Frantziako
Iraultzak 1789-1799
errege bati lepoa moztu baino
gehiago egin zuen. Liberalismoa
politika, ekonomia, gizartea,
bizimodua ulertzeko era berri
bat zen. Harrez geroztik Europa
osoan zabaldu ziren gerretan
mundu zaharra (Aintzin
Erregimena / mundu
berria (sistema
liberala)ari ziren jokoan.
IRAULTZA GARAIAIRAULTZA GARAIA XIX.MENDEANXIX.MENDEAN
Museoko planoa
bildumengordailua
sarreraharreradenda
1.solairua:
ikerlariengela bulegoak
9
11
Zumalakarregi eta bere garaia
Zumalakarregi anaiak
Zumalakarregiren familia
“Esplora ezazu XIX. mendea” tailerra
Behe solairua:
Garaikideak
“Bi mundu aurrez aurre” ikusentzunezkoa
Lehenengo Karlistaldiaren aurrekariak
Foruak
Arazo dinastikoa
Aurkariak Karlistak
Liberalak
Gerraren gizartiatzea
Gerraren gakoak
Karlisten laguntza
Liberalen laguntza
Gerra burruka armatua baina gehiago da
Hiriburuak
Donostiako panorama
Gerraren nekea
Bakea
Armamentoa10
11 “XIX. mendeko historia militarra
Euskal Herrian” multimedia
Tomas Zumalakarregi. MitoaGerra arteko garaia
Bigarren Karlistaldia
Gerraren eztanda
Karlisten estatua
Propaganda
Azken borrokak
Karlisten porrota
1
1
2
32
3
4
5
6
7
8
5
6
6
7 8
4
10
9
AurkibideaBi mundu
aurrez aurre
Gerra, gerra eta gerra
Zumalakarregitarrak
Lehen Karlistaldia (1833-1839)
Gerra arteko garaia
(1839-1872)
Bigarren Karlistaldia
(1872-1876)
Burdinolatik labe garaietara
1841: aduanak, ebrotik bidasoara
Industrializazioa
Trenbidea
Hirien zabalkuntzak
.17
.19
.8
BitxikeriakPrentsa
XIX. mendeko protagonistak
Jokuak
.21
.29Garraio-iraultza
Ormaiztegiko trenzubia
Industria Iraultza
.4
.5
.6 Zumalakarregi familia
Arazo dinastikoa, gatazka politikoa bihurtu
Foruak
Armada sailak
Atzerritarren laguntza
“Bergarako ituna”
Liberalismoa
BI MUNDU aurrez aurre
Aintzin Erregimena
Aipa itzazu, ezaugarri banatan, Aintzin Erregimenaren eta Liberalismoaren arteko desberdintasun nagusiak.
Ekonomia
Gizartea
Politika
Erlijioa
4
1788 1808-1814Gerra
Napoleonikoa
1820-1823 Hirurteliberala
1823
S. Luisen
Ehun milaSemeak
1833-1839 Lehen
Karlistaldia
1835 1872-1876Bigarren Gerrate Karlista
5 urte
20 urte
32 urte
45 urte
GUERRA, guerra eta
guerra...
1793-1795 Konbentzio
Gerra
R.I.P.47
urte
T. ZUMALACÁRREGUI
Armak hartzea ez zen gauza berria euskaldunentzat. 40 urte lehenago
hasitako bi erregimenen arteko borroka modu askotan ezagutarazi
zen. Euskal Herria muga herria denez, gerrek nabarmenago kaltetu
zuten: lehen eta azken borrokak hemen ematen ziren. Horretaz gain,
soldaduen pasatze hutsak herrien odolostutze ekonomikoa zekarren.
Bukatzeko, gerra zibila, okerragoa.
Tomas Zumalakarregik bere bizitza gerra
artean igaro zuen. Haurtzaroan gerra ezagutu,
gaztaroan gerrilari egin eta lanbide militarra
hautatu, eta azkenean beste gerra batean hil
zen
Ormaiztegin
jaiozen
5
hamalau anai-arreben
azkenaurrekoa zen. Aita bezala eskribau*
izateko erabaki zuen familiak. Seguruenik
gurasoenaren antzeko bizimodu lasaia
eramango zukeen, gerrak patua aldatu izan
ez balio.
Gerlaria general karlista ospetsua bihurtu zen.
anaia zaharrena, gehien
nabarmendutako senidea. Liberal moderatua
izaki, Cadiz-eko Gorteetan partaide eta 1812ko
Konstituzioaren egiletariko bat. Donostiako
alkate, senadore eta Grazia eta Justizia ministro
karguak bete zituen.
Mig
el
Tom
as
* Eskribaua: Administrazioko antzinako enplegatua, oraingo idazkariaren egitekoak betetzen zituena.
Zer ziren lanbidez?
Horretarako ikasi zuten?
Zertan nabarmendu ziren?
Zein liburu dagokie bitrinan?
Hona etorri baino lehen bazenuen haien berri?
Zein iruditzen zaizu interesgarria-go eta zergatik?
TOMASTOMAS MIGELMIGEL
Zumalakarregi
ANAIAK
6
7
Zum
ala
karr
egir
en fa
mili
a E
usk
al H
erri
an
hain
za
ba
ldu
a
zego
en k
ap
are
dun
* es
tam
entu
ko fa
mili
a
ba
t ze
n. A
lab
ei e
zkon
tzek
o d
ote
ona
em
ate
n zi
tza
ien,
eta
sem
eei,
ber
riz,
ika
sket
ak
ord
ain
du
, ger
o Le
tret
an,
Eliz
an
edo
arm
ad
an
zerb
itza
zez
ate
n.
