1

Idea e contidos: Hbitat Social, Sociedade Cooperativa Galega

Deseo e maquetacin: Hbitat Social e Martn Garca Fernndez

Ilustracins: Jaime Eizaguirre Santilln

Coordinacin e revisin: Grupo de traballo de Educacin para o Desenvolvemento, ASF-Galicia

Asesora pedagxica: Ana Snchez Bello

Data e lugar de publicacin: Abril de 2014, A Corua

Depsito legal: C 617/2014

Licenza creative commons:

Recoecemento NonComercial CompartirIgual (by-nc-sa): Non se permite un uso

comercial da obra orixinal nin das posibles obras derivadas, a distribucin das cales

dbese facer cunha licenza igual que regula a obra orixinal.

Impreso en papel reciclado

Tipo de papel: Cyclus Offset

Gramaxes: 300 g/m2 | 140 g/m2

Impresin: Reprografa Noroeste S.L.

Encadernacin: Legatoria S.L.L.

1. Presentacin

2. Obxectivos

3. Metodoloxa

4. Actividades

4.1. Cronograma e medios necesarios

4.2. Contidos

4.3. Mdulos

5. Bibliografa e referencias

ndice

6 7

Arquitectos Sen Fronteiras unha Organizacin Non Gubernamental de Desenvolvemento integrada por persoas que cren na defensa dos dereitos humanos para acadar un mundo mis xusto promovendo o acceso universal a unha vivenda digna a travs dunha transformacin social.

O plan estratxico de Arquitectos Sen Fronteiras prev o dereito ao hbitat, entendido nun sentido amplo, como a base da estratexia de Educacin para o Desenvolvemento no perodo 2013-2015. Como consecuencia, xorde o deseo da presente unidade didctica Derei-to ao hbitat, a cal atpase encadrada no proxecto de difusin do Dereito ao Hbitat a travs da sensibilizacin e a educacin formal na comunidade educativa, que ASF e a Universidade da Corua desen-volvern durante os anos 2013 e 2014.

O seu propsito funcionar como complemento aos aspectos expos-tos na materia de Educacin para a cidadana, e outras afns como po-den ser Ciencias sociais ou Educacin tico-cvica, do curso 4 da ESO no referente aos Dereitos Humanos. Neste sentido, a transcendencia de dispoer dun hbitat onde todas as persoas poidamos acadar un ptimo desenvolvemento tanto a nivel individual como colectivo, ou a necesidade de formar unha cidadana crtica, consciente e activa, son motivos suficientes que xustifican a sa inclusin no programa destas materias.

Finalmente, indicar que non se pretende sentar ctedra sobre ningn dos temas a tratar, senn servir de impulso para unha reflexin sobre algns conceptos relacionados co hbitat que afectan directamente a diversos mbitos da sociedade.

1. Presentacin

Xeral

- Motivar a reflexin do alumnado entorno ao hbitat como un siste-ma complexo de situacins que debe construrse colectivamente e ao que todas as persoas teen dereito.

Especficos

- Distinguir os conceptos de hbitat e hbitat humano.

- Identificar e recoecer situacins representativas en relacin ao hbitat mis prximo de cada alumno/a.

- Familiarizarse coas ferramentas dixitais para a creacin dunha carto-grafa.

- Analizar as situacins escollidas por cada alumno/a e interpretar os aspectos positivos e negativos de cada unha delas.

- Relacionar os elementos comns nas diferentes situacins do hbi-tat de cada alumno/a.

- Identificar as caractersticas dun hbitat axeitado.

- Asimilar o concepto da complexidade do hbitat e do dereito ao hbitat a travs das situacins analizadas.

- Recoecer o concepto de construcin colectiva.

2. Obxectivos

8 9

Para acadar os obxectivos marcados, proponse unha estratexia meto-dolxica con das caractersticas principais:

- A compoente prctica prima sobre a terica, procurando a parti-cipacin activ a do alumnado de xeito que se logre a sa atencin e interese.

- A realidade obxecto de reflexin a prxima, a que o alumnado pode recoecer e identificarse con ela, fomentando unha aprendiza-xe significativa.

Con esta perspectiva, o ncleo da unidade didctica vai quedar cons-titudo por un traballo de campo a realizar polo alumnado, e mais por un tempo de exposicin e debate posterior no que o material recolli-do servir de apoio reflexin. Esta secuencia implica un desenvolve-mento temporal da unidade en dous mdulos ou clases, que ademais debern estar separadas no tempo para dar cabida traballo fra da aula.

O primeiro dos mdulos comprender basicamente a contextuali-zacion da unidade, na que o/a profesor/a presentar de xeito breve o tema a tratar, para o que dispor de material grfico de apoio. Ademais, abranguer a proposta do exercicio a realizar fra da aula e mais a introducin da ferramenta dixital que se empregar para este.

O traballo de campo levarase a cabo de xeito individual para incidir na relacin entre o hbitat e a experiencia persoal do alumno/a, na procura de percepcins e identificacins particulares. En esencia, o resultado ser unha cartografa colaborativa da relacin sensible en-tre o hbitat e o grupo de alumnos/as, que ademais podera superpo-er de outras clases e institutos.

3. Metodoloxa

O segundo mdulo tratar de por en comn e xustificar o material realizado as como abrir un espazo de debate no que se poidan interrelacionar ideas e intercambiar opinins entorno ao concreto, coa cartografa elaborada como soporte para coecer as diferentes visins do alumnado, segundo sexa o contexto que habita.

