YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
UNA ANTOLOGIacuteA DE LA UTERATURA NAacuteHUATL CONTEMPORAacuteNEA
(Segunda parte)
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
UNA ANTOLOGIacuteA DE LA UTERATURA NAacuteHUATL CONTEMPORAacuteNEA
(Segunda parte)
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
En el volumer primeras parte de la palabra J
En dicho volur tes rubros R lli in ipan am nios de la perv
Ahora conl dones de los Ir
en el idioma d logiacutea Soy COl1S(
otros autores ql obras me han iexcl
sando el camin ran disfrutar tru su lengua hasta
Espero ofree de esta antologiacute recientes de vari tolmatinimeh m se incluiraacute en el
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
De tema mu~ Tepozteco y sus poztlaacuten Morelas texto doy aquiacute 1977 Actuaron co Angel Garoacute Hernaacutendez Cono el de Huaxtepec Participaron en Ceacutespedes
En tomo a 1 yendas En ellas El T epozteacutecatl fl portentosa En St
pasado prehispaacuten tud fue bastante conocer por su amp
Tepoztlaacuten se vien verdadero monstr El T epozteacutecatl 54
acuerdo con las 4
soacute triunfante a TI En el diaacutelogo
cionadas quienes halla precisament( cada ya con la V den por haber h( hace ver su prop una vez maacutes
El texto del I
aquiacute con la ortogiexcl sioacuten al castellano la representacioacuten
En contraste ( parte textos bast naacutehuatl y versioacuten Azcatzitztntin inn
2 The Dialogue naacutehuatl por Frances proviene de la tradu Universidad Nacional
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
i
s y sus actua~ locas palabras lncioacuten siempre tos periodos y onjunci6n con le Meacutexico han que con muacuteshyrotros hechos en ese su uni Ivergen cas comunida~ 11 ser eacutesta tan unos cuantos fas Y represenshy~n ocasiones se ~ctuaciones ha El fragmento iIl Conquista -conocido hoy ~ de esta obra
I lenguas indiacute incluyoacute el orishy
con traducshyfinal con la
que remiddot represen-
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyco Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una victima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysi6n al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
2 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellano proviene de la traducci6n preservada en Tepoztlaacuten Morelos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo de1 Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyca Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una viacutectima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysioacuten al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
11 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellal1O proviene de la traduccioacuten preservada en Tepoztlaacuten MoreJos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
En el volumer primeras parte de la palabra J
En dicho volur tes rubros R lli in ipan am nios de la perv
Ahora conl dones de los Ir
en el idioma d logiacutea Soy COl1S(
otros autores ql obras me han iexcl
sando el camin ran disfrutar tru su lengua hasta
Espero ofree de esta antologiacute recientes de vari tolmatinimeh m se incluiraacute en el
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
De tema mu~ Tepozteco y sus poztlaacuten Morelas texto doy aquiacute 1977 Actuaron co Angel Garoacute Hernaacutendez Cono el de Huaxtepec Participaron en Ceacutespedes
En tomo a 1 yendas En ellas El T epozteacutecatl fl portentosa En St
pasado prehispaacuten tud fue bastante conocer por su amp
Tepoztlaacuten se vien verdadero monstr El T epozteacutecatl 54
acuerdo con las 4
soacute triunfante a TI En el diaacutelogo
cionadas quienes halla precisament( cada ya con la V den por haber h( hace ver su prop una vez maacutes
El texto del I
aquiacute con la ortogiexcl sioacuten al castellano la representacioacuten
En contraste ( parte textos bast naacutehuatl y versioacuten Azcatzitztntin inn
2 The Dialogue naacutehuatl por Frances proviene de la tradu Universidad Nacional
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
i
s y sus actua~ locas palabras lncioacuten siempre tos periodos y onjunci6n con le Meacutexico han que con muacuteshyrotros hechos en ese su uni Ivergen cas comunida~ 11 ser eacutesta tan unos cuantos fas Y represenshy~n ocasiones se ~ctuaciones ha El fragmento iIl Conquista -conocido hoy ~ de esta obra
I lenguas indiacute incluyoacute el orishy
con traducshyfinal con la
que remiddot represen-
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyco Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una victima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysi6n al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
2 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellano proviene de la traducci6n preservada en Tepoztlaacuten Morelos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo de1 Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyca Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una viacutectima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysioacuten al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
11 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellal1O proviene de la traduccioacuten preservada en Tepoztlaacuten MoreJos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
En el volumen 18 de Estudios de Cultura Naacutehuatl publiqueacute las dOl primeras partes de este xochimapictli manojo de flores antologiacutea de la palabra nueva la expresioacuten literaria en naacutehuatl contemporaacuteneo En dicho volumen incluiacute composiciones que situeacute bajo los dos siguienshytes rubros Relatos sobre lo que ocurrioacute en la antiguumledad (Zazanishylli in ipan omochiuh in ye huecauh) y Huehuehtlahtolli Testimoshynios de la pervivencia de la antigua palabra
Ahora continuando en el propoacutesito de ir reuniendo estas producshyciones de los modernos forjadores de cantos y maestros de la palabra en el idioma de Anaacutehuac ofrezco otros dos capiacutetulos de esta antoshylogiacutea Soy consciente de que no he podido dar aquiacute entrada a algunos otros autores que en verdad lo merecen La razoacuten de ello es que sus obras me han sido inobtenibles Mi propoacutesito es al menos ir desgloshysando el camino para quienes conocedores del antiguo legado quie ran disfrutar tambieacuten de las creaciones de los que han mantenido viva su lengua hasta los tiempos presentes
Espero ofrecer en una tercera y uacuteltima parte otros dos capiacutetulos de esta antologiacutea Abarcaraacuten ellos muestras de las producciones maacutes recientes de varios cuicapicqueh forjadores de cantos y de otros tlahshytolmatinimeh maestros de la palabra en naacutehuatl Dicha postrera parte se incluiraacute en el Volumen 20 de estos Estudios
25
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
De tema mu~ Tepozteco y sus poztlaacuten Morelas texto doy aquiacute 1977 Actuaron co Angel Garoacute Hernaacutendez Cono el de Huaxtepec Participaron en Ceacutespedes
En tomo a 1 yendas En ellas El T epozteacutecatl fl portentosa En St
pasado prehispaacuten tud fue bastante conocer por su amp
Tepoztlaacuten se vien verdadero monstr El T epozteacutecatl 54
acuerdo con las 4
soacute triunfante a TI En el diaacutelogo
cionadas quienes halla precisament( cada ya con la V den por haber h( hace ver su prop una vez maacutes
El texto del I
aquiacute con la ortogiexcl sioacuten al castellano la representacioacuten
En contraste ( parte textos bast naacutehuatl y versioacuten Azcatzitztntin inn
2 The Dialogue naacutehuatl por Frances proviene de la tradu Universidad Nacional
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
i
s y sus actua~ locas palabras lncioacuten siempre tos periodos y onjunci6n con le Meacutexico han que con muacuteshyrotros hechos en ese su uni Ivergen cas comunida~ 11 ser eacutesta tan unos cuantos fas Y represenshy~n ocasiones se ~ctuaciones ha El fragmento iIl Conquista -conocido hoy ~ de esta obra
I lenguas indiacute incluyoacute el orishy
con traducshyfinal con la
que remiddot represen-
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyco Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una victima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysi6n al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
2 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellano proviene de la traducci6n preservada en Tepoztlaacuten Morelos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo de1 Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyca Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una viacutectima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysioacuten al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
11 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellal1O proviene de la traduccioacuten preservada en Tepoztlaacuten MoreJos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
De tema mu~ Tepozteco y sus poztlaacuten Morelas texto doy aquiacute 1977 Actuaron co Angel Garoacute Hernaacutendez Cono el de Huaxtepec Participaron en Ceacutespedes
En tomo a 1 yendas En ellas El T epozteacutecatl fl portentosa En St
pasado prehispaacuten tud fue bastante conocer por su amp
Tepoztlaacuten se vien verdadero monstr El T epozteacutecatl 54
acuerdo con las 4
soacute triunfante a TI En el diaacutelogo
cionadas quienes halla precisament( cada ya con la V den por haber h( hace ver su prop una vez maacutes
El texto del I
aquiacute con la ortogiexcl sioacuten al castellano la representacioacuten
En contraste ( parte textos bast naacutehuatl y versioacuten Azcatzitztntin inn
2 The Dialogue naacutehuatl por Frances proviene de la tradu Universidad Nacional
3 DANZAS y OTRAS FORMAS DE ACTUACIOacuteN
De varias maneras los antiguos pueblos mesoamericanos y sus actuashyles descendientes han vivido y gozado en lo que con pocas palabras puede describirse como su universo de la fiesta En funcioacuten siempre de un calendario ritual las significaciones de los distintos periodos y momentos se tornan presentes para reactualizarse en su conjuncioacuten con un espacio sagrado Quienes han recorrido la geografiacutea de Meacutexico han contemplado sin duda varias de esas actuaciones en las que con muacuteshysica cantos y danzas se evocan antiguos aconteceres y otros hechos de intereacutes primordial para la comunidad Participa ella en ese su unishyverso de la fiesta en el que accioacuten y contemplacioacuten convergen
De modo especial es esto verdad respecto de no pocas comunidashydes contemporaacuteneas en las que pervive el naacutehuatl Por ser eacutesta tan soacutelo una compendiosa antologiacutea me limito a ofrecer unos cuantos ejemplos El primero es una muestra de las varias danzas y represenshytaciones en naacutehuatl tocantes al tema de la Conquista En ocasiones se conocen como La Danza del Marqueacutes Una de estas actuaciones ha tenido lugar por mucho tiempo en Atoyac Guerrero El fragmento del texto que aquiacute se ofrece de la Danza de la Gran Conquista pertenece a este mismo geacutenero Procede de Xicotepec --conocido hoy como Villa Juaacuterez- Puebla La transcripcioacuten completa de esta obra se ha publicado por primera y uacutenica vez en Tlalocan
En dicha revista que ha acogido textos en diversas lenguas indiacuteshygenas con versioacuten tanto al castellano como al ingleacutes se incluyoacute el orishyginal en naacutehuatl de esta Danza de la Gran Conquista con traducshycioacuten al ingleacutes de Byron McAffe Aquiacute se ofrece la parte final con la versioacuten que he preparado al castellano de esta interesante producshycioacuten1 En ella aparece Cuauhteacutemoc que increpa a Moctezuma por haberse sometido a los espantildeoles En la transcripcioacuten del naacutehuatl se ha conservado la grafiacutea empleada en el manuscrito original que reshyvela otra espontaacutenea adaptacioacuten del alfabeto castellano para represenshytar los fonemas del naacutehuatl
