energia trantsizioak: iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa

GARAPENERAKOLANKIDETZARENEUSKAL AGENTZIAAGENCIA VASCA DECOOPERACIN PARAEL DESARROLLO

Lan honen eta trantsizio sozioekologiko eta energetikoei buruzko beste hainbat lanen sorburuan erregai fosilen eta hondakin-hustulekuen agortzea eta sistema sozioekonomikoaren beraren ahitzea daude nagusiki. Gizartea ere akituta dago, hainbat arrazoigatik itota: langileen esplotazioa, zaintza-lanak ikusezin izatea, egiturazko doikuntzak eta hazkunde ekonomikoaren gorazarrea. Ekonomia honek pilatze-prozesuak eta finantza-espekulazioa jartzen ditu erdigunean eta alde batera uzten du, ordea, bizitzaren, pertsonen, komunitateen eta ekosistemen iraungarritasuna. Sistema hau maila anitzeko bidegabekerietan errotuta dago: sistemak Hegoaldea arpilatu egiten du Iparraldeak kontsumi dezan eta konpainia transnazionalak eta elite politiko eta ekonomikoak aberas daitezen.

Dena dela, indar-hustuta egonagatik ere, halako panoramak hainbat eta hainbat pertsona eta kolektibo errealitatea eraldatzera eta etorkizun hobea izateko aurrera urratsak ematera akuilatzen ditu. Badira proiektu politiko, sozial, tekniko eta baita bizi-proiektuak ere halako eredu akitu eta akigarriaren alternatibak eraikitzen ari direnak. Beste errealitate batzuetaranzko trantsizioa egiteko beharra eta nahia dago, errealitate bidezkoago, demokratikoago eta ekologikoagoetarantz. Bada horren alde lanean diharduenik ere eta, hain zuen, liburu honetan energiaren alorreko hainbat proposamenen berri eman nahi dugu.

Leire

Urkid

i, Rosa

Lago

, Izaro

Basur

ko, M

artin

Mantx

o, Ia

ki Ba

rcena

, Ortz

i Akiz

uEn

ergia

Tran

tsizio

ak

Liburuaren dokumentala online:www.vimeo.com/irudikate/tradebu

Piztu Aldaketa!Enciende el cambio!

Energia Trantsizioak

Transiciones Energticas

Turn on the change!Energy Transitions

Iraunkortasuna eta demokrazia energetikoaLeire Urkidi, Rosa Lago, Izaro Basurko, Martin Mantxo, Iaki Barcena, Ortzi Akizu

Energia Trantsizioak:

9 788490 823118

ISBN: 978-84-9082-311-8

Universidad del Pas Vasco/ Euskal Herriko Unibertsitateawww.ehu.eus

Ekologistak Martxan Euskal Herriawww.ekologistakmartxan.org

EKOPOL (ekonomia ekologiko eta ekologia politikorako ikerketa-taldea) www.ekopol.org

PARTE HARTUZ (demokrazia parte-hartzailearen ikerketa eta prestakuntzarako taldea) www.ehu.eus/partehartuz

IKERKETA-TALDEA:Leire Urkidi Azkarraga, Sarrera eta konklusioakRosa Lago Aurrekoetxea, Kataluniako kasuaren ikerketaIzaro Basurko Prez de Arenaza, Brasilgo eta Euskal Herriko kasuen ikerketaMartin Mantxo Medrano, Ekuadorreko kasuaren ikerketaIaki Barcena Hinojal, Kubako kasuaren ikerketaOrtzi Akizu Gardoki, Alemaniako eta Euskal Herriko kasuen ikerketa eta Konklusioak

Gure esker onak kolaboratzaile guztioi:

Gorka Bueno , Euskal Herriko UnibertsitateaIaki Arto, Basque Center of Climate Change

Yayo Herrero, Universidad Politcnica de MadridCote Romero, Ecooo

Aitxiber Zallo, Euskal Herriko UnibertsitateaMichel Mittelbronn, Solar Settlement

Tadzio Mueller, Rosa Luxemburg FoundationSteen Khne, Rosa Luxemburg Foundation

Conrad Kunze, Helmholtz-Zentrum fr UmweltforschungSren Becker, Leibniz-Institut fr Regionalentwicklung und Strukturplanung

Christoph Strnke, Sieben LindenWerner Dyck, Sieben Linden

Dieter Federlein, Sieben LindenJanneke Vock, Sieben LindenAndreas Delleske, Vauban

Esther Vital Garca, Movimento dos Atingidos por BarragensAlexania Rossato, Movimento dos Atingidos por Barragens

Eder Pichette, Afectado por la represa Bajo IguazuGilberto Cervinski, Movimento dos Atingidos por Barragens

Nivea Maria Diogenes, Movimento dos Atingidos por BarragensEliecer Viguera Leal, CUBASOLAR

Julio Torres Martinez, CUBASOLARMaricela Rivaechas Castellanos, Centro Universitario de Guam

Luis Berriz Prez, CUBASOLARArmando Fernndez Soriano, Fundacin Antonio Nez Jimenez

Migdalia y Juan Manuel, guajiros de ChiviricoAlexandra Almeida, Accin Ecolgica

Gloria Chicaiza, Accin EcolgicaDavid Reyes, Accin Ecolgica

Martn Carbonell, YASunidosAntonela Calle, YASunidos

Fernanfo Fajardo, YASunidosPato Chvez, Oilwatch

Fanklin, Comunidad de El Rosal e IntagMar Baos y Peter Arboleda

Jos ProaoAlicia y Octavio Cahuiya, Comunidad de oneno

Nuri Palmada, Som EnergiaClaudio Cattaneo, Can Masdeu

Marc Gavald, Kan PasqualMauge Caada, Arterra Bizimodu

Diego Castaares, Asparrenako UdalaAdur, Ilargi y Alfredo Gardeazabal, Lakabe

Robert Hall, Global Ecovillage Network EuropeOlatz Azurza, Goiener

DISEINU GRAFIKOA:Ortzi Akizu Gardoki Martin Mantxo Medrano

ITZULPENAIraia Yetano Larrazabal, Gazteleratik Euskerara itzulpena

BIDEO-DOKUMENTALA:Ander Salsamendi, Zuzendaritza, Grabazioa eta MuntaketaAnder Elorza, Gidoia eta GrabazioaHaritz Zabala, PostprodukzioaEkoizlea: IRUDIKATE

GARAPENERAKOLANKIDETZARENEUSKAL AGENTZIAAGENCIA VASCA DECOOPERACIN PARAEL DESARROLLO

CIP. Biblioteca Universitaria Energia trantsizioak : iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa / [Ikerketa-taldea] Leire Urkidi [et al.] ; [gazteleratik euskerara itzulpena] Iraia Yetano Larrazabal. - Bilbao : Universidad del Pas Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua = Servicio Editorial, D.L. 2016. 233 p. : il. ; 21 cm + 1 disco (DVD) D.L.: BI-133-2016. ISBN: 978-84-9082-311-8

1. Recursos energticos. 2. Desarrollo sostenible. 3. Justicia medioambiental. 4. Ecologismo.

I.Urkidi, Leire, coaut. II. Yetano, Iraia, trad.

504:32620.9

Garapenerako lankidetzaren euskal agentziak nantzatua

Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua / Servicio Editorial de la Universidad del Pas Vasco

ISBN: 978-84-9082-311-8Lege gordailua/Depsito legal: BI-133-2016

Itxaropenak ez du etsitzen: planeta honetan bizitzeko beste modurik bada. Arazoari irtenbidea bilatu nahi dionak aurkitzen du bidea;

nahi ez duenak, aldiz, aitzakia.

Margarita Mediavilla

Jorge Riechmann

"Krisialdi kultural sakona bizi dugu, are gehiago: zibilizazio-krisia da. (...) zibilizazio berri bat ez da ezerezetik sortzen; ez da inoren burutik jaiotzen Atena Zeusen burutik jaio zen bezala armak

eskuan dituela, martxan jartzeko prest. Zibilizazioan aldaketa ezin da prt--porter izan: har dezagun beti umiltasun teorikoaren jarrera

hau kritikatzen, aztertzen edo proposatzen dugunean"

TRADEBU proiektua, Energia-eredu berri baten aldeko lankidetza: zor ekologikotik bizimodu onerako transizio demokratikoa, hainbat erakunderen arteko lankidetza da: Euskal Herriko Unibertsitateko Politika eta Administrazio Zientzia Saila, EKOPOL (ekonomia ekologiko eta ekologia politikorako ikerketa taldea), PARTE HARTUZ (demokrazia parte-hartzailearen ikerketa eta prestakuntzarako talde bateratua) eta Euskal Herriko Ekologistak Martxan.

KUBA

BRASIL

AURKIBIDEA orrialdea

ALEMANIA

KATALUNIA

EUSKAL HERRIA

SARRERA 11

39

59

89

125

143

177

KONKLUSIOAK ETA GOGOETAK 211

EKUADOR

11

Lan honen eta trantsizio sozioekologiko eta energetikoei buruzko beste hainbat lanen sorburuan erregai fosilen eta hondakin-hustulekuen agortzea eta sistema sozioekonomikoaren beraren ahitzea daude nagusiki. Zenbait adituk dio petrolioaren gailurra jo dugula eta erregai fosilen eskaintza gutxitzen hasi dela (Sorrell et al., 2010). Beste batzuek diote laster joko dugula beste hainbat lehengai berriztaezinen gailurra (Kerschner et al., 2010). Baliabide berriztagarriak ere ez daude salbu. Izan ere, haien erabilgarritasuna arriskuan jarri dugu, berritze-tasa baino askoz ere abiadura handiagoan erabili ditugulako. Eta gauza jakina da hondakin-hustulekuak agortzen ari garela: ez dakigu zaborrarekin zer egin, ezta hondakin erradioaktiboekin ere, edo horiek guztiek sortzen duten kutsadurarekin, klima-aldaketarekin, edo CO2-arekin.

Baina, are gehiago, ezin eutsizko eredu politiko eta ekonomiko bidegabe baten ahitzea ikusten ari gara. Demokrazia liberal eta kapitalistaren krisia nabarmena da. Geroz eta herritar gutxiagok du uste ona klase politikoarengan eta ordezkaritza-sistema ahul honetan. Eta gu ere indar-hustuta gaude. Gizartea itota dago hainbat eta hainbat arrazoigatik: langileen esplotazioa, zaintza-lanak ikusezin izatea, egiturazko doikuntzak eta hazkunde ekonomikoaren gorazarrea. Ekonomia honek pilatze-prozesuak eta finantza-espekulazioa jartzen ditu erdigunean eta alde batera uzten du, ordea, bizitzaren, pertsonen, komunitateen eta ekosistemen iraungarritasuna. Sistema hau maila anitzeko bidegabekerietan errotuta dago: sistemak Hegoaldea arpilatu egiten du Iparraldeak kontsumi dezan eta konpainia transnazionalak eta elite politiko eta ekonomikoak aberas daitezen.

Dena dela, indar-hustuta egonagatik ere, halako panoramak hainbat eta hainbat pertsona eta kolektibo errealitatea eraldatzera eta etorkizun hobea izateko aurrera urratsak ematera akuilatzen ditu. Eredu akitu eta akigarri honen alternatibak eraikitzen ari diren bizitza-proiektuak eta proiektu politiko, sozial eta energetikoak aurkituko ditugu. Beste errealitate batzuetaranzko trantsizioa egiteko beharra eta nahia dugu.

Izaera edo egoera batetik bestelako batera igarotzeari deritzo trantsizio. Haatik, trantsizio zein trantsizio energetiko kontzeptuak polisemikoak dira, modu askotara uler edo interpreta baitaitezke. Gainera, arazo sozioenergetikoaren alorrean trantsizioa egiteko bide eta ikuspegi ugari dago.

SARRERA

TRANTSIZIO ENERGETIKOAK DEMOKRAZIA, JUSTIZIA ENERGETIKOA

ETA BIZITZAREN IRAUNKORTASUNA

01

1_IRUDIA Trianoko mendietan instalatutako goi-tentsioko linea berria (Argazkia: O. Akizu).

