mugartegi, Urdangarin, Euzkitze, Mendizabal,Sorozabal, Garmendia, Amuritza

❍ Bertsolarientzako probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- Ofizioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Euzkitze, Egaña

- Puntua emanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Enbeita, Iraola

- Lau oinak emanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Amuritza, Gorrotxategi

- Gaia emanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Euzkitze

- Azken oina emanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Euzkitze

❍ Bertso jarriak edo bertsopaperak . . . . . . . . . . . . . 77

- Lehen multzoa: Izuela, Iztueta, Etxahun, Bilintx, Xenpelar

- Bigarren multzoa: Iparragirre, Orbegozo,Txirrita, Xalbador, Amuritza

❍ Bertso saioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

❍ Bertsolaritza historian zehar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

59

AHOZKO POESIA

Larogei urte gainean ditut

nago hanketako minez

Donostiara etorria naiz

herren handia eginez;

bi bastoirekin txit larri nabil

pausoak eman ezinez,

euskera ia ahaztu zait eta

erderarikan jakin ez;

maisu batekin eskolan laister

hasi behar det latinez.

Agian entzuna edo irakurria duzu Txirrita bertsolariaren izena. Jadanik ez da bizi, baina bertso famatuugari utzi du bazterretan. Hona hemen horietako bat; kontuan izan bertsoaren amaiera aldean Txirritak hanbertan zegoen apaiz bat keinuka seinalatzen jardun zuela.

Errepara dezagun bertsoaren alderdi batzuetan. Azter itzazu beheko galdera-erantzunak eta bila ezazu ihar-despen zuzena.

1. Norentzat ari da bertsolaria?

A ❍ Bakarka, bere barrurako.B ❍ Jendaurrean dago eta zenbait pertsonari zeozer komunikatzen dio; jendeak erreakzionatu eta

barrez, txaloz edo beste edozelan adierazten du bere inpresioa edo iritzia.C ❍ Jendea badago, egon, baina inork ez du txintik esaten: entzun eta isilik gelditu besterik ez dute

egiten.

D ❍ Ariketa hutsa eta hotza da. Teknika erakustaldi bat.

2. Zeuk ere kanta ezazu bertsoa; ondoren, zer erlazio aurkitu duzu silaben eta noten artean?

A ❍ Notak luzatu egin daitezke barnean silaba bat baino gehiago sartzeko.B ❍ Nota bakoitzeko silaba bat dago beti.C ❍ Silabak luzatu egin daitezke nota gehiago hartzeko.

3. Errima dela eta:

A ❍ Errimadun lau hitz ditu. C ❍ Bost hitzek errimatzen dute, lerro bikoitietakoek.B ❍ Lerro bakoitiek errimatzen dute.

4. Neurria dela eta, lerroak bikoteka doaz, honelako kadentzia osatuz:

A ❍ 7/6, 7/6 ... C ❍ 10/10, 10/10 ...B ❍ 10/8, 10/8 ... D ❍ 8/8, 8/8 ...

5. Bertsoaren mezua eta egoera edo testuingurua ikusita, zein da atalik garrantzitsuena edo mamitsuena?

A ❍ Hasiera: lehen lerro biak. C ❍ Dena da berdina; ez du gorabeherarik.B ❍ Erdialdea. D ❍ Amaiera: azken lerro biak.

Jose Manuel Lujanbio, TxirritaHernani, 1860 - Altza, 1936

AHOZKO POESIA

60

Horrelako ezaugarri metrikoak dituen bertso motari hamarreko handia esaten zaio, alegia, hamarlerroko bertsoa, puntuak 10/8 silaba kopuruekin hornitua.

Txirrita umorea eta gatza gainezka zituen bertsolaria zen. Hala ere, bertso guztiak ez dira barre eragi-teko; askotariko sentimenduak azaltzeko adierazpide dira bertsoak, eta sentipen horiek tristeak edo mingo -tsak badira, bertsoak ere halaxe isladatuko ditu. Begira hurrengoari:

Aita izena kanta beharrakjarri dit bihotza bero,

aukera eder hau izango zenikez nuen hemen espero.

Preso nengoen Zamoran etahan gelditu ia ero,

joan nintzen eta bertan nengolaaita hil zitzaidan gero

nahiago nuke edozer baino hemen bizirik balego.

❁

❁ ❁

❁

Osa ezazu goikoaren definizioa, berba egokiak eta zehatzak txertatuz:

............ bat da; hamar .......................... ditu; bost ........................... eta bost .......................... .

1. puntua1 .......................................................................

2 ..................................................

3 .......................................................................

4 ..................................................

5 .......................................................................

6 ..................................................

7 .......................................................................

8 ..................................................

9 .......................................................................

10 ..................................................

OINA

•• Osa ezazu orain bertsoaren eskema metrikoa. Kontuan izan bertsoa —euskaraz behintzat— unitate osoadela; bestela esanda ahapaldia edo estrofa da. Bertsoak hainbat lerro izan ditzake. Errimadun hitzakoinak de i tzen dira eta oin batetik bestera doan zatia puntua da.

...........

...........

...........

...........

Bertso eder hau Amuritza bertsola-riak kantatu zuen “aitari” bat-batean hiruber tso kantatzeko eskatu ziotenean,1980ko bertsolari txapelketako finalean.

... ............

... ............

... ............

... ............

Bertso

Xabier AmuritzaZornotza, 1941

minez

eginez

ezinez

jakin ez

latinez

✎ Lehentxoago beste bertsoarekin egindako azterketaren haritik, erantzun hurrengo galderei.

A Zelan imajinatzen dituzu bertsolaria eta honen ingurukoak bertso hau kantatzen zuen bitartean eta kantatu ostean?

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

B Kanta ezazu astiro-astiro Amuritzaren bertsoa eta aztertu nota bakoitzean zenbat silaba sartzen den.

.............................................................................................................................................

C Errima non eta nolakoa du?

.............................................................................................................................................

D Neurria: zein da errepikatzen den lerro bikotearen (puntuaren) silaba kopurua?

.............................................................................................................................................

E Jar ezazu bertsoaren eskema metrikoa terminologia egokia erabiliz:

F Zein da bertso mota honen izena? Eman itzazu buruz bere ezaugarri metrikoak.

.............................................................................................................................................

g) Zeu bazeunde bat-bateko bertso hori zuzenean entzuten, zein puntuk eragingo lizuke emozio edo zirrara gehien? Aipatu arrazoi bat baino gehiago.

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.....................................

..................................... .....

.....................................

..................................... .....

.....................................

..................................... .....

.....................................

..................................... .....

.....................................

..................................... .....

1. lerroa 10

AHOZKO POESIA

61

AHOZKO POESIA

62

Bertsoa jolasa ere bada, edo izan daiteke. Hurrengo bertsoak horien adibide garbia dira: bi bertsolari,Egaña eta Peñagarikano, bata amona eta bestea gauez parrandatik datorren iloba dira. Egoera bitxia da:gizona okerreko logelara sartu da, amamarenera, emaztearen ondora datorrela pentsaturik.

➧

➧

Batetikan korroska,bestetik herrena,ohia okupatu du:hori da txarrena.

Ez da pinta kabalahonek dakarrena:

kantzontzilorik gabeohian barrena.

Pixkat gutxio edanezazu hurrena.

❁

❁ ❁

❁ Gau parranda jo ta kehor dabil gizona,lehen pasiloa jo ta gero komona.

Uste nuen hau zelanik nere moñoña,

laztantzen hasi naiz taez dago hain ona.

Mozkorra nator etabarkatu amona.

❁

❁ ❁

❁

Egaña (“amona”) Peñagarikano (“senarra”)

Andrea ez dut nik hartugeroko menturan,

neguaz pentsa gabemaitatu dut udan.

Bainan oraintxe jartzenari naiz ni dudan:gero ta maiteago

zergatik zaitudan.

❁

❁ ❁

❁

Zelan asma dezake bertsolariak hala-ko bertso piperdun sail luzea bat-batean,aurrez prestatu gabe?

Lehenengo eta behin, ber tsolariak zeresana eduki behar du, etorria, eduki edomezua sor tzeko irudimena. Baina hori ezda nahiko, mezu hori ber tsoaren ku -txan, esparru itxian sartu behar du eta; ale-gia, forma eman behar dio, bertsoak behardituen neurrian, erriman eta doinuan txerta-tuz.

Izan ere, bat-batean aritzen dira ber -tsolariak. Baina badute teknika bat, ekine-an-ekinean eskuratzen dutena. Hona hementeknika edo prozesu horren oinarria: bertso-lariak, behin mezua eta gaiari emango diontratamendua prestatu ostean, bertsoa nolaamaitu behar duen asma tzen du, azkenpuntua hain zuzen ere.