1 Danza de la gran conquista Tlalocan Revista de fuentes para el conocishymiento de las culturas indiacutegenas de Meacutexico Meacutexico 1952 v m nuacutem 3 p 246-273
i
s y sus actua~ locas palabras lncioacuten siempre tos periodos y onjunci6n con le Meacutexico han que con muacuteshyrotros hechos en ese su uni Ivergen cas comunida~ 11 ser eacutesta tan unos cuantos fas Y represenshy~n ocasiones se ~ctuaciones ha El fragmento iIl Conquista -conocido hoy ~ de esta obra
I lenguas indiacute incluyoacute el orishy
con traducshyfinal con la
que remiddot represen-
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyco Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una victima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysi6n al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
2 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellano proviene de la traducci6n preservada en Tepoztlaacuten Morelos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo de1 Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyca Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una viacutectima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysioacuten al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
11 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellal1O proviene de la traduccioacuten preservada en Tepoztlaacuten MoreJos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
i
s y sus actua~ locas palabras lncioacuten siempre tos periodos y onjunci6n con le Meacutexico han que con muacuteshyrotros hechos en ese su uni Ivergen cas comunida~ 11 ser eacutesta tan unos cuantos fas Y represenshy~n ocasiones se ~ctuaciones ha El fragmento iIl Conquista -conocido hoy ~ de esta obra
I lenguas indiacute incluyoacute el orishy
con traducshyfinal con la
que remiddot represen-
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyco Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una victima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysi6n al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
2 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellano proviene de la traducci6n preservada en Tepoztlaacuten Morelos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
YANCUlC TLABTOLLIPALABRA NUEVA 365
De tema muy distinto es la obra que se conoce como Diaacutelogo de1 Tepozteco y sus Rivales escenificada cada 8 de septiembre en Te~ poztlaacuten Morelos De las distintas versiones que se conservan de este texto doy aquiacute la transcripcioacuten del diaacutelogo tal como se ofrecioacute en 1977 Actuaron entonces Angel Saridoval Villamil como el Tepozteshyca Angel Garciacutea Rivera como el guerrero de Cuauhnaacutehuac Felipe Hernaacutendez Conde como el de Yautepec Miguel Ortiz Nava como el de Huaxtepec y Joseacute Martiacutenez Conde como el de Tlayacapan Participaron en la transcripcioacuten Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes2
En torno a la figura del Tepozteacutecatl se han entretejido varias leshyyendas En ellas se perciben elementos de la tradicioacuten prehispaacutenica El Tepozteacutecatl fue hijo de una doncella que lo concibioacute en forma portentosa En su origen se relaciona asiacute con maacutes de una deidad del pasado prehispaacutenico de modo especial con Quetzalcoaacutetl Su juven~ tud fue bastante azarosa Sin embargo poco a poco se fue dando a conocer por su sabiduriacutea y gran fuerza En un momento dado los de Tepoztlaacuten se vieron afligidos por quien gobernaba en Xochica1co un verdadero monstruo a quien debiacutea entregarse una viacutectima cada antildeo El T epozteacutecatl se ofrecioacute y marchoacute rumbo a Xochicalco Alliacute de acuerdo con las distintas versiones dio muerte al monstruo y regre soacute triunfante a Tepoztlaacuten
En el diaacutelogo son los guerreros de las varias poblaciones menshycionadas quienes se presentan para desafiar al Tepozteacutecatl Este se hal1a precisamente celebrando la fiesta de la madre doncella identifishycada ya con la Virgen Maria Quienes vienen a desafiarlo lo reprenshyden por haber hecho suya la fe de los cristianos El Tepozteacutecatl les hace ver su propia fuerza y sabiduriacutea A la postre vuelve a triunfar una vez maacutes
El texto del Diaacutelogo del Tepozteco y sus Rivales se transcribe aquiacute con la ortografiacutea tradicional y aparece acompantildeado de una vershysioacuten al castellano proporcionada por los mismos que participaron en la representacioacuten que tuvo lugar en 1977
En contraste con las dos actuaciones anteriores de las que forman parte textos bastante extensos se incluye el original tambieacuten en naacutehuatl y versioacuten tradicional al castellano de la que se conoce como Azcatzitzintin innetotiliz Danza de las hormigas Este texto que
11 The Dialogue of El Tepozteco and his Rivals (Transcripcioacuten del texto naacutehuatl por Frances Karttunen y Gilka Wara Ceacutespedes la versi6n al castellal1O proviene de la traduccioacuten preservada en Tepoztlaacuten MoreJos) Tlalocan Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1982 VXI p 128-137
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de Xurawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
Fara ser enton DI uchas asimis se debe una i ella reunioacute eacutel 1
lengua Al liacutee
en que se pro de las eacutepocas su trabajo acel dios de CUltUf danzas relaciol las de los tlan universo de la maacutes conocida de T otlahtol
11 Fernando H de Miguel Leoacuten-P(
e Fernando H Weacutexieo Univelllidiexcl
366 MIGUEl LEOacuteN-PORTILLA
corre muy difundido en diversos lugares de Meacutexico es bastante senshycillo Su tema es la llegada y la danza de quienesmiddot como hormiguitas vienen a celebrar la fiesta de Tonantzin Nuestra Madrecita Las hormiguitas van a hacer celebracioacuten a poner flores bailar comer torshytillitas ingerir bebida agria y asiacute cantando y bailando festejar a la siempre invocada Tonantzin El texto perdura con bastante arraigo enshytre diversas comunidades de idioma naacutehuatllI
Como cuarta muestra de la participacioacuten de los nahuas en el universo de la fiesta mencionareacute al menos el texto transcrito a prinshycipios de este siglo por el investigador alemaacuten Theodor Konrad Preuss durante su estancia entre los llamados mexicaneros del pueshyblo de San Pedro de Jiacutecora al sur de Durango En ese lugar tan considerablemente alejado del centro de Meacutexico han vivido por mushychos siglos hablantes de la lengua en su forma seguacuten parece maacutes anshytigua el naacutehuat El empleo de esta variante probablemente denota que dichos mexicaneros constituyen un grupo de viejo arraigo y que su presencia en ese lugar no se debe a un tardiacuteo trasplante durante la eacutepoca colonial llevados alliacute por misioneros franciscanos Interesa subrayar que a pesar de su alejamiento del altiplano central perdushyran entre ellos creencias y praacutecticas que los vinculan claramente con la tradicioacuten prehispaacutenica
A Theodor Konrad Preuss se debe una muy amplia recopilacioacuten de textos que incluyen antiguos mitos oraciones y cantares relacioshynados muchas veces con el universo de la fiesta El texto que aquiacute se transcribe es el que se entona en la fiesta de X urawet en honor de la estrella matutina Grupos vecinos de tepehuanes coras y huishycholes mantienen asimismo vivas algunas creencias y ritos relacionashydos con esta fiesta He modificado aquiacute ligeramente la transcripcioacuten del texto naacutehuat sustituyendo el siacutembolo e por la eh y el 8 por una x La traduccioacuten de Preuss al alemaacuten ha sido sustituida aquIacute por la que he preparado del naacutehuat al castellano En el texto al lado de expresiones al parecer sencillas hay conceptos de muy hondo signishyficado iquestSon eacutestos mexicaneros descendientes de quienes tal vez desshyde fines del periodo claacutesico constituiacutean avanzadas septentrionales en la frontera de Mesoameacuterica 4
Al igual que las muestras que aquiacute se reuacutenen de composiciones
3 Entre otros lugares se conoce la Aacutezcatzitzintin innetotiliz en Santa Ana Tlahcotenco D F
Xurawet (Canto en la fiesta de la mazorca tierna del maiz) en NahuashyText ausSan Pedro Jiacutecora in Durango Dritter Teil Gebete und Gesange recoshypilados por Konrad TheodQr Preuss op cit t m p 65
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
I
367 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
s bastante sen~ 10 honniguitas [adrecitaH Lasbull
~ar comer tor~ [) festejar a la nte arraigo en~
nahuas en el ~to a prin~ teOOor Konrad teros del pueshyese lugar tan vivido por mushyparece maacutes anshylemente denota
arraigo y que Jplante uurante ~anos Interesa central perdushytlaramente con
lia recopilacioacuten Pltares relacioshytexto que aquiacute ~wet en honor ~ coras y huishyritos relacionashyla transcripcioacuten ~l s por una x
aquiacute por la al lado de
hondo signishytal vez desshy
en
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada Teatro naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall loleacutexieo Universidad Nacional Aut6noma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 367
para ser entonadas al son de la muacutesica y el baile se conservan otras nmchas asimismo en naacutehuatl Al investigador Fernando Horcasitas se debe una importante contribucioacuten intitulada TeatrQ naacutehuat15 En ella reunioacute eacutel un gran conjunto de piezas de la etapa colonial en esta lengua Al tiempo de su muerte dejoacute en preparacioacuten otro volumen en que se proponiacutea abarcar lo maacutes sobresaliente del teatro naacutehuatl de las eacutepocas moderna y contemporaacutenea Como una muestra citareacute su trabajo acerca de La danza de los tecuanes publicado en Estu dios de Cultura N aacutehuatl 6 En la introduccioacuten al mismo alude a otras danzas relacionadas con la que es objeto de su atencioacuten entre ellas las de los tlaminqueh los tlacoeleros y otras varias La riqueza del universo de la fiesta entre los nahuas es a todas luces digna de ser maacutes conocida Constituye ella una parte esencial del viviente legado de TotlahtQl Nuestra palabra
11 Fernando Horcasitas Teatro naacutehuad eacutepocas novohispana ) moderna proacutelogo de Miguel Le6n-Portilla Meacutexico Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1974-
bull Fernando Horca~itas La danza de los tecuanes Estudios de Cultura Naacutehuall Weacutexieo Universidad Nacional Autoacutenoma de Meacutexico 1980 v 14 p 239286
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma ytoca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
Oquintlatolmacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[e]huan timollahuanamiquishycan nican o gualaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tlalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio America Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquestcox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmornaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynIacutemi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic niemati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san lluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
Uno de los moc se opone a
Hace entreg esquiera gente (
-sentildeores n( dioses Seraacute mej( ntildeoles que aquiacute h
Ahora que jando de resona colerizado habla
Emperador M en esta tierra nu porque ya no del taacutes amedrentado blar asiacute a esta ma eran destituidos y Los que se levant