Neste sentido, a figura docente ser a encargada de dinamizar a acti-vidade e dirixir a atencin cara os obxectivos perseguidos. Contar co material e as pautas necesarios para conseguilo.

Posto que a lxica desta unidade didctica a de ter un breve ache-gamento aos conceptos relacionados co hbitat, non existir unha avaliacin especfica dos coecementos adquiridos polo alumnado senn que, en todo caso, observaranse as sas actitudes e motiva-cins de cara a extraer unha conclusin sobre o interese da mesma.

10 11

4.1. Cronograma e medios necesarios

Propense dous mdulos de traballo na aula de 50 cada un, e mais un traballo intermedio de investigacin a realizar por cada alumno/a. O espazo entre os dous mdulos na aula deber ser de a lo menos unha semana para deixar tempo suficiente para desenvolver o traba-llo.

A continuacin, mstrase o esquema temporal das diferentes partes da unidade:

Mdulo 1 Presentacin da unidade e contexto

15

Mdulo 1 Explicacin do traballo intermedio

10

Mdulo 1 Explicacin ferramenta dixital cartogrfica

20

Mdulo 1 Enquisa de coecemen-tos previos

5

Traballo intermedio Traballo individual de campo e invesigacin

Tempo a xestionar individualmente entre as das se-sins (prevense 2h. aprox.)

Mdulo 2 Presentacin de traballos 20Mdulo 2 Debate 30

4. Actividades

Para impartir a unidade didctica sern necesarios:

- Documento da Unidade didctica (Gua do profesorado e CD):

Consiste na presente documentacin, a cal servir para dar a coecer ao formador/a os contidos e mais o guin para levar a cabo os m-dulos. necesario que a persoa encargada de impartir a UD lea con atencin previamente esta gua. Ademais, nos arquivos anexos no CD inclense os materiais complementarios (imaxes para proxectar e ti-torial da ferramenta Crowdmap) que o/a docente empregar na aula.

- Cmara de fotos dixital:

Ser necesario un dispositivo dixital co que poder facer fotogra-fas (cmara de fotos, telfono mbil, tableta, etc.) para que cada alumno/a poida realizar o traballo individual.

- Ordenador e conexin a internet:

Precisarase a utilizacin dun ordenador con conexin a internet para traballar coa ferramenta Crowdmap na aula. suficiente cun equipo por cada 3 persoas. As mesmo, haber que asegurar que as persoas que non conten con equipo informtico ou conexin rede nas sas casas poidan acceder dende o propio centro educativo fra das horas de clase.

- Pantalla e proxector:

desexable que na aula exista un proxector e unha pantalla de proxeccin para que sexa mis sinxela a explicacin e o traballo coa ferramenta. No caso de que non fose posible, poderase facer igual-mente a travs da pantalla do ordenador.

- Encerado e rotuladores:

Utilizaranse como material auxiliar para a segunda sesin de posta en comn do traballo e debate.

12 13

4.2. Contidos

Recllense e explcanse os contidos que o/a profesor/a manexar ao longo das clases.

En xeral, estes contidos reciben aqu un tratamento mis extenso do que ser preciso trasladar ao alumnado, coa intencin de que o/a profesor/a dispoa dunha informacin abundante que lle facilite o seu dominio e lle faga posible un xeito flexible de comunicalos.

O hbitat e o hbitat humano

A definicin de hbitat que fai a RAE a seguinte: Lugar de condi-cins apropiadas para que viva un organismo, especie ou comunida-de animal ou vexetal. As, por exemplo, o hbitat propio ou natural dos cactos son os desertos, o das algas o mar, o dos lens, a sabana, e o dos osos polares, o rtico.

Mais estas condicins apropiadas non se refiren s ao lugar xeogrfi-co onde se desenvolve a vida, senn que comprenden o conxunto de factores biticos (organismos vivos e as competencias e interaccins entre eles) e abiticos (condicins do ambiente) que caracterizan a ese lugar. No caso dun len, por exemplo, tan relevante para a delimitacin do seu hbitat a existencia de abundante alimento ou a pouca presenza doutros depredadores que rivalicen con el (factores biticos) como un clima seco e caloroso ou unha orografa suave que lle permita controlar visualmente o seu territorio (factores abiticos).

dicir, o hbitat dun animal ou dunha planta o medio no que vive, un medio cunha serie de condicionantes, que fan que sexa posible a sa vida nel.

Por analoxa coa definicin inicial, para o caso do hbitat humano,

podemos dicir que se trata do lugar de condicins apropiadas para que unha poboacin humana desenvolva a sa existencia. Non obstante, e aqu atpase o matiz fundamental, se falabamos que os factores que condicionan o hbitat dun animal ou unha planta poden ser biticos e abiticos, dende a perspectiva dos seres humanos, esta lista aumenta e faise mis complexa. As, por exemplo, o arquitecto arxentino Vctor Pelli entende o hbitat humano como un sistema de situacins fsicas, sociais, econmicas, xurdicas, polticas, e sim-blicas, que se relacionan, interactan entre si e se complementan. Isto , para unha comunidade de persoas existe toda unha serie de cuestins de diversa ndole que afectan na definicin do hbitat onde viven, algunhas das cales son fsicas e tanxibles (como a climatoloxa, a xeografa, o urbanismo, etc.) e outras abstractas e vinculadas ao xeito en que esa comunidade se relaciona e se organiza (socioloxa, economa, poltica, cultura, etc.).