Adibidez, Xalbador bertsolari handiazenak honela kantatu zuen “Zergatik maiteduzu zahartu den zure emaztea?” gaia ego-kitu zi tzaion batean.

Behin mezua sortuz gero, neurria etadoinua aukeratuko zituen, eta ondoren ber -tsoa egiten hasi. Nondik baina? Bada,amaieratik hain zuzen ere, hau da, azkenpuntutik:

gero ta maiteago

zergatik zaitudan

Ez zuen, hala ere, bertsoa hortik kan-tatzen hasi; aitzitik, puntu hori gorde eginzuen gogoan, oroimenean, eta puntu horrekzuen oinari jarraituz (zaitudan), bertsoagoitik behera, aurrerik hara bat-batean egi-teari ekingo zion, bukaerara heltzean gor-dea zeukana kantatzeko.

Ikus ezazu ezkerretara Xalbadorrenbeste ale bat, aurrekoaren ostean eta jarrai-pen gisa ondu zuena.

Zure egina nauzu,muina ta hezurra;hola pasako zelabanuen beldurra,oraino’re zurekinni beti gostura,

zutan ikusi nuenaez baitzen gezurra.

❁

❁ ❁

❁

Fernando Aire, XalbadorUrepele, 1920 - 1976

Andoni Egaña Peñagarikano

Iguzki egina dazu zaren itzala;

luzaro elgarrekingaitezke, oxala!

Ikusten dut beti tahobe zoazala,

armairu xokoan danardoa bezala

❁

❁ ❁

❁

✎ Azal ezazu azken bertso hori burutzeko ber-tsolariak erabili duen buru prozesu azkarra:

✎ Orain begiraiozu aurreko bertsoen sorta bereko hirugarrenari:

......................................................................

...................................................... ...............

1. Mezuaren eta gaiaren tratamendua pentsatu:

......................................................................

......................................................................

2. Neurria eta doinua aukeratu:

......................................................................

......................................................................

3. Bertsoaren amaiera (azken puntua) asmatu eta buruan gorde:

......................................................................

......................................................................

6. Amaierara iristean, hasieran pentsatu eta gorde zuen puntua bota:

.............................................

.............................................

.............................................

4. Azkeneko puntuaren errimari, oinari eutsiz, beste hiru oin asmatu:

......................................................................

...................................................... ...............

......................................................................

...................................................... ...............

......................................................................

...................................................... ...............

5. Oin horiek amaiera dituzten hiru puntu asmatu:

Azal itzazu bertsoa hasi eta burutu arte bertso-lariak jarraituriko urrats guztiak, adibide eta guzti.

1. ...................................................................

...................................................................

...................................................................

2. ...................................................................

...................................................................

...................................................................

3. ...................................................................

...................................................................

4. ...........................................

...........................................

...........................................

5. ...................................................................

...................................................................

...................................................................

...................................................................

...................................................................

...................................................................

6. ...................................................................

...................................................................

AHOZKO POESIA

63

AHOZKO POESIA

64

Bertsoa zelan sortzen den ikusi dugu, nola ekoizten den segundo batzuen tarte laburrean bertsolariaren buruazkarrean.

Azter ditzagun jarraian bertsoaren formazko alderdiak:

Neurriak bertsoaren luze-zabala ematendigu. Luzea lerro kopuruak ematen du(zortzikoa, hamarrekoa...); zabala,berriz, lerroz lerroko silaba kopuruakematen du (neurri txikia, neurri handia).

Neurririk erabilien eta erregularrenetan,honela osatzen dira puntuak:

Neurria

➧Puntua

76a Neurri txikia

➧ 108a

Neurri handia

✎ Hurrengo bertso gehienak neurri desberdinetan eginak daude.

Honako neurri hauek aurkituko dituzu: zortziko txikia (2), hamarreko txikia (1), zortziko handia (1) eta hama-rreko handia (1).

Bila iezaiozu bertso bakoitzari bere neurria: azpimarra itzazu oinak, zenbatu lerroak eta egizu lerroz lerrosilaba kopuruen zenbaketa.

Neurria

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Nor da euskaldun? Hau da galdera!Al dakit nola erantzun!

Bere bideai segitze’iona, nahiz kontrako hitzak entzun;semeak euskal kutsutan hazi,

lagun denei egin lagun,herria zerbitzeko prest egon

etengabe gau ta egun:hau egiten dun gizasemeahori da egizko euskaldun.

(Gorrotxategi; bat-batekoa)

❁

❁ ❁

❁

Neurria

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Nere betiko pentsamentua,nere kontsolagarria,

zu gabetanik ezin bizi naiz,esaten dizut egia;

zu bazinake arbola etani baldin banintz txoria,

nik zu zinaken arbol hartantxenegingo nuke kabia.

(Bilintx)

❁

❁ ❁

❁

Neurria

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Gernikako arbolada bedeinkatua,

euskaldunen arteanguztiz maitatua.

Eman ta zabal zazumunduan fruitua,adoratzen zaitugu

arbola santua.

(Iparragirre)

❁

❁ ❁

❁

Neurria

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Aitona ikusi detnola edo hala,

lehen’e petrala zan taoraindik petrala.

“Mountain bike” gainean,hau ez da normala!Aitona, uste al dezu

Indurain zerala?

(Peñagarikano; bat-batekoa)

❁

❁ ❁

❁

Oinen bukaeren arteko hoskidetasuna-ri deritzo errima bertsolaritzan.

Bukaera hori, gehienetan —ez beti—,azkeneko bi silabek osatzen dute,honetan irizpide zorrotz-zorro tzik ezbadago ere.Bestalde, hoskidetasunak ez du derri-gorrez berdintasuna esan nahi, bainagerta daiteke errima berdintasun osozegitea ere.

Errima ➧

✎ Hurrengo kopla edo bertso erdi hauetako batean poto egin da. Zeinetan?

1 Zu nirekin bazatoz 2 Zuk nirekin etorri

gure etxera gero, nahi izanez gero

pozik egongo zara pozik egongo zara,

orain eta gero ez gelditu gero!

(...) (...)

•• Batzuetan oinen arteko errima berdintasunezgertatzen da.

galtza

altza

baltsa

haltza

➧•• Alboko horiek, ordea,

hoskidetasun soilez egiten dute errima, pun tu aberatsak izan arren.

Zailtasunak zailtasun eta merituakmeritu, errima-molde biak onartzen dirabertsolaritzan: berdintasuna eta hoskide-tasun soila. Dena dela, bi azkeneko sila-bek zenbat eta bokal eta kontsonante ber-din edo hoskide gehiago eduki, hainbateta aberatsagoa izango da errima.

Bertso batean eta esanahi berberarekin oin bat errepikatzea egin daitekeen errima txarrenekotzat jo -tzen da eta potoa esaten zaio. Poto egitea bertsolarien artean gaitzetsia dago, inoiz edo behin bertsolarionek ere egin dezaketen arren.

bada

gaba

baba

gara

➧•• Errima aberatsa: harri

ekarri

garbi

ezarri

➧•• Errima erraza: pasatzen

amaitzen

ematen

hemen

➧•• Errima baldana: etxetik

kaletik

burutik

leihotik

Ez det sarri igarohainbeste une txar, banket batean jaten

egin det nahiko indar.Baina bete ezkero,

hutsitzea dakareta larritasunez

berau egin behar.Bukatua badezuirten zaite azkar.

(Jon Enbeita)

❁

❁ ❁

❁

Neurria

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Komona hau nik erehartu dut gogotzat

ta zertan egongo naizaitortzeko lotsak.

Barrutik entzute’ituthonen puzkar hotsak,

bainan egia esan hemen ditut pozak.

Ezin baldin bahaiz egonbaratzan bota zak.

(Garmendia)

❁

❁ ❁

❁

* Bi bertsolariren elkarrizketa da goiko hori; egoera hau jarri zaie bertsotan aritzeko: «Enbeita, estueta larri komunera zoaz. Komuna okupatua dago. Barruan, Garmendia lasai dago».

1 2

AHOZKO POESIA

65

AHOZKO POESIA

66

Doinua neurriaren emalea da, silaba eta lerro-en kopurua berez-berez betearaztera darama-na, bertsolaria atzamarrekin zenbatzen ibiligabe.

Bertsoa ondo eginda egonez gero, musikanota bakoitzari silaba bat egokitu beharzaio, ez gehiago eta ez gutxiago.

Doinua

•• Esaterako zortziko txikian.

u/da/be/rri/a/da/tor

lo/rez/ta/ko/lo/rez (Zuzen)

Baina:u/da/be/rri/i/a/da

de/non/tzat a/tse/gi/na (Oker)

Bigarren puntuan bi akats dira: lehenengo lerroansilaba batekin bi nota kantatu dira; bigarrenean,berriz, nota batean bi silaba sartu dira.