Todos los que dida los que vier des los que habk el que se llama (
Yo no creo en Son como un suentilde
Tuacute no tienes su fuerza yo digo
Hay flechas d que saldraacuten a enfl mor tambieacuten chic do su valor los q tras dioses Todo euro
Yo habreacute de guiarl~
In guumley tepegualistli
Se ymatzin Rey Montesuma y toca Cuohtomo oacutequiaguumlitili tlanelshytoquilistli
OquintlatoImacaqui nochi y[ n] quechquech teteutin yhuan noshychintin in quechquich masehualtin nochi nican Mexico
- Tlatoane amo cuali llesqui yntlan polihuis yne1tococatzin nochi in teteohuan Ocachi cuali llesqui ma y[ e ]huan timollahuanamiquishycan nican o guaIaqui Espantildeoles Ma niman mocuepacan ompa in tIalpa
Axcan motlatoltis prinsipe Cuotemo tlamach mocaguumlas nochi Insshytrumentos yhuan gue1 chicaguac mocualanaltis quimononochilis Monshytesuma Cuohtemo
Emperador Montesuma Hueyi tlatoani Monarca ic timotocayotitzinoa nishycan llancuic tlalpan motocayotio AmerIacuteca Ylman san ylihuis ic timotoshycayotia ypanpa acmo monemac tehuatl tictlalis Corona ypanpa mollolshypilihgcayo onoso momohcallo ypanpa lluhqui ticchiguumla Xinechilhui iquest cox guumlalitis teguumlatl ic titetlapalos ynin mahuistic guumlelli altepetl Siudad iquest Cox guumlelitis ticmomaquilis yn aquin ac monemac icnopil yrnasehual in canpa hualeuque Guumlalmehuitia ynaquin teguumlatzin mitzmocacayahuilia
In quechquech nican ohualaqui yn icome Espantildeoles onoso mopoloashynimi inn aqui quitotihuitzi campa intlalpa mitzmotenehuilia miac hueshyhueyi altepetl quimotenehuilia ocse Rey ytzontecon imperio ompa CasshytiPo motocayotia Carlos Quinto tlancltocani Catolico san iuh quitoa san iztlacati
Nehuatl amo necneltoca ocse pintura san yuhqui temictli ic nicmati ynin tlatol
In tehuatl amo ticpia moyolchicahualis y neguatl quemi yhua nimoshyllahuachihuas niquitas yhuan mochiichicahualis y nicmo-tenehua niquishytas yhuan mochihualtis mIacuteac temomocti Hartes
Onca ytztetl flechas yayanquic teteni tecpatetl quumlicasqui in quillahuashynamiquisqui temomocti llahuatlacatzitzintin no chichimecos san Iluhqui cuali ni tecuani yn incualan quimopialitoqui quimo llecchichiguumlilitoqui llehuantzitzin y noteohua Dioses Nochi lleguumlantzitzin nechmomaquilia in quechquichi- huehueyi ixtlarnatcayotl tlamachilistli nehuatl niquin-llacashynas niquinllolchicahuas
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
iexclguumlitili dane1shy
n yhuan noshyCO
~ocatzin nochi lahuanamiquishy~ ompa inshy
uumlas nochi lnsshy~nochilis Monshy
ayotitzinoa nishyhuis ic timotoshyypanpa mollolshynechilhui iquest cox Siudad iquest Coz
ehual in canpa I31lUilia moso mopoloashylilia miac hueshy~io ompa Casshyiuh quitoa san
nctli ic nicmati
~ yhua mmoshy~enehua niquishy
~In in quillahuashy
san lluhqui hichiguumlilitoqui omaquilia in
niquin-llacashy
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestros dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
Danza de la gran conquista
Uno de los que sirven al rey Moctezuma de nombre Cuauhteacuteshymoc se opone a las creencias [que predican los espantildeoles]
Hace entrega de su palabra a todos los sentildeores y a todos cualshyesquiera gente del pueblo a todos aquiacute en Meacutexico
-Sentildeores no seraacute bueno si llega a perecer la fe en todos nuestrOS dioses Seraacute mejor si nosotros vamos a encontrar y acometer a los espashyntildeoles que aquiacute han venido i Que se vuelvan allaacute a su tierra
Ahora que habla el priacutencipe Cuauhteacutemoc lentamente van deshyjando de resonar todos los instrumentos musicales y fuertemente enshycolerizado habla Cuauhteacutemoc a Moctezuma
Emperador Moctezuma gran sentildeor monarca como se te nombra aquiacute en esta tierra nueva llamada Ameacuterica Y soacutelo en vano se te llama asiacute porque ya no debes llevar la corona porque has perdido corazoacuten o esshytaacutes amedrentado porque asiacute estaacutes obrando Dime iquestacaso te atreves a hashyblar asiacute a esta maravillosa y grande ciudad iquestAcaso la entregaraacutes a quienes eran destituidos y gentes del pueblo allaacute en la tierra de donde vinieron Los que se levantaron quienes han venido a burlarse de ti
Todos los que aquiacute han venido son espantildeoles de segunda gente pershydida los que vienen a decirte que allaacute en su tierra hay grandes ciudashydes los que hablan de otro rey cabeza de un imperio allaacute en Castilla el que se llama Carlos V el catoacutelico Soacutelo dicen mentiras
Yo no creo en ninguna de esas pinturas pienso que sus palabras soacutelo son como un suentildeo
Tuacute no tienes corazoacuten esforzado Yo les hareacute la guerra vereacute cuaacutel es su fuerza yo digo que yo vereacute y les hareacute artes que les cause temor
Hay flechas de pedernal piedras filosas pedernales que tomaraacuten los que saldraacuten a enfrentarse a la guerra hombres guerreros que causan teshymor tambieacuten chichimecas como fieras poderosas los que han conservashydo su valor los que obran rectamente en relacioacuten con ellos con nuesshytros dioses Todo ellos me entregan su gran capacidad su conocimientos Yo habreacute de guiarlos yo dareacute fuerzas a su corazoacuten
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
Todos se re cito
y asiacute tuacute pe gloria que yo ~
Buscareacute tu ( hecho perderte Han venido aql el reino
En verdad e valiente No qui
Tuacute habraacutes d bra se llama priacute go estreacutepito reL con ellos los bar gresen a su tien quieras por encu
370 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Nochintin mosentilisqui yhuan quinextisqui nochi in quechquich neshypapan yahuayotl Egersito
Sanoyuhqui tehuatl ticpolos motlatocayo mocorona yhuan mosetro ticpolos mochi in quechquich mahuizyotl onimitzpialiaya ypanpa timoteca
Nimitztemuohuis ytech mocorona ytech motlatocallan yhuan titlallumiddot guumlis im iscati mopoloanimi tetlaquixtilianUacuteni Espantildeolitos ohualpanoqui nican mitzcacayauhtihuatzi ypanpa camo monemac tehuatl tlatocayotl
y [n] nehua queme nonemac notechpohuis ypanpa noyolchicahualis Yc ni-valiente nehuatl Amo nicnequi poliguumlis ynin mahuisyotl y[n] noshyteteoguan
Ticmotilis ticmoixmachilis in aquin motenehua motocayotia principe Cuohtemo nehuatl nomac tlecuisalotl tlatecuinilotl tlapetlanilotl tlexoshychitl poctli xali teuhtli llellecatl llellecamalacatl ic niacutequin-cuepas intlacamo quinequi miquisqui ma ycigacapa mocuepacan intlalpan In tlacamo rucan polihuisqui ycamochi tehuatl inhuan titlayuhuis
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
quechquich neshy
yhuan mosetro panpa timo teca
yhuan titlallushyaIpanoqui nican lCayotl
noyolchicahualis jsyotl y [ n ] noshy
cayotia priacutencipe etlanilotl tlexoshyiUepas intlacamo n tlacamo nican
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las fonnas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos iexcl
con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 371
Todos se reuniraacuten y mostraraacuten todas las formas de guerra el ejeacutershycito
y asiacute tuacute perderaacutes tu reino tu corona tu cetro tuacute perderaacutes toda tu gloria que yo estuve defendiendo por tiacute porque tuacute ya te echaste
Buscareacute tu corona tu reino y tuacute sufriraacutes He aquiacute a los que te han hecho perderte los que se apoderan de las cosas ajenas los espantildeolitos Han venido aquiacute para burlarse de ti porque ya no es tu merecimiento el reino
En verdad es miacuteo a miacute me pertenece soy de corazoacuten esforzado soy valiente No quiero que perezca la gloria de nuestros dioses
Tuacute habraacutes de ver habraacutes de experimentar quieacuten es el que se nomshybra se llama priacutencipe Cuauhteacutemoc Tengo en mis manos llamas de fueshygo estreacutepito relaacutempagos brazas humo arena polvo vientos remolinos con ellos los hareacute volverse atraacutes Si no quieren morir que pronto se reshygresen a su tierra Si no aquiacute pereceraacuten aunque tuacute hagas todo lo que quieras por encubrirlos
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores ITepehtlanchahne l
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn chicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxeahn ohnihuahllah nimitzpohpolohco Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiccaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxcahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Ihhuahn ihc nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapanehcatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealactiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
Los retadoTl
Cuernavaqu rrero de Cuerm
Yautepeca Yautepec iexclTe 1
Oaxtepeca de Oaxtepec 11
Tlayacapant de TIayacapan 1
Cuernavaqw nero de Cuerna do escuchas mi 1
En tierra y polv(
Yautepeca I Yautepec iquestAcas te voz Ahora polvo En polvc guerrerol
Oaxtepeca i Oaxtepec iquestAcase mi voz Hoy de( te convertireacute Er raz6n guerrero
Tlayacapanec insistencia el gu palabras al escuc tierra y polvo E corazoacuten guerrero
Tepozteco iquest saben saludar ( saber lo que bUBI
I
ECALIZTLI IHUICPA TEPOZTECATL
iexclRetadores I Tepehtlanchahne 1
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhnahhuashycatl ihhuahn ca ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn ehicahhuac noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehcatl Ihhuahn ehicahhua in noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanehahneh mitztehmoa Huahxtepeheatl Ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohpoloheo Ihhuahn ihe nicchicahhua noyohIlo
Tlayacapan Tepeht1anehahneh mitztehmoa TIayacapaneheatl Ahzomoh timomauhtia iheuahc ticeaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ihhuahn chicahhua noyohllo
Cuauhnahuac Tepehtlanehahneh mitztehmoa in Cuauhllahhuaeatl Ahxeahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzeuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Tle ahmoh Chicahhua in noyohllo
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepchcanehcatl Ahzo timomauhtia iheuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahllah tlahlli teuhtli nimitzcuepaeo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn chicahhua noyohllo
Oaxtepec Tepehtlanchahneh ahxcahn ohnihuahllah nimitzpohposhyloheo ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaco Nicahn eah niHuahxshytepeheatl Xiceaqui notehnyo ihhuahn notlahtohL Ahxeahn ohnihuahshyllah nimitzpohpolohz ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ihe nicchicahhua in noyohllo
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayaeapaneheatl Ahxcahn ohnihuahllah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzeuepaz Ihhuahn ehieahhua in noyohllo
Tepozteco Ahquin amehhuahntin nicahn anhuahllahqueh Tic ahzomoh anquimatih antlahtohquch Quehn itzcuintotohntin anhuahshylcahealaetiyaqueh Tleihca huel in ahxcahn ca nahhuiya nipahqui
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
uauhnahhuashyoimitzcuepaco lUac noyohllo
pehcanehcatl
catl Ahxcahn hua noyohllo
racapanehcatl In notlahtohl
uhnahhuacatl muahn tlahlli oyohllo
epehcanehcatl n notlahtohl iexclJlUahn tlahIli
I nimitzpohposhy~ niHuahxshybu ohnihuahshy~ Ihhuahn ihc
~acapanehcatI ~huahn tlahlli
I ahqUeh TIe tin anhuahshy
ya nipahqui ~ I
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexclOh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de TIayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
RETO CONTRA EL TEPOZTtCATL
Los retadores iexcl Habitante entre los cerros
Cuernavaquense iexcl Oh habitante entre los cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iexclTe juro por mi corazoacuten guerrero
Yautepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Tlayacapan para perderte iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Cuernavaquense iexclHabitante entre elevados cerros Te busca el gueshyrrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuanshydo escuchas mi voz Ahora he venido para convertirte en polvo y tierra En tierra y polvo te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Yautepeca iexclOh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis duras palabras al escuchar mi airanshyte voz Ahora decididamente he venido para convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Oaxtepeca i Oh habitante entre los cerros Te busca el guerrero de Oaxtepec iquestAcaso no te atemorizan mis duras palabras cuando escuchas mi voz Hoy decididamente he venido para perderte En tierra y polvo te convertireacute En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por mi coshyrazoacuten guerrero
Tlayacapaneca iexclOh habitante entre elevados cerros Te busca con insistencia el guerrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemorizan mis palabras al escucharlas Hoy he venido para perderte y a convertirte en tierra y polvo En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestQuieacutenes son ustedes que han entrado aquiacute iquestAcaso no saben saludar Cual perrillos vagabundos andan de casa en casa sin saber lo que buscan Coacutemo es que ahora se les ocurrioacute venir cuando
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nimitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
estoy tranquilo ben que mi co toda esta coma Cuemavlquens dolor de tu cor
CuernavaqIJ ca el guerrero d duras palabras nuestros adorad lejana Has obro he venido a COI
vertireacute i Te lo j
Tepozteco Cuando estoy fe dre la uacutenica d en verdad por ( su festividad A iquestpor queacute llegasb y el motivo por
Yautepeca Yautepec iquestAcas voz En doacutende religioacuten extrantildea Ahora decidido cana Y en polv
Tepozteco iquest cuatro potentes aguas cristalinas tivo soy muy pod todos me honran para escuchar el
Oaxtepeca rrero de Oaxtepeuro iquestEn doacutende has t
otra religioacuten extr demente Ahora polvo En polvo guerrero
374 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
nahhuiya nicochi niquilhui[ Jticah in tehtonohntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiCuauhnahhuacatl Nicahn xinehchilhuishyqui tlcin ihpampa tinehchtehmoa ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehshymohtinemi
Cuauhnahuac Tepehtlanchahneh mitztehmoa Cuauhnahhuacatl ihhuahn ca dein ihpampa tinehchtehnehhua Ihhuahn ca tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn onihuahIlah Ca nicahn ahmoh timomauhtia TlahIli teuhtli nimitzcuepaz ihhuahn dahIli teuhtli nimitzpohpolohz cahmpa ohtiq uincahuh toteohtzitzinhuahn O hticpatlac motlaneltoquiliz inohn ahmoh cualli teohpixqueh ohtitlahtlacoh Ahxcahn nimitzpohpolohz Ihhuahn chicahhuac noyohIlo
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nIacutecochi nipahqui nitlalnahshymiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn totlazohnahntzin Mah xihuahlla tehhuahtl in tiYahohtepehcanehcatl nicahn xinehchilihuiqui Tlein mitzyohltohshynehhua ihhuahn dein ihpampa ca tinehchtehmoa
Yautepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa in Yahohtepehcanehshycatl Ahzo timomauhtiacutea ihcuahc ticcaqui notehnyo ihhuahn notlahtohl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli timitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli timitzpohpolohco Cahnin ohtiquincauh totlazohteohtzitzinhuahn Ohtimomacac huehcachahneh inohn ahmoh cualli teohpixqueh Ahxcahn xiccaqui TlahIli teutli nimitzcuepaco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco Ihhuahn nicchicahhua noyohllo
Tepozteco l1e ahzomoh anquittaqueh tle ahzomoh anquimatih ihhuahn ahzomoh anquittaqueh ca nicahn nehchyahualohticateh nahhui chicahhuac in tepehmeh chicohme tlateltin chicohme notlacomohlshyhuahn ihhuahn chicome ahdacomohltin In ahquihqueh hue nelli Cencah niyohlchicahctic ihhuahn niyolhtlahpaltic ihhuahn notehnyo nohhuiyahmpa caquizti ihhuahn moyehctehnehhua Mah xihuahlla tehhuahtl in tiHuahxtepehcanehcatl nicahn xiquihtoqui Tlein ohmoshymitzhuahIhuihcac Ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa
Oaxtepec Tepehtlanchahneh mitztehmoa Huahxtepehcatl Tlein ihpampa tinehchtehnehhua ihhuahn tlein ihpampa tinehchtehmoa Ahxcahn ohnihuahIlah tlahIli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuht1i nirnitzcuepaz Ihhuahn iexclhc nicchicahhua in noyohllo
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
lcatiliztzin in ohnahntzin 1 xinehchilhuishyla tinehchtehshy
tuhnahhuacatl In ca tlein dcahn ahmoh tlahlli teuhtli n Ohticpatlac ohtitlahtlacoh o
el in ahxcahn lui nitlalnahshyt ichpohchtli ahlla tehhuaht1 11 mitzyohltohshy
tohtepehcanehshyhn notlahtohl Iiliuahn tlahl1i Ihtzitzinhuahn ~pixqueh a tlah11i teuhtli
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderiacuteo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaso no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
YANCUla TLAHTOLU PALABRA NUEVA 375
estoy tranquilo y contento en mi suentildeo i Desveladores iquestAcaso no sashyben que mi corazoacuten es muy poderoso y muy guerrero y mi voz por toda esta comarca repercute y es bien acogida y escuchada Ahora tuacute Cuemavaquense aceacutercate a miacute para escucharte y para que me digas el dolor de tu corazoacuten y iquestpor queacute motivo me buscas
Cuernavaquense Oh Tepozteacutecatl habitante entre montantildeas te busshyca el guerrero de Cuemavaca iquestAcaso no te atemoriza mi presencia mis duras palabras mi poderlo i Escucha mi voz iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera lejana Has obrado muy mal has pecado infinitamente Ahora decidido he venido a convertirte en tierra y polvo Y en polvo y tierra te conshyvertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora porqueacute en eacuteste muy diacutea vienen Cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra muy inmaculada Mashydre la uacutenica doncella esa Virgen pura Madre de Jesucristo y que en verdad por ella soy muy poderoso y que a ella estoy entregado en su festividad Ahora tuacute Yautepeco aceacutercate a miacute para que me digas iquestpor queacute llegaste hasta aquiacute Y quiero escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Yautepeca i Oh habitante entre cerros Te busca el guerrero de Yautepec iquestAcaso no te asustan mis palabras mi poderiacuteo iexclEscucha mi voz En doacutende has dejado nuestra religioacuten Te has entregado a otra religioacuten extrantildea y lejana Has obrado mal Has pecado infinitamente Ahora decidido he venido para convertirte en polvo con mi dura mashycana Y en polvo te convertireacute I Te lo juro por mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iquestAcaso no saben iquestNo vieron que por aquiacute me circundan cuatro potentes cerros siete laderas siete cantildeadas y siete veneros de aguas cristalinas quienes son mis verdaderos guardianes por cuyo moshytivo soy muy poderoso y mi voz es escuchada en toda esta comarca que todos me honran iexclAhora tuacute Oaxtepeco Quiero que te acerques a miacute para escuchar el dolor de tu corazoacuten y el motivo por el cual me buscas
Oaxtepeca i Oh habitante entre cerros Te busca ansioso el gueshyrrero de Oaxtepec viendo contra tiacute iquestAcaBO no te asustan mis ofensas iquestEn doacutende has dejado nuestros adorados dioses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal y con ello has pecado granshydemente Ahora he venido decididamente a convertirte en tierra en polvo En polvo y tierra te convertireacute i Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero iJ
middott~ WI
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz Tle ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoloa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [] quehn ceh [tilalaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
T epozteco iquest(
estoy festejando e Madre de Jesuen porque auacuten viven que auacuten no com] camino de la glOril del bien sobre tod enaltece Ahora tuacute digas el dolor de tt
Tlayacapaneca rrero de TIayacap mi voz para pregu ses Te has entregiexcl eso has pecado iIl tierra y polvo con j Te 10 juro por eacutes
Tepozteco iexclQl tranquilo y contel muy querida Mad soy muy poderoso tranquilos y gustos( se acuerdan que e querido teponaztle y ahora al son de de haberos derrota( acompantildeantes iTo en sentildeal del triunfo
Tepozteco Ahlt son de corazoacuten fuert y abrazar esta religi
Tepozteco Nue madre del Todopodc fetas y escribas sicr brillantes estrellas y en todo el orden cri tierra y en el cielo belleza en el concur y serafines De ella
376 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tepozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nipahqui nicochi nitlalnahmiquiztilihticah in tehtonahntlahcatiliztzin in cemihcac ichpohshychtll O ca me1ahhuac O ca annemih ihxcocoxqueh Ahmohtle antlaihxtlamatih Inohn tlanehxtli ca ilhuicapan petlahntihuihtz ihhuahn quinyehquihxtlamachtia in cualtin tlaneltocanih Auh in ahxcahn mah xihuahlla tehhuahtl in tiTlayacapanehcatL Nicahn xishynehchilhuiqui tlein tinehchyoWtonehhua Ihhuahn tlein ihpampa tishynehchtehmoa
Tlayacapan Tepehtlanchahneh mitztehmoa TIayacapanehcatl Ahxcahn ohnihuahIlah tlahlli teuhtli nimitzpohpolohco ihhuahn tlahlli teuhtli nimitzcuepaz TIe ahxcahn timomauhtia ihcuahc ticcaqui noshytehnyo ihhuahn notlahtohl Cahnin ohtiquincahuh toteohtsitzinhuahn Ohtimotehmacaca huehcachahnehqueh inohn ohmoh cualli (teshyohpixqueh) xicmati bull quehn cehya Tlayacapanehcatl Ayihe ihxtlapoIoa Mihxpohpolohz ihhuahn tipohpollhuiz Ihhuahn chicahhua in noshyyoWlo
T epozteco Quehnmach in huel ihcuahc tleihca huel in ahxcahn nicahn anhuihtzeh ihcuahc nahhuiya nicochi nipahqui nitlailhuishyquihxtilihticah in cemihcac ichpohchtli teohtl ihtehnahntzin ihhuahn todazohnahntzin TIe ayocmoh anquilnahmiquih ihcuahc ahltepehpan Cuauhnahhuac amahhuiyayah ampahquiyah ihcuahc nehhuahtl ihcuahc amotlan [konehoJ ahmoh ihtlah ihpan annehchittaqueh zan annehshychahhuihmatqueh [ ] quehn ceh [tilaIaztli] quehn ceh tlayohuashyllahntlahcatl ihcuahc nehhuahtl [ mampa] nochicahhualiz ihhuahn nohuelitiliz in mahuiztic teponahztli ihhuahn ahyacachtli namehchshyquihxtilih Auh in ahxcahn notahtzitzinhuahn mah tihuahIlahcahn ihhuah timotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli Tahhuiyaz onshypahquilizpan Ximotzotzonilihcahn ihmpihnahhuiz cholohliztli
Tepozteco Ahxcahn xihuaWlahcahn ihhuahn ahmoh ximomauhshytihcahn 11ah huel melahhuac anyoWchicahuhqueh ihhuahn anyohltlahshypaltiqueh Xiccaquiquih tlein notehnyo ihhuahn notlahtoW ye namehchilhuihz
Tepozteco Huel tehyacuatzin in totlazohnahntzin sohuahpilichpohshychtli quehn quihtoa in teohtlahcuilohtli ahmoxtli tlamatqui Ohmpa ihpan in tehtlacuihcaltzin mahtlahctli ihhuahn ohme cihcihtlaltin tehshymocuahyahIohtilihticah ihhuahn mehtztli pehpetlactic ihca moxopehshypechilohticah iuhquiohn nohhuiyahmpa tlahlticpaco ihhuahn ilhuicapan
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
377
1in ahxcahn
hcac ichpohshyt Ahmohtle ltihuihtz uacuteh Auh in bull Nicahn xishyihpampa tishy
acapanehcatl huahn tlahIli ticcaqui noshy
ltsitzinhuahn cualli (teshy
c ihxtlapoloa bhua in noshy
1 in ahxcahn ui nitlailhuishytzin ihhuahn ahltepehpan luahtl ihcuahc l zan annehshy~h tlayohuashyizbullbull ihhuahn ltli namehchshyiexclhuahllahcahn rahhuiyaz onshy~liztli
It ximomauhshyFanyohItlahshyr0tlahtohl ye
I juahpilichpohshyhl Ohmpa ~iht1altin tehshyca moxopehshy~ ilhuicapan
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea porshyque auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gueshyrrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexclTe lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes proshyfetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 377