Fra
ntzi
sko
Ant
onio
Zum
ala
karr
egi
(174
1-2.
ald
iz e
zkon
dua
Ma
ria
Ana
Im
az
Alt
ola
girr
e
FAM
ILIA
ZU
MA
LAK
AR
RE
GI
* K
ap
are
: For
uen
ara
uer
a, B
izka
ia e
ta G
ipu
zkoa
ko b
izta
nle
guzt
iak
kap
are
ak
zire
n,
hots
, lib
rea
k, so
lda
du
tza
eta
zer
geta
tik
ask
eak
eta
esk
ub
ide
pol
itik
oen
jab
eak.
Ana
Ant
onia
(177
0-1
792)
etxe
koa
ndre
a
Mig
elA
nton
io(1
773-
1846
)
pol
itik
olib
era
la
Fra
ntzi
sko
Ant
onio
(177
4-
sold
ad
ua
Ma
ria
Igna
zia
(177
6-18
37)
etxe
koa
ndre
a
Euse
bio
Ant
onio
(177
8-
Orm
aiz
tegi
koa
pa
iza
Jua
naB
aut
ista
(178
1-18
36)
etxe
koa
ndre
a
Silb
eria
(178
3-
etxe
koa
ndre
a
Mig
elR
omua
ldo
(178
5-
21
hila
bet
ekin
hi
l zen
Ma
rga
rita
(178
6 -
1788
)
Mu
tilo
ako
ap
aiz
a
Jose
Ma
nuel
(179
1 - 18
83)
gene
ral
Ka
rlist
a
TOM
AS
(178
8- 18
35)
“erregegaia”
Fernando VII
“Isabel II.a “aur
inocentia”-k
Ni izango
naiz
erregea Nere alaba izango da erregina, ezta Isabel?
Carlos V
3 urte 3 urte
Isabel II
besterik ez zituen
Gaur egun badago Euskal Herrian emakumea baztertzen duen ohitura edo legerik? Zer deritzozu horri?
Bai Ez
8
LEHEN KARLISTALDIA
1833-1839
ARAZO
DINASTIKOA,
GATAZKA
POLITIKOA
BIHURTU
1833an, errege Fernando VII.a hil zenean, denek zekiten
gerra lehertuko zela. Haren anaia Karlosek ez zuen ontzat
hartu emakumeak erreinatzea ahalbidetzen zuen “Prag-
matica Sancion” deituriko legea indarrean jarri izana, eta
hiru urteko iloba Isabelen aurka jeiki zen, Lehen Karlistal-
diari izena eta hasiera emanez
Juan III Mª Beatriz
de Modena
Enrique
De Borbón
Carlos VII Margarita de Parma
Juan Mª Mercedes de Borbón Dos Sicilias
Elena Cristina Felipe
Blanca
de Borbón
Carlos IV Maria Luisa de Parma
Fernando VII María Cristina de Borbón
Infanta
Isabel María CristinaAlfonso XII
Alfonso XIII Victoria Eugenia de Battenberg
Juan Carlos I Sofía de Grecia
Francisco
de PaulaLuisa Carlota
de Napoles
Francisco de Asis Isabel II Luisa
FernandaDuque de
Montpensier
(1808-1833)
BorboienBorboien
genealogiagenealogia
9
Carlos V María Teresa de Braganza
(1833-1868)
(1874-1885)
(1886-1931)
(1975- )
Bor
boie
n
kari
katu
ra
Nor
da
nor?
UN
A F
AM
ILIA
MO
DE
LO
LA
FL
AC
A. 3
5. z
enba
kia,
Bar
tzel
ona,
187
0-II
-20.
Egi
lea:
D.P
..
Zort
zi u
rtek
o ep
ean
(186
8 et
a 18
76 a
rtea
n)
ba
karr
ik E
spa
inia
n er
regi
na b
at
eta
bi e
rreg
e
iza
n zi
ren
eta
tro
nura
ko b
este
hir
u h
au
taga
i.
Ka
rika
tura
hon
eta
n B
orb
oia
k b
era
ien
art
ean
bor
roka
tzen
ari
dir
a tr
onua
reng
ati
k.
Atz
eka
ldea
n, e
zker
reko
koa
dro
an
Fern
and
o
VII.
a b
ere
ait
a, C
arl
os IV
.are
kin
bor
roka
n, 18
07-
1814
urt
eeta
n N
ap
oleo
nen
ba
bes
ean
ibili
zir
en
mod
ua
n. E
sku
bik
oan
Don
Ka
rlos
(V
) et
a b
erri
ro
ber
e a
naia
Fer
nand
o V
II.a
Ka
rlist
ald
ien
sorr
era
iza
ngo
zen
ika
-mik
an.
Erd
ian
Isab
el II
.a, t
ronu
a
gald
u b
erri
are
n in
guru
an,
Mon
tpen
sierk
o
du
kea
, ber
e ko
ina
tua
, eta
Don
Ca
rlos
(V
II),
ber
e ilo
ba
, err
egeg
aia
k tr
onu
are
nga
tik
old
art
uta
. Bit
art
ean
esku
bia
n A
lfons
ok (
XII)
,
azk
enea
n tr
onu
a e
sku
ratu
ko z
uen
ak,
Bla
nca
hau
rra
reki
n, b
ere
lehe
ngu
sua
reki
n, D
on
Ca
rlos
en a
lab
are
kin
ale
gia
, bor
roka
tzen
ari
da
.
10
Fran
cisc
o de
Pau
la, I
sabe
l II.a
ren
sena
rra,
err
ege
kons
orte
ohi
a na
iz.
Bibo
tea
dara
mat
eta
bi b
esoa
k
altx
atua
k di
tut..
Car
los
IV.a
nai
z Fe
rnan
do V
II.
aren
aita
. Esk
ubik
o ha
nka
altx
atua
dauk
at.