As, no caso do hbitat dun/ha alumno/a de 4 da ESO, influirn as caractersticas da sa vivenda, a existencia ou non nas proximidades de zonas de xogo e equipamentos deportivos e culturais, a calidade do aire, ou o xeito en que se despraza ao instituto (todas elas dentro das que teen que ver coa vertente fsica), as como o grao de cohe-sin social que poida existir no seu barrio, o nivel de seguridade que se perciba, ou a inversin en actividades socioculturais que acometa a administracin municipal (atendendo s abstractas).

Caracterizacin do hbitat humano

Esta suma de mltiples factores condicionantes, que ademais son variables e que interfiren uns nos outros (xa que calquera cambio nalgn deles afecta aos demais), conduce caracterstica mis salien-table do hbitat humano: a sa complexidade. Ata no caso dunha comunidade que desenvolve a sa vida nun mesmo hbitat, o modo

14 15

en que cada un dos membros o percibe diferente, en base a maior ou menor incidencia con que os distintos factores lles afectan (ca-miar de noite por unha ra ten unhas implicacins diferentes para unha muller que para un home, por ex.).

Atopmonos logo ante un sistema complexo. Isto implica que para coecelo ou para intervir sobre el, necesario abordalo dende todas as perspectivas posibles, tendo en conta a multiplicidade de condi-cins presentes e as sas interrelacins.

Ligado a esta caracterstica e segundo se deduce do que acabamos de mencionar, o hbitat tamn cambiante, xa que evoluciona no tempo vez que o fan os factores, e diverso, xa que depende da per-soa. De feito, incluso para un mesmo individuo, o seu hbitat pose diferentes dimensins, diferentes capas, atendendo escala (o barrio onde vive, o seu pas, o planeta enteiro...) ou ao momento observados (o mbito do da a da e o das vacacins ou da fin de semana, o da infancia e o de adulto, etc.).

Tanto na sa vertente fsica como tamn na abstracta, o hbitat humano un medio construdo en maior ou menor medida. dicir, as persoas intervimos sempre sobre o noso hbitat, en primeiro lugar adaptndonos s sas condicins naturais, e a continuacin, modi-ficndoo ou tomando decisins que lle afectan directa ou indirecta-mente.

Son moitas as posibles clasificacins dos hbitats humanos existen-tes na actualidade ou ao longo da historia en todo o planeta. A mis bsica distingue entre hbitats urbanos (cidades, vilas, etc.) e hbitats rurais (aldeas, etc.). Atende actividade predominante que se des-envolve neles, a cal acaba definindo a sa configuracin fsica entre outras moitos aspectos.

A importancia dun hbitat axeitado

O hbitat ten unha relevancia fundamental na vida das persoas, xa que o medio onde esta se desenvolve. Sen caer en determinismos, podemos afirmar que existe unha grande relacin entre un e a outra. O hbitat infle na nosa forma de vida, e polo tanto, na nosa calidade de vida. Todos e todas somos conscientes por exemplo de situacins fsicas (en termos de V. Pelli) do noso da a da que nos gustan (unha beirarra ancha e con rbores onde poder camiar comodamente) e que nos molestan (un atasco de coches).

Por suposto, este vnculo entre hbitat e ser humano prodcese ade-mais nas das direccins, porque as nosas accins e prcticas tamn afectan ao hbitat. Un dous exemplos mis evidentes o do impacto negativo que a actividade humana descontrolada ten sobre a nature-za (anda que por suposto, tamn hai efectos positivos).

Xa que o hbitat onde vivimos resulta moi relevante, este debera reunir unha serie de requisitos que o fagan propicio para a vida das persoas. Falaramos logo dun hbitat humano axeitado como aquel entorno necesario no que unha persoa pode desenvolver libremen-te as sas capacidades para acadar o seu crecemento e realizacin como persoa.

Tantas como factores dan forma ao hbitat humano son as caracte-rsticas que debe comprender un hbitat axeitado. Estas non sern necesariamente as mesmas para distintas persoas ou comunidades, anda que si podemos falar duns mnimos comns. As, toda persoa debera dispor de acceso vivenda digna, sade e educacin, s infraestruturas bsicas de auga, saneamento, electricidade e teleco-municacins, aos espazos pblicos salubres e en xeral a un entorno seguro que fomente as relacins humanas, as como a participar das decisins sobre o seu hbitat.

16 17

O dereito ao hbitat

Pola sa transcendencia, a idea da necesidade dun hbitat axeitado para as persoas est recoecido coma un dereito fundamental do ser humano. Aparece recollido baixo a denominacin de dereito ao h-bitat (ou en ocasins tamn como dereito cidade) en numerosos acordos internacionais.

Destaca a sa inclusin dentro da Declaracin Universal dos Derei-tos Humanos (art. 25.1): Toda persoa ten dereito a un nivel de vida axeitado que lle asegure, as como sa familia, sade, benestar, e en especial a alimentacin, o vestido, a vivenda, a asistencia mdica e os servizos sociais necesarios.

Forma parte tamn dun dos Obxectivos do Milenio, iniciativa da Orga-nizacin das Nacins Unidas, concretamente do 7 Obxectivo: Garantir a sustentabilidade do medio ambiente, no que se propn: Mellorar substancialmente, ata o ano 2020, as condicins de vida de a lo me-nos 100 millns de persoas que viven en asentamentos precarios.