Tepozteco iquestCoacutemo muy ahora se les ocurrioacute venir aquiacute cuando estoy festejando el nacimiento de nuestra Madre la Virgen Mariacutea Madre de Jesucristo Verdaderamente laacutestima y tristeza me causan porque auacuten viven en la oscuridad viven y creen a ciegas todaviacutea por~ que auacuten no comprenden no alcanzan a ver la luz que ilumina el camino de la gloria por cuyo lugar viene resplandeciente la iluminacioacuten del bien sobre todos los creyentes Por lo que mi corazoacuten guerrero se enaltece Ahora tuacute Tlayacapaneco aceacutercate a miacute para escucharte y me digas el dolor de tu corazoacuten asiacute como el motivo por el cual me buscas
Tlayacapaneca i Oh habitante de entre cerros Te busca el gue~ rrero de Tlayacapan iquestAcaso no te atemoriza mi presencia iquestEscucha mi voz para preguntarte en doacutende has dejado nuestros adorados dioshyses Te has entregado a otra religioacuten extranjera Has obrado mal Por eso has pecado infinitamente Ahora he venido para convertirte en tierra y polvo con mi dura macana En polvo y tierra te convertireacute iexcl Te lo juro por eacuteste mi corazoacuten guerrero
Tepozteco iexclQueacute ocurrencia la de ustedes I Vienen cuando estoy muy tranquilo y contento festejando y adorando el nacimiento de la muy querida Madre de Dios la Virgen Mariacutea por cuyo amparo soy muy poderoso y me tranquilizo iquestAcaso ignoran ustedes cuando tranquilos y gustosos se encontraban en el poblado de Cuernavaca no se acuerdan que con mi astucia y poderiacuteo me aduentildeeacute de su muy querido teponaztle que en un abrir y cerrar de ojos se los arrebateacute y ahora al son de ese teponaztle por mi tranquilidad y satisfaccioacuten de haberos derrotado y a la salud de la Virgen Mariacutea j Ahora mis acompantildeantes iexclToquen el teponaztle Y bailemos con mucha alegriacutea en sentildeal del triunfo obtenido
Tepozteco Ahora vengan aquiacute y no tengan miedo si en verdad son de corazoacuten fuerte y generoso Vengan a escuchar lo que os conviene y abrazar esta religioacuten para la convivencia humana
Tepozteco Nuestra Madre la Virgen Mariacutea que en verdad se hizo madre del Todopoderoso como lo dicen los buenos teoacutelogos reyes pro~ fetas y escribas siendo una virgen blanca cuya corona adornan doce brillantes estrellas y la luna resplandeciente le sirve de alfombra Y asiacute en todo el orden cristiano es la maacutes poderosa y la maacutes adorada en la tierra y en el cielo y por ser la maacutes hermosa y estaacute ganando por su belleza en el concurso celestial rodeada de un sinnuacutemero de aacutengeles y serafines De ella nacioacute el nintildeo Jesuacutes que maacutes tarde abogoacute por
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [oa to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlamishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititikobullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpahcyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihc mahcaihc ilcahshyhui ihhuahn mahcayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltocanih ihhuahn mah mihtohtihcahn ihca miec pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehcaliztli
nosotros y eacutel nos gos Con nuestra fue perseguido 1 Hicieacuteronle carga caron por nuestI les ruego que at tumbre esta sant y aborrezcamos dremos que adOl manidad
Cuernavaquel con toda atendoacutel que antes ostentaacute de explicar Es Vl
andaacutebamos como vamos a abrazar perdones en nues mis compantildeeros ) la Virgen Mariacutea
T epozteco O mos y perdoneacutem y asiacute termine de Mariacutea y a su am] la chirimiacutea el taJ
378 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tlacempanahuilohticah Nicahn tlahlticpaco mohuahlhuihcac ohmochihshyuhtzinohco tehnahntzin teohtl ihconehtzin ihhuahn ihiyotzin ohmochihshyuhtzinihqueh zan ceh huel nelli teohtl tehcatzingo in teohtahtzin tchcatzinco in tehohconehtzin ihhuahn in yeh teohihiyohtzin inihn yehi tlahcatzitzintin in ohchihhualoticateh zan ceh huel nelli teohtl Ihhuahn inohn teohtl ihconehtzin mohuahlhuihcac nicahn tlahlticpaco Ohtehchmomahquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahshyquihxtilihco ihhuihcpan ahmoh cualli Ohtehchmomahquihxtilihco toztlahcatiliz neltocohni ihhuahn inohn xolopihcahcoconeh amithtechpa [o a to] ahtle quittaqueh zan al zan zan ohtehahhuihlmatshyqueh ohtehquihxcocoliqueh ihhuahn ohtehpanoltilihtzinohqueh tchquilihxcuahtzin (oqueh) oncan ohtehmohznehnemitilihtzinoqueh ( orh -oqueh ohtehmonehnemitilihtzinoqueh) in ohmpa moahxitito ohmpa cuauhmiquilizpan Otenmihmihnque tehmahtitla ihhuahn tehshyicxipan Ihhuahn iuhquiohn ohmomiquilih ihcuahc ohmotlatlarnishytilihtzinoh ohtlahlolihn ohtlatlayohua ohmocuahlohtih tohnalli ihhuahn mochi cemahnahuactli ohmotlacochtehcatlahlih Auh in ahxcahn mah ticpiyacahn huel toyohlpan tlein tena tlein tenahmilli teohtlahtohltzin [ohtelchiquititiko bullbull ] Ihhuahn iuhquiohn ye cualli tiyazqueh ohmpa ilhuicac cahnin catea in pahquilizpan cahnin oh ye cahticah in tlacuihshycaliztli ihhuahncahnin timochintin titehyehccentehnehhuazqueh ca totlazohnahntzin cemihcac cemihcaticah
Cuauhnahuac Ahxcahn ye ticamtqueh dein motehnyo ohquitehshynquihxti ohmitzcuahahtequihqueh Huel melahhuac tlayohuayahn ohtiyeyah Huel melahhuac huel melahhuac tlayohuayahn ohtineshymiyah Ahxcahn xitehchpaheyohhui tleh cualli tinemih ihhuahn tishyyahuih tionoqueh inihn cualli [tlal le toni] [cual] inihn cualli tlaneltoquiliztli
Tepozteco Ihiyo Icnohpiltic tohnalli Mahcaihe maheaihc ilcahshyhui ihhuahn maheayahmoh topazolohcahn quehn cualtin icnihuhmeh quehn cualtin tlaneltoeanih ihhuahn mah mihtohtiheahn ihca miee pahpahquiliztli Ihhuahn mah tlami ehealiztli
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
379
ihcae ohmochihshyrotzin ohmochihshy~ in teohtahtzin ihiyohtzin inihn me nelli teohtl ahn tlahlticpaco Ohtehchmomahshy)mahquihxtilihco neh amithteehpa ~htehahhuih1matshy
oltilihtzinohq ueh emitilihtzinoqueh mpa moahxitito tia ihhuahn tehshylC ohmotlatlamishytohnalli ihhuahn in ahxcahn mah iexcl teoht1ahtohltzin ~yazqueh ohmpa ~ticah in tlacuihshynehhuazqueh ca
tehnyo ohquitehshytlayohuayahn
bullhuayahn ohtineshylnih ihhuahn tishy~al] inihn cualli
f mahcaihc ilcahshy~tin icnihuhmeh ~cahn ihca miee
~
t I
iexcl ~
I
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por 10 que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 379
nosotros y eacutel nos libroacute de un enemigo malo que estaba haciendo estrashygos con nuestras almas Y siendo ya las tres divinas personas Cristo fue perseguido por los judiacuteos envidiosos hasta sentenciarlo a muerte Hicieacuteronle cargar un enorme crucifijo de madera y en eacutesta lo crucifishycaron por nuestro amor y en esta forma fue triste su muerte Ahora les ruego que abracen esta santa religioacuten y llenemos a pedir () cosshytumbre esta santidad la palabra de Dios Amaos los unos a los otros y aborrezcamos los falsos dioses y aquiacute en los templos sagrados tenshydremos que adorar a estas tres divinas personas para bien de la hushymanidad
Cuernavaquense Ahora siacute sentildeor de Tepoztlaacuten Hemos escuchado con toda atencioacuten tus sabios consejos referente al cambio de la religioacuten que antes ostentaacutebamos siendo eacutesta la mejor tal como nos la acabas de explicar Es verdlad que ignoraacutebamos todo esto y es verdad que auacuten andaacutebamos como a ciegas en la oscuridad Pero de hoy en adelante vamos a abrazar esta hermosa religioacuten Por lo que te rogamos nos perdones en nuestras ofensas que te hemos ocasionado Y asiacute como yo mis compantildeeros perdoneacutemonos y vivamos al amparo de nuestra Madre la Virgen Mariacutea
Tepozteco Os ruego que de hoy en adelante ya nunca os estorbeshymos y perdoneacutemonos por las tiraniacuteas ofensas cometidas en este reto y asiacute termine de una vez por todas este mal En tomo a la Virgen Mariacutea y a su amparo por esta unidad bailemos al son del teponaztle la chirimiacutea el tambor y las sonajas
26
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
380 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Azcatzitzintin innetotiliz
Azcatzitzintin ah ah ah ye tazitetzico Tonantzin ilhuitzin Tonantzin ilhuitzin ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah tiyol tzicuinica titlailhuiquichtican titlailhuiquichtican ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquestcampa nemica ti xochimanazq ue ti xochimanazque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon tonaizque ton itotizque ton itotizque ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticoncuazque to tlatlaoltlaxcal to tlatlaoltlaxcal ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah iquesttlaon ticonizque xoxoco ille xoxoco ille ah ah ah
Azcatzitzintin ah ah ah titlamachtecuica yo toitotico yo toitotico ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA 381
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
YANCUIC TLAHTOLU PALABRA NUEVA
Danza de las hormigas
Ay hormiguitas ah ah ah hoy ya venimos Madre su fiesta Madre su fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah vamos con gusto a hacer la fiesta a hacer la fiesta ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquesta doacutende iremos a poner flores a poner flores ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute cosa haremos pues bailaremos pues bailaremos ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute comeremos pues tortillitas pues tortillitas ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah iquestqueacute tomaremos pues bebida agria pues bebida agria ah ah ah
Ay hormiguitas ah ah ah todos cantemos todos bailemos todos bailemos ah ah ah
381
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
YAII
amada doncella COIl
cerros Esa estrella middotel riqueza de significac siacute misma realidad d suya a esa estrella 1 rar los dos elmiddot misriu hallen uno de la otr
Otro cantomiddot de aJ
huatl es eacutel que ost Amanece En el 1 se ocultan la luna ) imagen esplendente e
cabantildea de la que y encendido la vida e
De entre las maacutes que es tambieacuten claacutesi X ochipitzahuac Fle entremezclan vocablc
que se preserva en 1 como los otros que sibilidad indiacutegena m
Un canto maacutes iD tzilinque zan tzopelt del amor adquiere eD hispaacutenica se habla aq cuilolli itech noyolloshyjer amada
Pasemos ahora a composiciones
Cantos portadores de
Contra lo que pu geacutenero no soIitan eslt
servadas en rumbos 11
macehualcuicatl de X tos e ideas sobre la fl los poemas de Nezahl
4 OTROS CANTOS Y POEMAS CONSERVADOS EN EL CORAZOacuteN
Al igual que las otras composIcIones que hemos aducido -relatos acerca de tiempos pasados testimonioS de ia antigua palabra y textos para ser entonados en diversas foacutermas de actuacioacuten- perduran en el aacutembito de los pueblos nahuas contemporaacuteneos otras formas de canshytares y poemas Puede afirrIacutelarse que muchasmiddot de estas producciones han sobrevivido gracias a que fueron atesoradas en el corazoacuten y trasshymitidas de palabra de una a otra generacioacuten Gracias a estas creashyciones puede hablarse de una nunca interrumpida continuidad en la expresioacuten literaria en naacutehuatlDesde la perspectiva de su contenido parece posible distinguir cuatro subgeacuteneros en el conjunto de estos canshytares y poemas A ellos atenderemos enseguida
Un ramillete de poemas claacutesicos
En primer lugar aducireacute varioacutes cuicatl que cabe tener como claacuteshysicos Producciones anoacutenimas de gran liacuterismo algunos de estos cantos y poemas se nos presentan como verdaderas joyas de la literatura conshytemporaacutenea en naacutehuatl Aunque las tengamos por anoacutenimas puesto que desconocemos los nombres de sus autores ellas mismas nos oblishygan a reconocer que quienes las forjaron tuvieron alma de poeta Las que aquiacute reuacuteno perduran con algunas variantes en distintos lugares de la vasta geografiacutea de los pueblos nahuas