Hala ere, bestela silaba banatan joan ohi dire-nak (ma/hai, na/hi, zu/e/ta bezalakoak) murriztuegin daitezke, honako hauek bihurtuz: mai, nai,

zu/ta. Honelako laburdurak egitean, euskararenfonetikaren eta morfologiaren legeak bete behardira.

•• Euskaraz egin daitezkeen bokal elkarketak edo dip-tongoak (silaba bat bezala ebakitzen diren bokalmultzoak) hauexek dira:

ai : zain, gain, epaile, gaitu...

ei : beira, leinu, be(h)i, erein...

oi : doi, lo(h)i, balkoi, otoi...

ui : duin, ipuin, iguin, fruitu...

au: gaur, pausatu, lau, hautsi...

eu: zeu, leun, deuseztu, eutsi...

ou: gourmet...

Baina ez atzizkiak direnean: hai / e / i

•• Beste bokal bikote guztiak hiatoak dira, hots, dip-tongo hautsiak, eta bi silabatan banatu behar dira.

Adibidez: zi/ur, bi/har, zi/e/ga, be/har...

Sekula ezin sar genezake nota berean, bokal batbalira bezala, beraz, ia edo ue moduko diptongo-rik; bai, ostera, hitz desberdinetako bokal berdinak.

Adibidez:

mia/tu, zehar, pia/no (Oker)mi/a/tu, ze/har, pi/a/no (Zuzen)

Era berean, gu ere egongo gara lerroa 7silaba eta zazpi notatan emateko, honelabanatu behar da:

gu / e/re e/gon/go/ ga/ra (Zuzen)

Aitzitik:gu e/re/ e/gon/go/ ga/ra (Oker)

•• Bertsolariek hamaikatxo doinu desberdinjakiten dituzte. Neurri bakoitzak gehienetanbanaka batzuk izaten ditu aukeran erabil -tzeko: biziak, motelak, ilunak, alaiak...

Bertsoaren gaiak eramaten du bertsolariadoinu bat edo bestea hautatzera: gaia arinabada, doinu azkarra eta alaia erabiltzen du;gaia tristea edo serioa bada, doinu geldoa-goa beharko du.

✎ Irakur itzazu hurrengo hitzak eta jar ezazumarra bat zeharretara (/) silaba banaketaunean.

z a i n / d u . . . . . . . . . . . . . 2l a u t a d a . . . . . . . . . . . . .

k o n t z i e n t z i a . . .

l e h o r t u . . . . . . . . . . . . . .

s e i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .

z a i z u e . . . . . . . . . . . . . . . .

o k a s i o a n . . . . . . . . . . .

a t e a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

a r a u t u . . . . . . . . . . . . . . .

G a s t e i z . . . . . . . . . . . . . .

s e r i o . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s u g e a . . . . . . . . . . . . . . . . . .

g e n i e n . . . . . . . . . . . . . . . .

h a u e i . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s a s o i a . . . . . . . . . . . . . . . .

k o r o a t u . . . . . . . . . . . . .

m u n d u a r i . . . . . . . . . .

g a z t e o i . . . . . . . . . . . . . .

b i h o t z e a n . . . . . . . . .

p i a n o a . . . . . . . . . . . . . . .

d a r i o . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s a i o a . . . . . . . . . . . . . . . . . .

h e r i o t z a . . . . . . . . . . . .

b i z i a . . . . . . . . . . . . . . . . . .

h a u t s o n t z i . . . . . . .

k o a d r o a . . . . . . . . . . . . .

Etena musika geldiune bat da. Eten hori nola-bait hitzek ere errespetatu behar dute, etenakez baititu hitzak erdibitu behar.

Etena✎ Marrak zeharretara jarriz, egizu hurrengo ber -tsoetako silaba banaketa zuzena. Ondoren,kanta itzazu astiro beti ere silabako nota baterabiliz.

B i z k a i k o a b e r a t s a k . . . . . .

d i r a d i r u z a l e , . . . . . . . . . . . . .

t x e r r i e r o s l e e t a . . . . . . . . . .

t x o r i z o s a l t z a i l e . . . . . . . . . .

D e n d a z b e t e d i t u z t e . . . . .

B i l b o n z a z p i k a l e , . . . . . . .

i n o i z e z d u t e e m a n . . . . . .

p a u s o r i k d e b a l d e , . . . . . . . .

b u r r u k a t z e n b a i t u t e . . . . .

d i r u a r e n a l d e . . . . . . . . . . . . . .

A r r a t i k o g i z o n a . . . . . . . . . . .

B i l b o r a d o a m a i z , . . . . . . . .

L e m o a k o t r a n b i a n . . . . . . . .

e t a b e t i g a r a i z ; . . . . . . . . . . .

b e r e a r t e a n d i o . . . . . . . . . . .

u m o r e t x i t a l a i z : . . . . . . . . .

t r a j e b e r r i b a t e k i n . . . . . .

g a u r b e z t i t u k o n a i z . . . . .

L e h e n g o a r l o t e a . . . . . . . . . . .

j a n t z i k o d a g a l a i z . . . . . . .

(Gabriel Aresti)

Bi kategoriatako etenak dira:

A Lerro amaierako etenak, alegia, lerrotiklerrora egiten direnak. Hauek bertso guztiekbete behar dituzte.

B Lerro barneko etenak. Eten hauek neurri han-diko bertsoen lerro inpareetan (hamar sila-bakoetan) egiten dira, horrela lerroa bostsilabako bi zati eginez:

Pello Joxepe / tabernan dala / (5+5)haurra jaio da Larraunen. /

Etxera joanda / esan omen du / (5+5)ez da nerea izanen. /

Beraren amak / topa dezala / (5+5)

haur horrek aita zein duen. /

✎ Errepara iezaiezu hurrengo bertsoaren etenei,hala hitzak banatzerakoan nola kantatzerakoan.

Kontzientzia / nolakoa dan, (5+5)ez zaiteztela atzendu;

gizonak nola / bizi behar dun .........ederki erakusten du.

Premi danari / lagundu eta .........inori ezer ez kendu,

lege beharrik / ez genduke guk .........hori beteko begendu.

(Lazkao Txiki, “Kontzientzia”; bat-batekoa)

✎ Ezagutzen al dituzu hurrengo bertsolariak? Jarri izenak argazkien beheko aldean: Jon Enbeita, Imanol Lazkano, Jon Azpillaga, Lazkao Txiki.

............................................. ............................................. ............................................. .............................................

AHOZKO POESIA

67

AHOZKO POESIA

68

Berridatzi erantzun edo segida zuzena.

1. Bertsolariak bat-batean / aurrez prestaturik kantatzen ditu bertsoak.

2. Bertsoetarako doinuak asko / bizpahiru dira.

3. Txirrita lehengo / oraingo bertsolaria da.

4. Bertsoa pentsatzerakoan hasieratik / amaieratik hasten da bertsolaria.

5. Nota batean silaba bat / bat edo bi sar daite(z)ke.

6. Errimadun hitzak puntuak / oinak dira.

7. Bertsolaritza jendaurrekoa / bakartia da.

8. Zortziko txikiak zortzi / zazpi lerro ditu.

9. Zortziko handiak 10+8 / 8+10 silabako puntuak ditu.

10. Hamarreko txikiak hamar puntu / lerro ditu.

11. Hamarreko handiak zortzi / hamar lerro ditu.

12. Bertsoa lerroa / estrofa da.

13. Puntuak lerro bat / bi izaten d(it)u gehienetan.

14. Zortziko txikiaren puntua 7+6 / 10+8 da.

15. «Maritxu nora zoaz?» kanta neurri txikikoa / handikoa da.

16. «Pello Joxepe» kanta neurri txikikoa / handikoa da.

17. «Gernikako arbola» Iparragirreren kanta ospetsua neurri txikikoa / handikoa da.

18. Txerri, berri, izerdi, eguerdi oinek duten errima aberatsa / pobrea da.

19. Zurekin, nirekin, amarekin, denekin oinek duten errima ona / baldana da.

20. Liburu, seguru, helburu, liburu oinen errima aberatsa / potoa da.

21. Neurria betetzen doinuak / etenak laguntzen du.

22. Noten eta silaben kopurua berbera da / ez da berbera.

23. Bokal elkarketa batzuk / guztiak kolpe batez, diptongoa eginez ahoskatu behar dira.

24. Etena neurri handiko bertsoen lerro guztietan / bakoitietan gertatzen da.

25. Etenak ø / ezin erdibi edo zati dezake hitz bat.

26. Etenak 5+3 / 5+5 silabako bikoteak sortzen ditu lerro barnean.

Lehengo zein oraingo bertsolariek askotariko neurriak erabili izan dituzte, gai eta ariera desberdinenarabera. Erabilienetako batzuk baino ez ditugu aipatuko, mota bakoitzeko adibide bana.