As mesmo, existe un documento especfico que nace en torno a este dereito: a Carta Mundial polo Dereito a Cidade, promovida dende dife-rentes organizacins non gobernamentais e movementos populares internacionais. Pose tres eixos principais:

- o exercicio da plena cidadana, asegurando o benestar colectivo dos habitantes;- a xestin democrtica da cidade, a travs da participacin directa e activa da sociedade na sa planificacin e goberno;- a funcin social da cidade, onde predomine o ben comn sobre o dereito individual, o que implica o uso socialmente xusto e ambien-talmente sustentable do espazo urbano.

O dereito ao hbitat tamn ten cabida no artigo 7 da Carta dos Derei-tos Humanos Emerxentes, do que destacan as seguintes ideas: todas e

todos temos dereito a vivir nunha cidade que nos permita desenvol-vernos como persoas, a cambiar de lugar se o cremos oportuno, a ter unha vivenda, a un entorno axeitado, a un espazo urbano atractivo, a espazos pblicos accesibles, etc.

Debido s mltiples facetas que a propia definicin de hbitat humano comprende, o dereito ao hbitat un dereito complexo, un dereito que aglutina outros moitos (educacin, vivenda, etc.). A sa finalidade a de construr un entorno no que se poida vivir dignamente, recoecerse como parte del, e onde se posibilite a distribucin equitativa de dife-rentes tipos de recursos: traballo, sade, educacin, vivenda e recursos simblicos, como memoria, participacin e acceso informacin.

Anda que podera parecer que o dereito ao hbitat un dereito alcanzado na nosa realidade prxima, quedando pendente a sa con-quista unicamente para pases en vas de desenvolvemento ou zonas empobrecidas, por desgraza isto non as. En Galicia temos exemplos de persoas, familias e mesmo comunidades que carecen de vivenda ou que habitan en construcins que non renen as condicins sufi-cientes. Nalgunhas zonas do pas, a dispersin dos ncleos habitados, a perda de poboacin ou as dificultades para os desprazamentos limitan o acceso servizos como a sanidade e a educacin. Noutras, como algns barrios moi densos das nosas cidades, o espazo pblico escaso ou carece das calidades necesarias. Moitas zonas rurais non dispoen anda de conexin telefnica e a internet, etc. E mesmo seguen a existir poboados chabolistas onde hai persoas vivindo en condicins infrahumanas que non se teen en conta como parte da cidadana. Ademais, en xeral, non existen mecanismos que posibiliten a participacin real dos vecios e vecias na toma de decisins sobre os seus barrios, vilas ou cidades. Por todo isto, o dereito ao hbitat ten que estar presente coma un obxectivo a acadar entre todos e todas.

18 19

O dereito vivenda axeitada

Un dos conceptos mis relevantes e con maior traxectoria histrica dos que teen cabida baixo o paraugas do dereito ao hbitat o de-reito de todas as persoas a dispoer dunha vivenda digna e axeitada.

A vivenda non un luxo, unha necesidade bsica e imprescindible. Dalle persoa un espazo propio onde resgardarse e sentirse segura. Tamn lle ofrece o acceso a uns servizos bsicos como son a auga para beber, cociar ou baarse, e a electricidade. Non so un espazo fsico onde descansar senn que o espazo onde desenvolver libremente a propia personalidade e a participacin na vida comunitaria. Ademais infle en moitos dos aspectos da vida das persoas como poden ser a sade, o traballo ou a educacin. Unha persoa que non ten un teito baixo o que vivir, sntese marxinada fronte sociedade.

Mais para ter a condicin de axeitada non vale calquera vivenda, senn que debe reunir unha serie de caractersticas: seguridade xurdica (que non che poidan botar da ta casa por unha cuestin legal), privacidade e intimidade, habitabilidade (seguridade estru-tural, confort, salubridade), proteccin fronte a elementos naturais (meteoroloxa, animais) ou intrusos, acceso aos servizos bsicos (auga corrente, saneamento, electricidade, recollida de lixo), un prezo asumible, situacin nunha zona con acceso a equipamentos (escola, centro de sade, etc.) e a espazos libres.

En todo caso, dispoer dunha vivenda non significa necesariamente tela en propiedade, xa que existen outras posibilidades distintas para acceder a ela (aluguer, cesin de uso, usufruto, etc.).

responsabilidade da Administracin velar por que todas as per-soas tean un fogar confortable onde vivir. Para iso debe poer en prctica unha poltica de vivenda que facilite este acceso a travs de

distintas frmulas: vivenda social, axudas ao aluguer, axudas rehabi-litacin de vivendas, etc.

Como dato a ter en conta: s en Galicia a da de hoxe, existen ao redor de 2.000 persoas que non teen un teito baixo o que vivir, dicir, viven as 24 horas do da na ra; vez que na mesma comunidade hai aproximadamente unhas 300.000 vivendas baleiras, que ningun est a utilizar. Esta situacin, que se repite de maneira xeneralizada en moitas outras cidades, pon en evidencia que o dereito vivenda non unha realidade e que a poltica de vivenda en vigor non a axeitada.

A construcin colectiva do hbitat

Outro concepto includo dentro do dereito ao hbitat que merece unha mencin aparte o da participacin da sociedade de forma directa e activa na toma de decisins sobre o seu hbitat. Segundo viamos, o hbitat humano un hbitat construdo: o ser humano acta sobre el e o adapta s sas necesidades. Esta construcin implica unha toma de decisins que algun debe realizar. Dada a importancia que o hbitat ten nas nosas vidas, bsico que entendamos que nos corres-ponde un papel activo na sa conformacin. Non podemos ver o hbi-tat no que vivimos como algo alleo a ns. Nunha sociedade democr-tica resulta lxico que sexa a cidadana quen dispoa da capacidade, o deber e o dereito de decidir que hbitat quere, de construlo colec-tivamente, e como consecuencia, de identificarse con el. Do contrario, arriscmonos a que o noso hbitat quede en mans de intereses que nada teen que ver co interese comn.

