![Page 1: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/1.jpg)
![Page 2: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/2.jpg)
Presentación personal
¿Tlen Motokah?Na notokah Fernando
¿Keski xiwitl tihpia?Na nihpia Sempoalli wan caxtolli wan se xiwitl
¿Kanin tichanchiwa?Na nichanchiwa pan México altepetl
![Page 3: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/3.jpg)
¿Tlen ika timotekipanoa?Na nimiltekitiNa niingenieroNa amo tlen nitekipanoa
¿Kanin titekiti?Na nitekiti pan milliNa nitlamachtia pan universidadNa nikalchiwaNa nimomachtia nitlaihtzoma
![Page 4: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/4.jpg)
¿Ahkia moixmatihkawah?Notata Juan GodínezNonana Esperanza JiménezNosiwaikni Lucía GodínezNookichikni Oscar GodínezNonamik Ernestina HernándezNopilochkone Pedro Godínez Hernández, ya kipiachikuasen metztli kawitlSe notlapial itzkuintzitzintli itoca tescatl, ya kipiase xiwitl wan nanalka miak
![Page 5: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/5.jpg)
¿Kanin titekiti?Na nitekiti pan milliNa nitlamachtia pan universidadNa nikalchiwaNa nimomachtia pan cuicacalcoNa tlanamaka pan tiankiskoNa nitlaichtekiNa nitesasaca pan teposnehnenketlNa nitetlakualmaktilia pan kaltlakualtiloyan
![Page 6: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/6.jpg)
¿Tlen tihchiwa keman timosiahkawa?Na nimotlamawizoltia ika televisiónNikinpaxaloa noixmatihkawaNa nikinpoa amochmeh tlen nikamatiNa niontlacowa pan weyi tiankisco miak tlamantlitlen tlakualistliNa nikochi nochi tonalli, teipan pan tlayowa niyanitlamawisowa pan kalmihtotilistli, nohkia nikonise keski chichikatl.
![Page 7: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/7.jpg)
¿Tlen tikamati titlachiwas?Na nikamati nimachtis nawatlNa nikamati nimihtotisNa nikamati niahkitisNa nikamati nitlakualchiwasNa nikamati nipaxalos pan altepemehNa miak nitlatzihui, amo tlen nihneki nihchiwasNa nikamati nimoteochiwasNa nikamati nitekitis
![Page 8: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/8.jpg)
¿Tlen tikita pan ni ixcopinkayotl?
Na nikita se weyiilwitl
![Page 9: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/9.jpg)
Sustantivos.
Los sustantivos pierden el sufijo absolutivo a la hora de:
colocar el prefijo posesivo:
-Cuando se colocan los sufijos diminutivos, honoríficos,
pluralizadores.
-Cuando se le agrega un sufijo locativo.
-Cuando se combinan con otros sustantivos.
Los sufijos absolutivos son: -tli, -tl, -itl, -in, -li/-lin, -mitl, y rara vez
con terminación en vocal.
Komitl olla nokon: mi olla inmokon: su olla (de ustedes)
Tetl piedra Mote: tu piedra totetzin: Nuestra piedrita
Atl agua ia: su agua de él/ella inina: su agua de ellos/ellas
Chikiwitl: canasta achikiwitl: canastilla para agua (trampa para pescar)
Tlamachtilkalli: escuela Tlamachtilkalko: En la escuela
Aketzpalli: caimán Aketzpaltzin (caimancito)
Michin: pez/pesado inmomich: Su pescado (de ustedes)
![Page 10: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/10.jpg)
Chantli El hogar
Chinanko Pueblo
Altepetl Pueblo/ciudad.
![Page 11: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/11.jpg)
¿DE DÓNDE ERES?
¿Kanin mochan/mochah? ¿Dónde tienes tu casa? (¿Dónde vives?)
Nochan Mexko altepetl Yo tengo mi casa en México (Vivo en México)
¿Kanin tiewa? ¿Tú de dónde eres?