12

Trantsizio energetikoak aztertzean eta hausnartzean zer irizpide-sorta handia dagoen erakusteko balio dezake ondorengo taula honek. Kapitulu honetan, azaletik bada ere, irizpide eta tipologia horien berri emango dugu.

Trantsizio energetikoen tipologiaren taula ez-oso honen bidez, gaiari heldu eta prozesuen konplexutasuna erakutsi nahi dugu. Nora heldu nahi dugu? Eta nola? Galdera hauei erantzuna ematen hasiko dugu ibilbidea eta argi izan behar dugu trantsizioaz mintzatu baino, trantsizioetaz mintzatu behar garela. Izan ere, askotarikoak dira transformazio honekin lotutako esperientziak, proposamenak, bizipenak eta imajinarioak.

1. Zer da trantsizio energetiko... iraunkorra

Azken hamarraldietatik hona, trantsizio energetikoak iraunkortasunarekin lotutako konnotazioa hartu du. Ordura arte, oro har, trantsizio energetiko terminoa honako honetarako erabiltzen zen: sistema energetiko baten baitan gertatzen zen epe luzeko egiturazko aldaketa izendatzeko edo gizarte batean gertatutako erregai mota baten ordezkapen orokortua aipatzeko. Adiera hori oso arrunta da gaur egun ere eta hala, trantsizio energetiko deritzogu, adibidez, Euskal Herrian hain garrantzitsua izan den egurra pixkana-pixkanaka erabiltzeari uzteari. Horri dagokionez, Julio Torres Martnez fisikari eta ikertzaile kubatarrak dio hirugarren trantsizio energetikoa bizi dugula. Lehendabizikoa XVIII. mende erdialdera gertatu zen, su-egurra eta egur-ikatza alde batera utzi eta horren ordez harrikatza erabiltzen hasi ginenean. Bigarrenean harrikatza utzi eta horren ordez petrolioa eta petrolioaren deribatuak erabiltzen hasi ginen. Hirugarren trantsizioan, aldiz, pixkanaka-pixkanaka petrolioa eta gasa baztertu eta energia aurreztu, eraginkortasuna areagotu eta energia-iturri berriztagarriak erabiliko ditugu.

Beraz, gaur egun, terminoa oso lotuta dago trantsizio energetiko iraunkorraren ideiarekin eta, orobat, erregai fosilak eta energia nuklearra baztertu eta horren ordez hein handiago edo txikiago batean deszentralizatutako energia-iturri berriztagarriak

1_TAULA Trantsizio energetikoen tipologia ez-osoa (berezko lana).

IRIZPIDEA ENERGIA TRANTSIZIO MOTAKKronologia Jazoa, abian, gertatzeke (proposatutakoa edo irudikatutakoa) Maila Herri-maila, eskualde-maila, nazio-maila, nazioarteko maila Geopolitika (Munduko) Iparraldean, (Munduko) HegoaldeanAldaketa-mota Teknologikoa, politikoa, ekonomikoa, kulturalaEragile nagusiak

Estatua, merkatua, gizarte zibila

Borondatea

Jomuga motak

Energia-segurtasuna, deskarbonizazioa, ingurumenaren aldetik iraunkorra den sorkuntza, burujabetza energetikoa,bizitzaren iraunkortasuna

Justizia Inposatua, autoritarioa, demokratikoa (eztabaidatua)Izaera Erreformista, muturrekoa, goitik beherakoa edota behetik gorakoa

15.00

10.00

[Mila

ka m

ilio

i pe

so k

uba

tar]

Ondasunenmerkataritzabalantza

Esportazioak

Inportazioak

5.00

0

1926 1936 1946 1956 1966 1976 1986 1996 2006

-5.00

-10.00

GARAIA

ENERGIA-

POLITIKA

Azpigarapen koloniala. Nekazarien % 8 lursailen % 70en jabe zen.

COMECONen (CAME) energia- laguntza

1993 -PDEN Garai berezia. Gabezia eta pobrezia energetikoa

2005 Energia- iraultza (10 CUCeko billeteak)

POTENTZIA ELEKTRIKOA

Zentral

Termoelektrikoak 397 MW. Herritarren % 56k du energia elektrikorako sarbidea

3.083 MWko sorkuntza- gaitasuna. Herritarren % 95k du hornidura

Itzalaldi ugari eta hornidurarik eza.

PETROLIO- KONTSUMOA

(ez dago daturik)

13 milioitona

1993 6,6 milioi tona

2000 8 milioi tona 2012 11 milioi tona

BIZTANLEKO

KALORIAK (ez dago daturik)

1980ko hamarraldia 3100 kaloriapertsonako

Garai berezia 1600/1900 kaloria perts.

1999 2437 kaloriapertsonako

1898 - 1958 1958 - 1989 1989 - 1997 1997 - 2015

Berriztagarrienaldekoapostua:2015: % 42030: % 25

Gordina% 48,3

Fuel-olio

termikoa % 15,1

IbilgailuetarakoFuel-olioa

% 18,5

Diesela% 4,2

Gasa% 9,6

Biomasa% 3,5

Hidraulikoa% 0,7

Haize-energia% 0,1

Gordina% 32,0

Beste erregai fosilbatzuk % 21,0 Fuel-olio

termikoak% 5,0

Ibilgailu- etarako

Fuel-olioa % 9,0

Diesela1,0%

Gasa% 8,0

Biomasa, % 14,0

Hidraulikoa% 1,0

Haize-energia% 6,0 Eguzki-energia

% 3,0

15 urte

2014 2030

Eskualdez eskualdeko balioak 2003

[Giz

a G

ara

pe

nare

n In

diz

ea

, GG

I]

[Bizimodu berarekin jarraitzeko behar den planeta-kopurua]

Burundi

Nigeria

AFRIKA

Kuba

Malaysia

ASIAPAZIFIKOA

LATINO-AMERIKA

MEND. EUROPA

ERDIALDEKO ETAEKIALDEKO EUROPA

Erresuma Batua

Australia IPAR AMERIKA

AEB

ArabiarEmirerriBatuak

0

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1 2 3 4 5 6

1975 -2003 urte arteko joera Herrialdez herrialdeko balioak 2003

Garapen iraunkorrerako gutxieneko irizpidea GGI = 0,8 Aztarna ekologiko-aren eta biogaitasunaren erlazioa = 10,8

lursailak

GG

I

0 1

1,0

CRITERIO TIPOS DE TRANSICIONES ENERGTICASCronolgico Acontecidas, en marcha y por venir (propuestas o imaginadas)Escala Local, regional, nacional, internacionalGeo-poltico En el Norte (global), en el Sur (global)Tipo de cambio Tecnolgico, poltico, econmico, culturalAgentes principales

Estado, mercado, sociedad civil

Voluntad Sobrevenidas, deseadas, conscientes, conflictivas, negociadas

Tipos de horizontes

Seguridad energtica, des-carbonizacin, generacin ambientalmente sostenible, soberana energtica, mantenimiento de la vida

Justicia Impuestas, autoritarias, democrticas (deliberacin)Carcter Reformistas, radicales, desde arriba y/o desde abajo

Milaka tepIturria Ehunekoa [%]Petrolioa 116.500 39,33

Gas Naturala BERRIZTAEZINA

% 59

% 29BERRIZTAGARRIA

37.792 12,76

Ikatza 16.478 5,56

Uranioa 3.896 1,32

Hidraulikoa 37.054 12,51 % 12 ZALANTZAZKOA

Biomasa

Guztira

24.580 8,30

Azukre-kanaberatik eratorriak 47.603 16,07

Beste berriztagarri batzuk 12.313 4,16296.216 100

MUESTRA

Mota

2012 2013 2012 2013

Hidraulikoa 415.342 390.992 70,01 64,06

Nuklearra 16.038 14.640 2,70 2,40

Gas Naturala 46.760 69.003 7,88 11,31

Harrikatza 8.442 14.801 1,42 2,42

Petroliotik eratorritakoak 16.214 22.090 2,73 3,62

Biomasa 35.296 40.476 5,95 6,63

Gas Industriala 9.376 11.444 1,58 1,87

Haize-energia 5.050 6.578 0,85 1,08

Inportazioak 40.722 40.334 6,86 6,61

GUZTIRA 593.240 610.358 100,00 100,00

Ekoizpena[Gwh] Ehunekoa[%]

Irabaziak interesen aurretik (Ebitda)IBERDROLA 2014

Negozioa[milioi ]

Ehunekoa[%]

Espaina 1.438,50 20,65

Erresuma Batua 1.176,14 16,8

Estatu Batuak 930,75 13,3

Brasil 2.690,33 38,6

Mexiko 729,72 10,47

GUZTIRA 6.965

Energia Mota Denizioa Adibidea

Energia primarioa

Azken energia

Energia erabilgarria

Besteak beste, erregai gordinetan, eguzki-energian, haize-energian eta energiageotermikoan dagoen energia.

Transformaziorik edo bihurketarik jasa ez duen eta naturan duen forman dagoen energia. Hala, energia primarioa energia-forma finduagoak lortzeko erabiltzen da.

Helburu termikoekin (etxea berotzeko beroasortzea), elektrikoekin edo mekanikoekin azkenkontsumo-puntuetan erabiltzen den energia.

Guk ez dugu petrolioa (energia primarioa) zuzenenan erabiltzen baina elektrizitatea bai ordea. Elektrizitatea, adibidez, petroliotiksortutako eta transformatutako azken energia da.

Benetan aprobetxagarria den energia. Energia ekoizten denetik azken kontsumo-punturaino iristen den arte, zenbait bihurketa- prozesu jasaten du bidea. Horren ondorioz,energia-galerak sortzen dira.

Elektrizitatea (azken energia) ekoizteko petro-lioa darabilgunean, gure etxeetara iritsi bitar- tean, elektrizitate-galderak gertatzen dira ga-rraioan, goi-tentsioko lineatan. Gure etxeetara iristen den elektrizitate-kopurua txikiagoa daeta horri energia erabilgarri deritzo.

Energia mota Denizioa Adibidea

EnergiaPrimarioaren Guztizko Hornidura(TPES)

EnergiarenGuztizko AzkenKontsumoa(TFC)

Sorkuntza elektrikoarenmixa

ELEK

TRIZ

ITA

TEA

ENER

GIA

Findu aurretik eta garraioaren sektorean erabili aurretik inportatutako petrolio gordina, zi-klo bateratuko zentraletan erretzeko inporta-tutako petrolioa, beroa sortzeko erabiliko denbiomasaren (zuraren) potentzial termikoa, ins- talaziofotoboltaikoetan, eolikoetan eta hidrau-

Bihurketarik edo transformaziorik jasan ez duen eta lurralde batean erabilgarria den ener-gia-forma oro da. Tokian ekoitzitako energiaz gain (hala nola, eguzki-energia, haize-energiahidraulikoa, biomasa...), beste herrialde batzu-etatik inportatutako energia ere barne hartzen du, adibidez, petrolio gordina, gasa, ikatza... edo baita elektrizitatea ere. Baliabide natura-letatik hartzen edo erauzten da zuzenean.

Azken sektore guztien kontsumoaren batura- ren emaitza den energia-kontsumoa: industria,garraioa, eraikinak (etxebizitzak eta zerbitzuak) eta gainerakoak (adibidez, nekazaritza eta energiarako ez diren beste zenbait erabilera, hala nola, plastikoetarako petrolioa).

Energia primarioak ez bezala, guztizko azkenkontsumoak erabiltzeko prest dagoen energia- kontsumoa neurtzen du. Hau da, garraioanez du petrolio gordinaren kontsumoa neurtzen, petrolio finduarena baizik; eraikinetan kontsu-mitutako elektrizitatea neurtzen du eta ez, or-dea, ekoizteko erre behar izan den gasa;...

Lurralde batean ekoitzitako edo inportatutako energia elektrikoa. Neurketa ekoizpen-gunean egiten da eta ez lkontsumo-gunean (hau da, garraioan sortutako galerak ez daude sartuta). Transformazioaren ondoriozko galera termodi- namikoak ere ez dira kontuan hartzen, eztasorkuntza-instalazioen baitako kontsumo elektrikoa ere.

Lurralde bateko sare elektrikora doazen eta kontsumitzeko prest dauden sorkuntza elektrikoaren instalazioetatik (eolikoa, nuklearra,hidraulikoa,termoelektrikoa,...) ateratzen den kWh-kopurua.