A participacin cidad a ferramenta que vai permitir esta implica-cin. Existen mecanismos como a planificacin urbana ou a poltica municipal a travs dos cales se marcan as pautas para intervencin sobre o hbitat ou para a sa xestin. Mais estes mecanismos non es-

20 21

4.3. Mdulos

A continuacin defnense con detalle a estrutura dos mdulos a impartir, marcando a pauta que debera seguir o profesorado en cada momento e suxerindo as ferramentas e os recursos que debera empregar.

Mediante os recadros grises sinlase a informacin que se debera transmitir ao alumnado.

4.3.1. Mdulo 1

Obxectivos:

- Distinguir os conceptos de hbitat e hbitat humano.

- Identificar e recoecer situacins representativas en relacin ao hbitat mis prximo de cada alumno/a.

- Familiarizarse coas ferramentas dixitais para a creacin dunha carto-grafa.

Actividades:

Presentacin da unidade e contexto (15)

Inicialmente, farase unha presentacin e posta en contexto do tema, explicando en que consiste a Unidade didctica Dereito ao hbitat.

Para iso, a persoa formadora realizar un breve achegamento a al-gns dos conceptos a tratar na unidade co apoio de imaxes:

(Ver anexo 1. Material grfico includo no CD)

tn o suficientemente abertos participacin democrtica da cidada-na. Faise necesario que a cidadana tome conciencia da importancia da sa implicacin, vez que dende as Administracins se deberan artellar novas frmulas que inviten a tomar partido.

22 23

O hbitat defnese como o lugar de condicins apropiadas para que viva un organismo, especie ou comunidade animal ou vexetal. As, por exemplo, o hbitat propio ou natural dos cactos son os desertos, o das algas o mar, o dos lens a sabana, e o dos osos polares, o rtico.

Estas condicins apropiadas non se refiren s ao lugar xeogrfico onde se desenvolve a vida, senn que comprenden o conxunto de factores biticos (organismos vivos e as competencias e interaccins entre eles) e abiticos (condicins do ambiente) que caracterizan a ese lugar.

Imaxe 1. Nesta ilustracin pode-mos observar a representacin dun hbitat natural, que podera ser do noso entorno. O xabarn, a rbore e o coello forman parte dos factores biticos mentres que o mar, as nubes (climatoloxa) e as formas do terreo constiten os factores abiticos.

Que o hbitat?

No planeta, e mis anda no noso pas, quedan poucos hbitats naturais que non estean modificados pola accin do ser humano. As persoas intervimos sempre sobre o hbitat, en primeiro lugar adaptndonos s sas condicins naturais, e a continuacin, modi-ficndoo ou tomando decisins que lle afectan directa ou indirecta-mente. Xorden as os hbitats humanos.

Imaxe 2. Nesta ilustracin podemos percibir como o ser humano intervn sobre o hbitat natural e o adapta s sas necesidades. As modificacins que realiza poden ter maior ou menor impacto, como por exemplo a prepa-racin dun terreo para sementar ou para facer un camio; ou a execucin de grandes infraestruturas de comuni-cacins ou a colocacin de dispositi-vos tecnolxicos para obter enerxa (muos elicos).

Que o hbitat humano?

24 25

Deste xeito, podemos definir o hbitat humano como o lugar de condicins apropiadas para que unha poboacin humana desenvol-va a sa existencia.

Consiste nun sistema de situacins fsicas, sociais, econmicas, xurdicas, polticas, e simblicas, que se relacionan, interactan entre si e se complementan. Isto , para unha comunidade de persoas existe toda unha serie de cuestins de diversa ndole que afectan na definicin do hbitat onde viven, algunhas das cales son fsicas e tanxibles (como a climatoloxa, a xeografa, o urbanismo, etc.) e outras abstractas e vinculadas ao xeito en que esa comunidade se relaciona e se organiza (socioloxa, economa, poltica, cultura, etc.).

Imaxe 3. Nesta representacin dunha cidade, podemos intur unha serie de factores abstractos, caracters-ticos dun hbitat humano e non dun natural: os simblicos, como o cruceiro ou a igrexa, os econmicos como certas actividades que se estn a desenvolver (transporte pblico, postos de venta) ou os sociolxicos como as interaccins entre as persoas que se producen na praza (conversas, xogos, etc.).

Ademais de salientar a diferenza entre o concepto de hbitat e hbitat humano, podemos falar dunha serie de caractersticas que caracterizan ao hbitat humano e que son as seguintes:

A complexidade do hbitat, como a suma dos mltiples factores condicionantes (tanxibles e abstractos) dos que falabamos ante-riormente, os cales son variables e interfiren uns nos outros (xa que calquera cambio nalgn deles afecta aos demais).

Por exemplo, para o caso dunha comunidade que desenvolve a sa vida nun mesmo hbitat, un gran aumento demogrfico vai a producir modificacins na sa contorna fsica ou social xa que de-ber adaptarse a esta nova situacin para inclur a nova poboacin. Ou no caso dunha catstrofe natural como pode ser un incendio, a incidencia dos cambios fsicos vai a ser decisiva tanto na psicoloxa da comunidade como na sa economa.