Na niewa Wahtla: Yo soy de Huautla.
¿Ta tochanewa? ¿Tú eres de aquí? (nuestra comunidad)
Na tochanewa: Yo soy de aquí (Nuestra comunidad)
Sekinopan nochan: Soy de otro pueblo (En otro lugar está mi casa)
¿Kanin inchanchiwah? ¿Dónde viven/radican ustedes?
Tichanchiwah pan Chiwawa. Nosotros vivimos en Chihuahua.
¿Kanin titlakatihki?: ¿Dónde naciste?
Na nitlakatihki pan Veracruz: Yo nací en Veracruz.
Na ax niewa nikan: Yo no soy de aquí.
Tohwanteh ahmo nikan tochan: Nosotros no vivimos aquí.
![Page 12: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/12.jpg)
Vamos a conocernos.
¿Kenihki motoka?
¿Cómo te llamas?
Notoka Carlos
Yo me llamo Carlos
¿Keski xiwitl tikinpiya?
¿Cuantos años tienes?
Nikinpiya senpowalli wan kaxtolli xiwitl.
Tengo 35 años
¿Keman timoxiwitilia?
Cuándo es tu cumpleaños
¿Ta timosiwatihtok?
¿Estás casado?
¿Ta timonamiktihtok?
¿Estás casada?
¿Kanin titekiti?
¿Dónde trabajas?
![Page 13: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/13.jpg)
Na niewa Koatzonko chinanko, tlatzkitok Wahtla altepetl.
Yo soy de Coatzonco, municipio de Huautla.
Tohwanteh tichanchiwah ipan Tlalpan, tlen Mexko altepetl.:
Nosotros radicamos en Tlalpan, Ciudad de México.
Nochan eltok Ehekatepek, tlen Estado de Mexko altepetl:
Yo vivo en Ecatepec, Estado de México.
Inewah Cruztitla chinanko, tlen Huexotla altepetl.
Ustedes son de la comunidad de Cruztitla, del municipio de Huejuta.
![Page 14: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/14.jpg)
Kalli Casa
Tenamastli: Piedras del fogón
Tlixiktli: fogón.
Tlapamitl: Tapanco/desván
Tlapanko: En el tapanco.
Kaltzahkayotl: Puerta
Tlaketzalli: horcones
Apachtli: Palma
Petlatl: petate
Tlapechtli: Cama
Komalli: comal
Metlatl: Metate
Kalixpamitl: patio.
![Page 15: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/15.jpg)
Yehyektzin ne tlapecholkalli.
La casa de adobe es bonita.
Pedro kichiwa se kalli ika sokitl wan sakatl, nohkia
witzmatlatl.
Pedro hace una casa con lodo y zacate, y también con
bejuco.
Na nihchantis noweynantzin.
Yo le construiré la casa a mi abuelita.
Andrés wan Magdalena kalketzkeh pan mayo
meeztli.
Andrés y Magdalena construyeron la casa en mayo.
Nokaltzin eltok tepetzintlan:
Mi casita está en las faldas del cerro.
![Page 16: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/16.jpg)
Onkah miak apachtli kuahtitlah: En el monte hay mucha palma.
Yalwaya tihtzontekitoh apachtli kuahtitlah: Ayer, nosotros fuimos a cortar
palma al monte.
Kichiwaseh ne kaltzontli ika apachtli: Ellos harán el techo de la casa con
palma.
![Page 17: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/17.jpg)
Kaltlatlakualistli Ofrenda a la casa.
![Page 18: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/18.jpg)
Tlixiktli Fogón
komalliComal
komitl
Olla
ChankakaPiloncillo de caña
Kuawitlleña
Olla
![Page 19: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/19.jpg)
Kalihtik eltok tlixiktli.
Adentro de la casa está el fogón.
Tlixiktli kipiya eyi tetzitzin tlen inintoka tenamastli.