Energia elektriko erabilgarria edoazken kontsumoelektrikoa

Sektoreen azken erabileran kontsumitutakoenergia elektrikoa, garraioan eta banaketangertatutako galerak kontuan hartu gabe.

Energia primarioa lortu, elektrizitate bihurtu etaazkenik etxebizitzetara (edo industriara edo zerbitzuetara) garraiatu ostean, elektrizitatea-ren kontagailuetan kontabilizatutako kWh kopurua. Erabilera termikoei (berokuntza edo urberoa) dagokienez, galdara elektrikoak baino ez dira modu horretan kontabilizatzen, baina ez, ordea, gasarenak edo biomasarenak; azken horiekTFCren baitakoak dira.

Bizt

anl

eko

ko

ntsu

mo

ele

ktrik

oa

[MW

h]

EB27 Espainia EAE Nafarroa0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

2013 (ktep)Sektorea Ehunekoa

Industria 2102,6 % 41,60Garraioa 1846,9 % 36,60Lehen sektorea 78 % 1,50Zerbitzuak 438,7 % 8,70Etxebizitza 582,4 % 11,50Guztira 5048,6 % 100,00

6.000

1.000

20052006

20072008

20092010

20112012

2013

0

2.000

3.000

4.000

5.000

Azk

en

kont

sum

oa

[kte

p] 7.000

Guztira

Industria

Garraioa

Etxebizitza

Zerbitzuak

Lehen sektorea

(2013-2014ko datuak)

Inportazioen eta Autohornikuntzaren arteko konparazioa

InportazioakAutohornikuntza-tasa %

% 47% 53

Nafarroa % 19,70

% 28,80% 71,20

6,00 %

% 80,30

% 94,00EAE

Espainia

EB27

Ikatza eta deribatuak

% 0,3

Gas Naturala % 21,4

Energiaelektrikoa

% 7,6

Petrolioa eta deribatuak

% 70,7

Nigeria 6.031 0,504 48,8 (2010) 0,5

Trinidad eta Tobago 32.139 0,766 40,3 (1992) 38,2

Aljeria 14.258 0,717 35,3 (1995) 3,3

Norvegia 66.937 0,944 22,6 (2012) 11,7

Egipto 10.877 0,682 30,8 (2008) 2,6

Qatar 143.426 0,851 41,1 (2007) 40,3

Errusia 24.805 0,778 42 (2012) 12,2

Saudi Arabia 52.183 0,836 Sin datos 17

Iran 17.113 0,749 38,3 (2005) 7,7

Mexiko 17.880 0,756 47,2 (2010) 3,8

Libia 15.706 0,784 Ez dago daturik 9,8

Espainiako Estatua 33.711 0,869 35 (2012) 5,8

Frantziako Estatua 40.374 32,7 5,6

HerrialdeaBiztanleko BPGa

[$ PPA] (2014 NDF)

Diru-sarreren Gini indizea(balio handiagoa, desber-dintasun handiagoa)

GGI (2014, NBE)

CO2 biztanleko

tona (2010, MB)

19901993

19951997

19992001

20032005

20072009

2011

24

23

22

21

20

19

18

17

16

15

14

Ikatza % 25,5

PetrolioGordina % 31,1

Petrolioaren deribatuak

% 1,1

Gas Naturala % 22,2

Nuklearra % 8,2

Hidraulikoa % 0,6

Eguzki-energia eta Geotermala

% 2,3

Bioerregaiak eta hondakinak

% 8,9

Galerak etaKontsumoa

Transformazioa % 29,3

Industria % 17,8

Garraioa% 17,0

Etxebizitza % 18,4

Zerbitzuak % 10,5

Ez energetikoa % 7,0

Beste batzuk% 0,1

Ikatza% 45,57

Petrolioa % 1,21

Gasa% 12,32

Bioerregaiak % 6,30

Termobalorizazioa% 1,83

Nuklearra% 15,79

Hidralica % 4,42

Eguzki FB % 4,19

Beste batzuk % 0,32

Eolikoa% 8,05

Industria35,92%

Garraioa % 1,92

Etxebizitza% 21,75

Merkataritza % 23,90

Garraioan izandako galerak

% 3,90%

Esport.-Inport. % 3,26

Sorkuntzako kontsumoa% 9,35

57.06

2

47.12

1

42.11

3

19.07

9

17.05

7

11.7

83

10.86

2

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

Alem

ania

EAE

Espa

inia

Txina

Br

asil

Kuba

Ekua

dor

Energia primarioaren biztanleko hornidura [kWh/pertsona]

[kWh/pertsona]

[kW

h/p

ert

sona

/urt

e]

Energia mota Instalatutako potentzia elektrikoa [MW] Urtean ekoitzitako energia [GWh/urtean]

Haize-energia 71,1 175,1 Elektrikoa Biogasa 0,5 4,0 Elektrikoa + 4,3 Termikoa Biomasa 0,4 Larrialdietarako soilik Eguzki-energia 2,25 2,7 Elektrikoa TOTAL 74,25 181,8 Elektrikoa + 4,3 Termikoa

HERRI-LURSAILEN ERABILERA [m2/pertsonako] [%]

Elikagaietarako (baratzeak, larreak,...) 1.600 36

Energiarako (basoetako biomasa) 2.200 49

Lursail baliaezinak (ibaiak, asfaltoa, hiria,) 700 16

AZALERA GUZTIRA 4.500 100

AlemaniarakoBiomasaren Kontsumo

Termiko Iraunkorra

x1(urteko)

EGURRA

BIODIBERTSITATEA

BASOA

2.200 m

1,1 m(5 m /ha)

ENERGIA

1.650 kWh(1.500 kWh/m ) 1.452 kWh

0,33 m(1,5 m /ha)

x1ENERGIA

TERMIKOABerogailu modernoareneraginkortasuna

(88 %)

%

Energiaren erabilera etxebizitzetan

Sieben Linden (2006) [kWh/pertsonako]

Alemania (2004) [kWh/pertsonako]

Berokuntza 5.700 Etxeko Ur Beroa 800 Sukaldea 600 Elektrizitatea 1.600 Galerak 3.700 GUZTIRA 12.400 Aldea 100 %

3.500 (egurra + eguzkia)600 (egurra)

400 (propanoa)350 (300 eguzkia + 50 sarea)

04.850-60%

Esparrua Sieben Linden (2006)[kWh/pertsona] ko


Etxebizitza 4.850 12.400 Garraioa

(elikagaiak eta pertsonak) 4.800 9.281

Merkataritza eta Industria 1000 22.164 Ez energetikoa 0 3.598 TOTAL 10.650 47.443 Aldea -77,55 % 100 %

Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez

(gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

27.000 (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke)+ 320 /hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 /hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer bateanbizitzeak duen batez besteko gastua.

(gastua berbera da haurrak izan ala ez izan))

14.800 (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke)+ 181 /hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 /hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) + Trailerra eraikitzeak duen gastua.

A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoaInstalatutako eguzki-potentzia 333 kW GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa 314 MWh/urtean

6.280 kWh/urtean/etxebizitzako

B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa

Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula) 2.598 kWh/urtean/etxebizitzako

(12. taula) 2.821 kWh/urtean/etxebizitzako

1_Familia 2_Familia 3_Familia 4_Familia Batez beste Kontsumoa/pertsonako Helduak 2 2 2 2 2 Haurrak 3 2 3 2 2,5 Etxearen neurria [m 2 ] 160 160 130 130 145

Elektrizitatea [kWh/urtean]

2011 3.335 2.389 2.500 2.088 2.598

2012 3.399 - 2.431 2.440 577 kWh/pertsonako

2013 - - 2.2021 -

2012 - - 2.593 2329 2.821

2013 4.002 3.200 2.393 2408 19,45 kWh/m2

Berokuntza + ACS [kWh/urtean]

Alemania Sieben Linden Vauban Biztanleko kontsumo primarioa (zor energetikorik gabe) [kWh]

44.508,22 (IEA 2014a)

10.650 (Werner Dyck)

-

Ehunekoa % 100 - % 76 -

Etxebizitzetako biztanleko kontsumo elektrikoa [kWh]

1.893,91 (IEA 2014a)

350 (Werner Dyck)

577

Ehunekoa % 100 - % 81 - % 69 Etxebizitzetako biztanleko kontsumo termikoa [kWh]

7.500 3500

629

Ehunekoa % 100 - % 43 - % 92

Galerak (Energia-sistemaren kontsumoa % 7)

ZerbitzuakIndustria eta Garraioa

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

PRODUKTUEN,ZERBITZUEN

ETA GARRAIOARENKONTSUMOA

SISTEMARENGALERAK

EZKUTUKOKONTSUMOA

HorniduraPrimarioa

ENERGIAKONTSUMITZAILEAKontsumoa okerreko lekuan neurtzen dugu

ENERGIABALIABIDEAK

ERABILERA

44.508 kWh/pertsonako

+ % 28

% 18

% 53

% 29

% 4

% 25

% 17

11

% 14

%4

%67

% 100 % 96

+ % 28

% 4

%29

+%28

Etxebizitzetakoa

EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIALDE BATZUETAN)

(TRansformazioa eta banaketa % 25)

BerriztagarriakNuclearra

Galerak (Consumo del sistema energtico 7 %)

Zerbitzuak, Industria eta Garrioa

ERABILERA ELEKTRIKOAETXEBIZITZAN

PRODUKTU ETAZERBITZUEN KONTSUMOA

SITEMARENGALERAK

KONTSUMOEZKUTUA

Gas Naturala

PetroleoaENERGIA

PRIMARIOA

ENERGIAKONTSUMITZAILEAKtoki ez egokian neurtzen dugu geure kontsumoa

ERREKURTSOENERGETIKOAK

BATAZBESTEKO KONTSUMOA

REALIZADA EN OTROS PAISESIAKI ARTO, IIGO CAPELLN, ROSA LAGO, GORKA BUENO

ERREKURTSOAK ERABILERAK

32 %

22 %Ikatza26 %

8 %

12 %

44.508 kWh/persona

(100 %)

+28 %

18 %

53 %

29 %

4 %

25 %

17 %

11 %

14 %

4 %

67%

96 %

+28 %

4 %

29%

+28%

Etxebizitzetakoa

EZKUTUKO KONTSUMO ENERGETIKOA

(Transformacin y Distrucin 25 %)

Energia Sistema ZentralizatuaCAPV/EAEDATUAK: IEA 2012 eta EEE 2012

Energia Sistema ZentralizatuaALEMANIA 2012 (DATUAK: IEA)

Berriztagarriak

Nuklearra eta ikatza

ELEKTRIZITATEARENERABILERA ETXEBIZITZAN

PRODUKTUEN, ONDASUNEN ETA ZERBITZUEN

SISTEMARENGALERAK

EZKUTUKOKONTSUMOA

Gas NaturalaPetrolioa

ENERGIAPRIMARIOA

CONSUMIDORES/ASde ENERGA

Kontsumoa okerreko lekuan neurtzen dugu

ENERGIABALIABIDEAK

Kontsumoaren % 96 EZ dagokio etxebizitzetan kontsumitzen dugun elektrizitateari, honako honekin lotutakoari baizik: produktu industrialak, elikadura, eraikuntza, zerbitzuak, garraioa, etab. % 21 galerak dira gainera. Energia kontsumo horri % 33 gehiago gehitu behar diogu, beste herrialde batzuetan egiten dugun ezkuko kontsumoagatik.