Imaxe 3. Coa mesma ilustracin, pretndese amosar como a conver-xencia desa multitude e variedade de factores nun mesmo hbitat fan del un espazo complexo. As, nesta representacin do que oco-rre en calquera cidade concntranse aspectos fsicos como o clima (nubes) ou a xeografa (mar, montaas), cul-turais (quiosco de msica), simblicos (cruceiro), econmicos (comercios), etc.

Como o hbitat humano?

26 27

Ligado a esta caracterstica da complexidade e segundo se deduce do que acabamos de mencionar, o hbitat tamn cambiante, xa que evoluciona no tempo vez que o fan os factores, e diverso, xa que depende da persoa. De feito, incluso para un mesmo individuo, o seu hbitat pose diferentes dimensins, diferentes capas, aten-dendo escala (o barrio onde vive, o seu pas, o planeta enteiro...) ou o momento observados (o mbito do da a da e o das vacacins ou da fin de semana, o da infancia e o de adulto, etc.).

Imaxes 4,5,6,7. Esta secuencia de ilustracins expresa o concepto cambiante do hbitat humano. Interesa poer en evidencia como un mesmo espazo vara no tempo en funcin de como o fan os factores ou situacins (a hora do da, a climatoloxa, as estacins do ano, a celebracin dunha data concreta, unha festa, un mercado, etc.).

Imaxes 8, 9, 10, 11, 12, 13. Nesta outra secuencia de imaxes, represntase a diversidade de visins que diferentes persoas poden posur sobre un mesmo hbitat, en funcin dos seus intereses, condicins, personalidades, experiencias, etc. As, por exemplo, para o pai co carrio de beb as escaleiras supoen unha dificultade, que pasa desapercibida aos nenos que xogan ao ftbol no campo, que limpou de follas das rbores o xardineiro que traballa no parque...

28 29

Presentacin do traballo de campo (10)

A continuacin da presentacin explicarase o traballo de campo a realizar polo alumnado para a seguinte sesin:

Proporase ao alumnado que realicen un traballo individual entre as das sesins na aula, para o que se prev un tempo de dedicacin de 2 horas como mximo a xestionar polo alumnado.

O traballo consistir na realizacin por parte de cada alumno/a dun mnimo de 4 fotografas de situacins prximas e representativas do seu entorno habitado. Por exemplo, relacionadas co seu da a da, o espazo da sa casa, os espazos polos que transcorren os seus des-prazamentos, os espazos na escola, o espazo pblico, os espazos que utiliza no seu tempos de ocio, etc.

Ditas fotografas debern axuntarse nun mapa colaborativo (explicado a continuacin) e completar unha serie de datos por cada fotografa:

- ttulo da fotografa

- da e lugar de realizacin da fotografa

- comentar por que lles gusta ou non lles gusta esa situacin.

O alumnado dispor dun documento de apoio para guiarse a travs da ferramenta Crowdmap durante o traballo individual. Nela atpan-se todas as indicacins as como o material e os enlaces necesarios.

Ao comezo da segunda sesin na aula todo o traballo deber estar recollido no mapa comn para poder traballar sobre o mesmo.

Presentacin da ferramenta Crowdmap (20)

Para levar a cabo o traballo de campo, ademais de facer as fotografas, o alumnado ter que utilizar unha ferramenta cartogrfica chamada Crowdmap, a cal se presenta nesta parte.

A persoa formadora introducir a ferramenta cartogrfica comentan-do moi brevemente en que consiste unha cartografa e cal o obxec-tivo de realizar este traballo.

Que unha cartografa?

Unha cartografa unha representacin de datos espaciais. Hoxe en da, as novas tecnoloxas e o seu enfoque interactivo e colaborativo facilitan a representacin colectiva da realidade a travs de mlti-ples visins e achegas.

Cal o obxectivo de realizar esta cartografa?

O obxectivo de realizar esta cartografa colaborativa plasmar as diferentes realidades do hbitat prximo do alumnado de 4 da ESO en Galicia. Unha vez rematada poderemos apreciar as diferentes visins do alumnado sobre este tema.

A continuacin desta introducin se explicar detalladamente o funcionamento concreto da ferramenta Crowdmap, indicando cales son os pasos a seguir para formalizar o traballo de campo individual sobre a cartografa. Ao final desta sesin o alumnado deber coecer o soporte comn sobre o que traballarn individualmente.

(Ver anexo 2. Titorial da ferramenta, includa no CD)

Enquisa coecementos previos (5)

Nos derradeiros 5 da sesin facilitarase o acceso a unha enquisa dixi-tal para coecer a situacin previa do alumnado en canto relacin que teen cos conceptos que se tratarn no desenvolvemento das seguintes actividades.

(Ver anexo 3. Enquisa de coecementos previos, includo no CD)

30 31

As preguntas son as seguintes:

0. Sexo M/F

1. Pensas que o hbitat onde vives che afecta dalgunha maneira? Se as, pon un exemplo.

2. Que caractersticas consideras que debe ter un hbitat para que nos guste vivir nel?

3. Coeces na ta contorna casos de persoas que non habiten en vivendas en boas condicins? Se as, que pensas que lles falta para telas?

4. Pensas que a cidadana intervn na toma de decisins sobre a sa cidade? Se as, como cres que o fai?

Glosario

Cesin de uso Rxime de tenencia dunha vivenda onde os habitantes non son os propietario mais posen o dereito de uso da mesma indefinidamente.

Colaborativo/aDise de algo que se fai mediante a contribucin e achegas de diferen-tes persoas.