Lugar prominente ocupa entre estas composiciones la tantas veces repetida Nonantzin ihcuac nimiquiz Madrecita miacutea cuando yo mueshyra Atribuida erroacuteneamente por algunos a Nezahualcoacuteyotl es obra producida dentro ya del periodo de vida independiente de Meacutexico El llanto de la madre ante la peacuterdida de su hijo habraacute de ocultarse a los ojos profanos Por eso se le dice que dando al hijo sepultura al lado del fogoacuten seraacute el humo y el casi tangible recuerdo del que brotoacute de su seno lo que a la vez la hagan llorar
Tambieacuten muy difundido entre los nahuas actuales es el poema N otlahzohtla Amada miacutea En eacutel hay sutil juego de ideas La
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
i I i
~ EN EL CORAZOacuteN I I
i OS aducido -relatos gua palabra y textos ~ enacioacuten- perduran
~ otras formas de canshyde estas produccionesI~n el corazoacuten y trasshyI Gracias a estas creashy~da continuidad en la ~tiva de su contenido fonjunto de estos canshy
cabe tener como claacuteshy19unos de estos cantos ~ de la literatura conshyiexclpor anoacutenimas puesto lillas mismas nos oblishy~n alma de poeta Las 5 en distintos lugares
Jciones la tantas veces iexclmiacutea cuando yo mueshy~ualcoacuteyotl es obra Jgtendiente de Meacutexico Uo habraacute de ocultarse fdo al hijo sepultura ~ble recuerdo del que ~ actuales es el poemaI juego de ideas La
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra
que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes algunas entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten -tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creenczas
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este subshygeacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conshyservadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos un macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
YANCUIC TLAllTOLLl PALABRA NUEVA 5amp3
amada doncella contempla la estrella del alba que brilla entre los cerros Esa estrella era portadora desde tiempos antiguos de una gran riqueza de significados Entre otras cosas la estrella del alba esen siacute miSllJa realidad divina El amante pide a la muchacha que haga suya a esa estrella precisamente porque la quiere tal vez asiacute al mishyrar los dos el mismo iexclfuego divino en el cielo por muy lejos que Se hallen uno de la otra en vetdad se estaraacuten amando
Otro canto de amanecer florecido en el corazoacuten del hombre naacuteshyhnatles eacutel que ostehta a modoacutede tiacutetulo la sola palabra Tlaacuteneei Amanece En el poema se describe el amanecer notaacutendose ltomo se ocultan la luna y las estrellas cuando ya el cielo Se ihimina ~a iriacutelageneacutesplendente del nuevo diacutea hace pensar que alliacute lejoS en lUla cabantildea de la que ya comienza a salir humo porque en ella seha encendido la vida estaacute y vive la amada mi mujercita
De entre las maacutes conocidas canciones modernas en ~aacutehuatl ptra que es tambieacuten claacutesica e imposible de olvidar es la que se nombr~ X ochipitzahuac Flor delgadita De sus muacuteltiples variantes alguoruiexcl entremezclan vocablos nahuas y castellanos Aquiacute se ofrece el texto que se preserva en la regioacuten de Milpa Alta Canto de gran ternura como los otros que pertenecen a este conjunto en eacutel aflora la senshysibilidad indiacutegena matizada de fina ironiacutea
Un canto maacutes incluireacute en este primer conjunto Se intitula ZaTishy
tzilinque zan tzopeltic Tan sonoro tan dulce El recurrente tema del amor adquiere en eacutel nuevos tonos Como un eco de la poesiacutea preshyhispaacutenica se habla aquiacute de la pintura que estaacute en el corazoacuten ~tlalishycuilolli itech noyollo-- en este caso la pintura del nombre de la mushyjer amada
Pasemos ahora a considerar un segundo geacutenero o conjunto de composiciones
Cantos portadores de antiguas creencias
Contra lo que pudiera pensarse las piezas integrantes de este submiddot geacutenero no son tan escasas Aquiacute incluireacute unas cuantas por cierto conmiddot servadas en rumbos muy distantes entre sIacute Por una parte tenemos uo macehualcuicatl de Xaltepoztla Puebla en el que resuenan sentimienshytos e ideas sobre la fugacidad de cuanto existe que mucho recuerdan los poemas de NezahualcoacuteyotL
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla mumcIplO de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenemos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
Seguacuten el testimc ce alguacuten tiempo da cerca del los dioses de la querida agua E descritos perdur continuacioacuten des mente cristiano
Cantos eontempj
Bastante nun subgeacutenero AlgUl periodo colonial dernos En un el espontaacutenea y an bido por fray Be intituloacute Psalmodi ce del hombre in tiguas composicio la ortodoxia catoacute
Limitaacutendonos citarse comenzan niguita ni cunet como una candoacute Izaleo en la Ref una muestra de 1 lengua Composic quien la entona cieacuten nacido Espf tra Madrecita otra parte prociexcl mar a su propia a Santa Mariacutea S
Fray Bernardi Sanctos del Antildeo en
5 Esta composi( pipi fue recogida 1 sayo sobre etnofonia de Cultura sf p
384 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Como lo notoacute Fernando Horcasitas que por primera vez lo dio a conocer en esta composicioacuten que procede de Xaltepoztla cabe pershycibir varios niveles de comprensioacuten1 Por una parte aflora en ella la afirmacioacuten de que hay que gozar de la vida Por eso se dice que bien vale beber divertirse y reir Por otra en un plano maacutes profundo se entreveacute un sentido eroacutetico hay que regar la flor Finalmente en contraste con todo 10 anterior surge la reflexioacuten profunda soacutelo esshytamos de paso en la tierra mantildeana o pasado habremos de quedar ocultos bajo ella En verdad que seriacutea interesante comparar este canshyto con otros de la tradicioacuten prehispaacutenica
Produccioacuten muy diferente recogida en Yupiltitla municipio de Benito Juaacuterez Veracruz es la que se intitula iexclMa cueponiz in ehshycome xoehitlatoctli i Que brote el cultivo 7-Flor Z En realidad se trata de una invocacioacuten al modo antiguo dirigida al Gran Padre a la Gran Madre implorando un proacutespero cultivo de maiacutez El hecho mismo de designar a ese cultivo con el antiguo nombre calendaacuterico de 7 -Flor es muy significativo Entre las varias connotaciones proshypias de este nombre calendaacuterico en el mundo prehispaacutenico conviene recordar las siguientes era el nombre de Tonacatecuhtli Sentildeor de nuestro sustento es decir precisamente del maiacutez De esto da testimoshynio el C6dice Vaticano A folio 12 v Tambieacuten 7-Flor es uno de los nombres de Piltzintecuhtli que aparece unas veces como deidad soshylar y se identifica asimismo en uno de los himnos sagrados con e1 dios del maiacutez En cste canto en el que desde luego hay ya elementos cristianos como la alusioacuten a los santos perdura por encima de todo la raiacutez que se nutre en el subsuelo cultural prehispaacutenico Quien lo analice con mayor detenimiento habraacute de sorprenderse de la vitalidad con que pervive en eacutel la antigua concepcioacuten mcsoamcricana
Una tercera muestra de las composiciones que se conservan en la actualidad y que son portadoras de antiguas creencias la tenernos en el Canto de Oztocohcoyohco3 Del mismo direacute aquiacute que lo recogiacute dt labios del sentildeor Lino Balderas oriundo de Hueyapan Morelos
1 Fernando Horcasitas Icuic macehualli un canto indigena Estudios de Cultura Naacutehuatl Meacutexico Universidad Nacional Instituto de Investigaciones Hisshytoacutericas 1963 v 4 p 233-235
ji Este texto descrito como oracioacuten a la tierra antes de sembrar el maiz fue obtenido por Luis Reyes Garcia de Juan Bautista Reyes en Yupiltitla mushynicipio de Benito Juaacuterez Veracruz Ha sido publicado en El anillo de Tlalocan mitos oraciones cantos y cuentos de los nahuas actuales de 10$ estados de Veshyracruz y Puebla por Luis Reyes Garciacutea y Dieter Christen Berliacuten 1976 p 50-51
a Miguel Jeoacuten-Portilla (recopilador y tradliexclctor) El canto de Oztooohcoshyyoco 11alocan Meacutexico 1962 v IV p 62-63
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
a vez lo dio la cabe pershyra en ella la lice que bien profundo se nalmente en lda soacutelo esshy)S de quedar rar este can-
municipio de poniz in chshy1 realidad se fran Padre a iUacuteZ El hecho e calendaacuterico Ilaciones pro~
[lico conviene ti Sentildeor de o da testimoshyes uno de los ~o deidad soshyJrndos con el ~ ya elementos iexclcima de todo leo Quien lo Je la vitalidad iexclcana tnSCrvan en la Ja tenemos en que lo recogiacute
I iexclpan Morelos
~a Estudios de lltestigaciones His-I pnbrar el maiacutez I Yupiltitla mushylllo de Tlalocan t estados de Veshyr 1976 p 50-51 ~ de Oztocohco-
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en e1 periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Ser7Mnario de los Sanctos del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf p 610-611
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 385
Seguacuten el testimonio de dicha persona el canto se entonaba hasta hashyce alguacuten tiempo en Oztocohcoyohco El lugar de la cueva horadashyda cerca del llamado Quetzaltepetl Constituye una invocacioacuten a los dioses de la lluvia y del viento pidieacutendoles concedan la tan reshyquerida agua En tanto que en eacuteste y en los cantos anteriormente descritos perduran creencias de tradicioacuten prehispaacutenica en los que a continuacioacuten describireacute puede hablarse de un enfoque maacutes definidashymente cristiano
Cantos contemporaacuteneos de tema religioso-cristiano
Bastante numerosas son las producciones que pertenecen a este subgeacutenero Algunas de ellas fueron probablemente concebidas en el periodo colonial pero mantienen su vigencia hasta los tiempos moshydernos En un cierto sentido podriacutea decirse de ellas que vienen a ser espontaacutenea y anoacutenima continuacioacuten del proyecto inicialmente conceshybido por fray Bernardino de Sahaguacuten al sacar a luz en 1571 la que intituloacute Psalmodia Christiana4 Propoacutesito suyo fue poner alliacute al alcanshyce del hombre indiacutegena cantos forjados de modo semejante a sus anshytiguas composiciones religiosas pero con un contenido derivado ya de la ortodoxia catoacutelica
Limitaacutendonos a soacutelo dos muestras de entre las muchas que podriacutean citarse comenzareacute en este caso describiendo la que se intitula Queman niguita ni cunet Cuando Vea al Nintildeo5 Bien puede tenerse eacutesta como una cancioacuten de Navidad recogida por cierto en la regioacuten de Izalco en la Repuacuteblica de El Salvador Se trata en consecuencia de una muestra de literatura contemporaacutenea en la variante pipiacutel de esta lengua Composicioacuten de gran sencillez en ella a modo de monoacutelogo quien la entona va sentildealando 10 que habraacute de hacer ante el nintildeo reshycieacuten nacido Espera que al verlo a su lado estaraacute Tonantzin Nuesshytra Madrecita Rasgo de gran delicadeza es tambieacuten lo que por otra parte proclama tiene ya que irse para hacer el nixtamal llashymar a su propia madre y una vez preparados los tamales llevaacuterselos a Santa Mariacutea San Joseacute y al nintildeo que ha nacido
4 Fray Bemardino de Sahaguacuten Psalmodia Christiana y Sermonario de los Sanctas del Antildeo en lengua mexicana Meacutexico en casa de Pedro Ocharte 1583