BALIABIDE MOTA

% 39,25% 32,65

% 8,72

% 9,7

35.339kWh/pertsonako

(100 %)

+33 %

% 9,05

% 70,30

% 20,65

% 4,02

% 35,99

% 27,43

% 6,88

% 5,03

% 4

%75

% 96

+ % 33

% 4

%21

+%33EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIADE BATZUETAN EGINIKOA) (I.Arto el al, 2014)

Biztanleko energia- hornidura primarioa +/- Zor Energetikoak

0,60 0,65 0,70 0,75

0,80 (NBE)0,85 0,90 50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

0,95

Alema

nia

Espa

inia

Txina

Bras

il Ku

ba

Ekua

dor

Ekua

dor

Alema

niako

ekoh

errixk

a

[kW

h/bi

ztan

leko

] [GG

I]

Giza Garapenaren Indizea

CAPV

/EAE

Alema

nia

Espa

inia

Txina

Bras

il

Kuba Ale

mania

ko

ekoh

errixk

a

CAPV

/EAE

%100 57.062 kWh

-%17 -%26 -%67 -%70 -%79 -%81 -%76

%1009,11 GGI +%1 -%5 -%21 -%18 -%11 -%22 -%0

Kasua Ikasbideak Erronkak EstrategiakBRASIL - Mega-urtegi hidroeletrikoe-

tan sortzen den energia ezin da berriztagarritzat jo, gizarte-eta ingurumen-inpaktu han-

- Urtegiek kalte handiagoak sortzen dizkiete emakumeei, haien gizarte-rola dela-eta. Baina zailtasunak zailtasun, berebiziko garrantzia duten gizarte-eragileak dira, protes-tan zein proposamenean.

- Behetik hasita, beharrezkoa da alor desberdinetako eragileak batzea energia-sistemabidegabeari aurre egin ahalizateko.

- Eragile anitzen parte-hartze- ak borroka aberasten du.

- Gizartearen zati han-di bati energiaren es- parruko gaien berri ematea eta gizartea ahalduntzea masa kritikoa sortuz.

-Politikan eragina izatea proposatutako aldaketak gauzatu ahal izateko.

- Ezagutzak trukatzea etatopaguneak sortzea(elkarrekin ikastea).

- Energiari, energiarenkudeaketari eta erabile-rari buruzko ezagutza demokratizatzea.

- Modu autogestionatuanenergia berriztagarriak sortzeko teknologiaegokiak erabiltzea.

EKUADOR - Petrolioa lurpean uzteko eskatzea onargarria da. Gobernu-erakunde eta zientzialari batzuek babesten dutenproposamena da.

- Gizarte-konpromisoa,sentsibilizazioa eta mobi- lizazioa funtsezkoakdira puntsu politikoarieusteko.

- Arriskurik handiena transnazionalak dira, botere ekonomiko eta hertsagarrihandia dutelako. - Sortzez bertakoak direnherriek kalteberatasunhandiko egoera bizi dute (emakumeekbereziki).

- Petrolio-ereduaren alter-natibak badira eta gerozeta babes handiagoa dute,nahiz eta erronkak ere han-diak diren (Buen Vivir/Sumak Kawsay/Suma Qamaa).

- Sumak Kawsaygauzatzea (baita bes-te esparruetan ere, meatzaritzan adib.) eta praktikan jartzea.

- Yasun proposamenagainditzea petrolio os-teko ekonomia bate-rantz aurrera egiteko.

- Gobernuaren diskurtso-praxi diko-tomia gainditzea, gobernuak ere petrolio osteko proposamena gau-zatu dezan, alterna-tiba ekonomikoak zehaztu ditzan etatransnazionaleimen egin ez diezaien.

- Hezkuntza-kanpaina zabalak.

- Gizarte-mobilizazioatransnazionalen salaketa.

- Politikan eragina izateaeta erakunde-hitzarmenak.

- Nazioarteandiru-laguntzak lortzeko gobernu-kanpainakegitea,zor klimatikoa etaYasunren balioa nabarmenduz.

KUBA - Azken 60 urteotanhainbat trantsizio bizi i zanditu. Nabarmenena 1989eta 1995 urte artean bizitakogarai berezi delakoa.

- Elkarlaguntzaren bidez

- Atzerriko energiarekikomendekotasun handiakonponbidea behar duen arazo larria da.

- Bertako energia-baliabideakgaratzea:eguzkiaren iraultza.

- Eguzki-energiaeta biomasa garatzea.

(Estatua eta gizartezibila elkarrekin).

krisia kudeatzeko, herrita-rren, nekazarien eta zentzialarien ezagutzak batu dituzte.

- Iraunkortasunaren aldeko aldaketa kulturala.

- Energia berriztagarriak garatzea eta eraginkortasuna hobetzea sistemaelektrikoan galerarikgerta ez dadin.

- Gizabanakoen energia-kontsumoa txikia izana- gatik ere, bizi-kalitatea hobetzeko gizarte- prestazioak.

- Krisia kudeatzeko,ezagutzak batzea

ALEMANIA - Gizabanakoen aurrezkiakkolektiboki kudeatzeak eta gizarte-proiektu iraunkorretan inbertitzeak esperientziak ugaritzea ekar dezake (testuinguru batzuetan).

- Partekatzearen balio-siste-maren inguruan ardazten den eta kontsumismotik ihesegiten duen komunitate-bizimodua gai da energia-kontsumoa nabarmenmurrizteko eta gizarteaeta ingurumena eraldatzekoefektu biderkatzaileasortzeko.

- Etxebizitza pasiboekkontsumoa murrizten dute eta, are gehiago, kontsumi-tutakoa baino energia gehiago sor dezakete.

- Eraldaketarako gakoak kontzientziazioa etapraktika dira.

- Energia-kontsumo txikiko eta berriztagarriak ekoizten dituztenkomunitate txikien esperientziaoro har Alemaniakogizarterazabaltzea.

- Alemaniako mixean energia-eskakizunaeta erregai fosilek duten pisuamurriztea.

- Alemaniako zorenergetikoa murrizteaeta energiaren poli-tika publikoak egitea.

- Berriztagarrien sorkuntzarako eta kontsumorako koopera- tibak legez sustatzea.

- Sare elektrikoak publiko egitekokanpainak.

- Energia nuklearrareneta ikatzaren arloko sentsibilizazioa.

- Energia-kontsumo txikiko gizarte-ereduak abiaraztea, bizi-kalitate handikoak eta gizarte- eta komunitate-bizimoduanoinarritutakoak.

- Konponbide teknikoen elkartrukerako sareaksortzea.

- Gizarte-ikerketa:gizabanakoen aurrezkiak komunitatean kudeatzeaautogestionatutako proiektu iraunkorrakabiarazteko.

EUSKAL HERRIA ETA KATALUNIA

- Espainiako Estatuko energia-eredua mendeko-tasun handikoa da, fosilaeta zentralizatua eta Hegoaldearekiko zor ener-getikoa areagotzen du..

- Guztira egiten dugun kontsumoan, etxebizitzenbaitako energia-kontsumoari zati txiki bat dagokio. Beha- rrezkoa da, beraz, ekoizpen-, kontsumo-, eta bizimodu-ereduak errotik aldatzea.

- Badira, hainbat esparrutan,energia-trantsiziorako propo-samenak eta praxiak (udal proiektuak, karbono gutxikokomunitateak, gobernuz kanpoko erakundeak, gizarte-mobilizazioak, ikerketa kritkoa, ...) etaaurrera doaz energia-trantsiziorantz.

- Energiaren oligopo-lioaren boterea indar-gabetzea eta berriz-tagarrien eredu des-zentralizatu eta demo-kratikoari jarritako tra-ben kotra egitea.

- Estatuko etaerkidegoko energia- politikak sustatzea.

- Energiaren arazoazeharkakotzea, gizar-

te zibila sentikor bihurr-araztea eta energiariburuzko eztabaida aberastea (beste sek-tore batzuetako alda- ketekin eta desberdin-tasun-ardatzekin lotuz.)

- Komunitateaz harago dauden trantsizio-proiektuak abiaraztea.

- Berriztagarrien sorkuntza eta kontsumorako proiektuakedo aldaketarako bideak erakusten dituzten bizi-proiektu komunitarioakabiaraztea.

- Berriztagarrien sorkuntza eta kontsumorako irabaziasmorik gabeko kooperati- bak, eragile politikoak direnak eta energiarendemokrazia aldarrika-tzen dutenak.

- Berriztagarrien sorkuntzan,kontsumoaren murrizketan eta herriaren burujabetzanoinarritutako energia-eredua aldarrikatzen duten sektore anitzekoplataformak.

ENERGIATRANTSIZIOA

EKONOMIAFEMINISTA

INGURUMENARENIRAUNKORTASUNA

JUSTIZIA SOZIALAETA DEMOKRAZIA

Ekinb

ide ko

lektib

oaGizarte-antolaketa eta

politikaren eragina

Iraul

tza

Kul

tura

la

Zein izango da gure etorkizunaren historia?

Energia-erabileraEnergia-erabileraIngurumenaren narriaduraKutsadura

Industria aurreko kultura

NekazaritzaK.a. 10.000. urtea

IndustriaIraultza

Garai historikoa

ENERGIAGAILURRA

Teknofantasia

Teknologia berdearen oreka

Lurrarenkudeaketa

Mad Maxosteko kolapsoa

Indu

stria

-haz

kund

ea

Desazkunde sortzailea

(Permakultura)

Baby Boom

Hurbileko etorkizuna(Birbilobal)

Etorkizuna


Zerbitzuak, Industriaeta Garraioa

ERABILERAEtxebizitzetakoa

(Transformazioa eta banaketa % 25)

Petrolioa% 70

Berriztagarriez hidraulikoak% 12

Hidroelektrikoak

% 15

Gas Naturala% 3

[mila

la u

pe

l/e

gun

ea

n]

600

500

400

300

200

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Ekoizpena

Kontsumoa

Esportaziogarbiak

2008 2009 2010 2011

100

0

Esmeraldas

Carchi

Imbabura

Pichincha

TsachilaNapo

Orellana

Sucumbos

Pastaza

Tungur

Bolvar

Chimborazo

MoronaSantiago

Caar

Azuay

El Oro

Loja ZamoraChinchipe

GuayasSantaElena

LosRos

ManabiCotopaxi

Toachi PilatnAurrekontua: USD $ 528 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak, BIESS, EXIMBANK Errusia kredituaEnergia-ekoizpena: 1.120 GWh/urteanPotentzia: 253 MWProiektuaren aurrerabidea: 2012koabenduan aurrerabidea % 23,32koa zen

Mazar DudasAurrekontua: USD $ 51,2 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren

fiscales y financiamiento del Banco

finantziazioaEnergia-ekoizpena: 125,27 GWh/urteanPotentzia: 20,82 MWProiektuaren aurrerabidea: ez dagoehunekoen daturik

Minas San FranciscoAurrekontua: USD $ 508,8 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak etaTxinako Garapeneko Bankuaren finantziazioaEnergia-ekoizpena: 1.190 GWh/urteanPotentzia: 270 MWProiektuaren aurrerabidea: % 7,0

Villonaco proiektu eolikoaAurrekontua: USD $ 41,8 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak etaTxinako Garapeneko Bankuaren finantziazioaEnergia-ekoizpena: 59 GWh/urteanPotentzia: 16,5 MWProiektuaren aurrerabidea: lanean

SopladoraAurrekontua: USD $ 735,2 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak etaTxinako Eximbankeko kreditua Energia-ekoizpena: 2.800 GWh/urteanPotentzia: 487 MWProiektuaren aurrerabidea: % 22,03

2012ko abenduan

Coca Codo SinclairAurrekontua: USD $ 2.245 MMFinantza-iturriak: Zerga-baliabideak etaTxinako Eximbanketik datorren kreditua Energia-ekoizpena: 8.731 GWh/urteanPotentzia: 1.500 MWProiektuaren aurrerabidea: % 41,18 2013ko otsailean

QuijosAurrekontua: USD $ 118,3 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioaEnergia-ekoizpena: 355 GWh/urteanPotentzia: 50 MWProiektuaren aurrerabidea: % 9,52 2012ko abenduan

MandariacuAurrekontua: USD $ 132,9 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak,BNDES kreditua (MF eta BNDESen arteko negoziazioaren azken urratsean dago)Energia-ekoizpena: 341 GWh/urteanPotentzia: 60 MWProiektuaren aurrerabidea: % 17,032012ko azaroaren 30ean.