Atera ezazu bakoitzaren eskema metrikoa.

Inork malkorik sentitzen badu,ez eutsi, kanpora bota,

hori baidegu korapilo bataskatutzeko laguntza.

Malkoak badu bere arimaez da materia hutsa:

minezko eta atseginezkosentimentuen gorputza.

(J. Lopategi, «Negar malkoari»)❁ ❁

❁ ❁

Xarmangarria zira,eder eta gazte,

ene bihotzak ez duzu baizikan maite.

Beste zonbait bezala, ote zira libre?

Zurekin ezkontzeazdudarik ez nuke.

❁ ❁

❁ ❁

Kanta zahar eta berri asko dira neurri hone-tan emanak. Besteak beste: Bautista Baste -

rretxe, Errota zahar maitea, Mando baten gai-

nean, Maritxu nora zoaz, Olentzero joan

zaigu, Triste bizi naiz eta, Gernikako arbola...Kanta ezazu ber tsoa doinu horiekin.

Neurri honetarako egokitzen diren zenbaitdoinu: Andre Madalen, andre Madalen, Ari nai-

zela, ari naizela, Goizean goizik jaiki nindu-

zun, Hara nun diran mendi maiteak, Pello

Joxepe tabernan dala., Ume eder bat ikusi

nuen... Kanta ezazu bertsoa doinu horiekin.

•• Zortziko txikia

•• Zortziko handia

•• Hamarreko txikia

•• Hamarreko handia

Sentimentua sartu zitzaidanbihotzeraino umetan,

geroztik hainbat gauza mingarri ikusi mundu honetan.

Euskal Herriaz batera nagobihotz barneko penetan,

anaiak alkar hartu eziniketsaiak su eta ketan...

esan dudana gezurra badaurka nazazue bertan.

(Amuritza, «Bihotzean min dut»)

❁

❁ ❁

❁

Zu zaitut bihotzaren erdiko atala;

jakin egizu gogoz maite zaitudala,

zure taupaden hotsanik daroadalaeta nere bizia

zugan dagoala,biok bat izateko

jaioak gerala.

(J. Enbeita)

❁

❁ ❁

❁

Eskema

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Eskema

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Eskema

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

Eskema

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

...........

AHOZKO POESIA

69

2 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua .............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

AHOZKO POESIA

70

Inork ez badaki´reegin beza galde:zertarako gaude?

Hemen bertsoa dago bertsoaren orde.

Munduko bazter danakgerratan hor daude,zenbat malko jariozenbat atsekabe!

Ez dago gauza onik maitasunik gabe. (bir.)

❁

❁ ❁

❁

Maitasuna utzita, harrokeriz pil-pilinor ez da umil,

arma hartuta hortxehainbat mila mutil.

Gure mundu kaxkar hauoso gaizki dabil,

kulpa duten guztiakatzetikan trankil...eta gertatzen dana:

inuxentiak hil. (bir.)(Basarri, «Maitasunari»)

❁

❁ ❁

❁Erreka bazterreanernetzen da haltza;hark bezala guk ere

orriak altxa. Euskal Herri gureada gure mahatsa,

nahiz ta askatasunezez den aberatsa.

Hau destino latza,askotan garratza,gakoa hor datza:

aldatzeko martxa.Behera muga lotuak

gora esperantza! (bir.)(Amuritza, «Euskal Herriari»)

❁

❁ ❁

❁

✎ Ondoan dituzun bertsoak aintzat harturik, erantzun hurrengo galderak:

1. Esan zein bertso edo estrofa mota den.2. Errima: oinak zeintzuk diren esan.3. Etenak markatu, baldin baditu. 4. Sortze prozesua: pentsatzeko eta kantatzeko ordena azaldu.

1 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua .............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Aingeru txiki / polit bat zera,munduaren edergarri,

aita t´amaren / itxaropenabizitzarako pozgarri.

Gure odolen / dohaiz sortua,ondorengoen oinarri,

neke astunen / eroapenazu izaten zera sarri.

(Mugartegi, «Alabatxo jaio berriari»)❁ ❁

❁ ❁

Egunero hor nabilbazkarian eske,ta sukaldaria´re

hor dabil jo ta ke!Egunero angulak, hau posible ote?

Ta ekonomia gaizki doala diote.

(Urdangarin)❁ ❁

❁ ❁

Bederatzi puntukoa«Esne saltzailearena»

1 2

3 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua .............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

4 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua ..............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Nik Iurretan igaroohi dut maiz eguna, informatzea baita

nere jarduna;hori da nere lana

ta eginkizuna,askotan ikaratu

ta bildurtzen nauna,batzutan iluna,bestetan astuna.

Entzuidazu, Jauna,nere oihartzuna:“Gora adierazpen

askatasuna!” (bir.)

(X. Euzkitze, “Zentsura”)

❁

❁ ❁

❁

Hirurogei badauzkat...zenbat urte, pentsa!

Eta diru aldetikez naiz aberatsa.Ametsetan lo eginta gustora altxa:

pozik daramat goizata pozik arratsa,

ilusioa baitabizitzaren gatza.

(M. Mendizabal)

❁

❁ ❁

❁

5 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua .............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Duela gutxi / jarri zidatenalkatearen papela,

eta geroztik / ez zait tokatu oso lan pila motela.

Egia esan, / adiskideok,ezin da segi honela.

Kontuan izan / zerk dakarkienherritxo honen eskela:

ez zaharrak joaten / dirala, baizikgazterik ez datorrela. (bir.)

(J. Sorozabal)

❁

❁ ❁

❁

AHOZKO POESIA

71

AHOZKO POESIA

72

6 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua ..............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Batere lanik gabemundun gabiltzela,

ez al da itzela?beste batzuk luzitzen

hor dihoazela.Guretzako luzitzen gairikan ez dela,

ta sari bezela izan genduen kartzela.

Orain sufritu dezagun merezi bezela. (bir.)

(Garmendia)

❁

❁ ❁

❁

7 ❑ Bertso mota .................................................

❑ Oinak .................................................

.................................................

.................................................

❑ Etenak. Markatu bertsoan.

❑ Sortze prozesua ..............................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Batzuek daude kontra,beste batzuk alde,ta zergatik galde.Gu ere egin gara kartzelaren jabe.

Ta hor sartu gaituzte kriminalen pare,

baina gu lasai gaude sufrimendu gabe,

lapurrik handienak kanpoan baitaude. (bir.)

(Amuritza)

❁

❁ ❁

❁

Garmendia eta Amuritza elkarrizketan: biak kartzelan daude elkarri lapurreta egiteagatik.

✎ Ezagutzen al dituzu hurrengo bertsolariak? Jarri izenak argazkien beheko aldean: Txomin Garmendia,Xabier Euzkitze, Mikel Mendizabal, Jokin Sorozabal.

............................................. ............................................. ............................................. .............................................

Bertso jaialdietan eta bereziki txapelketetan, proba jakin batzuk sortuz joan dira bertsolariak nola, zer-taz eta norekin aritu behar diren finkatzen dutenak. Proba hauek jarri eta bertsolariei irakurtzen dizkiena gaijartzailea da. Hala ere, txapelketetan epaimahaikoek prestatzen dituzte probak eta esatari edo aurkezlebatek irakurri.

Ikus ditzagun probarik behinenak:

•• Ofizioak

Gai jartzaileak, bertsolariak binaka edo hirunaka hartuz, fikziozko egoera batean jartzen ditu, edo bestepertsona bat balira bezala pentsatu, sentitu eta kantatzeko eskatzen die bertsolariei. Adibidez: medikua etagaixoa, ama zorrotza eta seme alferra, polizia eta lapurra...

Adibide gisa, hona 93ko Finaleko ofiziozko ariketa bat, gai jartzaileak eman zuen bezalaxe: «AndoniEgañak egunero 12 ordu lo egiten du. Xabier Euzkitzek, aldiz, sei ordurekin aski du».

•• Puntua emanda

Gai jartzaileak zortziko txiki baten lehen puntua (lehenengo bi lerroak) kantatzen dizkio bertsolariari;honek jarraian, bat-batean osatu behar du bertsoa beste hiru puntuak inprobisatuz.

Badakit loa premizko dala, aitortzen dizut egia;

baina, laguna, zure premia ez ote da gehiegia?

Lanean nere arima uzten dutta mendian izerdia,

alper-alperrik ez dut galdu nahinere bizitza erdia.