Enriq
ue d
e Bo
rbon
, Seb
illak
o du
kea,
Fran
cisc
o de
Pau
lare
n an
aia,
Isab
el
II.ar
en le
heng
usua
eta
koi
natu
a na
iz.
Esku
biko
esk
uan
egun
kari
bat e
uste
n
ari n
aiz.
Mon
tpen
sier-
eko
Duk
ea, I
sabe
l
II.ar
en k
oina
tua
eta
erre
gega
ia n
aiz.
Bibo
tea
dara
mat
eta
ond
o or
razt
u
gabe
nag
o.
Luisa
Fer
nand
a In
fant
a, Is
abel
II.a
ren
ahiz
pa e
ta M
ontp
ensie
r-en
em
azte
a
naiz
. Esk
uan
aban
ikoa
dar
amat
.
Car
los
V.a
naiz
Fer
nand
o V
II.ar
en
anai
a, tx
apel
txur
ia d
aram
at
Alfo
nso
XII,
Isabe
l II.a
ren
sem
ea
naiz
. Hur
reng
o er
rege
a (5
urt
e
bera
ndua
go) i
zang
o na
iz. E
skua
n
arm
a da
ram
at.
Fern
ando
VII.
naiz
Isab
el II
.are
n ai
ta.
Don
Car
los
VII.
, err
egeg
ai k
arlis
ta
naiz
, txa
pel t
xuria
eta
ezp
ata
ihes
egin
did
ate
Isabe
l Inf
anta
, Isa
bel I
I.are
n le
hen
alab
a na
iz. S
oine
ko u
rdin
a da
ram
at.
1
2
3
4
5 6
Fern
ando
VII,
Car
los
IV.a
ren
sem
ea e
ta Is
abel
II.ar
en a
ita n
aiz.
Esk
ubik
o be
soa
altx
atua
dau
kat.
Isabe
l II.a
nai
z tro
nua
gald
u be
rri
duda
n er
regi
na. S
oine
ko m
arra
duna
dara
mat
. Bl
anca
de
Borb
ón, C
arlo
s V
II.ar
en
lehe
n al
aba
naiz
. Txa
pel g
orria
dara
mat
.
7
8
9
10
11 13
12
11
Euskaldunak euskaldunen aurka armak hartu zituztenean, gutxienekoa
zen errege edo erregina baten arteko hautua. Liberalismoaren askatasun
teorikoak euskal biztanle gehienen errealitatetik kanpo zeuden. Foruek,
berriz, abantaila praktikoak ekartzen zizkieten herritar
xeheei.
FORUAK*FORUAK*
* Foruak:Herri edo herrialde bateko usadio eta ohiturak idatzita batzen zituen araudi-multzoa, hein batean, herrialde horretako zuzenbide edo lege-bilduma osatzen duena.
* Aduana: Administrazioaren adarra, mugetan merkantzien sartu-irtena fi skalizatzeaz eta hauengatik ordaindu beharreko eskubideak biltzeaz arduratzen dena
Seinala itzazu mapa hauetan aduanak* 1833an non zeuden kokatuak eta 1841ean nora aldatu zituzten.
1833- an
aduanak
aduanak
1841- ean
12
Euskal lurraldeek Foruak, Erdi Aroaz geroztik erregeak
emandako pribilegioak, zituzten.
Lege bilduma hauek Konstituzio liberaletan nekez txertatzen
ziren, salbuespen juridiko eta fi skalengandik batik bat.
Frantziako Iraultzak, Lapurdi, Nafarroa Behera eta
Zuberoako Foruak bertan behera utzi zituen 1789an.
Hegoaldean prozesua luzeagoa eta konplikatuagoa izan zen.
Jauntxoak instituzioetatik kanpo Zerga salbuespena Soldadu joan beharrik ez
Europako konpetentziaren aurrean babesik eza Adunak Ebron kokatuak
Europa eta Ameriketako produktuen inportazioa Janzkera hobea
Espainiar merkatuan integrazio eza Tabakoa merkeagoa
Foruen
abantailak
herri xehearentzat:
Foruen
desabantailak
liberalentzat:
13
2008
Kokatu itzazu ondorengo
baieztapenak dagokion
zutabean:
Eta infanteria karlista?
Zeintzuk ziren txapelgorriak?
ARMADA SAILAK
Zenbat gizon inguruk osatzen zuten
infanteria liberala?
+ : http://zm.gipuzkoakultura2.net/19mendekohistoriamilitarra
Soldadu karlistak: Gerra hasieran gaizki armatutako
gerrilari talde batzu besterik ez
ziren. Tomas Zumalakarregiren
meriturik handiena mila
baserritar hartu eta gerrilen
taktikak praktikan jarriz ejerzito
erregularrari aurre egitea izan zen
Soldadu liberalak: Armada liberala garai hartako
ereduen arabera hornitzen zen.
Uniformeak Frantziako modeloari
jarraitzen zioten. 100.000 soldaduz
osatutako ejerzitoa izatera iritsi
ziren, antolakuntza eskasaren
ondorioz hornidurak eta soldatak
garaiz jasotzen ez bazituzten ere.
Zergaitik dago sol-
dadu hori biluzik?
14
Gerra hasi orduko, harrapatutako etsaia fusilatu egiten zen. Lord Elliot ingelesak bi aldeek presoak elkar trukatzeko hitzarmena sinatzea lortu zuen. Halaber, britaniarren arartekotza inportantea izan zen Bergarara eraman zuen bakebidean. Gaur egun bezala ere, asmo humanitarioek interes ekonomiko eta politikoak ezkutatzen
zituzten.
ATZERRITARREN
LAGUNTZA
Nolako laguntza jaso
zuten liberalek?
Eta Karlistek?
Gaur egun atzerritarrek parte
hartzen dute gerretan?