Interactivo/aDise da accin exercida reciprocamente entre varios axentes.

4.3.2. Mdulo 2

Obxectivos:

- Analizar as situacins escollidas por cada alumno/a e interpretar os aspectos positivos e negativos de cada unha delas.

- Relacionar os elementos comns nas diferentes situacins do hbi-tat de cada alumno/a.

- Identificar as caractersticas dun hbitat axeitado.

- Asimilar o concepto da complexidade do hbitat e do dereito ao hbitat a travs das situacins analizadas.

- Recoecer o concepto de construcin colectiva.

Actividades:

O segundo mdulo consistir nunha posta en comn do material ela-borado. Nos primeiros 20 se presentar unha seleccin das fotos rea-lizadas polo alumnado e nos seguintes 30 farase un debate arredor das situacins elixidas tratando de analizar os conceptos a interiorizar a partir dunha serie de preguntas dinamizadoras que formular a persoa formadora.

Presentacin dos traballos individuais (20)

A persoa que imparte a unidade didctica solicitar entre 4 e 8 volun-tarios/as, para que cada un deles/as presente unha das sas imaxes. A travs deste achegamento ao traballo feito, pedirselles aos autores/as das imaxes que expliquen o por que da sa eleccin (por que lles gusta / por que non lles gusta o que fotografaron). Se o/a docente o conside-ra mellor, poder escoller previamente as imaxes do mapa elaborado polos alumnos/as que lle parezan representativas de diferentes mbi-tos do hbitat e que considere apropiadas para introducir as ideas.

32 33

A partir das imaxes elixidas e dos datos das fichas xa implementadas na cartografa, o alumnado comentar o traballo feito e o profesor/a aproveitar para:

a) mostrar os diferentes mbitos do hbitat (vivenda, espazo pbli-co, escola, sade, ocio, etc), as como as diferenzas entre hbitats parellos. Por exemplo, diferenzas entre zona rural/zona urbana/zona sub-urbana, vivenda en bloque/vivenda illada, tipo de comunicacins e transportes (coche, bus, a p), etc.

b) a travs da xustificacin do me gusta/non me gusta, evidenciar como o hbitat afecta s persoas (cada persoa pode ter visins dife-rentes) e infle de maneira directa nas sas vidas (relevancia do hbi-tat). Por exemplo, o deseo dun espazo diferente para unha persoa que se despraza en coche ou en bicicleta; tamn diferente como lle afecta un espazo sen barreiras arquitectnicas a unha persoa cunha discapacidade e a outra que non a tea, etc.

c) trasladar a idea da complexidade. Por un lado, un mesmo espazo ten diferentes connotacins segundo a persoa que interacte con el. Por exemplo, un mercado para a persoa que vai mercar ou visitalo diferente que para a persoa que vai traballar nel. Por outro lado, un mesmo hbitat pode ser distinto segundo o momento e os axentes e situacins que se dean nel. Non o mesmo unha praza onde estar tomando o sol ou xogando cos nenos que cando hai un concerto ou unha protesta pblica. Son, en definitiva, diferentes tipos de situa-cins e factores influntes nun mesmo espazo, que vez poden ser percibidos de diferente maneira segundo a persoa. De aqu, a com-plexidade do hbitat e a necesidade de ter en conta todos os factores e visins posibles na sa construcin.

Debate (30)

A travs dunhas preguntas dinamizadoras, o/a profesor/a introducir unha serie de ideas vinculadas cos obxectivos a acadar para que o alumnado reflexione e exprese as sas opinins. O alumnado deber empregar as fotografas para argumentar. A continuacin expen-se as preguntas a formular e unha serie de comentarios a modo de guin para que a persoa formadora dinamice o debate:

A) Facer reflexionar sobre aqueles aspectos dun hbitat desexable e relacionalos co dereito ao hbitat (20):

Que caractersticas cremos que debe ter un hbitat axeitado, un hbitat que nos guste? Podemos pasar sen algunha delas?

Falaremos de como o hbitat infle de maneira directa na nosa forma de vida, e tamn ao contrario: o ser humano infle de manei-ra directa na modificacin do seu hbitat. Para que un hbitat sexa axeitado e nos permita desenvolver as nosas vidas dunha maneira digna e fomentar as relacins humanas deberamos falar como mni-mo dos seguintes conceptos:

- dereito a unha vivenda digna e confortable (non necesario que sexa unha vivenda en propiedade),

- espazo pblico seguro e salubre, que nos permita relacionarnos cos nosos vecios/as, xogar, realizar actividades ao aire libre, etc.

- acceso aos servizos bsicos de auga e electricidade, saneamento,

- acceso aos servizos de sade, educacin, cultura, etc.

Credes que todo o mundo ten acceso aos servizos bsicos? Credes que existe moita xente na ta cidade/vila que vive en condicins non axeitadas? Onde viven? Cales son esas condicins non axeitadas?

34 35

Comentar a existencia de hbitats non axeitados na realidade prxi-ma e as repercusins que estes teen na vida das persoas as como no medio ambiente. Por exemplo, a non existencia dun sistema de saneamento apropiado pode orixinar graves problemas de sade aos habitantes dunha zona. Un espazo pblico mal alumeado noite pode orixinar situacins de inseguridade.

Considerades que a vivenda un dereito ou un luxo? En que cres que infle ter unha vivenda axeitada na vida das persoas?