(X. Euzkitze)❁ ❁

❁ ❁Hau zutik oso gustora dabil,

ni postura etzanean;nere joera askoz hobe da,

nere uste otzanean.Sekretutxoa zertan dagoen

esango det azkenean:zu lanean lo egoten zera

eta ni lotan lanean.

(A. Egaña)❁ ❁

❁ ❁

—Une honetan, lagun,zer dio bihotzak?

(...)Bere taupadak dira

bero eta hotzak;hori sentitutzen du

bertsolari bakoitzak.Hik ere kantatutabera sentitu zak!

(J. Enbeita)❁ ❁

❁ ❁—Zahartzen ari gara,

ez al da egia?(...)

Nik ere hortan badetnahiko komeria:buruko ileak´ejoan zaizkit ia

ta lehen bezin argiaez daukat begia.

(P. Iraola)❁ ❁

❁ ❁

Gai jartzaileak ➟

➟

Bertsolariak ➟

➟

AHOZKO POESIA

73

AHOZKO POESIA

74

➧

1 Zer iruditzen zaizu

zure irakaslea?

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

kalea

sablea

eskalea

ospitalea

begiralea

zalea

goragalea

belea

igerlea

ilea

langilea

noblea ➧

4 Zulatuta daukagu

ozono azala

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

ahala

zapala

makala

zabala

pattala

tamala

eskuzabala

petrala

ideala

legala

itzala

leiala

zitala

kapitala

ostirala

soziala

➧

5 Klaseak bukatuta

banoa etxera

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

batera

arabera

gainera

norbera

aukera

platera

gara

zara

ikara

dardara

laga

konpara

hara

bada

beharbada

badaezpada

traba

silaba

bolada

patxada

algara

osaba

okada

bultzada

tripakada

➧

2 Kostatu zait ohea

uztea goizean

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

aldean

parean

artean

beharrean

bat-batean

topean

batean

etxean

bidean

etortzean

zitekean

➧

3 Dirua ote dugu

munduko jainkoa?

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

sekulakoa

gakoa

nahikoa

kontrakoa

bezalakoa

egindakoa

ganorabakoa

abstraktoa

✎ Lehen puntua emanda, osa ezazu zeuk bertsoa. Bakoitzaren azpian erabil ditzakezun zenbait oin dituzu.

1 liburua, burua, helburua, segurua

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

2 herria, berria, neurria, aberria

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

3 euskara, gara, algara, atara

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

4 gara, baba, bada, zara

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

.....................................................................

.............................................. .....................

✎ Osatu zortziko txiki bana ematen dizkizugun oinekin. Oinen ordena aldatu egin daiteke.

•• Lau oinak emanda

Zortziko txiki bat osatzeko lau oinak bertsolariari eman, honek bat-batean bertsoa josi dezan.

Amuritzari oin hauek eman zizkioten: noiz, goiz, inoiz eta arrazoiz.

Gorrotxategik honako hauekin egin behar izan zuen: fedea, legea, atea eta katea.

Euskal Herrian libreizan ginen inoiz;

orain esklabo gaude indarren arrazoiz.Berriz libre gerade, baina ez dakit noiz.

Behintzat ez da izangozuek nahi bezain goiz.

(Amuritza)❁ ❁

❁ ❁Nahiz nunahitik eduki

soka ta katea,halare ez degu galdu

oraindik fedea. Jauna, betetzen dunari

zuk dezun legeahiltzean irikiozu

zeruko atea.

(Gorrotxategi)❁ ❁

❁ ❁

AHOZKO POESIA

75

AHOZKO POESIA

76

•• Azken oina emanda

Proba honetan hitz bat ematen zaio bertso-lariari, azken oina hain zuzen.

Hona Euzkitzek ondu zuena.

Oina: «Abentura»

•• Gaia emanda

Proba honetan bertsolariak bakarka kan-tatu behar du. Gehienetan neurri eta doinulibreko hiru bertso eskatzen zaizkio, bainaematen zaion gai bati atxikiz, hala nola “bizi -tza”, “emakumea”, “parkeko aulki bati”...

Hona 93ko txapelketako gai bat eta gaiberoni Euzkitze bertsolariak kantatu zizkionhiru bertso bikainetako bat:

«Drogazalea zaitugu. Drogaren atzetikbeste zenbaiten diruak xahutu dituzu. Gaur,azkenik, zeure amaren bitxien kutxara helduzara».

Hamaika amets egiten dugumaitasunaren kontura,

zeu ere neska polit askoasortu zintuzten mundura.Aske bizi nahi duzu, ordea,

ez duzu maite lotura...ez litzaiguke gaizki etorriko

gau bateko abentura.

(X. Euzkitze)❁ ❁

❁ ❁

Droga maltzurrak orain jarri naugaizkile maltzurren pare,

hontara heldu nintekeenikez nuen uste halare;

nere amaren pitxien bila,ez al da nahikoa grabe?Aizu droga dohakabe,

indartsuegia zaude: (bir.)zu egin zara nere amets eta

ekintza guztien jabe,bizimodua desertu huts bat iruditzen zait zu gabe. (bir.)

(X. Euzkitze)

❁

❁ ❁

❁

✎ Ezagutzen al dituzu hurrengo bertsolariak? Jarri izenak argazkien beheko aldean: Iñaki Murua, Sebastian Lizaso, Jon Lopategi, Xabier Amuritza.

............................................. ............................................. ............................................. .............................................

AHOZKO POESIA

77

4. Bertso jartzaileak bere emakume maiteariegindako kantu liriko honetan, barne egoera emo-ziozkoa, amodioz betea kontrastatzen da neska-rengandik banantzen duen distantziarekin.

Bertso sorta: .................................................

5. Santiago jaietan zezen batek plazatik ihesegitean izan ziren komeriak kontatzen dira tonualai eta umoretsuko bertso hauetan.

Bertso sorta: .................................................

1. Emakume batenganako amodiozko sentimen-du gartsua azaltzen da bertsootan. Aldi berean,gizona etsipenaren muga-mugan dago, hark mai-tatuko duen itxaropenik gabe ia.

Bertso sorta: .................................................

2. Errotari batek baserri bateko txakur txikia hilomen zuen. Gero, etxez etxe ibili zen azeria zelaesanez eta berau hiltzeagatik zegokion dirusariabiltzen. Hori guztia salatzeko txakurraren jabeakbertsolariarengana jo zuen.

Bertso sorta: .................................................

3. Bertsolariak bere barneko pena mingotsakkonta tzen ditu. Gaztetatik etxean izan zuen mai-tasun ezarekin hasi ziren zoritxarrak: bera lehen-semea izanik, neskatxa txiro batekin maiteminduzen, eta honen ondorioz gurasoek oinordekotasu-na kendu egin zioten.

Bertso sorta: .................................................

Hurrengo bertso paperak kantatzea eta lantzearekin batera, ariketa hauek egin behar dituzu:

A Bost bertso sortari buruzko informazioa duzujarraian. Zein bertso sortari dagokio bakoitza?

Bat-batekoak edo unean-unean inprobisatuakez badira ere, idatziz eman diren bertso hauek ber -tsolaritzaren esparruan sartzen dira. Horrela joka -tzeko arrazoiak bat baino gehiago dira: teknikazeta moldez bat-batekoen antzekoak dira oso; egile-ak ia beti ber tsolariak izaten dira; hartzailea, en -tzulegoa ere bere tsua da eta erabilitako hizkuntzaberdintsua, alegia, ez landuegia, lehen entzunal-dian ulertzekoa baizik.

Bertsolaritza, behinola, ogibidea zen, ofizioa,eta ez txarrenetakoa gainera. Herriko bertsolariakbere bizimodua bertsotik atera behar zuen, eta horiegiteko bertsoak gehienbat enkarguz egiten zituen.Baten batek jazoeraren bat salatu nahi zuenean(ezkontza hautsia, lapurretaren bat...), herriko ber -

tsolariarengana jo zezakeen eta bere arazoa, dirutruke, bertso paperen bidez ezagutzera eman. Bestebatzuetan bertsolariak garaian garaiko gertaereninguruan paratzen zituen bertsoak (gerrak, euskal-dunen eskubideak...) Bertsoak idatzi, inprimatu etasaldu egiten zituen herrian, erromerietan edo ferie-tan. Hortik dator «bertso paperak» izena.

Ondoren, garai guztietako bertso paper sortaba tzuk dituzu, haiek kantatuz goza dezazun. Sortaguztien bertso kopurua murrizturik dago: batez bes-teko estrofa kopurua 10-20 bitartekoa delarik,bakoitzeko banaka batzuk aukeratu ditugu.Bertsoek, gutxi gora-behera, ordena kronologikoarijarraitzen diote eta bi multzotan sartu ditugu.