El fogón tiene tres piedras, las cuales se llaman tenamastli.
Nopilawitzitzin kinkakatzohkeh xitomatl wan chilli pan komalli
Mis tías asaron jitomates y chiles en el comal.
Tikinpiyah ome metzwapaltzitzin
Nosotros tenemos dos mesitas.
![Page 20: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/20.jpg)
Nikan ax kinchihkeh inin komalli, kinchiwah sekinopan
Estos comales no los hicieron aquí, los hacen en otro lugar.
¡Xinechwalikilli achiok kuawitl!: ¡Tráeme más leña!
Molonkiya atl;¡Xihsewi tlitl!
Amolonkiya; ¡xitlisewi! Ya hirvió el agua; ¡apaga el fuego!
Lucia kitisi kakawatl pan metlatl: Lucía muele cacao en el metate.
Ne siwapaltzitzin molahkeh chilli: Las niñas molieron chile.
![Page 21: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/21.jpg)
Tlawel amikih. ¿Kanika eltok amelli?
Ellos tienen mucha sed. ¿Por dónde está el pozo?
Wahkawaya weyi tlawahtli onkaya. Mayankamihkeh miak masewalmeh.
Hace tiempo hubo una gran sequía. Muchas personas murieron de hambre.
¿Ta timayana? Ma xitlakuaki nokal.
¿Tienes hambre? Ven a comer a mi casa.
Ne Waxtekapan onkah miak tlamantli tamalmeh. Pitzotamalli, piyotamalli,
zakawilli, eetamalli, patlach, itzontekopitzotamalli, tamailakats, tesistamalli,
xamitl, michitamalli.
En la Huasteca hay muchos tipos de tamales. Tamal de puerco, tamal de pollo,
zacahuil, tamal de frijol, patlach (tamal grande con pollo entero), tamal de cabeza
de puerco, tamailakats (tamal de jitomatillo con xonacate), tamal de huevo, xamitl
(tamal de elote), (tamal de pescado).
![Page 22: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/22.jpg)
Tlawel tikochmiki; ¡xikochitiya!
Tienes mucho sueño; ¡ya vete a dormir!
Kemantika nitemiki notatztin
De vez en cuando sueño a mi papá.
Ma xisewi tlawilli, keman timotekaya.
Apaga la luz cuando te acuestes.
Teotlaya, mostla kualkan timewaseh
Ya es tarde, mañana nos levantaremos temprano
Ne kuapelechmeh tzahtzih tlahkoyowalli nechka
Los gallos cantan cerca de la media noche.
Ahmo niwelli nikochis, na nimotekipachowa.
No puedo dormir, yo estoy preocupado.
![Page 23: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/23.jpg)
Mawiltiah kalixpanko konemeh: Los niños juegan en el patio
Kochiseh kuaixko ne piyomeh. Aquellos pollos dormirán en la copa de
los árboles.
¡Xiya kalteno chichi!: Perro vete afuera de la casa.
Eltok tepamitl kalikan: Atrás de la casa se encuentra el pretil.
¿Inkitlamahkeh in siwapitzotzin?: ¿Le dieron de comer a la puerquita?
¡Xikaltzakua! ¡Cierra la casa!
![Page 24: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/24.jpg)
Amelli/Apan Pozo.
Eltok kuatlaixko se amelli/apan: Arriba en el monte se encuentra un pozo.
¡Xihsakatih atl! ¡Ustedes vayan acarrear agua!
Ne siwatzitzin kinikpowiyayah ininkontzin. Las mujeres cargaban en la cabeza
sus ollas.
Ahmo xiya tlahko tonali apan, tlakuah apiyanih
No vayas al pozo al medio día, “los que guardan el pozo están comiendo”
![Page 25: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/25.jpg)
Tianquistli Tianguis
Kinamaka mankuerneronakatl se tlakakoyotl tlanamakahketl.
Un vendedor mestizo vende carne de res.
Kikowatih sintli tiankisko.