DelsitanisaguaAurrekontua: USD $ 215 MM (finantza-gastuak ez daude sartuta)Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak etaTxinako Garapeneko Bankuaren finantziazioaEnergia-ekoizpena: 904 GWh/urteanPotentzia: 115 MWProiektuaren aurrerabidea: % 6,14 2013ko otsailaren 28an

Fotoboltaikoa % 55

Hidraulikoa % 30

Haize-

% 10

% 5 Diesela

6500

6600

6700

6800

6900

7000

7100

7200

7300

7400

0,75

0,77

0,79

0,81

0,83

0,85

0,87

0,89

0,91

0,93

[GG

I]

[Biz

tanl

eko

ko

ntsu

mo

ele

ktrik

oa

, kW

h/ur

ten]

1990 2000 2005 2008 2010

Kontsumoa hazi = GGI Kontsumoa murriztu = GGI

2011 2012

0,877

Sum

inis

tro

prim

ario

en

erg

tico

per

cp

ita

0,60 0,65 0,70 0,75

0,85 0,80

(NBE)

0,90 50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

0,95

Alema

nia

Espa

inia

Txina

Bras

il Ku

ba

Ekua

dor

Alema

niako

ekoh

errixk

a

(+ z

orra

k) [k

Wh/

bizt

anle

ko]

[GG

I]

CAPV

/EAE

%10057.062 kWh

-%17 -%26 -%67 -%70 -%79 -%81 -%76

9,11

GGI

-%5

-%21

-%18

-%11

-%22

-%0

+%1

+% 28

+% 33

+% 33

-% 24+% 3

igorpenak

energia

besteko gastua.

Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa

Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa

KONTSUMOA

dia baitu.

Bat-batekoa, nahitakoa, kontzientziazkoa, gatazkatsua, negoziatua

Energia primarioaren biztanleko hornidura dagozkion nazioarteko zor energetikoa gehituta edo kenduta

%

13

erabiltzearekin. Bestela esanda, energia-eredu berri bateranzko trantsizioa da eta bertan, ingurumenaren gaineko eragina arras txikiagotu eta erregai fosilen urritasunera egokitu behar dugu. Terminoaren azken adiera hau ko-Institut institutu alemaniarrak erabili zuen lehendabizikoz 1980ko1 liburu batean. Bertan, energia fosilak eta nuklearrak baztertzeko proposamena egiten zuen. Hala ere, azken hamarraldian zabaldu da batez ere adiera hau Transition Towns eta Post-Carbon Cities delakoen eskutik. Azken mugimendu horiei buruz, Roberto Bermejo (2013) oso argi mintzatzen da:

2005eko udazkenean, AEBetako hainbat tokitako udalak erabakiak hartzen hasi ziren, larrialdi energetikoan zeudela adierazi (batetik, petrolioaren gailurra jotzear zegoelako eta, bestetik, klima-aldaketagatik) eta horri irtenbidea emateko asmoz. () Prozesua AEBetan eta Kanadan zabaldu zen nagusiki, baina baita Britainia Handian eta Australian ere. () Postcarbon Institute (PCI) erakundeko Daniel Lerch koordinatzaileak idatzitako liburua (Postcarbon Cities: Planning for Energy and Climate Uncertainty, 2007) Post Carbon Cities mugimenduaren eskuliburu bihurtu zen, mugimenduaren oinarrian erakunde horren ideiak baitaude. Gobernuek gizarte ez karbonizatuak, iraunkorrak eta kohesionatuak eratzeko estrategiak diseina ditzaten (modu parte-hartzailean) eta abiaraz ditzaten nahi du PCIk. Hori lortzeko bitartekoa gizataldeak eta agintariak petrolioaren gailurraz eta horrek gizarteetan sortzen duen arriskuaz ohartaraztea da. () Berebiziko garrantzia ematen die komunitate-sena eraikitzeari" eta tokikotasunaren ikuspuntuari:"kontsumoa murriztea eta tokian tokiko ekoizpena egitea". (Bermejo, 2013)

Prozesu honek emaitza desberdinak izan ditu praktikan: proposamen batzuk sinbolikoak baino ez dira izan; beste batzuk ertsiki lotuta egon dira aldaketa teknologikoarekin eta nagusi den paradigmarekin; beste batzuk, ordea, eraldatzaileagoak izan dira. Ezin dugu ukatu, haatik, prozesuak trantsizio energetikoaren kontzeptua eztabaidagai bihurtu duela gizartean. Portland hirian (Oregon, AEB) ezagutu dugu mugimenduaren goieneko maila. Richard Heimbergen filosofiari jarraiki, prozesu praktikoagoa garatu dute bertan eta garraioan, etxebizitzan eta elikaduran jarri dute arreta berezia.

Bestalde, Transition Network sarearen baitako Transition Towns delako mugimenduak ere energia-eredua aldatzearen alde lan egiten du zuzenean, nahiz eta hori trantsizio sozioekologikorako proiektu zabalago batean biltzen den. Nabarmentzekoa da mugimendu honek ez duela zuzenean trantsizio energetikoa definitzen. Izan ere, ziur dago, gustatu edo ez, trantsizioa gertatu egingo dela, klima-aldaketagatik eta petrolioaren gailurra jotzear gaudelako. Gure eginbeharra trantsizioa kudeatzea da eta hari aurre egiteko prest egotea. Horretarako, erregai fosilekiko mendekotasun txikiagoa duen bizimodua nolakoa den probatzen hasi beharko ginateke adibidez (Seyfang eta Haxeltine, 2012). Hortaz, gaur egungo/etorkizuneko trantsizioa, aurrekoekin alderatuta, oso bestelakoa da: orain arteko trantsizioetan energia-iturriak ez dira osoki eta toki guztietan ordeztu eta trantsizio horien ondorioz, mundu osoko energia-kontsumoa eta

14

energia-iturri kopurua areagotu egin da. Datorren trantsizio (iraunkor) honek energia-iturri zenbaitek (berriztagarriek) pisu handiagoa izatea eskatzen du eta beste batzuk baztertzea (erregai fosilak eta nuklearrak), hartara munduko energia-kontsumoa murriztea lortzeko (ikusiko dugunez, Iparraldean murriztu beharko da bereziki). Halako trantsizioak ez du aurrekaririk munduan.

Lehenagoko beste hausnarketa eta esperimentazio prozesu batzuetatik abiatzen bada ere2, Transition Towns delakoak 2004an sortu zirela esan dezakegu, mugimenduaren erreferente nagusi den Rob Hopkinsek Irlandako Kinsale udalerrian lehenengo ekimena martxan jarri zuenean. Gaur egun, sare honetako kasurik garrantzitsuenetakoa Ingalaterra hegoaldeko Totness herrian egindako saiakera praktikoa da. Oro har, sare honen izaera post-karbono hirien ekimena baino eraldatzaileagoa da eta trantsizio energetikoa fenomeno holistikotzat hartzen du. Mugimendu honek komunitatea jartzen du trantsizioa lortzeko eragile nagusitzat (klase politikoaren babesa jaso behar/ahal duen arren) eta Munduko Iparraldeak energia-kontsumoa murriztea zergatik den beharrezkoa eta zer alde on dituen azaltzen du. Horiexek mugimenduaren gakoak.

Energia-kontsumo txikiko bizimodua, aisialdirako aukera, ez hain estresagarria, osasungarriagoa eta zoriontsuagoa. (Hopkins, 2008)

Hauxe da trantsizio energetikoaren eztabaida nagusietako bat: Iparraldeko gizarteek egun duten energia-eskakizuna energia-iturri berriztagarrien bidez asetzeko gai izango ote diren. Bai Transition Towns sareak bai aditu askok diote ez dela posible (de Castro, 2013). Energia-iturri berriztagarriek, gainera, lurraldean inpaktua sortzen duten zenbait gai berriztaezin erabili behar izaten dituzte. Nola eta zenbateraino garatu beharko genituzke berriztagarriak? Eztabaida horrek berebiziko garrantzia du trantsizio prozesu honetan. Berriztagarrien ingurumen-iraunkortasunari buruzko eztabaidaren erakusgarri da, besteak beste, eolikoak aurrera baina ez horrela" goiburua. Ildo beretik, erakunde askoren iritziz, zentral hidroelektriko handiak ezin dira berriztagarritzat jo, atzerakorik ez duten kalteak sortzen dituztelako. Garrantzitsuena ez da soilik zer, baita nola ere (eta aurrerago ikusiko dugunez, zertarako eta norentzat). Horiek horrela, eredu berriak berriztagarria izateaz gain, ingurumenaren aldetik iraunkorra ere izan behar badu, ezinbestekoa da Munduko Iparraldean gizarteek eta komunitateek egiten duten kontsumoa murriztea.

Edonola ere, ohartarazi nahi dugu kontsumoa murriztea Munduko Iparraldeari dagokiola. Izan ere, Hegoaldeko hainbat komunitatek energia-kontsumoa areagotu beharko lukete bizi-maila hobetzeko edo, bederen, euren etorkizun energetikoaren inguruan erabakiak hartu ahal izateko eskubidea izan beharko lukete. Liburuan aipatzen ditugun kasu batzuk Latinoamerikan kokatzen dira. Egunerokotasunean muga energetiko nabarmenak bizi dituzten arren, bizimodu duinak aldarrikatzen ari dira, gauzen eta energiaren kontsumismotik urrunduz. Bizimodu Ona, Sumak Kawsay edo Suma Qamaa proiektuak

15

indigenen berregituraketa kulturalaren alternatiba latinoamerikarren erakusgarri dira. Izadi/gizadi dualtasuna alde batera utzi eta elkarrekikotasunean oinarritutako komunitate-harremanak sustatzea proposatzen dute, besteak beste. Hala eta guztiz ere, Ekonomiaren Iparraldearen baitan Hegoalde bat ere badela uste dugu. Horren erakusgarri da Europan, eta bereziki Espainiako Estatuan, pobrezia energetikoak gora egin izana. Arazo hau garrantzi handikoa da eta, hein batean, energia herri-ondasun oinarrizkotzat hartu beharrean salerosgaitzat jotzen delako gertatzen da. Horrek energiaren erabilgarritasunean ekitate eza sortzen du eta ongizatea bermatzen duten komunitate-egiturarik ez egotea eragiten du.

Trantsizio energetiko terminoa zabaldu bada Desazkundearen aldeko Mugimenduagatik ere izan da. Frantzian sortutako mugimendu hau Serge Latouchen lanaren ideietan eta bere 8R teorian3 oinarritzen da eta Europa Hegoaldean eta Euskal Herrian izan du indar handiena. Desazkundearen aldeko mugimenduak izaera kritikoagoa du. Bizi dugun krisialdi ekologikoaren eta sozialaren eragilea hazkundeagatiko obsesioa dela dio eta biziaren eta pertsonen zaintzari ekoizte eta pilatze prozesuei baino balio handiagoa eman beharko geniokeela aldarrikatzen du. Horrek guztiak berekin dakarren eraldaketa sozialaren baitan, kultura energetiko berri bat eraikitzea oso garrantzitsua da. Jakina, Desazkundearen zein Transition Towns edo Trantsizio Hirien ekimenak kontsumismoaren, desarrollismoaren eta neurrigabeko hazkundearen kalteez ohartarazten zuten hausnarketa eta mugimenduetan oinarrituta garatu dira. Halaber, borondatezko sinpletasunean oinarritutako aurretiko talde-esperientzia paraleloak trantsizioaren ekinbideari buruzko eztabaidaren aurrekariak dira. Euskal Herrian, 70eko hamarraldian, hainbat mugimendu antimilitarista, antinuklear eta ekologistak eta beste zenbait erakunde, kanpaina, batzorde eta plataformak gogoeta-prozesu bat abiarazi zuten nagusi zen energia-ereduari aurre egin eta alternatibak proposatzeko beharraren inguruan.