Non eta zertan?
15
Muñagorrik diona
Legea autsi ezkero
bere proklamian:
gerrak ondatzen gaitu
bostgarren urtian;
igaz jarri zan Karlos
Madrilgo bidian,
bultza zuten atzera,
gerra bere oñian.
“BERGARAKO ITUNA”
Zer dio Bergarako Itunak
Foruei buruz?
Eta arazo dinastikoari buruz?
Gerra ondoren liberal gehienek foruen
alde zeuden. Zergaitik?
Benito Lertxundik abesten dituen
Muñagorriren kantak
Muñagorrik “Bakea eta Foruak” proklama aldarrikatu arren,
bere proposamenak ez zuen arrakastarik izan, baina
Bergarako ituna, 1839an, urte luzeen ondoren, gerrari
amaiera eman zion agiria bide beretik etorri zen:
foruen errespetua eta ofi zial karlisten kargu edo
pentsioen balioztapena, bakearen truke. Besarkadak
bi aldeen adiskidetzea sinbolizatzen du.
16
17
Iraultza politikoak ez dira gauzatzen iraultza
ekonomiko, sozial eta ideologiko sakonik gabe.
Burdin fundizioak, paperolak, trena, turismoa,
emigrazioa, hirien zabaltzea, elizaren gainbehera
ekonomiko eta ideologikoa....aldaketa guztiok
ez ziren tentsiorik gabe ematen ari, 2. Karlistadak
adierazi zuenez.
GOLDE
MUTURRA
TUPINA
GERRA ARTEKO GERRA ARTEKO
GARAIA GARAIA (1839-1872)(1839-1872)
BURDINOLATIK BURDINOLATIK
LABE LABE
GARAIETARAGARAIETARAEuskal industrializazioaren ezaugarrietako bat burdingintzaren nagusitasuna izan zen. XIX. mende erdialdean, euskal burdinolek ez zituzten Europan garatutako teknika berriak bereganatu eta desagertu egin ziren. Burdingintza tradizionala bukatu arren, industrializazioa piztuko da, labe garaiei esker. 1841ean lehen labe garaia sortu zen Bilbon, Boluetako Santa Ana.
Zer du idatzia?
Zertarako erabiltzen zen?
Nola dago egina? Forjaz
Fundizioz
Burdinaz bestelako mate-
rialik badu?
Zergatik ez da golde osoa
burdinez egin?
Zertarako erabiltzen zuten
goldea?
Oraingo goldeak hau
bezalakoak al dira?
Nola dago egina? Forjaz
Fundizioz
17
Lehenengo Karlistaldiaren ondoren, Foru
sistema aldatzen doa. Aduanen leku
aldatzea izan zen foru erregimenaren
aldaketa nabarmenena.
1841: ADUANAK,
EBROTIK
BIDASOARA
Industrializazioak lehen pausuak emango ditu, papergintzan esaterako, Tolosa inguruko paper olek Espainiako merkatuen % 80a bereganatuko dute.
INDUSTRIALIZAZIOA
Komunikabideen hedakuntzan
trenbidea dugu berrikuntza nagusia.
Grabatuan, Ormaiztegiko trenzubia
1864ean inaguratua.
TRENBIDEA
Donostiako harresien suntsiketa 1863an hirien zabaltzeko beharren lekuko da.
HIRIEN ZABALKUNTZAK
Iparragirre
FORUZALE-
TASUNA
18
Politika mailan foruzaletasunaren
berrindartze prozesua emango
da. Iparragirre eta bere
“Gernikako Arbola” izango dira
foruzaletasunak herri mailan
lortutako arrakastaren ezaugarri.
LeLehenenenen ngo KaKK rlistaldiaaren ondodooodorererreren,nn F Forororu u
sisiststtememe a a alldad tzen ddoa. Aduau nen leeekukukukukk
allaldadad tztzeaaa izan n zeen foru erregimimenene arenenennn
alalaldadad kek tatata nnabbbaraarmememmm nen na.
InnInInInIndddudud stststtstrirririialalalalliziziziizizi azazzioioioakakakkk lehehehehenene ppauauausususuak emam nngngnn o odididiiitutututuutu,, , ,, pppapapappeeeeergrgrgininntzztzanaan e esaasateerar koko, , ToT losas iinggggggguururuko opapapappp pepeepeepperr r r r oloolo ekeekkkek E E EEspsppaaiaiainininnin akakakkko ooo mememeerrkr atatatueuuen n % % 8000000a abebebebebererereerer gagagagagag nnnanaatutututuutukokokkokk dddututute.e.e..
Komunikabbibibiidedededeenenen hhhedededakakkakunununttztzanana
trenbidea ddudududugugugu b b berererriririkukukukuntnttntzazaaza n nnnagagagusususiaiaiaia. . .
Grabatuaaan,n,nn, O O Ormrmrmaiaiaiztztztegegege ikikikkoo oo trtrrtrenenenenzuzuzuz bibibibiaa a a
1864eaan innnnagagaggurururu atatata uauaua. .
Donostiako harrrerererereesisiisisienenenenne sssununuunntststt ikiketetttetttaa aaa 18181 636363aanan hirien zabaltzeko bebebeebeehahahahahharrrrrrrreneenenen l llekekkkkukukuko o oo dadadadad ..
paIpapapaaapap rrrarrarrrarrrarragirgirgirgirgirgirgirirgirrerere rere re
18
PoPoPolililitititiikakakaa mmmmmmmaiaiaiaiaia lalallaalan n nnn foffoofof rrururuzzazaleeeeeettatasus naren
bebeberrrrrrrr ininindadadad rtrtrtzzezezezezeez p p p p pprororoorozezezezzezesususususua a a a a a ememanangog
dadada... IpIpIpararara rarararagigigirrrrrrrrrrr e eeee etetetetetetaa aa a bbebbebebebeeree daada.. . IpIpIparararrarraragigigirrrrreeeda ppp e ee a beree e e
izana gog diri a
fofofoorurururruzazazazazaaleleeleletatattasususususs nan k herri mamam ilan
loloolortrtrtrtutututtakakakaakka o arrakastararen ezaugarri.