Ellos/ellas van a comprar maíz al tianguis.
Nihkowilia ikahtzin noiknitzin: yo le compro sus zapatos a mi hermano.
¿Keman motlalia tiankistli?
¿Cuándo se pone el tianguis?
Chikueyiya motlalih tiankistli.
El tianguis puso hace ocho días.
Nelpatiyo ne awakatl.
El aguacate está muy caro.
![Page 26: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/26.jpg)
¿Tlen tlanamakah tiankisko?
¿Qué venden en el tianguis?
Tiankisko tlanamakah miak tlamantli: eetl, sintli, tlakualistli, xitomatl, zakawilli,
chilli, chankaka, yoyomitl, pantzi, ayohtli, kamohtli, iyatl, tlapiyalmeh.
En el tianguis venden muchas cosas: frijol, maíz, comida, jitomate, zacahuil, chile,
piloncillo, ropa, pan, calabaza, camote, tabaco, animales (domésticos)
Kinnamaka chilli onkak ne totlayi: el señor vende chiles en dos lugares.
¿Keski ipati iyatl?
¿Cuánto cuesta el tabaco?
Ipati kaxtolli tomin onsa.
Cuesta quince pesos la onza
Ma xinechnamaka ome onsa.
Véndame dos onzas
¿Kenochi ipati ne eetl?
¿Cuánto cuesta el frijol?
Ipati senpowalli tomin litro.
Cuesta veinte pesos el litro.
![Page 27: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/27.jpg)
Kintzontekitoh kuawitl tepeixko.
Ellas fueron a cortar leña arriba del cerro.
Toawimeh kinmamahkeh kuawitl asta ininchan
Las señoras cargaron la leña hasta su casa.
Totlayimeh miltekititih, toawimeh kuahkuawitih, wan okichpilmeh asakatih.
Los señores van a trabajar la milpa, las señoras van a traer leña, y los niños van acarrear
agua.
![Page 28: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/28.jpg)
Atemitl El río
¿Kanin innehnemitih? ¿A dónde van ustedes (van a andar)?
Timaltitih atempa: Nosotros vamos al río a bañarnos
Timaltiti atlahko pan teotlak: Al rato tú te vas a bañar en el arroyo.
Matlahtlanki tlahtlamahketl: El pescador pescó con la mano.
Wiptla titlahtlamaseh tlayowa: Pasado mañana pescaremos en la noche.
Achtowi onkayaya miak kuawitl nepa ateno. Antes habían muchos árboles en la
orilla del río.
¡Ahmo xikalaki atemitl¡ Wahkatlan: No te metas al río. Está hondo.
![Page 29: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/29.jpg)
Sekimeh masewalmeh achikichiwah panpa tlahtlamaseh kosolimeh.Algunas personas hacen canastillas para pescar cosoles (camarones de río)
¿Inon inmoachikiwah?¿Esas son sus canastillas para pescar?
Sewan se achikiteca tlahko atemitl. Uno por uno acomodan las canastillas en medio del río.
![Page 30: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/30.jpg)
Maltia konetzin/Maltilistli/Tepitza Baño ritual.
Nayopa tihchiwaseh maltilistli
Dentro de cuatro días haremos el “baño” (ritual).
![Page 31: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/31.jpg)
Kochilistli VelorioKeman kitlapachotih ne masewalli, kalteno kitlapanah se nextekomitl; nohkia
kimiktiah se piyo, tla siwatzin kimiktiah siwapiyo, tla tlakatzin kimiktiah
kuapelech:
Cuando van a enterrar a una persona, afuera de la casa rompen una jícara con cal;
también matan un pollo, si es mujer matan a una gallina, si es hombre matan a un
gallo.
Nimitzittah onkak: te vi en dos lados
![Page 32: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/32.jpg)
Tlachikontilia “novenario”.
Keman mihki se masewalli, ika chiknawi tonalli kichikontiliseh.