Garai hartan erregai fosilek kezka handiak sortzen zituzten eta hasiberria zen erregai nuklearra gainerako arriskuei gehitzen zitzaion mehatxutzat hartzen zuen gizarteak. Euforia teknologikoak eta hazkunde ekonomikoak akuilatutako urteak ziren eta munduak doako energia mugagabea izango zuela hitz ematen zen. Ez zen, ordea, sekula hala izan. 70eko hamarraldikoa da, halaber, Modelo energtico de trnsito (Comisin Energa y Recursos de AEPDEN/Lurraren Lagunak, 1979) idazlana. Ordutik hona ekoizpen- eta kontsumo-kopuruak aldatu badira ere, trantsizioaz eta desazkundeaz ari garela, gaurkotasun handia izaten jarraitzen duen testua da:

...ez gara garapenaren aldekoak, ez behintzat gaur egun dagoen ikuskeratik. Geure iritziz, ekitatez jokatu nahi badugu behintzat, zarrastelkerian oinarritutako ekoizpenak eta kontsumoak ezin dute hazkunde esponentzialik izan baliabideak mugatuak direlako eta desberdin banatuta daudelako (Comisin Energa y Recursos de AEPDEN/Lurraren Lagunak, 1979)

16

Horiek horrela, trantsizio energetikoaz dugun ikuskerari hainbat deitura edo adjektibo kalifikatzaile gehitu behar dizkiogu. Horietan lehendabizikoa iraunkor adjektiboa. Helburua ez da soilik energia-iturri berriztagarriak garatzea. Garrantzitsua da, orobat, garapena ingurumena errespetatzen duten bitartekoak erabiliz egitea eta energia gutxiagorekin ongi bizitzen ikastea. Haatik, susmatzekoa denez, definizioa hankamotz geratzen zaigu oraindik eta justizia sozialarekin, demokraziarekin eta herriaren burujabetzarekin lotutako deiturak behar ditu.

Kontua ez da soilik ordezkapen teknologikoa egitea eta ohiko energien ordez energia berriztagarriak erabiltzea. Are gehiago, helburua sistema elektrikoaren kudeaketaren eta jabetzaren eredua aldatzea da. Eredu klasikoan enpresa pribatu gutxi batzuek kontrolatzen dute energia elektrikoaren sorkuntza eta banaketa eta basea ekoizpenerako zentral handietan izaten dute. Eredu klasiko horretatik eredu deszentralizatuago, demokratikoago, eraginkorrago eta iraunkorrago batera igaro behar dugu. (Bermejo, 2013)

2. Trantsizio energetikoak, eraldaketa eta justizia soziala

Iraultza, eraldaketa, metamorfosia... asko dira aldaketa edo errotiko aldaketa aipatzeko erabiltzen diren hitzak. Energiaren eta ekologiaren arloko hizkeran, ordea, trantsizio kontzeptua erabili ohi da. Hitz horrek aldaketa iraunkorragoa dela ulertarazten du nolabait, mantsoagoa agian, berehalakoa ez dena eta planifikatuagoa. Eraldaketaren aldeko urratsak ematea dakar berekin, tarra-tarra. Jakin badakigu egin beharreko aldaketa presazkoa dela eta aldaketa erraldoia dela. Badakigu, orobat, alarma-hots asko piztu dela eta inpaktu batzuek ez dutela atzerakorik. Hargatik, paradigma-aldaketa hain garrantzi handikoa izanik, badakigu denbora luzea beharko duela.

Hots kritiko batzuek diote trantsizio kontzeptuak nolabaiteko jarraitutasuna ematen diola egungo sistemari, botere-egiturekin hausten ez duen jarrera erreformista erakusten duela eta, beraz, tolesgabea dela eta porrot egingo duela (Trapese, 2008). Hain zuzen, estatu batzuek trantsizio energetiko kontzeptua bereganatu eta zenbaitek, Holandak adibidez, aldaketarako proiektu garrantzitsuak abiarazi dituzte baina petrolio-konpainien eskutik eta gizarte zibila kontuan hartu gabe; bestela esanda, low-carbon bussiness-as-usual (Meadowcroft, 2009) sortzen saiatu dira. Egiazko eraldaketa energetiko bat egiteko (iraunkorra eta bidezkoa) ez da soilik energia-sistema aldatu behar, baizik eta eredu ekonomikoa batez ere.

Guk nahi dugun trantsizioak pilatze-prozesuekin haustea eta gizakia eta ingurumena arpilatzeari uztea esan nahi du. Horrez gain, mendekotasun-egitura asko, kanpokoak zein barrukoak, desegituratzea ere esan nahi du. Ingurumen iraunkorragoa eta gizarte justuagoa duen etorkizuna irudikatu eta eraiki nahi badugu, beharrezkoa da iraultza kognitiboa, soziala eta kulturala egitea. Arrazoi askogatik, hemen ere kanpo- eta barne-

17

arrazoiak tarteko, gure imajinario kolektiboek aurrerabidean, hazkunde neurrigabean, garapenean, lehiakortasunean eta indibidualismo ahalguztidunean sinesten jarraitzen dute. Modernotasunaren eta patriarkatuaren logikek Mendebaldeko gizon zuri, gazte, arrakastatsu, arrazional eta independentea inposatzen jarraitzen digute bizitzaren erreferentetzat. Eta gizakia mendekotasuna duen izakia dela ezkutatzen digute, bai materialekiko eta baita gizartearekiko ere. Imajinario hori aldatu ahal izateko, gure ustetan, errotiko aldaketa kulturala egin behar da. Prozesu sozial eta instituzional hori ez da berehalakoa izango eta ekintzarako zein eraldaketarako tarteak beharrezkoak izango dira, baina baita hausnarketarako eta zaintzarako ere, geure burua bidean gal ez dezagun.

Barrutiko eta kanpotiko trantsizioa. Aurrez aurre ditugun erronkak ez dira sortu erabiltzen ditugun teknologiak desegokiak direlako, baizik eta munduaz dugun ikuskera- eta sinesmen-sistemaren ondorio zuzena direlako. (Bermejo, 2013)

Bada trantsizio kontzeptuari kontra egiten dio beste kritika bat eta, gure iritziz, oso zuzena gainera: adostasun/gatazka dikotomiarekin duen lotura alegia. Trantsizio terminoak adostasunezko aldaketa bare eta ia apolitikoa dirudike. Ez da hori, ordea, guk irudikatzen dugun trantsizio mota. Gizartea eraldatzeko pedagogia apur bat behar da; hurbilekoak zein ez hain hurbilekoak ditugun jarreretara gerturatzea ere ezinbestekoa da; zenbaitetan, guztiontzako gutxieneko batzuk finkatzeko asmoz, negoziatu eta itunak ere egin behar ditugu. Baina aldaketa politikoaren eragilea gatazka, borroka eta erresistentzia dira. Eta baita gatazka horietatik ikasitakoa ere. Horregatik, gure ustez, ez da trantsizio energetikorik gatazka sozialik eta ingurumenarekiko gatazkarik gabe, botere handiak beti ahaleginduko baitira haien statu quoari eusten.

Aldaketa gertatzeko gatazka ere egon behar dela onartzen badugu ere, nahiko genukeen etorkizun energetikoa ez dator bat batzuek iragartzen duten kaos eta gerra apokaliptikoaren panoramarekin. Izan ere, halako egoera batean, indartsuenaren legea nagusi izango zelako susmoa hartzen dugu; gizarteko boteretsuenek pribilegioei eutsi eta geroz eta urriagoak izango ziren baliabideak pilatzen jarraituko zuten. Petrolioaren eta beste baliabide natural batzuen urritasunak sor dezakeen nahasmendua aurreikustea zaila da eta hori ere badakigu.

Hopkinsek (2008: 46 47) egungo erregimenaren shockaren ostean "petrolioaren gailurraz harago" gerta litezkeen zenbait egoera deskribatzen ditu, herrialde bakoitzak egiten dituen presioei emandako erantzunaren araberakoak, hau da, zibilizazioa moldatu egiten den edo kolapsatu edo eboluzionatu egiten duen. Honatx gerta litezkeen zenbait egoera: adabaki teknologikoak jar litezke denak bere horretan jarrai dezan, business-as-usual delakoa alegia; Mendebaldeko ekonomiak protekzionismo xenofoboz aritu litezke; beste aukera bat petrolio-baliabideak eta mundu-mailako gatazkak militarrek kontrolatzea izango litzateke;

18

tribalismo eta lokalismoak sendotzea; gobernuak trantsizio energetiko ilustratuen buru izan litezke; edo Lurra orain arte ez bezalako etorkizun-senaz zain liteke. (Seyfang y Haxeltine, 2012)

Gure iritziz, gizartearentzat desiragarriagoa izango litzateke behetik gorako trantsizio kontziente eta planifikatu bat, oinarrian ekitatea eta justizia soziala dituena. Horrenbestez, ziurgabetasuna eta botere-harremanak egonagatik ere, ezinbestekoa deritzogu, ingurumenaren iraunkortasunean ez ezik, bereziki justizia sozialean oinarritzen diren askotariko harreman sendoak eraikitzen jarraitzea. Hartara, trantsizio energetiko terminoa darabilgu hein batean bere filosofiarekin bat gatozelako, nahiz eta kontzeptuaren dimentsio askatzailea, integrala eta politikoa aldarrikatzen dugun.

Honen harira, bada oso garrantzitsua deritzogun galdera bat: zein da justizia sozialaren irizpideak betetzen dituen trantsizio energetikoa lortzeko aldaketaren eragilea? Aldaketa sozioteknologikoaren ekimen askok eta askok merkatua dute oinarrian. Beste hainbat esperientzia, berriz, komunitateek sortutako dinamiken eta gizarte zibilaren antolaeraren ondorio dira. Eta bestalde, post-karbono energia-eredu deszentralizatuak lortzeko ahaleginak egiten ari diren estatu-mailako edo gobernu-maila desberdinekin lotutako proposamenak ere badira, udal proposamenak batez ere. Eta horiek ere arreta merezi dute. Merkatuaren, gizarte zibilaren eta estatuaren arteko bereizketa klasikoaren mugak lausotu egiten dira errealitatean. Izan ere, badira, adibidez,

1_GRAF. Etorkizunean gerta daitezkeen egoera energetikoak Joseba Azkarraga soziologoaren arabera (UPV/EHU).

IRIZPIDEA ENERGIA TRANTSIZIO MOTAKKronologia Jazoa, abian, gertatzeke (proposatutakoa edo irudikatutakoa) Maila Herri-maila, eskualde-maila, nazio-maila, nazioarteko maila Geopolitika (Munduko) Iparraldean, (Munduko) HegoaldeanAldaketa-mota Teknologikoa, politikoa, ekonomikoa, kulturalaEragile nagusiak

Estatua, merkatua, gizarte zibila

Borondatea

Jomuga motak

Energia-segurtasuna, deskarbonizazioa, ingurumenaren aldetik iraunkorra den sorkuntza, burujabetza energetikoa,bizitzaren iraunkortasuna

Justizia Inposatua, autoritarioa, demokratikoa (eztabaidatua)Izaera Erreformista, muturrekoa, goitik beherakoa edota behetik gorakoa

15.00

10.00

[Mila

ka m

ilio

i pe

so k

uba

tar]

Ondasunenmerkataritzabalantza

Esportazioak

Inportazioak

5.00

0

1926 1936 1946 1956 1966 1976 1986 1996 2006

-5.00

-10.00

GARAIA

ENERGIA-

POLITIKA

Azpigarapen koloniala. Nekazarien % 8 lursailen % 70en jabe zen.

COMECONen (CAME) energia- laguntza

1993 -PDEN Garai berezia. Gabezia eta pobrezia energetikoa

2005 Energia- iraultza (10 CUCeko billeteak)

POTENTZIA ELEKTRIKOA

Zentral

Termoelektrikoak 397 MW. Herritarren % 56k du energia elektrikorako sarbidea

3.083 MWko sorkuntza- gaitasuna. Herritarren % 95k du hornidura

Itzalaldi ugari eta hornidurarik eza.

PETROLIO- KONTSUMOA

(ez dago daturik)

13 milioitona

1993 6,6 milioi tona

2000 8 milioi tona 2012 11 milioi tona

BIZTANLEKO

KALORIAK (ez dago daturik)

1980ko hamarraldia 3100 kaloriapertsonako

Garai berezia 1600/1900 kaloria perts.