Karlistek ia Estatu bat antolatzen saiatu
ziren. Zein arlo garatu zituzten?
Ze bataila bihurtu zen karlisten
sinboloa? Zergaitik?
Nor izan zen gerra honetako
pertsonairik eztabaidatsuena?
Zergaitik?
Zeintzuk izan ziren gerra piztearen
arrazoi nagusienak?
Gerra hau zertan
bereizten zen aurrekotik?
Non gertatu zen karlisten
lehen porrota?
2.go G.K.Atzekarga
1.go G.K.
Aurrekarga
19
Armak
BIGARREN
KARLISTALDIA1872-1876
Lehenengo Karlistaldian irekitako
zauriak ez ziren ongi sendatu eta 1872-1876 urteetan
gertatu zen bigarrena.
Lehen Karlistaldian gertatu
bezala, Bigarrenean ere
hiriburuak zeinen esku zeuden?
Zein hiriburu setiatu zuten?
Zeinek galdu zuen gerra?
Biba Karlos septimoBiba Karlos septimo
eta Margarita, eta Margarita,
laister ikusiko deulaister ikusiko deu
tronuan jarrita. tronuan jarrita.
Txapela zuri etaTxapela zuri eta
borlia berdia, borlia berdia,
zaldi gañian datorzaldi gañian dator
Don Karlos guriaDon Karlos guria
Borondate guztiazBorondate guztiaz
artu nuben arma, artu nuben arma,
negarrez utzirikannegarrez utzirikan
aita eta amaaita eta ama
Karlosek bidali duKarlosek bidali du
Frantzitik ordenaFrantzitik ordena
txanponian saltzekotxanponian saltzeko
beltzik aundiena beltzik aundiena
Zein izan zen ondorio nagusia?
Lehen Karlistaldian erregegaia Carlos V. izan bazen, Bigarrenean,
Carlos VII. izan zen. Carlos VII.ak ere euskal nekazalgoaren gehiengoaren laguntza
jaso zuen, ondorengo bertso hauek erakusten duten bezala.
20
BITXIKERIAKBITXIKERIAK
PRENTSA PRENTSA
Ondorengo bi prentsa adibide haueta-
tik, bata Lehen Karlistaldikoa eta bestea
bigarrenekoa, zer nabarmenduko ze-
nuke?
Biba Karlos septimo
eta Margarita,
laister ikusiko deu
tronuan jarrita.
Txapela zuri eta
borlia berdia,
zaldi gañian dator
Don Karlos guria
Borondate guztiaz
artu nuben arma,
negarrez utzirikan
aita eta ama
Karlosek bidali du
Frantzitik ordena
txanponian saltzeko
beltzik aundiena
Gerra borroka armatua baino gehiago da.
Prentsa alde bakoitzeko propaganda gune
bihurtuko da, egundaino areagotzen joan den fenomenoaren
bidea irekiz.
Bestalde, Europako prentsak atentzio haundiz jarraitu zuen
Bigarren Karlistaldia.
21
mosaico
Fray Gerundio. Madrid
Arlequín. Madrid
El Burro. Madrid
El Pájaro Verde. Barcelona
El Pájaro Azul. Barcelona
El Cascabel. Madrid
El Tiburón. Barcelona
Gil Blas. Madrid
La Víbora. Barcelona
Aventuras de Pichichi. Madrid
La Campana de Gracia. Barcelona
Jeremias. Madrid
El Trueno. Madrid
Don Quijote. Madrid
La Flaca. Barcelona
La Gorda. Madrid
La Bomba. Barcelona
El Cohete. Madrid
Robinson. Barcelona
La Porra. Barcelona
La Calavera. Barcelona
La Carcajada. Madrid, Barcelona
El Loro. Barcelona
Chorizos y Polacos. Madrid
La Mosca. Barcelona
El Rompe-Cabezas. Madrid
La Marsellesa. Barcelona
El Gallo. Barcelona
El Motín. Madrid
El Tupé. Barcelona
La Avispa. Madrid
El Busilis. Barcelona
El Alacrán. Valladolid
El Caimán. Madrid
La Caricatura. Madrid
El Charlatán. Barcelona
Letras y Cuernos. Madrid
El Caballero de Gracia. Madrid
La Semana en San Sebastián.
El Coco. Madrid
La Esquella de la Torratxa. Barcelona
El Danzarín. Vitoria
La Cigala. Barcelona
El Matute. Madrid
La Retaguardia. Madrid
La Jota. Logroño.
El Último Mono. Madrid
Asma ezazu zure aldizkari satirikoaren izenaAldizkari
satirikoak: 1870etik aurrera, aurrerapen
teknikoek batetik eta egoera
politiko berriak eskainitako aukerak,
bestetik, aldizkari satirikoen
ugaritasuna ekarri zuen. Aldizkarien
izenburuek oso ondo adierazten
dituzte beraien asmoak eta estiloa.