Cuando muere una persona, a los nueve días se hace el Tlachikontilia.
![Page 33: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/33.jpg)
Millan En la milpa.
Dos temporadas de siembra.
Tonalmitl-Tonalmilli Temporada de calor.
![Page 34: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/34.jpg)
Xopamitl-Xopanmilli Temporada verde (lluvias).
![Page 35: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/35.jpg)
Wastekapan ne masewalmeh tokah ipan diciembre meeztli
En la Huasteca las personas siembran en diciembre
Pan enero meeztli kueponkeh konetoktli, no yolihkeh soyo.
En enero brotaron las matitas tiernas de maíz, también brotaron las plantas de soyo.
![Page 36: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/36.jpg)
Keman chamankiya tzontli, teipa tlahpiyah.
Después de que crecen las matas de maíz, las cuidan.
Nomachikni tlapiyahtoh milli.
Mi primo fue a cuidar la milpa.
¡Xihtlachilitih etl!: ¡vayan a ver el frijol!
Mohmostla tzahtzi tekolotl nepa millan.
Diariamente canta el tecolote allá en la milpa
![Page 37: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/37.jpg)
Kitokah ne millan: ayohtli, sintli, chilli, xitomatl, eetl.
En la milpa siembran: calabaza, maíz, chile, jitomate y frijol.
Xitomatl miak tlaki millan.
Se da mucho jitomate en la milpa
Axtlahki awakakuawitl:
No dio el aguacate.
Motlatzkiliah sintoktli ne chichimeketl
El frijol chichimeco se enreda en las matas de maíz.
Achi weyi chilkuawitl
El árbol de chile está un poco grande.
![Page 38: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/38.jpg)
Nepa millan eltokeh miak tzakualli.
Allá en la milpa están muchos montículos de piedra.
Yalwaya niyahki millan, onkayaya miak chichiltik chilli.
Ayer fui a la milpa, había mucho chile rojo.
Weyi tetl nechka moskaltih se mantekuawitl.
Cerca de la piedra grande creció un árbol de mango.
![Page 39: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/39.jpg)
Tlen milchiwah, achtowi tlaxiwitekiseh, teipan tlahchinowaseh. Para hacer la milpa, primero tumbarán el monte, después
quemarán la basura.
Tlen sintoka tikitekiwiah koahtoktli.Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa”
Owi miltekitl.El trabajo de la milpa es difícil.
![Page 40: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/40.jpg)
Milchihketl nehnemi ome kawitl tlen asihti millan.
El campesino camina dos horas para llegar a la milpa.
¿Tleika ax innehkih inyaseh millan?
¿Porqué no quieren ir a la milpa?
Titlaxikohtohkeh.
Estamos cansados.
Tikintekiseh kuaxilotl mostla.
Mañana cortaremos plátanos
Kuaxilokuawitl moskaltihkeh milteno (miltenko).
Los platanales crecieron a la orilla de la milpa.
![Page 41: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/41.jpg)
Tihpanoh atemitl tlen tiasitih millan.
Nosotros cruzamos el río para llegar a la milpa.
Intokahkeh sintli tepeixpan.
Sembraron maíz enfrente del cerro.
Keman yawih telpokatzin, kinwikah ininchichiwa.
Cuando los muchachos van a la milpa, llevan a sus perros.
![Page 42: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/42.jpg)
Nitlaxkalkawato ichan ne Andrés, panpa
kitlamakati notatzin tlen itztok millan.
Yo le fui a dejar la comida a la casa de
Andrés, para que le vaya a dar de comer a
mi papá que está en la milpa.
Tenacastlan itztok chichi.
El perro está al lado de la piedra.
![Page 43: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/43.jpg)
Ipan meeztli septiembre weyik elotoktli
En septiembre las matas con elotes son
grandes.
Nosiwa kihchiwa xamitl ika elotl.
Mi esposa hace xamitl con el elote
Nehcpaktia elotlakakatzolli.