1999 2437 kaloriapertsonako

1898 - 1958 1958 - 1989 1989 - 1997 1997 - 2015

Berriztagarrienaldekoapostua:2015: % 42030: % 25

Gordina% 48,3

Fuel-olio

termikoa % 15,1

IbilgailuetarakoFuel-olioa

% 18,5

Diesela% 4,2

Gasa% 9,6

Biomasa% 3,5

Hidraulikoa% 0,7

Haize-energia% 0,1

Gordina% 32,0

Beste erregai fosilbatzuk % 21,0 Fuel-olio

termikoak% 5,0

Ibilgailu- etarako

Fuel-olioa % 9,0

Diesela1,0%

Gasa% 8,0

Biomasa, % 14,0

Hidraulikoa% 1,0

Haize-energia% 6,0 Eguzki-energia

% 3,0

15 urte

2014 2030

Eskualdez eskualdeko balioak 2003

[Giz

a G

ara

pe

nare

n In

diz

ea

, GG

I]

[Bizimodu berarekin jarraitzeko behar den planeta-kopurua]

Burundi

Nigeria

AFRIKA

Kuba

Malaysia

ASIAPAZIFIKOA

LATINO-AMERIKA

MEND. EUROPA

ERDIALDEKO ETAEKIALDEKO EUROPA

Erresuma Batua

Australia IPAR AMERIKA

AEB

ArabiarEmirerriBatuak

0

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1 2 3 4 5 6

1975 -2003 urte arteko joera Herrialdez herrialdeko balioak 2003

Garapen iraunkorrerako gutxieneko irizpidea GGI = 0,8 Aztarna ekologiko-aren eta biogaitasunaren erlazioa = 10,8

lursailak

GG

I

0 1

1,0

CRITERIO TIPOS DE TRANSICIONES ENERGTICASCronolgico Acontecidas, en marcha y por venir (propuestas o imaginadas)Escala Local, regional, nacional, internacionalGeo-poltico En el Norte (global), en el Sur (global)Tipo de cambio Tecnolgico, poltico, econmico, culturalAgentes principales

Estado, mercado, sociedad civil

Voluntad Sobrevenidas, deseadas, conscientes, conflictivas, negociadas

Tipos de horizontes

Seguridad energtica, des-carbonizacin, generacin ambientalmente sostenible, soberana energtica, mantenimiento de la vida

Justicia Impuestas, autoritarias, democrticas (deliberacin)Carcter Reformistas, radicales, desde arriba y/o desde abajo

Milaka tepIturria Ehunekoa [%]Petrolioa 116.500 39,33

Gas Naturala BERRIZTAEZINA

% 59

% 29BERRIZTAGARRIA

37.792 12,76

Ikatza 16.478 5,56

Uranioa 3.896 1,32

Hidraulikoa 37.054 12,51 % 12 ZALANTZAZKOA

Biomasa

Guztira

24.580 8,30

Azukre-kanaberatik eratorriak 47.603 16,07

Beste berriztagarri batzuk 12.313 4,16296.216 100

MUESTRA

Mota

2012 2013 2012 2013

Hidraulikoa 415.342 390.992 70,01 64,06

Nuklearra 16.038 14.640 2,70 2,40

Gas Naturala 46.760 69.003 7,88 11,31

Harrikatza 8.442 14.801 1,42 2,42

Petroliotik eratorritakoak 16.214 22.090 2,73 3,62

Biomasa 35.296 40.476 5,95 6,63

Gas Industriala 9.376 11.444 1,58 1,87

Haize-energia 5.050 6.578 0,85 1,08

Inportazioak 40.722 40.334 6,86 6,61

GUZTIRA 593.240 610.358 100,00 100,00

Ekoizpena[Gwh] Ehunekoa[%]

Irabaziak interesen aurretik (Ebitda)IBERDROLA 2014

Negozioa[milioi ]

Ehunekoa[%]

Espaina 1.438,50 20,65

Erresuma Batua 1.176,14 16,8

Estatu Batuak 930,75 13,3

Brasil 2.690,33 38,6

Mexiko 729,72 10,47

GUZTIRA 6.965

Energia Mota Denizioa Adibidea

Energia primarioa

Azken energia

Energia erabilgarria

Besteak beste, erregai gordinetan, eguzki-energian, haize-energian eta energiageotermikoan dagoen energia.

Transformaziorik edo bihurketarik jasa ez duen eta naturan duen forman dagoen energia. Hala, energia primarioa energia-forma finduagoak lortzeko erabiltzen da.

Helburu termikoekin (etxea berotzeko beroasortzea), elektrikoekin edo mekanikoekin azkenkontsumo-puntuetan erabiltzen den energia.

Guk ez dugu petrolioa (energia primarioa) zuzenenan erabiltzen baina elektrizitatea bai ordea. Elektrizitatea, adibidez, petroliotiksortutako eta transformatutako azken energia da.

Benetan aprobetxagarria den energia. Energia ekoizten denetik azken kontsumo-punturaino iristen den arte, zenbait bihurketa- prozesu jasaten du bidea. Horren ondorioz,energia-galerak sortzen dira.

Elektrizitatea (azken energia) ekoizteko petro-lioa darabilgunean, gure etxeetara iritsi bitar- tean, elektrizitate-galderak gertatzen dira ga-rraioan, goi-tentsioko lineatan. Gure etxeetara iristen den elektrizitate-kopurua txikiagoa daeta horri energia erabilgarri deritzo.

Energia mota Denizioa Adibidea

EnergiaPrimarioaren Guztizko Hornidura(TPES)

EnergiarenGuztizko AzkenKontsumoa(TFC)

Sorkuntza elektrikoarenmixa

ELEK

TRIZ

ITA

TEA

ENER

GIA

Findu aurretik eta garraioaren sektorean erabili aurretik inportatutako petrolio gordina, zi-klo bateratuko zentraletan erretzeko inporta-tutako petrolioa, beroa sortzeko erabiliko denbiomasaren (zuraren) potentzial termikoa, ins- talaziofotoboltaikoetan, eolikoetan eta hidrau-

Bihurketarik edo transformaziorik jasan ez duen eta lurralde batean erabilgarria den ener-gia-forma oro da. Tokian ekoitzitako energiaz gain (hala nola, eguzki-energia, haize-energiahidraulikoa, biomasa...), beste herrialde batzu-etatik inportatutako energia ere barne hartzen du, adibidez, petrolio gordina, gasa, ikatza... edo baita elektrizitatea ere. Baliabide natura-letatik hartzen edo erauzten da zuzenean.

Azken sektore guztien kontsumoaren batura- ren emaitza den energia-kontsumoa: industria,garraioa, eraikinak (etxebizitzak eta zerbitzuak) eta gainerakoak (adibidez, nekazaritza eta energiarako ez diren beste zenbait erabilera, hala nola, plastikoetarako petrolioa).

Energia primarioak ez bezala, guztizko azkenkontsumoak erabiltzeko prest dagoen energia- kontsumoa neurtzen du. Hau da, garraioanez du petrolio gordinaren kontsumoa neurtzen, petrolio finduarena baizik; eraikinetan kontsu-mitutako elektrizitatea neurtzen du eta ez, or-dea, ekoizteko erre behar izan den gasa;...

Lurralde batean ekoitzitako edo inportatutako energia elektrikoa. Neurketa ekoizpen-gunean egiten da eta ez lkontsumo-gunean (hau da, garraioan sortutako galerak ez daude sartuta). Transformazioaren ondoriozko galera termodi- namikoak ere ez dira kontuan hartzen, eztasorkuntza-instalazioen baitako kontsumo elektrikoa ere.

Lurralde bateko sare elektrikora doazen eta kontsumitzeko prest dauden sorkuntza elektrikoaren instalazioetatik (eolikoa, nuklearra,hidraulikoa,termoelektrikoa,...) ateratzen den kWh-kopurua.

Energia elektriko erabilgarria edoazken kontsumoelektrikoa

Sektoreen azken erabileran kontsumitutakoenergia elektrikoa, garraioan eta banaketangertatutako galerak kontuan hartu gabe.

Energia primarioa lortu, elektrizitate bihurtu etaazkenik etxebizitzetara (edo industriara edo zerbitzuetara) garraiatu ostean, elektrizitatea-ren kontagailuetan kontabilizatutako kWh kopurua. Erabilera termikoei (berokuntza edo urberoa) dagokienez, galdara elektrikoak baino ez dira modu horretan kontabilizatzen, baina ez, ordea, gasarenak edo biomasarenak; azken horiekTFCren baitakoak dira.

Bizt

anl

eko

ko

ntsu

mo

ele

ktrik

oa

[MW

h]

EB27 Espainia EAE Nafarroa0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

2013 (ktep)Sektorea Ehunekoa

Industria 2102,6 % 41,60Garraioa 1846,9 % 36,60Lehen sektorea 78 % 1,50Zerbitzuak 438,7 % 8,70Etxebizitza 582,4 % 11,50Guztira 5048,6 % 100,00

6.000

1.000

20052006

20072008

20092010

20112012

2013

0

2.000

3.000

4.000

5.000

Azk

en

kont

sum

oa

[kte

p] 7.000

Guztira

Industria

Garraioa

Etxebizitza

Zerbitzuak

Lehen sektorea

(2013-2014ko datuak)

Inportazioen eta Autohornikuntzaren arteko konparazioa

InportazioakAutohornikuntza-tasa %

% 47% 53

Nafarroa % 19,70

% 28,80% 71,20

6,00 %

% 80,30

% 94,00EAE

Espainia

EB27

Ikatza eta deribatuak

% 0,3

Gas Naturala % 21,4

Energiaelektrikoa

% 7,6

Petrolioa eta deribatuak

% 70,7

Nigeria 6.031 0,504 48,8 (2010) 0,5

Trinidad eta Tobago 32.139 0,766 40,3 (1992) 38,2

Aljeria 14.258 0,717 35,3 (1995) 3,3

Norvegia 66.937 0,944 22,6 (2012) 11,7

Egipto 10.877 0,682 30,8 (2008) 2,6

Qatar 143.426 0,851 41,1 (2007) 40,3

Errusia 24.805 0,778 42 (2012) 12,2

Saudi Arabia 52.183 0,836 Sin datos 17

Iran 17.113 0,749 38,3 (2005) 7,7

Mexiko 17.880 0,756 47,2 (2010) 3,8

Libia 15.706 0,784 Ez dago daturik 9,8

Espainiako Estatua 33.711 0,869 35 (2012) 5,8

Frantziako Estatua 40.374 32,7 5,6

HerrialdeaBiztanleko BPGa

[$ PPA] (2014 NDF)

Diru-sarreren Gini indizea(balio handiagoa, desber-dintasun handiagoa)

GGI (2014, NBE)

CO2 biztanleko

tona (2010, MB)

19901993

19951997

19992001

20032005

20072009

2011

24

23

22

21

20

19

18

17

16

15

14

Ikatza % 25,5

PetrolioGordina % 31,1

Petrolioaren deribatuak

% 1,1

Gas Naturala % 22,2

Nuklearra % 8,2

Hidraulikoa % 0,6

Eguzki-energia eta Geotermala

% 2,3

Bioerregaiak eta hondakinak

% 8,9

Galerak etaKontsumoa

Transformazioa % 29,3

Industria % 17,8

Garraioa% 17,0

Etxebizitza % 18,4

Zerbitzuak % 10,5

Ez energetikoa % 7,0

Beste batzuk% 0,1

Ikatza% 45,57

Petrolioa % 1,21

Gasa% 12,32

Bioerregaiak % 6,30

Termobalorizazioa% 1,83

Nuklearra% 15,79

Hidralica % 4,42

Eguzki FB % 4,19

Beste batzuk % 0,32

Eolikoa% 8,05

Industria35,92%

Garraioa % 1,92

Etxebizitza% 21,75

Merkataritza % 23,90

Garraioan izandako galerak

% 3,90%

Esport.-Inport. % 3,26

Sorkuntzako kontsumoa% 9,35

57.06

2

47.12

1

42.11

3

19.07

9

17.05

7

11.7

83

10.86

2

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

Alem

ania

EAE

Espa

inia

Txina

Br

asil

Kuba

Ekua

dor

Energia primarioaren biztanleko hornidura [kWh/pertsona]

[kWh/pertsona]

[kW

h/p

ert

sona

/urt

e]

Energia mota Instalatutako potentzia elektrikoa [MW] Urtean ekoitzitako energia [GWh/urtean]

Haize-energia 71,1 175,1 Elektrikoa Biogasa 0,5 4,0 Elektrikoa + 4,3 Termikoa Biomasa 0,4 Larrialdietarako soilik Eguzki-energia 2,25 2,7 Elektrikoa TOTAL 74,25 181,8 Elektrikoa + 4,3 Termikoa

HERRI-LURSAILEN ERABILERA [m2/pertsonako] [%]

Elikagaietarako (baratzeak, larreak,...) 1.600 36

Energiarako (basoetako biomasa) 2.200 49

Lursail baliaezinak (ibaiak, asfaltoa, hiria,) 700 16

AZALERA GUZTIRA 4.500 100

AlemaniarakoBiomasaren Kontsumo

Termiko Iraunkorra

x1(urteko)

EGURRA

BIODIBERTSITATEA

BASOA

2.200 m

1,1 m(5 m /ha)

ENERGIA

1.650 kWh(1.500 kWh/m ) 1.452 kWh

0,33 m(1,5 m /ha)

x1ENERGIA

TERMIKOABerogailu modernoareneraginkortasuna

(88 %)

%

Energiaren erabilera etxebizitzetan

Sieben Linden (2006) [kWh/pertsonako]


Berokuntza 5.700 Etxeko Ur Beroa 800 Sukaldea 600 Elektrizitatea 1.600 Galerak 3.700 GUZTIRA 12.400 Aldea 100 %

3.500 (egurra + eguzkia)600 (egurra)

400 (propanoa)350 (300 eguzkia + 50 sarea)

04.850-60%

Esparrua Sieben Linden (2006)[kWh/pertsona] ko


Etxebizitza 4.850 12.400 Garraioa

(elikagaiak eta pertsonak) 4.800 9.281

Merkataritza eta Industria 1000 22.164 Ez energetikoa 0 3.598 TOTAL 10.650 47.443 Aldea -77,55 % 100 %

Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez

(gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

27.000 (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke)+ 320 /hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 /hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer bateanbizitzeak duen batez besteko gastua.