22
La
Mad
eja
polít
ica,
22.
zen
baki
a B
artz
elo-
na, 1
874-
V-2
Ka
rik
atu
ra
lib
era
la
Arb
ola
ren e
nbor
ra
karl
ismoa
ren
iku
rra
osa
tzen
du
: D
IOS
PA
TRIA
REY
Arb
ola
ren
ad
arr
ak
hiru
p
rob
intz
iak
dir
a:
AR
AB
AG
IPU
ZKO
A
BIZ
KA
IA
Arb
ola
ren f
ruit
ua
k ka
rlist
ak
eta
ap
aiz
ak
dir
a, a
zken
ha
uek
arm
atu
ak
bet
i. K
ari
katu
ren
usa
dio
ak
jarr
ait
uz,
ka
rlist
ak
ba
tzu
eta
n p
erre
txik
o m
odu
ra
aza
ltze
n za
izki
gu, b
este
eta
n a
rra
toi l
ez,
ba
ina
bet
i txa
pel
a b
uru
an
Pet
rolio b
otila
k V
icen
te M
ant
erol
are
n “D
on C
arl
os o
el p
etro
leo”
foile
toa
du
gog
oan,
ka
rlist
en e
usk
arr
i id
eolo
giko
a, n
on e
lizen
err
eket
en
iru
dia
ma
mu
tza
t er
ab
iltze
n d
en le
gea
eta
ord
ena
a
lda
rrik
atz
eko.
Ka
su h
onet
an
Don
Ca
rlos
foru
enga
ndik
or
dez
katz
en d
a, k
arl
isten
hel
bu
ruen
aip
am
ena
osa
tuz.
Ger
nika
ko A
rbol
are
n
erro
ak
send
oak
dir
a:
AB
SOLU
TISM
OA
INTO
LER
AN
TZIA
FAN
ATI
SMO
A
Erre
pu
blik
arr
en a
smoa
k b
etet
zeko
Con
cha
jene
rala
ze
rra
bih
urt
ua
. Ma
nuel
Gu
tier
rez
de
la C
onch
a z
en e
spa
inia
r a
rma
da
ren
bu
ru Ip
arr
ald
eko
pro
bin
tzie
tan
eta
er
rep
ub
lika
ren
gara
ipen
era
ko e
sper
ant
za.
Ha
ndik
bi h
ilab
ete
eska
sera
Liz
arr
a
ingu
rua
n a
urk
itu
zu
en h
erio
tza
.
Na
hiz
eta
err
epu
blik
a
Pa
via
ren
kolp
eare
n on
dor
en g
ain
beh
era
ze
torr
en, o
rain
dik
Esp
ain
iare
n er
rep
rese
n-ta
zioa
em
azt
e ho
nen fi g
ura
reki
n b
etet
zen
zen.
Esk
ua
n G
erni
kako
Arb
ola
moz
ten
ari
d
en a
izko
ra d
ara
ma
.
23
Karlisten gozogintza baldarragoa
da, grazia gutxiagokoa, marrazkian nahiz testuaren aldetik.
Errepublikarrak, oro har, gatz eta piper gehiagokoak dira,
dibertigarriagoak, baina ez hala ere ankerkeria gutxiagokoak.
Karlistentzat errepublikarrak txerriak badira, hauentzat karlistak
bildotsak, txakurrak, astoak, arratoiak, hidrak, satorrak, tximinioak,
txoritzarrak... dira. txerriak
Ondorengo karikaturan bildots karlistei zuzentzen zaiena Vicente Manterola
apaiza eta diputatua da. “Don Carlos o
el petróleo” foileto famatuaren egilea eta
karlisten ideologo nagusienetakoa.
24
Zer irakur daiteke banderolan?
Ba al dago museoan beste
nonbait erreferentziarik?
Juan era un hombre honrado,gordo, lucio y colorado
Pero le dió la maníade estudiar pedagogía
Y diez arrobas cabales pesaba entonces Juan Bales
Obtubo escuela, y en brevesolo llegó a pesar nueve
A todas las horas el cura le quemaba la fi gura
Si algún bruto no aprendía, la madre le escarnecía
O el padre de algún incultoquería buscarle el bulto
Su sueldo pedía en balde al gobierno y al alcalde
Y como nunca cobraba, el hambre le devoraba
Al dormir, sus pesadillas eran panes y tortillas
Se iba al sol frecuentemente por tomar algo caliente
La libertad de enseñanza practicaba de esta traza
Se desmayó cierto díafrente à una pastelería
Contemplaba su alacena más limpia que una patena
Como no daba dinero le echó a la calle el casero
Y el hombre salió del paso habitando à campo raso
Quiere atraer,¡vano intento!las aves con el aliento
Tan fl acucho ya se hallaba que ni sombra proyectaba
Cuando el viento oir se deja tiene que subir a una reja
Una día de hambres crueles se engulló cuatro carteles
Y de allí a pocos momentos le dieron los sacramentos
Murió, y à su cuerpo enjuto sirvió de caja un canuto
Sin clérigos y si cantolleváronle al camposanto
Y España que tal consiente, mantiene gorda à esta gente.
El maestro de escuelaEl maestro de escuela
EL MOTIN.EL MOTIN.AÑO IX. Nº11 (17-III-89). MadridAÑO IX. Nº11 (17-III-89). Madrid
Hemeroteca Municipal de MadridHemeroteca Municipal de Madrid
ALELUIAKALELUIAKArgitalpen asko zegoenez, formatuak ere ugariak ziren:
lamina bakar bat zuri-beltzean, edo koloretako ale asko luxuz
koadernatuta, baita ondorengo formatu handiko aleluiak, kale
eta plazatan kontatu eta kantatzeko. Aleluiak gai desberdinak
jorratzen zituzten, ondorengoa maisuei buruzkoa da.
25
XIX. MENDEKO PROTAGONISTAKEzagunak
Zertan nabarmendu ziren pertsonai hauek?
26
Eta ez hain ezagunak... : http://zm.gipuzkoakultura.net/bilduma_birtualak_jendea.php
+
Migel Joakin Eleizegi (1818-1861)
Altzoko erraldoia 2,42 metrotako
altuera eta 203 kilo zituen. 64
zentimetroko aulkia, 33 zmko es-
kularruak eta 42 zmko abarkak,
zenbakian 63 erabiltzen zuen
Juan Crisostomo de Arriaga(1806-1826)Hamaika urte zituela konposatu zuen bere lehen lana “Nada y mucho” ize-neko oktetoa eta hamalaurekin bere lehen opera Bilbon arrakasta handiz estreinatu zuen.