Me gusta el elote asado.
Akahya kinichtehki noelotzitzin.
Alguien robó mis elotitos.
![Page 44: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/44.jpg)
Elotlamanalistli/elotlaixpiyalli Ofrenda a los elotes.
¿Keman inkichiwaseh elotlamanalistli?
¿Cuándo harán la ofrenda de elotes?
Meeztli septiembre wan octubre elotlamanaseh.
En septiembre y octubre ofrendarán a los elotes.
Ipan kuachiwitl kixochiyotiah elotl.
En los chiquihuites, los elotes los adornan con flores.
Nopa eltok seyok elotl.
Allí está otro elote.
![Page 45: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/45.jpg)
Tlatzotzonanih tlatzotzonayayah xochikalihtik
Los músicos tocaban adentro del xochikalli,
Tlaixpanteno mihtotiseh seyowal masewalmeh
Las personas bailarán toda la noche frente al altar.
Nihtenkawiliko xochimeh ya Chikomexochitl
Vine a ofrecerle flores a Chikomexochitl.
¡Xihkopalwi tlaixpamitl!
¡ Inciensa el altar!
![Page 46: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/46.jpg)
Elotl elote
Tiyahkeh wahka tielokuitoh.
Nosotros fuimos lejos a traer elotes
Fernando wan Isabel kintehkeh elotl analko
Fernando e Isabel cortaron elotes al otro lado el
río.
Inin ipan xiwitl ax tlaawetzki, kinwahkeh miak
milli.
Este año no llovió, se secaron muchas milpas.
![Page 47: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/47.jpg)
Miak tsintoktli eltokeh millan.
En la milpa hay muchas matas de maíz maduro.
Pan tonalmitl tipixkah abril meetztli.
En la temporada de calor nosotros cosechamos en abril.
Kuatohtli patlani ipan kuahtitlan.
El águila vuela sobre el monte.
Tepeixko eltok milli.
La milpa está arriba del cerro.
![Page 48: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/48.jpg)
Chikueyiya tipixkahkeh sintli.Hace ocho días cosechamos maízTotlayimeh kinmamayayah sinkoxtalli.Los señores cargaban los costales de maíz. Mowewe kinxipewa sinmolotl.Tu esposo pela las mazorcas.Pixcowani kichiwa ika piyoomitzin. El “pelador” se hace con un pequeño hueso de pollo.Achi sintli mopixka.Poco maíz se cosechó.
![Page 49: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/49.jpg)
Pilokichpiltzin sintloya: El niñito desgrana maíz.
¡Xihtema sintlaoyalli kuachikihko!: Pon el maíz desgranado en la
canasta.
¡Ximosewi! ¡Siéntate!
Xiwalihka se ikpalli ma mosewi. Trae una silla para que se siente.
Ne chichi sentlaahwatok El perro ladra todo el tiempo
¿Kenihki kichiwa? ¿Cómo se hace?
Ihkinon xihchiwa Así hazlo
![Page 50: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/50.jpg)
Sintlakualtilistli ofrenda de maíz cosechado
Titlakawatih tepeixko
Vamos a ofrendar al cerro
Timotlahtlaniseh ma tlaawetzis miak.
Rogaremos para que llueva mucho.
María Antonia ya tlamatihketl tochinanko.
María Antonia es la “Persona que sabe” en nuestro pueblo.
![Page 51: Presentación de PowerPoint...Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa” Owimiltekitl. El trabajo de la milpa es difícil. Milchihketl nehnemi ome kawitl](https://reader030.vdocuments.co/reader030/viewer/2022040502/5e26d5c585e2b666e37434aa/html5/thumbnails/51.jpg)
Tepehki sintlaoyalli naman kualkan.
Hoy temprano, cayó maíz desgranado.
Ma tlaawetzi
Ojalá que llueva.
Nitema sintlaoyalli kuechtik tekonko.
Yo vacío el maíz desgranado en una jícara pequeña.