5 Esta composicioacuten que forma parte de una pastorela en lengua nahuashypipil fue recogida y publicada por Maria de Baratta en Cuzcatlaacuten tiacutepico enshysayo sobre etnofoniacutea de El Salvador San Salvador Publicaciones del Ministerio de Cultura sf bull p 610-611
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
386
I
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Reshy
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
cobrando al fina to cuando el muere son los idea de los pact este poema coue altiplano central Repuacuteblica de El
8 Sobre los canl antologiacutea de Carlos Pariacutes Aacutemerindia (niacute
386 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
De TIaxcalantzingo en el estado de Puebla proviene el otro poeshyma de contenido religioso cristiano que podriacutea intitularse Canto de Cuaresma6 En cierto modo este canto puede ponerse en contraste con el anterior En aquel se dice lo que habraacute que hacer al contemshyplar al nintildeo que ha nacido en Beleacuten En eacuteste el tema es el de la muerte Jesuacutes el hijo de Tlazonantzin Preciosa Madrecita de Dios Goiexclno si ampe quisiera informarle de la gran afliccioacuten que significa la prisioacuten y muerte de su hijo se le va haciendo conocer la seltuencia de los hechos desde los cinco mil azotes que le han dado hasta que lo fueron a dejar ya en el monte Calvario Un deseo final se expresa en el canto i ojalaacute que el propio corazoacuten sea como una flor la flor de la camelia
Otros cantos populares
En un uacuteltimo subgeacutenero pueden situarse otros varios cantos que asIacutenUacutesmo denotan su caraacutecter de anoacutenima composicioacuten moderna Alshygunos tienen que ver con quehaceres de la vida cotidiana Tal es el Miltequicuicatl Cancioacuten del trabajo en la milpa repetida en vashyrios pueblos de la delegacioacuten de Milpa Alta en el Distrito Federal De tono festivo en ella quien trabaja en la milpa pide a los abueshylitos que no se riacutean y por otra parte a las ardillas que no se coman el maiacutez Cuando el cielo se nubla y se escuchan los truenos estaacute ya por caer el agua hay que sembrar trabajar para satisfacer asiacute a nuestros estomaguitos El tono festivo se reitera cuando hablando otra vez con la ardilla se le advierte que si devora el maiacutez ella va a convertirse en la carne que se pondraacute en unos buenos tamales
Como una uacuteltima muestra de este conjunto de composiciones anoacuteshynimas de la literatura naacutehuatl contemporaacutenea incluireacute aquiacute la que se intitula Cujtan cuyamet Puerco del monte Es otra composicioacuten en pipil de El Salvador recogida por la investigadora Mariacutea Baratta en el pueblo de Ayutuxtepeque7 De nuevo estamos frente a un canto festivo Se invita al puerco del monte de la especie del jabaliacute a participar en el baile Pero luego como a contraluz quien canta nos dice que el baile tiene lugar cuando el sol nace en el oriente porque cuando muere en el ocaso es la tristeza la que obliga a cantar Re-
6 Recogido por Sybille de Pury Cuentos y cantos de Tlaxcalancingo Pueshybla TlaJocan Meacutexico Universidad Nacional 1982 v 9 p 96-98
7 Recogida tambieacuten por Mariacutea de Baratta op cit p 305
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
I
l
el otro poeshye Canto de en contraste
r al contemshy es el de la ita de Dios e significa la seiexcluencia de
lo hasta que lal se expresa
flor la flor
lS cantos que moderna Alshyna Tal es el )etida en vashytrito Federal e a los abueshyno se coman lenos estaacute ya ~tisfacer asiacute a do hablando maiacutez ella va tamales
psiciones anoacuteshyt aquiacute la que l composicioacuten triariacutea Baratta ~ a un canto ~ del jabaliacute a ~en canta nos rente porque bull cantar Reshy~ f
btancingo Pueshyr98bull f
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 387
cobrando al final la alegriacutea se da salida a doble forma de pensamienshyto cuando el sol nace son las flores las que bailan cuando el sol muere son los cenzontles los que cantan De este modo la antigua idea de los poetas prehispaacutenicos acerca de flores y cantos reaparece en este poema concebido y entonado a gran distancia de la regioacuten del altiplano central de Meacutexico en el antiguo Cuzcataacuten que es hoy la Repuacuteblica de El Salvador8
8 Sobre los cantos populares en naacutehuatl de la regi6n central veacutease la rica antologiacutea de Carlos L6pez Avila Tlacotenco cuentos y canciones de mi pueblo Pariacutes Amerindia (nuacutemero especial 5) 1984
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ica melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citlalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
M se)
y all
y
di] ha
Al la eu eIl
H el
el
er
e la la el
A sa al rr
NONANTZIN
Nonantzin iheuac nimiquiz motleeuilpan xineehtoca huan cuae tiaz titlaxcalchihuaz ompa nopampa xichoca
Huan tIa aeah mitztlahtlaniz -Zoapille iquesttleca tichoca Xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl techochcti ica popoea
NOTLAZOHTLA
Notlazohtla khpoxochitl in citlalin titlaehia iheuae quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
Ximocuiti ka melahuae ka melahuae nimitztlazohtla ihcuac quin ye tlanexti tepetzallan tlanextia
TLANECI
Ihcuac tlalixpan tlaneci in metztli momiquilia citIalimeh ixmimiqueh in ilhuicac moxotlaltia
Ompa huehca itzintlan tepetl popoeatoc noxacaltzin ompa yetoc notlahzotzin noyolotzin nocihuatzin
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
MADRECITA MtA
Madrecita miacutea cuando yo muera sepuacuteltame junto al fogoacuten y cuando vayas a hacer las tortillas alliacute por miacute llora
y si alguien te preguntara -Sentildeora iquestpor queacute lloras dile que estaacute verde la lentildea hace llorar con el humo
AMADA MA
Amada miacutea flor doncella la estrella contemplas cuando ya amanece entre los cerros brilla
Hazla tuya porque en verdad en verdad yo te amo cuando amanece entre los cerros brilla
AMANECE
Cuando sobre la tierra amanece la luna muere las estrellas dejan de verse el cielo se ilumina
Allaacute lejos al pie del cerro sale humo de mi cabantildea allaacute estaacute mi amorcito mi corazoacuten mi mujercita
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Jiexcl l
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
390 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
XOCHIPITZAHUAC
Mamalintzin in tlacotencatl huel nohuiya timotenehua iquest Quenin amo timotenehuaz tlacualizpan te timehua
Nicontlaza notlanahuatil hue1 itzintla tetetontli tla Toteuh quimonequiltiz ticonchihuazque ce pjltontli
Ihcuac oQiyeya niichpocaton i tlen notzupe den notamal Ihcuac onimonamicti za ce maololli ipan nocamac
Ihcuac oniyeya nitelpocaton i tlein notacac den tlaquemitl Ihcuac onimozohuacti za ce tlaquemitl ica onoca
ZAN TZILINQUE ZAN TZOPELIC
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motIachializ icuac iman ye tlaneci tcpetzallan tlanextia
Tototzitzint~n papatIane tzitzicuini itlac ameyalli icuac Iacuteman ye tlaihua tepetzallan maquitia
Ixtlixochitl iehpochxochitl nictenehua tlin motoca tlacuilolli itech noyollo nie uhicaz icuac nimiquiz
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 391
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
11
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
FLOR DELGADITA
Malintzin la tlacotenca por todas partes se habla de ti iquestCoacutemo no se hablaraacute de ti de ti que te pones de pie cuando comes
Por alliacute echo mi mandato al pie de la roca pequentildea quiera nuestro Dios que juntos hagamos un nintildeo
Cuando yo era una muchachita i queacute de mis sopes queacute de mis tamales cuando me caseacute solomiddot ya un puntildeetazo en la boca
Cuando yo era un muchachito i queacute de mis huaraches queacute de mi ropa cuando yo me caseacute con una sola muda me quedeacute
TAN SONORO TAN DULCE
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
Pajaritos van volando van corriendo junto al ojo de agua cuando va obscureciendo entre los cerros ocultando
Ojos de flor y fuego mi doncella asiacute te llamo tu nombre estaacute pintado en mi corazoacuten lo llevareacute cuando yo muera
391
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
t MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin 1 ma ticonican ma ticmacehuican
Zan tiquiza zan tipano I~
Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
392 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Icuac nipano mocallixpa axcan xotla noxotzayahuan tetlatlamachti mocaltempa tlin cuacualtzin tiyolquenca
Mazan axan mazan moztla tomiquillican axan quema ompa tetlac ilhuicacpan tonehuan titecuicazque
Zan tzilinque zan tzopelic motlatol motlachialliz icuac iman ye tlaneci tepetzalan tlanextia
MACEHUALCUICATL
Comalitzin compalitzin ma ticonican ma ticmacehuican Zan tiquiza zan tipano Iyixco in tlalticpactli iyixco in cemanahuactli Ixmotlalilitzino ce xochitzintli cualtziton In tlen toyoloh in tlen totlamachiliz moc tipaquican moc tihuihuitzcacan ipan toxochiquiahuac ipan toxochicalten Xinipanihqui cuipontica ce mani huan tipehua yoloxochitl mopilohua ticomaxochitl cuipontica Tzitzilini noviolin noguitarra ma nihuitzca iyixco in tlalticpactli Zan niquizaz zan nipano Amo nochin tonalli amo nochin tlacatIi Nican nica no cecelton nicnontlacatl ipan dalli Moztla huiptla tlaitictli nimocahuaz Tlalzoquitl nimocuipaz Axan quemi ticmacehua
ticmacehua in toaquich
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
393
tlalli
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos S610 salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexclO flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Cuando paso por tu casa hasta relumbran todas mis grietas la hermosura de tu casa con la belleza de tu ser
Si ahora si mantildeana nos morimos cuando sea allaacute con ellos en el cielo los dos juntos cantaremos
Tan sonoro tan dulce tu hablar y tu mirar cuando viene amaneciendo entre los cerros alumbrando
CANTO POPULAR
i Comadrita compadrito bebamos tomemos Soacutelo salimos soacutelo pasamos frente a la tierra frente al mundo Ponte una florecita bonita Nuestros corazones nuestras mentes i que se diviertan que riacutean en nuestro patio florido en nuestra casa florida 1 O flor entretejida que brota que se riega y se riega iexcl O flor del corazoacuten que cuelga O flor del guaje que brota Suena mi violiacuten suena mi guitarra que yo goce que yo riacutea frente al mundo Soacutelo salgo soacutelo paso pero no para todos los diacuteas para todas las tardes Aquiacute estoy solito hueacuterfano en la tierra Mantildeana o pasado quedareacute bajo la tierra Me volvereacute lodo Ahora si lo tomaremos tomaremos nuestro licor
393
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inm tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo tel amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzmtm Mixpantzin ehecatzitzintin nican tIalpan tihualoque totIanquaquetza ticualica ce ome tlahtIanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICOME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli ica ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
Ahora Gozare Que se que se Dareme iexclTal ve tal vez estarem
EL
Pa pa ha en AIl Al aq nO
lle1 COI
Ve Qt deacute y iexclO iexclO
iexclQUE
394 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Axan queme ic inin tonalli it inin tlacatli Nican tipaquiuh nican tihuhza Ma quichihto in tetlocoltih ma quichihto in cualantli Ma ticmacacan ma titlahuanacan atohualante Ma zo te amo nochi in tonalli amo nochi in tlacatli in ticati ipan cemanahuactli
IN OZTOCOHCOYOCO ICUIC