EugenioAviraneta (1792-1872)Espioitza eta intoxikazio lane-tan ibili zen, karlismo barruko sektoreen artean mesfi dantza erein nahian. Horretarako, zurrumurruak eta gezurrezko agiriak zabaldu zituen, ofi zia-len artean zatiketak eta solda-duen artean etsipena sortuz.
a------------------------------------27
Bizenta Mogel (1782-1854)22 urte zituela, euskarazko lehen fabula-liburua, eus-karara itzulitako Esoporen fabulak “Ipui onac” lanean argitaratu zituen.
“El moro vizcaino”
(1827-1876)
Merkatari, erromes, ipuin
kontalari eta eskale bezala
ibili zen Marokon. Lanbide
hauei esker, Fez-eko
mezkitak eta Ipar Afrikako
eguneroko bizitza ongi
ezagutu zituen.
ZM BIRTUALA, Zumalakarregi Museoko heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php
+
JOKUAKgalderen erantzunak galderen erantzunak
museora bidalimuseora bidali eta opari eta opari bat jasoko duzubat jasoko duzu [email protected]
Beñat Gaztelumendi bertsolariaren ondorengo
bertso hau deszifratu:
Zer dira objektu hauek?
Karlistek erabilitako klabeak
a b c d e f g h i j
k l ll m n ñ o p q r s
t u v x y z
PARTEPARTE HARTU HARTU
28
Esaten dute Tomas Zumalakarregik patata tortila asmatu zuela. Zuk zer uste duzu, horrela dela.....
Bai Ez
17881788 18651865
29
gurpilez(gurdia, dilijentzia, galera), oinez, zamariz (mandazaina) eta baporez.(belauntzia, baporeuntzi gurpilduna, b. Helizeduna, lokomotora)Baita komunikabideak ere (trenbidea, errepidea, lehen mailako errepidea, mandabidea, bigarren mailako errepidea)
INDUSTRIAIRAULTZA
Industria Iraultza Euskal Euskal
Autonomi Erkidegoan XIX. mendearen bigarren erdian
hasi zen. Batez ere Gipuzkoan
eta Bizkaian eman zen, eredu
diferenteekin bazen ere. Ondorengo maparen arauera, zein sektore
nabarmendu zen Gipuzkoan? Eta Bizkaian?
GARRAIO-IRAULTZA
Ondorengo garraio moduak sailkatu:
30
ORMAIZTEGIKO ORMAIZTEGIKO
TRENZUBIA TRENZUBIA
Ormaiztegiko zubibidea, 1864ko abuztuaren
15ean inuguratua, Madril-Paris trenbideko obrarik
inportanteena, 288 m luze eta 34 m
garaiko sakana zeharkatzeko soluziobideak egiten
du inportante. 1.800 tona pisu lau pilare
gainean duelarik, Alexander Lavalley
injinariak, Gustave Eiffelen aurrekoak, zubi zabal,
eroso, arin eta oso segurua eraiki zuen. Benetako
maisu-lana, burdina erabiliz, orduan
eraikuntza material berria eta iraultzailea zena,
eraikitzeko aukera izugarriak eskaintzen zituen eta.
Horren frogagarri dugu zubi hau. 131 urtez etengabe erabili ondoren eta hasieran
aurrikusitako trafi koa ehundaka biderkatu zaiolarik, orduan bakarrik jarri zaio ordezkoa.
Zubi zaharra erortzeko dagoenik ezin esan, ordea.
Euskal Herri osoan ez dago halako obrarik, ezaugarri teknikoei edo garrantzi historikoari
dagokionez, bertakoek eta kanpokoek miresten duten burdinezko arkitektura honen aldean
jarri daitekeenik.
Miresgarriena ez dago begibistan, lurpean baizik. Pilareen
zimentazioak (20m) eta indarren kalkuluak egiten dute zubi hau
bere garaikoak baino askoz garrantzitsuago.
31Elek
trifi
ka
zioa
Ger
ra z
ibile
an,
1936
ira
ilare
n 15
eta
16a
n,
Ber
gara
ko la
be
gara
ieta
ko la
ngile
ek z
ub
ia
sop
lete
z m
oztu
zu
ten,
tro
pa
fra
nkist
en
etor
rera
ga
lera
ziko
zu
tela
koa
n. L
an
bik
ain
a, g
arb
ia, l
eher
gailu
rik
gab
ea...
biz
ia
kost
a z
itza
iena
, fra
nkist
ak
bih
ara
mu
nea
n
irit
si et
a z
ub
iare
n on
do
ond
oan
da
goen
kanp
osa
ntu
ko h
orm
are
n ko
ntra
fusil
atu
zitu
zten
eta
.
Tren
a g
ab
e m
und
ua
ez
litza
teke
ber
din
a
iza
ngo,
hor
reta
n ez
iza
n d
ud
ari
k.
Au
rrer
ap
ena
ren
izen
ean
zub
ia e
raik
i
zute
n, a
urr
era
pen
are
n a
dib
ide
onen
a
ber
a iz
ani
k. Z
ub
i ber
ri b
at
era
iki z
en 19
95
zaha
rra
ren
ond
oan
eta
ha
rrez
ger
o ha
u
ez d
a e
rab
ili. O
rain
go z
ub
i ber
ria
ere
noiz
pa
it z
aha
rkit
u e
ta g
ara
i ber
riet
ara
egok
itze
ko e
ska
tuko
nor
ba
itek
Bir
rera
iku
ntza
ind
art
zeko
, 194
1 ora
ingo
itxu
ra
ema
ten
dio
ten
zem
ento
zko
pila
rea
k ja
rri z
iren
.