B Neurria. Jar ezazu estrofa mota bakoitzarenostean dagokion bertso sortaren izenburua.

Zortziko txikia: ..................................... /

................................................................

Neurri berezia: ..................................... /

................................................................

Zortziko handia:

..................................................................

AHOZKO POESIA

78

Txakur txiki gorritxo bat (Pastor Izuela)

Bihotz eritua (Indalezio Bizkarrondo “Bilintx”)

Kontxesiri (Joan Inazio Iztueta)

Txakur txiki gorritxo bat faltatu zait neri,

arras galdu zan eta ez da inon ageri.

Ez diot maldiziorik bota nahi inori;

hartaz baliatzen dana ongi bizi bedi.

Manterolan errotarigizon abila da,

nere txakur txiki horihark berak hila da;

azeria duelahor ibilia da,

zerbait bildu nahia baduhark familiara.

Nere txakur txiki leialsalati klarua,azeri koloreko ilajez harrua;

harekin ibili danak ona du garbua,

itsu aurreko balebila zer pajarua!

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

Triste bizi naiz etahilko banintz hobe,

badauzkat bihotzian hainbat atsekabe:

dama bat maitatzen det,bainan haren jabe

sekulan izateko esperantza gabe.

Nere bihotz gaixuapenatua dago,

ezin egon litekeai! penatuago;

pasatzen ditudalaaspaldian nago

egunak triste eta gauak tristiago.

Amorez erituazenbait denbora hontan,gaurik ez det pasatzen

soseguzko lotan:penaren kargarekinurtuta, frankotan

kanpora irteten zaitbihotza malkotan!

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

Maite bat maitatzen det maitagarria,begi ederra du ta guztiz argia.

Daukat urruti,bainan ezin kendu det burutik

haren itxura.Saldu ahal baliteke pisura

urrearen truke,nork erosi faltako ez luke!

Hogeita lau leguaz nago aparte, bitartean badaukat milioi bat ate,

guztiak itxirik.Nahi arren, ezin egon isilik:

beti negarrez,nere maite-maitearen galdez,

ote dan bizibihotz-bihotz nereko Kontxesi!

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

Ahaide deliziushuntan

(Piarres Topet (“Etxahun”)

Ahaide delezius huntan biberset gei tit kantatu,

ene bizitze muldegaitzamund’orori deklaratu:

ihuri sos bat ebatsi gabe,ez eskandalik txerkatu,

hamar urteren galeretannahi uken naie sartu.

Munduan bagirade hanitxmalerus girenik,

bena ihur ere etxekuak nik bezain krudel ukenik:Areta amak bost etxetako primu nintzan sorturik

munduz mundu igorten naie,deus nutinak idekirik.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

AHOZKO POESIA

79

Pasaiako herritik (Joan Frantzisko Petrirena “Xenpelar”)

Pasaiako herritikdator notizia

zezen bat izan delajenioz bizia.

Kantatutzera noabistan ikusia,

konsolatzeko triste dagoen guzia.

Santiago egunaPasaian sinale,

ailegatu ez danakegin beza galde:hasieran jendiazezenaren alde,

azkenian ez ziran arrimatu zale.

Torilotik aterazuten lehendabizi,

behi zahar bat gidaribandera ta guzi;

harrapatzen zuena purrukatzen hasi,azkenian plazatik

kanpora ihesi.

Torilo bazterreko barrera tartian

zezena pasatu dakolera batian;

plazatikan kanpuanzeudenak pakianerdiak purrukatuditu hankapian.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

5. Bertso satirikoak, senar zapuztu baten penak etakomeriak azaltzen dituztenak: emazteak beste gizonbatekin ihes egin diola salatu nahi du hark, eta ber -tsolariarengana jo du dena bertsotan konta dezan.

Bertso sorta: .................................................

2. Maitatzea eta aldi berean maitatua ez izatea:bihotz-urragarri den sentimendu latza. Bertsola riakordainik ez duen amodioari kanta tzen dio, bere biho -tzaren fideltasuna aitortzen duela, nahiz eta emaku-meak bere maitasuna beste inorengan jarri duen.

Bertso sorta: .................................................

1. Kantari ibiltariaren edo trobadorearen bizimo-dua agertzen da bertso hauetan: batetik bestera,hemendik hara ibili beharra, diru gorabeherak...eta artistaren barruan beti atxikirik dagoen jaiote-rrira itzuli nahia, herrimina...

Bertso sorta: .................................................

4. Francoren diktadurapean bertsolariak jasandakobizipen latzak kontatzen ditu errealismo eta sarkasmohandiz: zelan eta zergatik atxilotu, kar tzelaratu etaepaitu zituzten bera eta beste lau lagun. Garai ilun har-tako injustizia eta gehiegikerien lekukotasun gordina.

Bertso sorta: .................................................

3. Euskal arrantzaleen lanbidea pausoz pauso,bertsoz bertso azaldua ageri zaigu, baina historia-ra pasatu zen arrantzu mota batena: balearenarrantza. Bizkaiko Golkora hurbildu eta harrapatuzuten azkeneko baleari egindako bertsook, lanbidezaharraren kronika txiki bat osatzen dute.

Bertso sorta: .................................................

Hurrengo bertso paperok kantatzea eta lantzearekin batera, ariketa hauek egin behar dituzu:

A Bost bertso sortari buruzko informazioa duzujarraian. Zein bertso sortari dagokio bakoitza?

B Neurria. Jar ezazu estrofa mota bakoitzarenostean dagokion bertso sortaren izenburua.

Zortziko txikia: ..................................... /

...................................................................

Zortziko handia:

..................................................................

Neurri berezia:

..................................................................

Hamarreko handia:

..................................................................

AHOZKO POESIA

80

Gitarra zahartxo bat (Jose Mari Iparragirre)

Gitarra zahartxo bat det

nik nere laguna.

Horrela ibiltzen da

artist’euskalduna:

egun batean pobre,

bestietan jauna,

kantatzen pasatzen det

nik beti eguna.

Nahiz den Italia,

orobat Frantzia,

bietan bilatu det

mila malizia;

korritzen badet ere

nik mundu guzia,

maitatuko det beti

Euskaldun Herria.

Jaunak ematen badit

neri osasuna,

oraindik izango det

andregai bat ona;

nahi badet frantsesa,

interesa duna,

bainan nik nahiago det

hutsik euskalduna.

Adio, Euskal Herria,

bainan ez betiko,

bost-sei urte honetan

ez det ikusiko!

Jaunari eskatzen diot

grazia emateko

nere lur maite hontan

bizia uzteko.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

Orioko balearenak (Orbegozo)

Mila bederatziehun ta

lehenengo urtean

maiatzaren hamalau

garren egunean,

Orioko herriko

barraren aurrean

balia agertu zen

be’atzik aldean.

Handia bazen ere,

azkarra ibilian,

bueltaka han zebilen

joan ta etorrian,

hondarra harrotuaz

murgil igerian,

zorriak zeuzkan eta

haiek bota nahian.

Ikusi zutenian

hala zebilela,

berehala joan ziren

treineruen bila;

arpoi ta dinamitak

eta soka pila,

aguro ekartzeko

ez zen jende hila.

Bost treinero juan ziren

patroi banarekin,

jende bizkor bikain ta

guztiz onarekin:

Manuel Olaizola

eta Loidirekin,

Uranga, Atxaga ta

Manterolarekin.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

Hogeita hamar urte daukazkit,oraindik franko gaztia,eta andriak bi gutxiago,

hau bizimodu tristia!Hark neri egin dizkidan gauzak

esatekuak ez dira,txurreru batek engainatuta

eraman dit emaztia.

Frantses euskaldun bat etorri zaitipinitzeko bertsuak,

deklaratuaz haren etxian gertatu diran kasuak;

danak ez dira errezak baina esango ditut batzuak,

argitasuna ematen badit gure Jaun amorosuak.

Ni emaztiak utzi ninduenestadu triste batian,

beste batekin aldegin zidan hainbat beretzat kaltian;

txurruak janaz ederki dabildiruak ahitu artian,

zer esan behar ote dit neri Josafatera juatian?

Nere barrengo sentimentuaknahi ditut adierazi,

zer estadutan gelditu naizeninork nahi badu ikasi;

izarra baino ederragoko andria joan zait ihesi,

orain bi urte aldegin zidan, geroztik ez det ikusi.

Txurreru hori zer gizona dan, sinistu entzun deguna:lana egiteko gogua falta

eta mingaina leguna;bedeinkatua izan dedila

aldegin zuten eguna,gizarajuak harrapatu du

bere moduko laguna.