(gastua berbera da haurrak izan ala ez izan))

14.800 (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke)+ 181 /hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 /hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) + Trailerra eraikitzeak duen gastua.

A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoaInstalatutako eguzki-potentzia 333 kW GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa 314 MWh/urtean

6.280 kWh/urtean/etxebizitzako

B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa

Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula) 2.598 kWh/urtean/etxebizitzako

(12. taula) 2.821 kWh/urtean/etxebizitzako

1_Familia 2_Familia 3_Familia 4_Familia Batez beste Kontsumoa/pertsonako Helduak 2 2 2 2 2 Haurrak 3 2 3 2 2,5 Etxearen neurria [m 2 ] 160 160 130 130 145

Elektrizitatea [kWh/urtean]

2011 3.335 2.389 2.500 2.088 2.598

2012 3.399 - 2.431 2.440 577 kWh/pertsonako

2013 - - 2.2021 -

2012 - - 2.593 2329 2.821

2013 4.002 3.200 2.393 2408 19,45 kWh/m2

Berokuntza + ACS [kWh/urtean]

Alemania Sieben Linden Vauban Biztanleko kontsumo primarioa (zor energetikorik gabe) [kWh]

44.508,22 (IEA 2014a)

10.650 (Werner Dyck)

-

Ehunekoa % 100 - % 76 -

Etxebizitzetako biztanleko kontsumo elektrikoa [kWh]

1.893,91 (IEA 2014a)

350 (Werner Dyck)

577

Ehunekoa % 100 - % 81 - % 69 Etxebizitzetako biztanleko kontsumo termikoa [kWh]

7.500 3500

629

Ehunekoa % 100 - % 43 - % 92


ZerbitzuakIndustria eta Garraioa

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

PRODUKTUEN,ZERBITZUEN

ETA GARRAIOARENKONTSUMOA

SISTEMARENGALERAK

EZKUTUKOKONTSUMOA

HorniduraPrimarioa

ENERGIAKONTSUMITZAILEAKontsumoa okerreko lekuan neurtzen dugu

ENERGIABALIABIDEAK

ERABILERA

44.508 kWh/pertsonako

+ % 28

% 18

% 53

% 29

% 4

% 25

% 17

11

% 14

%4

%67

% 100 % 96

+ % 28

% 4

%29

+%28

Etxebizitzetakoa

EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIALDE BATZUETAN)

(TRansformazioa eta banaketa % 25)

BerriztagarriakNuclearra

Galerak (Consumo del sistema energtico 7 %)

Zerbitzuak, Industria eta Garrioa

ERABILERA ELEKTRIKOAETXEBIZITZAN

PRODUKTU ETAZERBITZUEN KONTSUMOA

SITEMARENGALERAK

KONTSUMOEZKUTUA

Gas Naturala

PetroleoaENERGIA

PRIMARIOA

ENERGIAKONTSUMITZAILEAKtoki ez egokian neurtzen dugu geure kontsumoa

ERREKURTSOENERGETIKOAK

BATAZBESTEKO KONTSUMOA

REALIZADA EN OTROS PAISESIAKI ARTO, IIGO CAPELLN, ROSA LAGO, GORKA BUENO

ERREKURTSOAK ERABILERAK

32 %

22 %Ikatza26 %

8 %

12 %

44.508 kWh/persona

(100 %)

+28 %

18 %

53 %

29 %

4 %

25 %

17 %

11 %

14 %

4 %

67%

96 %

+28 %

4 %

29%

+28%

Etxebizitzetakoa

EZKUTUKO KONTSUMO ENERGETIKOA

(Transformacin y Distrucin 25 %)

Energia Sistema ZentralizatuaCAPV/EAEDATUAK: IEA 2012 eta EEE 2012

Energia Sistema ZentralizatuaALEMANIA 2012 (DATUAK: IEA)

Berriztagarriak

Nuklearra eta ikatza

ELEKTRIZITATEARENERABILERA ETXEBIZITZAN

PRODUKTUEN, ONDASUNEN ETA ZERBITZUEN

SISTEMARENGALERAK

EZKUTUKOKONTSUMOA

Gas NaturalaPetrolioa

ENERGIAPRIMARIOA

CONSUMIDORES/ASde ENERGA

Kontsumoa okerreko lekuan neurtzen dugu

ENERGIABALIABIDEAK

Kontsumoaren % 96 EZ dagokio etxebizitzetan kontsumitzen dugun elektrizitateari, honako honekin lotutakoari baizik: produktu industrialak, elikadura, eraikuntza, zerbitzuak, garraioa, etab. % 21 galerak dira gainera. Energia kontsumo horri % 33 gehiago gehitu behar diogu, beste herrialde batzuetan egiten dugun ezkuko kontsumoagatik.

BALIABIDE MOTA

% 39,25% 32,65

% 8,72

% 9,7

35.339kWh/pertsonako

(100 %)

+33 %

% 9,05

% 70,30

% 20,65

% 4,02

% 35,99

% 27,43

% 6,88

% 5,03

% 4

%75

% 96

+ % 33

% 4

%21

+%33EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIADE BATZUETAN EGINIKOA) (I.Arto el al, 2014)

Biztanleko energia- hornidura primarioa +/- Zor Energetikoak

0,60 0,65 0,70 0,75

0,80 (NBE)0,85 0,90 50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

0,95

Alema

nia

Espa

inia

Txina

Bras

il Ku

ba

Ekua

dor

Ekua

dor

Alema

niako

ekoh

errixk

a

[kW

h/bi

ztan

leko

] [GG

I]

Giza Garapenaren Indizea

CAPV

/EAE

Alema

nia

Espa

inia

Txina

Bras

il

Kuba Ale

mania

ko

ekoh

errixk

a

CAPV

/EAE

%100 57.062 kWh

-%17 -%26 -%67 -%70 -%79 -%81 -%76

%1009,11 GGI +%1 -%5 -%21 -%18 -%11 -%22 -%0

Kasua Ikasbideak Erronkak EstrategiakBRASIL - Mega-urtegi hidroeletrikoe-

tan sortzen den energia ezin da berriztagarritzat jo, gizarte-eta ingurumen-inpaktu han-

- Urtegiek kalte handiagoak sortzen dizkiete emakumeei, haien gizarte-rola dela-eta. Baina zailtasunak zailtasun, berebiziko garrantzia duten gizarte-eragileak dira, protes-tan zein proposamenean.

- Behetik hasita, beharrezkoa da alor desberdinetako eragileak batzea energia-sistemabidegabeari aurre egin ahalizateko.

- Eragile anitzen parte-hartze- ak borroka aberasten du.

- Gizartearen zati han-di bati energiaren es- parruko gaien berri ematea eta gizartea ahalduntzea masa kritikoa sortuz.

-Politikan eragina izatea proposatutako aldaketak gauzatu ahal izateko.

- Ezagutzak trukatzea etatopaguneak sortzea(elkarrekin ikastea).

- Energiari, energiarenkudeaketari eta erabile-rari buruzko ezagutza demokratizatzea.

- Modu autogestionatuanenergia berriztagarriak sortzeko teknologiaegokiak erabiltzea.

EKUADOR - Petrolioa lurpean uzteko eskatzea onargarria da. Gobernu-erakunde eta zientzialari batzuek babesten dutenproposamena da.

- Gizarte-konpromisoa,sentsibilizazioa eta mobi- lizazioa funtsezkoakdira puntsu politikoarieusteko.

- Arriskurik handiena transnazionalak dira, botere ekonomiko eta hertsagarrihandia dutelako. - Sortzez bertakoak direnherriek kalteberatasunhandiko egoera bizi dute (emakumeekbereziki).

- Petrolio-ereduaren alter-natibak badira eta gerozeta babes handiagoa dute,nahiz eta erronkak ere han-diak diren (Buen Vivir/Sumak Kawsay/Suma Qamaa).

- Sumak Kawsaygauzatzea (baita bes-te esparruetan ere, meatzaritzan adib.) eta praktikan jartzea.

- Yasun proposamenagainditzea petrolio os-teko ekonomia bate-rantz aurrera egiteko.

- Gobernuaren diskurtso-praxi diko-tomia gainditzea, gobernuak ere petrolio osteko proposamena gau-zatu dezan, alterna-tiba ekonomikoak zehaztu ditzan etatransnazionaleimen egin ez diezaien.

- Hezkuntza-kanpaina zabalak.

- Gizarte-mobilizazioatransnazionalen salaketa.

- Politikan eragina izateaeta erakunde-hitzarmenak.

- Nazioarteandiru-laguntzak lortzeko gobernu-kanpainakegitea,zor klimatikoa etaYasunren balioa nabarmenduz.

KUBA - Azken 60 urteotanhainbat trantsizio bizi i zanditu. Nabarmenena 1989eta 1995 urte artean bizitakogarai berezi delakoa.

- Elkarlaguntzaren bidez

- Atzerriko energiarekikomendekotasun handiakonponbidea behar duen arazo larria da.

- Bertako energia-baliabideakgaratzea:eguzkiaren iraultza.

- Eguzki-energiaeta biomasa garatzea.

(Estatua eta gizartezibila elkarrekin).

krisia kudeatzeko, herrita-rren, nekazarien eta zentzialarien ezagutzak batu dituzte.

- Iraunkortasunaren aldeko aldaketa kulturala.

- Energia berriztagarriak garatzea eta eraginkortasuna hobetzea sistemaelektrikoan galerarikgerta ez dadin.

- Gizabanakoen energia-kontsumoa txikia izana- gatik ere, bizi-kalitatea hobetzeko gizarte- prestazioak.

- Krisia kudeatzeko,ezagutzak batzea

ALEMANIA - Gizabanakoen aurrezkiakkolektiboki kudeatzeak eta gizarte-proiektu iraunkorretan inbertitzeak esperientziak ugaritzea ekar dezake (testuinguru batzuetan).

- Partekatzearen balio-siste-maren inguruan ardazten den eta kontsumismotik ihesegiten duen komunitate-bizimodua gai da energia-kontsumoa nabarmenmurrizteko eta gizarteaeta ingurumena eraldatzekoefektu biderkatzaileasortzeko.

- Etxebizitza pasiboekkontsumoa murrizten dute eta, are gehiago, kontsumi-tutakoa baino energia gehiago sor dezakete.

- Eraldaketarako gakoak kontzientziazioa etapraktika dira.

- Energia-kontsumo txikiko eta berriztagarriak ekoizten dituztenkomunitate txikien esperientziaoro har Alemaniakogizarterazabaltzea.

- Alemaniako mi

energia trantsizioak: iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa

Documents