1864
Bid
e b
ikoi
tza
1912
ga
iner
atu
zen
,
eta
1928
ele
ktrifi k
atu
. Ba
ke g
ara
iak
hob
eku
ntza
zek
arr
en
1912
Bid
e b
ikoi
tza
1928
Ger
ra g
ara
iko
sunt
sik
eta
1936
1941
Tren
zub
i ber
ria
ren
ina
ugur
azi
oa19
95
Zub
i ha
u in
au
gura
tu 18
64 z
enet
ik, M
ad
ril e
ta P
ari
s
tren
bid
ez lo
tu e
ta g
ure
hist
oria
ez
da
ber
din
a iz
an.
Ba
lio e
stra
tegi
koa
ika
raga
rria
iza
nik,
ger
rak
iza
n
dit
u e
tsa
i na
gusia
k.
Big
arr
en k
arl
ista
da
n, 18
72-1
876,
ka
rlist
ek B
easa
ingo
gelt
okia
err
e zu
ten,
ba
ina
Orm
aiz
tegi
ko z
ub
ia
bot
atz
en a
hale
gind
u a
rren
, ka
lte
txik
iak
bes
teri
k ez
ziot
en e
ragi
n.
Tren
zub
iare
n in
aug
ura
zioa
Hor
mig
oizk
o p
ila
reen
b
erm
ak
eta
Herri baten nortasuna, hein handi
batean, paisaia natural eta humanoak
markatzen du. Hiri handiek eraikin enblematikoak izan ohi dituzte:
Nwe Yorkeko Askatasun Estatua, Parisko
Eiffel Dorrea... Herri txikien artean badago
baita ere elementu bakar batek konfundiezin
egiten duena; Ormaiztegi da horietako bat.
Edonondik ikusita ere, zubia da jaun ta jabe.
Balio teknologikoaz gain ormaiztegiarren
egunerokotasunaren parte bihurtu da.
Bera gabe ez dago Ormaiztegi imajinatzerik.
32
Iraganeko lekuko eta
protagonistek zerikusi handia
dute gurekin, haiek gabe ez
baita gure bizimodua ulertzerik.
Mota askotako elementuek
osatzen dute gure ondare historikoa. Batzuek
informazioa ematen digute, besteek
sentimendu bereziak eragiten, eta denek
indartzen dute gure nortasuna.
Pisako Dorrea
Zubiko pilarea Balea urdinal
34 m.
320
m.
Torre Eiffel Ormaiztegiko trenzubia
51 m
.
Ez dira metroak haundi egiten
dutena, baina...
Pilarea eta zimentazioa
33
Paris
OrmaiztegiBaiona
Iruña
Madrid
Madril - Paris trenbidea Nafarroan barrena
igaro izan balitz, Industri Iraultza Gipuzkoan
berdin emango zatekeela uste duzu?
Eta zure herrian, nolako eragina
izan edo izango du trenak?
Ormaiztegi
Iruña
Baiona
Donostia
Gasteiz
Orain munduko gauzarik naturalena iruditzen zaigu Madril-Paris bidea
Gipuzkoatik pasatzea, Irun-Hendaia lehen mailako trenbide lotura izatea. Izan
zitekeen bestela, ordea. Eta Aldudeko trena egin balitz? Eta Baionara Iruñetik
iritsiko balitz? Auskalo, beharbada nafar Piriniotako biztanleak Goierri eta
Tolosalde bukolikoetara etorriko lirateke oporretan....
Gaurtik ikusita, ezinezkoa iruditzen zaigu, baina bere garaian gogor borrokatu
zuten nafarrek aukera haren alde.
Milaka euskaldunek lan egin zuten
burdinbidearen eraikuntzan injinari
frantsesen gidaritzapean; materiala eta
makinaria ere Frantziatik zetozen.
PIEMONTEKO 600
lagun, Frantzia eta Italia arteko
ALPEETAN tunelak zabaltzen
espezializatuak, Beasain-Olazti tartean
ibili ziren lanean. Piemontar hauexek,
ORMAIZTEGIKO ZUBIBIDEAN jardun
zuten zenbait euskaldunekin
batera –Nemesio Artola tolosarra
barne- konpainia frantsesarekin
jarraitu zuten SUEZEKO KANALAREN obretan.
Ormaiztegi1863
Paris Piemonte
... lan bera egiteko 100 GURDIK EGUN OSOA behar zuketen.
34
100 100 GurdiGurdi
egun 1
TREN 1TREN 1
ordu 1
1.000 tona
1.000 tona
1864AN, TREN BATEK Donostiatik Ormaiztegira
ORDUBETEAN garraiatzen zuen 1.000
tonako zama...
35
Aleluia honetan trenbideari buruzko ikuspegia adierazten da.
Ideia, testuak eta diseinu grafi koaK6 Kultur Gestioa
© zumalakarregi museoa 2009
Zumalakarregi Museoa: http://zm.gipuzkoakultura.net
Heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala(INNOVA saria 2008):http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php
“XIX. mendeko albuma”: http://www.albumsiglo19mendea.net
Bildumagarri birtualak: http://zm.gipuzkoakultura.net/bilduma_birtualak.php
“XIX. mendeko historia militarra Euskal Herrian”: http://zm.gipuzkoakultura.net/19mendekohistoriamilitarra
On Line jokuak: http://zm.gipuzkoakultura.net/online_jokoak.php
ZUMALAKARREGI MUSEOAMuxika egurastokia 6.
20216 Ormaiztegi (Gipuzkoa)Tel.: +34 943 88 99 00 Fax.: +34 943 88 01 38