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

Frantses euskaldun batenak

(Jose Manuel Lujanbio,

Txirrita)

1 2

543

Benito Lertxundi“Zuberoa”13. kanta

AHOZKO POESIA

81

Amodioa gauza tristea (Fernando Aire “Xalbador”)

Amodioa gauza tristea,bihotzen higatzailea,

guziz enea bezala badaesperantzarik gabea:

gizonarentzat hau baino malur haundiagorik badea?

Ikusten eta ezin eskura maitatzen duen lorea!

Hunela bizi baino aunitzezhobe litaike hiltzea.

Oi ene maite ezin ukana,zoin zaren xarmegarria!

Maite dut zure begitartea,maite zure boz eztia,

halaber zure irri gozoa,zure izaite guzia;

zuretzat baizik ez dut begirik,zare ene iguzkia,

gau eta egun zuri pentsatzenderamat ene bizia.

O, Jainko ona, zendako badaegin nauzu hoin maluros,begien bixtan izar eder bat

ezarri dautazulakotz ikus orduko maite nuenanik ditutan indar oroz?

Harek ordainez ez du enetzatez begi eta ez bihotz;

nehoiz ikusi izan ez banuhobeko nuen ondikotz!

Aitortzen dauzut, ene maitea,goiz aski banekiela

ez zindaizkela enea izan, bertze batentzat zinela.

Bainan halare maitatu zaitut,ez bainezaken bertzela.

Ene bihotza bizi naizenoizanen zaizu fidela:

zuretzat bizi ez banitaikezuretzat hil nadiela!

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

❁

43

21

✎ Hurrengoek bertsolaritzaren historian garrantzia eta ospe handia izan dute. Jarri izenak irudi eta argazkienbeheko aldean: Xenpelar, Iparragirre, Bilintx, Iztueta, Xalbador, Basarri, Txirrita eta Uztapide.

............................................. ............................................. ............................................. .............................................

............................................. ............................................. ............................................. .............................................

AHOZKO POESIA

82

Euskal Herritik aparte (Xabier Amuritza)

Euskal Herritik aparte mila legua bitarte,

esku ta hanka loturik preso Zamoran gauzkate.

Pentsaturik zenbat urte behar dogun hemen betepazientzia hartu beharko

libre utzi arte.

Nahiz ta kriminal ez izan,kaiola txorien gisan

bost gizon handi kolpera presosartu ginduezan.

Baina zergatik izan zan nahi nuke poliki esan,

inozentzian bizi direnak itzartu daitezan.

Maiatzeko egun batez,hogeitamar hain suertez,

gose greba bat hasi genduan geure borondatez.

Goitik laguntzarik batez,guztia zan gure kaltez,

obispo ta apaiz golko-haundiaklasai bizi beitez.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

1 2 3

4 5 6

Pentsaturiko moduan,Bilboko obispaduan

sotanu baten gela zahartxo batatondu genduan.Poliziak inguruan

jarri jakuzan behinguan,gure sabelak ez zun goserik

sentitzen orduan.

Paper bat geunkan eginalaburra baina gordina,

bertan azaltzen genduan Euskal Herriko samina.

Zer sermoi ta zer dotrina,bazan zerbaiten premina!Barriro ere egingo geunke

kanpoan bagina.

Hiru egun ta erdiralotu ta komisarira,

ardi gaxoak bezala goaz geure hiltegira.

Jotzen hasiko balira,bizkarrik ez erretira;

lehenago ere emondakoak,danak hartu dira.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

Geroztik astebeteratribunal faltso batera

azaldu ginen gure krimenen kontu emotera.

Mila arrazoi ateraebezan gure kaltera:

karga ederra debalde jasogenduan kolpera.

Ezker eta eskubiraha zan ezpata dirdira!

Pentsa zeiteken sartu ginela sugeen habira.

Ikaraz nengon begirabost juezen aurpegira;

akerrak ere haien ondoan pizti finak dira.

Juizio xelebre hartan poz bat nuen neure baitan:halako pizti saila debalde

ikustea bertan.Baina gauza baten faltan geratu nintzen penatan:

buztanik zeuken begiratzea ahaztu egin jatan.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

Agur eginik Burgosi, nahiz ta ez asko merezi.

Bueltan gentozen Kriado jaunagendula nagusi,

bakoitzak zazpi polizieuren pistola ta guzi;

bideak libre zitun ihesi nahi zuenak hasi.

Heldu ginen Zamorara,ifernu zulo hontara.

Jainkorik bada, dagon lekutikgaizala anpara!

Urte batzuren boladagu hemen izango gara

bien bitarte Euskal Herria askatzen ez bada.

Horra, amaitu baino lehen,bost gizonok nortzuk ziren:

bat da Gabika, hurren Kaltzada,Naberan ondoren;

Amuritza da laugarren,nor falta ete da hemen?

guztion buru Nikola jarri behar nuen goren.

❁

❁ ❁

❁

❁

❁

❁

❁

7 8 9

11 12 13

AHOZKO POESIA

83

Bertsolari txapelketa nagusiak herriarenganarrakasta eta onespen ia erabatekoak lortu dituengarai honetan, komeni da gogoratzea txapelketa ezdela izan eta ez dela gaur egun ere, bertso oneniturburu bakarra, askotariko bat baizik, eta ez zaha-rrena gainera.

Usariozko moldea ohiturak eta giroakberak sortua da eta saio motarik jatorrena etaberezkoena dugu. Sagardotegietan, lagunarteetan,jai giro eta abarretan, bertsoetarako giroa berez-berez sortu ohi da, gaia inork jarri gabe eta den-bora aldetik mugarik ez dagoela. Bertsolarien aska-tasuna gehien errespeta tzen duen moldea da.

Desafioak apustu moduko saioak ziren.Gaia librea zelarik, partaide bik edo gehiagok etengabe luzaro iharduten zuten bertsotan, epaile ba -tzuen ustetan haietako bat besteari nagusitu arte.Jendea eurrez erakarri ohi zuten saiook XIX. men-dearen amaiera arte iraun zuten. Mende horrenbigarren erdian Lore Jokoak antolatzen hasiziren; hauek kultur ospakizunak eta lehiaketak zituz-ten barne eta bertsolariek ere bazuten lekua.Bertsolariei kantatzeko gaiak jartzen zitzaizkien etaepaimahaia bazen ere, ez zen haien lana gaurko

txapelketetan bezain zorrozki neurtzen.

Bertsolari jaialdiak XX. mendearen biga-rren erditik aurrera indarra hartuz joan dira.Entzulegoa, bertsozalea gehienbat, bertsoekingozatzera hurrera tzen da plazara, eta bertsolarienartean ez da lehiaketa edo norgehiagoka egiten.Gai jartzailearen figura sendotuz doa eta geroagotxapelketetan erabiliko diren probak ezarriz doaz,batez ere Alfonso Irigoienen lanari eta bul tzadariesker. Gaur egun ere, herriko jaiak, kultur asteakedo zenbait ospakizun direla medio, sarri antola -tzen dira horrelako bertsolari saioak, uda garaianbatez ere.

Bertsolari Txapelketak bertsoen kalitateaneurtzeko lehiaketak dira. Neurketa zehatza eta sis-tematikoa egiten da. Epaimahaiko partaideek ber -tsolariei hainbat proba ezartzen diete, bakoitzarenlana bertsoz bertso neurtu, puntuatu eta amaieranbataz besteko puntuaziorik altuena lortzen duenbertsolariari txapela ematen zaio. Euskal HerrikoTxapelketako finalera iritsi orduko lurraldez lurraldezenbait kanporaketa saio egiten da finalean partehartuko duten zortzi bertsolariak izendatu arte.

1935

Basarri

1936

Txirrita

1960

Basarri

1962

Uztapide

1965

Uztapide

1967

Uztapide

1980

Amuritza

1982

Amuritza

1986

S. Lizaso

1989

J. Lopategi

1993

A. Egaña

1997

A. Egaña

Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusiko irabazleak

1993ko TxapelketaNagusiko Finala:

Jokin Sorozabal, Jon Enbeita,Andoni Egaña, Xabier Euzkitze,Aritz Lopategi, Unai Iturriaga, AngelPeñagarikano eta Sebastian Lizaso.

AHOZKO POESIA

84

Irakurri hurrengo adierazpenak eta markatu erantzuna: egia / faltsua.