Anhuiloa itech in oztotl anhuiloa cuica miac xochitl amontlahtlauhtilo quexquich ehecame itech in oztotl Ompa huilaloque ehecatzitzintin Mixpantzin ehecatzitzintin nican tlalpan tihualoque totlanquaquetza ticualica ce ome tlahtlanexti ica ce ome mapichtli xochitl tihualto tinochintin tlahtlauhtico ka toteotzin TIaloc manquimoyahuitili tepetl ihuan tepilhuantzitzihuan i anquexquich tlacatzitzintin anquexquich ehecatzitzintin
iexclMA CUEPONIZ IN CHICO ME XOCHITLATOCTLl
Tehuatl titlalticpactle titatah titlalticpactle tinanan lea ce tezcacopalli iexclca ce tezcaihuitl nican tehuatl nimitzcamahuaz
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
395
te
f
TOCTLI
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 103 diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores i Oh todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
YANCUIG TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Ahora siacute en este diacutea en esta tarde Gozaremos aquiacutereiremos aquiacute Que se calmen los sentimientos que se olviden los corajes Daremos bebida tomaremos bebida i Tal vez no todos 1~ diacuteas tal vez no todas las tardes estaremos en el mundo
EL CANTO DE OZTOCOHCOYOCO
Pasad al interior de la cueva pasad con muchas flores y cantos haced suacuteplicas a todos los vientos en el interior de la CUeva Alliacute van entrando los venerados vientos Ante el rostro de los vientos aquiacute sobre la tierra vamos pasando nos ponemos de rodillas llevamos una dos antorchas con uno dos manojos de flores Venimos todos nosotros a hacer suacuteplicas Que Tlaacuteloc nuestro dios deacute la lluvia al monte y a los hijitos de la gente IOh todos vosotros estimados sentildeores 10h todos vosotros venerados vientos
iexclQUE BROTE EL CULTIVO SIETE-FLOR
Tuacute la tierra eres padre tuacute la tierra eres madre Con un copal reluciente con fiesta brillante aquiacute te hablareacute
395
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
396 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
tehuatl nican nimitznonotzaz tehuatl mean nimitzonmacaz ce tezcacopa11i ce tezcatlahuilli
Ticonitta in chicome xochiatl inca mcan tehuatl hueyi titatah hueyi tinanan ica tehuatl amo canah tehuatl timocuehzoz amo canah tehuatl timotequipachoz ica ce tezcatlahuilli
lca inon mitzcauhqueh Toteco Dios hazta umpa ilhuicac santos mitzcauhqueh totahuan tonanahuan ihuan santos tepemeh mitzcauhq ueh mitzcohqueh
Quein que tehuatl quenin mitztlaquentiqueh quenin que mitzquichquentiqueh mitzcamizahtihqueh mitzcuetihqueh quenin que tehuatl mitztlapatiqueh tehuatl hueyi titlalticpactata titlalticpacnana
lca nican ipanaman nin hora ipanaman nin tonati tehuatl ica ce tescacopalli ica ce tezcatlahuilli iexclca ce cualli chicome-xochiatl
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
rz
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA 397
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
YANOUIO TLAHTOLLI ~ PALABRA NUEVA
te llamare aquiacute aquiacute te dareacute copal reluciente luz brillante
Veraacutes el agua de Siete-Flor aquiacute tuacute que eres gran padre que eres gran madre Tuacute no vayas a entristecerte no vayas a preocuparte con una luz brillante te ofrendaremos
Para eso te dejaron Nuestro Sentildeor Dios de allaacute del cielo los santos te dejaron nuestros padres nuestras madres y los santos cerros te dejaron te compraron
A ti a ti te vistieron te colocaron el quechqueme te colocaron la camisa te vistieron la falda a ti te cambiaron de ropaje a ti gran padre la tierra madre la tierra
Aquiacute ahora en esta hora ahora en este diacutea tuacute con copal reluciente con una luz brillante con una buena agua de Siete-Flor
397
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
398
tiquittaz tictlachiliz ka nican tictlaxtlahuaceh ka chicome ciento mil pesos hasta nochi santos tepemeh hasta nochi santos ilhuicac primero totah primero tonanah ixco nican tehuatiacute hueyi titlaltcpactle
In chicome xochitlatoctle campa yehuatl ica mitzahpanticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzcamizahticeh mitzcueticeh mitzchaquetahticeh mitzcalzonticeh mitzquechquenticeh mitztlaquenpatlaceh
Tehuatl campa tielticah tihueyi titatah tehuatl tihueyi tinanan amo timocuehzoz amo timotequipachoz amo ticmahcahuaz amo tictlahuizoz in chicome xochitlatoctatab chicome xochitlatocnanan chicome xochioquichpil chicome xochicihuapil chicome cintectatab chicome cintecnanah chicome xochitlatoctatah chicome xochitlatocnanan chicome xQChicihuapil chicome xochioql1ichpil bull
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA 399
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres ti gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
YANCUIO lLABTOLLI p~RA NUEVA
miraraacutes Veraacutes con 10 que pagaremos con siete veces cien mil pesos incluyendo a todos los santos cerros incluyendo a todos los santos del cielo primero a nuestro padre primero a nuestra madre ante ti gran superficie terrestre
Con el cultivo Siete-Fior con eacutel te adornaraacuten te pondraacuten camisa te pondraacuten falda te pondraacuten chaqueta te pondraacuten calzoacuten te pondraacuten quechqueme te cambiaraacuten de ropaje
A ti donde te encuentres gran padre tuacute que eres gran madre no te entristezcas no te aflijas no sueltes no arrojes al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al padre Siete-Maiacutez a la madre Siete-Maiacutez al padre cultivo Siete-Flor a la madre cultivo Siete-Flor a la nintildea Siete-Flor al nintildeo Siete-Flor
399
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUITA NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mijtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
400 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
QUEMAN NIGUIT A NE CUNET
Nigan niacuteguilia nutecu ma yahui guan nunan ne ean nemi ne pastora guan tutecu San Jusse
Tama sempa Maria naja nusan niangane maneI nemi hachi tunal nicpia ne nucac yeco
Naja niau pero muzta palniccha ne nunixtamal nigan nicnusan nunan pal niccuica nacatamal
Queman niguita ne Cunet inahuac nemi Tunantzin quipia ce buey quan ce mula inahuac nemi Tutatzin
Asu inte nicmacaz nic-ilhuiz -Nuanima majma GUumlichin iquestQueman nemi se nudia niguita sempa Serafiacuten
Ume tacuica ne gayu anca yahui quisa tunal naja niacutecnequi niyau asu nicnequi ne nunan
Achi nemi sic siguapil achi nemi pipilmet se ganigan mi jtutiat guan gane tacuicat chino
Ne cital ajcu nemi ajcu neIni nemiatquet queman niguitac capanuc yey Reyes catani yajqui
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 401
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquestCuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CUANDO YO VEA AL NNo
Aquiacute le digo a mi sentildeor que se vaya con mamaacute allaacute donde estaacute la pastora con nuestro sentildeor San Joseacute
Vamos otra vez Maria yo tambieacuten me ireacute aunque haga mucho sol tengo buenas sandalias
Me voy pero mantildeana para hacer el nixtamal voy a llamar a mi madre para que lleve los tamales
Cuando yo vea al Nintildeo a su lado estaraacute Nuestra madrecita tiene un buey y una mula y tambieacuten tiene nuestro Padrecito
y si no le doy le digo -Mi alma te doy Nintildeito iquest Cuaacutendo seraacute el diacutea que vea otra vez al Serafiacuten
Dos veces cantoacute el gallo quizaacute ya va a salir el sol yo me quiero ir si quiere mi mamaacute
Bastantes mujeres hay bastantes nintildeas tambieacuten unas por aquiacute bailan y por allaacute otras cantan
La estrella estaacute en lo alto y muy alta pues estaacute cuando vi que pasaron tres Reyes para abajo van
401
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexclXimototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yo1oxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
PI iquesta i I Hiexcl 10 10 le se
10 iexclD sel adi Pre adil tu ( iexclDa iexclCOI
Ya yo 1 Rue sea
CAl
No sin call no
Ya ya ya pacl seniexcl
tral par nue
402 MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
CANTO DE CUARESMA
Dios itlazohnantzin Santa Mariacutea iquestcampa timohuica i Ximototoyoquilti Yocmoquitzquilihque motlazohconetzin ocmomaquilito itech in Monte Calvario ocmohuiquilihque xotiyuhme tlacah) ocmomaquilito cinco mil azotes ocmohuiquilihque mocenteconetzin
Yocmomaquilito itech in Monte Calvario i Ximototoyoquilti Nonantzin Yocmomaquilito mocenteconentzin adios Madre miacutea TIen nmotlahtlaniz motocatzin adios Madre miacutea Motzoyzontzin como se yoloxochitl i Ximototoyoquilti Madre miacutea iexcl Ximototoyoquilti Yocmomaquilique mocenteconentzin In nmotlahtlaniz iquestquen timohuica Ximotlahtlani quen moyolohtzin como ce yoloxochitl
MILTEQUICUICATL
Amo huetzca amo huetzca coltzitzin tohtocheuia tohtoch eui piltzitzin tonalhuilo tonalhuilo miltzitzin amo quiahui amo quiahui mixtzitzin
Ye atlehcahuilo ye tlamixtemi tlacuacualaca tahtzitzin ma tuquihua ma tequitihua oncan pachihuiz tohtitzin
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA 403
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquesta d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
dI
1
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
CANTO DE CUARESMA
Preciosa Madre de Dios Santa Mariacutea iquest a d6nde vas 1 Date prisa Han cogido a tu hijo precioso lo han ido a dar junto al monte Calvario lo llevaron los hombres judiacuteos le fueron a dar cinco mil azotes se llevaron a tu hijo uacutenico
Lo han ido a dar junto al monte Calvario i Date prisa madrecita miacutea se llevaron a tu hijo uacutenico adios madre miacutea Preguntareacute cuaacutel es tu nombre adios madre miacutea tu cabello es como flor de la magnolia i Date prisa madre miacutea iexclcorre Ya lo dejaron a tu hijo uacutenico yo preguntareacute iquesta d6nde vas Ruega que tu coraz6n sea como flor de la magnolia
CANCION DEL TRABAJO EN LA MILPA
No se riacutean no se riacutean abuelitos sin aliento sin aliento hijitos calurosas calurosas milpitas no llueve no llueve nubecitas
Ya sube el agua ya se nubla ya truena padrecitos sembremos trabajemos para satisfacer nuestros estomaguitos
403
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
l 11 CUYAMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
MIGUEL LEOacuteN-PORTILLA
Tozancualo tozancualo tacatzin ye xihuilo ye xihuilo cuentzitzin xitlaztimina tlaztimina tozantzin xi xinmina xi xinmina tlaltzitzin
Mo cecehuia mo omehuia mo tlalhuia tlaoltzin iquin nochipa mozotlacnequi zan paniacute iacutehtipetl notahtzin
Techelotl techelotl amo xiconcua notlatlaol oncan hualaz noteco mitzon tlatlaztiminalhuiz mitzon nanacatamaloz
CUY AMET ICUIC
Cujtan cuyamet naja nimijtutia cujtan cuyamet naja nitacuiga
Cujtan cuyamet i tacushu mutalu cujtan cuyamet iexclxumutalu chigui
Can huiza tunal naja nimijtutia can calagui tunal naja nitacuiga
Can huiza tunal xuchit ni mijtutiat can calagui tunal cacahua tactlIacutegat
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405
405 YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
YANCUIC TLAHTOLLI PALABRA NUEVA
Come la tuza come la tuza las matitas ya se enyerban ya se enyerban los zurquitos daacutele un flechazo daacutele un flechazo a la tuza desyerbemos desyerbemos las tierritas
Labor primera labor segunda laboremos el maicito asiacute siempre desganado panza de fuera mi padrecito
Ardilla ardilla no te comas mi maiacutez alliacute viene mi patroacuten y un flechazo te daraacute y en tamales te comeraacute
CANTO DEL PUERCO DEL MONTE
Puerco del monte I yo vengo a bailar Puerco del monte yo vengo a cantar
Cerdo del Monte I Anda anda a prisa Cerdo del Monte I Corre corre ven
Cuando el sol nace en oriente yo ya me pongo a bailar cuando el sol muere en poniente triste me pongo a cantar
Cuando el sol nace las flores danzan cuando el sol muere los cenzontles cantan
405