1. Txapelketa Nagusiak bertsolaritzaren hasiera-hasieratik egin izan dira. . . . . . . . ❍ ❍

2. Bertsolari Jaialdietan gai librea izaten dute bertsolariek eta ordenarik gabe aritzen dira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Bertsolariak txapelketatik kanpo, lagunartean edo sagardotegietan naturaltasun handiagoz aritzen dira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Desafioak dira gaur egungo saiorik ohikoenak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Bertsolari Jaialdietan nahiz Txapelketetan gai jartzaile bat izaten da bertsolarien ihardunen gidari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Azkeneko Txapelketa Nagusia Sebastian Lizasok irabazi du. . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Lehenengo Txapelketa Nagusia 1935ean egin zen; irabazlea, berriz Basarri izan zen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

8. Uztapide da txapelketa gehien irabazi duen bertsolaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

9. Desafioetan bertsolariek saio laburrean kantatzen zuten eta gai jartzaileak ezarritako proba zehatzak betetzen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Gerra zibilaren garaian eten bat izan zuen Txapelketa Nagusiak eta hogeita lau urte beranduago antolatzeari ekin zitzaion berriro. . . . . . . . . . . . ❍ ❍

EE FF

1801. urtean agertzen dira Euskal Bertsolari -tzari buruzko lehen aipamenak. Lehena gokogaraiez ezer gutxi dakigu. Hasierako garai hone-tan gizartea artzantzan eta nekazaritzan oinarritu-rik dago; orduko bertsolariak “eskolatu gabeak”dira, alegia, literatura idatziaren eraginik gabeko-ak. Izen garrantzitsuena eta entzutetsuena Fernan -do Amezketarra da, hainbat bertso eta ateraldixelebreren iturri. Garai honetatik bertso desafiougariren berri heldu zaigu.

Geroago bertso paperak edo bertso jarriaksortzen dira, ofizioko bertsolariek enkarguz egitenzituzten bertso idatziak, inprentaren bitartez argita-ratuak eta feria-erromerietan salgai jarriak.Xenpelarren bertso jarriak bereziki ospetsuak diragarai horretan, baina ez ditugu ahaztu beharBilintx, Iparragirre eta Etxahun handiak, hirurakgehienbat bertso jarrien bitartez egin baitziren eza-gun eta ospetsu. Hauen eta beste askoren bitartez,hizkuntza landuagoa erabiltzen da bertsoetan, etadoinu berri ugari sortu.

Hogeigarren mendearen hasieran beste izengarrantzitsu batzuk ditugu, hala bat-bateko bertso-

gintzan nola bertso paperak jartzen: Pello Errota,Otaño, Txirrita eta Kepa Enbeita, besteak beste.

Gerra zibilaren ostean, berriz, bat-bateko ber -tsolaritzak hartzen du lehentasuna, bertso jarrienkaltetan. Basarri, Uztapide, Xalbador... plaza ber -tsolari handi izan zirenek oso goian jarri zuten ber -tsolaritza. Bertso txapelketek ere indarra hartuzuten, behinolako desafioen ordez.

Hurrengo belaunaldiko bertsolariak “bertsola-ritza sozialaren garaikoak” deitu izan dira: JonLopategi, Xabier Amuritza, Jon Enbeita, JonAzpillaga, Imanol Lazkano eta beste asko frankis-moaren azken urteetan plazarik plaza ibili zirenbertsolaritzari tinko eutsiz. Ez dira jada eskolatugabeko bertsolarien tankerakoak, baizik eta kulturmaila zabalagoaren jabe, bertsolari”eskolatuak”,behinolako artzain-bertsolari eitekoengandik askidesberdinak. Bertsolaritzari ekarpen handia egindiote bertsolari hauek. Batetik plazetan eta bestetikgarai hartan goiena jo zuten txapelketa nagusietaneuren kalitatea erakutsi zuten; horrez gainera, ber -tsolaritzaren teknikan eta irakaskuntzan bideakurratu eta ikertu zituzten.

AHOZKO POESIA

85

Aurreko testuan irakurritakoa ointzat harturik, osatu ariketa honetako adierazpenak.

1. Bilintx, Iparragirre, Etxahun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Bertsolaritzazko lehen berriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Xenpelar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. «Bertsolaritza soziala» deritzona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Gaurko bertsolari gazteenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Bertsolari eskolatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Bertsolaritza gaur egun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Bertsolari eskolatu gabeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Emakumeak bertsolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Bertsolari eskolak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Egaña, Euzkitze, Saratsua, Iturriaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Fernando Amezketarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. Bertso jarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. Gerra zibilaren ostean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Desafioen ordez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

... bertso jartzaile handienetakoa.

... bertso eskoletan trebatuak.

... literatura idatziaren eta kultura zabalagoaren jabe.

... bertso jarriengatik ezagunak.

... 1801. urtean.

... sendo dago eta ondo sustraitua.

... enkarguz bertsolariek idatzitakoak.

... literatura idatziaren eraginik ez dutenak.

... bertsolari gazteak trebatzeko sortuak.

... gailurrean dauden bertsolari gazteak.

... bertso eta ateraldi xelebreengatik ezaguna.

... gero eta gehiago dira gaurko gazteen artean.

... bat-bateko bertsolaritzak lehentasuna.

... bertso txapelketak indartu ziren gerra ostean.

... frankismoaren azkeneko urteetakoa.

Eta honela heldu gara gaur eguneko belaunaldigazteenera, 2000. urtearen atarian euskal ber -tsolaritzari etorkizun oparoa ziurtatzen dioten hainbatbertsolari bikainekin: Andoni Egaña, Xabier Euzkitze,Jon Saratsua, Unai Iturriaga eta beste asko gailurreandira jadanik. Euren atzetik bertsolari are gazteagoakdatoz, zenbait emakume ere tartean delarik. Hauekhainbat bertso eskolatan trebatzen dihardute eta ohi-tura zahar honi jarraipena emateko prest ageri dira.

Bertsolaritza gaur egun ondo sustraitua eta finkatuadugu: plaza-saioak, bertso eskolak, adin guztietakotxapelketak eta ikerkuntza dira bere zutabeak, etaehunka bertsolarik bermatzen dute haren etorkizuna.

86

KREDITUAK

IrudiakErromantzeei eta atsotitzei dagozkienak: Jesús Antonio Ruiz, Jesse

40, 44, 59 orrialdeetako grafikoak Image Club, Digital Clip Art

Erromantzeen titulu-amaieretako grafikoak Eduardo Iriondo

Argazkiak

15 Joseba Intxausti Euskara, Euskaldunon Hizkuntza

40 Ramón de Zubiaurre in Pintura Vasca

48 Joseba Intxausti Euskara, Euskaldunon Hizkuntza

59 Joxe Manuel Lujanbio, Txirrita Antonio Zabala Txirritaren Bertsoak, Auspoa

60 Xabier Amuritza Arg. Marisol Euskaldunon Egunkaria, 1992

62 Andoni Egaña J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 199762 Angel Peñagarikano Arg. Juantxo Egaña Euskaldunon Egunkaria, 199162 Fernando Aire, Xalbador J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 1977

67 Kepa Enbeita J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 199767 Imanol Lazkano J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 199767 Jon Azpillaga Arg. Juan Carlos Ruiz Euskaldunon Egunkaria, 199767 Lazkao Txiki Arg. Carlos Villagran Euskaldunon Egunkaria, 1992

72 Txomin Garmendia Arg. Carlos Villagran Euskaldunon Egunkaria, 199272 Xabier Euzkitze Arg. Edurne Koch Euskaldunon Egunkaria, 199372 Mikel Mendizabal Arg. Jagoba Manterola Euskaldunon Egunkaria, 199572 Jokin Sorozabal Arg. Jagoba Manterola Euskaldunon Egunkaria, 1995

76 Xabier Amuritza Arg. Marisol Euskaldunon Egunkaria, 199276 Iñaki Murua Arg. Juantxo Egaña Euskaldunon Egunkaria, 199376 Sebastian Lizaso Arg. Juantxo Egaña Euskaldunon Egunkaria, 199376 Jon Lopategi Arg. Xouse Simal Euskaldunon Egunkaria, 1991

81 Juan F. Petrirena, Xenpelar J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 197781 Jose Maria Iparragirre Manuel Llano Gorostiza Pintura Vasca, 196581 Indalezio Bizkarrondo, Bilintx J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 197781 Juan Ignazio Iztueta Auñamendi Enciclopedia G.I.P.V., 198681 Fernando Aire, Xalbador J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 197781 Iñaki Eizmendi, Basarri J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 197781 Joxe Manuel Lujanbio, Txirrita Antonio Zabala Txirritaren Bertsoak, Auspoa81 Manuel Olaizola, Uztapide J. M. Torrealdai Euskal Kultura Gaur, 1977

83 1993ko Finala Arg. Edurne Koch Euskaldunon Egunkaria, 1993

Gure esker ona Euskaldunon Egunkaria-ri, zenbait argazki eskuratzeko emandako laguntzagatik.