Transmitir a idea de que dispoer dunha vivenda axeitada un dereito e non como luxo, posto que unha necesidade bsica e imprescindible que infle directamente en moitos aspectos da vida das persoas. A vivenda lle da persoa un espazo fsico propio onde resgardarse e sentirse seguro. E ademais, un espazo onde a per-soa pode desenvolver libremente a sa personalidade e participar dentro dunha comunidade. Todo esto, infle a sa vez, na mellora doutros mbitos como son a sade, a educacin ou o traballo.

Todas as persoas teen dereito a ter unha vivenda? E se non poden pagala?

En todo caso, dispoer dunha vivenda non significa necesariamente tela en propiedade, xa que existen outras posibilidades distintas para acceder a ela (aluguer, cesin de uso, usufructo, etc.).

responsabilidade da Administracin velar por que todas as per-soas tean un fogar confortable onde vivir. Para iso debe poer en prctica unha poltica de vivenda que facilite este acceso a travs de distintas frmulas: vivenda social, axudas ao aluguer, axudas rehabilitacin de vivendas, etc.

A modo de reflexin comentarase o dato comparativo entre as per-soas sen teito e as vivendas baleiras que existen en Galicia.

En Galicia a da de hoxe, existen ao redor de 2.000 persoas que non teen un teito baixo o que vivir, dicir, viven as 24 horas do da na ra; vez que na mesma comunidade hai aproximadamente unhas 300.000 vivendas baleiras, que ningun est a utilizar.

E que caractersticas debe ter unha vivenda para que sexa axeitada?

Para falar dunha vivenda axeitada hai que falar como das seguintes caractersticas mnimo:

- seguridade xurdica (que non te poidan botar da ta casa por unha cuestin legal)

- unha vivenda que proporcione s persoas privacidade e intimidade,

- habitabilidade (seguridade estrutural, confort, salubridade), pro-teccin fronte a elementos naturais ou intrusos e animais, acceso aos servizos bsicos (auga corrente, saneamento, electricidade, recollida de lixo),

- un prezo asumible e xusto,

- situacin nunha zona con acceso escola, ao centro de sade, etc.

B) Suxerir a idea de participacin cidad na construcin e na xestin do hbitat (10)

Quen credes que debera tomar as decisins relativas construcin do hbitat (os polticos, a cidadana, as persoas especialistas en arquitectura e urbanismo, ...)? As decisins deben tomarse pensando nos intereses individuais ou pensando no ben comn?

O hbitat humano un hbitat construdo: o ser humano acta so-bre el e o adapta s sas necesidades. Esta construcin implica unha toma de decisins que algun debe realizar. bsico que entenda-

36 37

mos que como habitantes dese hbitat nos corresponde un papel activo na sa conformacin. Non podemos ver o hbitat no que vivimos como algo alleo a ns.

importante que a cidadana sexa activa? Se as, por que?

Nunha sociedade democrtica resulta lxico que sexa a cidadana quen dispoa da capacidade, o deber e o dereito de decidir que hbitat quere, de construlo colectivamente, e de identificarse con el. Do contrario, arriscmonos a que o noso hbitat quede en mans de intereses que nada teen que ver co interese comn.

Coecedes algn caso de intervencin sobre o hbitat no que a cidadana tean un papel activo?

Aqu tedes algns exemplos:

- Los ferrolanos presentaron ms de 1.200 propuestas para los Orzamentos participativos de este ao.La voz de galicia. (3 de julio de 2010)

- Ms de 4.000 personas se movilizan en Cangas para pedir la pa-ralizacin de las obras del puerto deportivo de Mass.El Correo Gallego. E.P. (9 de octubre de 2009).

- Una campaa de crowfunding busca fondos para convertir un almacn de la estacin de A Corua en un espacio social. El Correo Gallego. E.P. (12 de mayo de 2013).

- 230.000 firmas encontra y 7.000 a favor de la mina de oro de Bergantios. El Pais. Rodrguez, S. (31 de mayo de 2013).

- Vecinos de Sarria se encandenan a los rboles del Malecn para evitar su tala. El Diario. Prez, M. (24 de febrero de 2014).

Glosario

Servizos bsicosEn relacin cunha vivenda, fai referencia s subministracins de auga e electricidade e rede de sumidoiros, as como ao servizo de recollida de lixo. A consideracin como bsico de un servizo evoluciona no tem-po atendendo ao nivel de confort que en cada poca entndese como imprescindible, polo que na actualidade pode inclur tamn o acceso s infraestruturas de telecomunicacins (telfono, internet, TV).

EquipamentoCada un dos recursos e instalacins, pblicos ou privados, que satis-fn diferentes necesidades da comunidade para a que se constren. Poden ser de moitos tipos: educativos, sanitarios, deportivos, cultu-rais, administrativos, relixiosos, etc.

Espazo pblicoAquel espazo de propiedade pblica e uso pblico. Oponse idea de espazo privado. Comprende tanto os espazos libres e as vas de circulacin (ras, estradas) como certos edificios pblicos (bibliotecas, escolas, hospitais, etc.).

Espazos libresConxunto de espazos pblicos destinados estancia, ao encontro e ao goce da vecianza. Comprenden fundamentalmente as reas verdes (xardns, parques), as zonas de xogo e as reas peons (prazas, paseos)

DereitosConxunto de facultades que resultan indispensables para o desenvol-vemento integral do individuo dentro dunha sociedade xuridicamen-te organizada.

38

CidadanaSociedade, comunidade, conxunto de persoas dun pobo.

Planificacin urbanaOrdenacin da transformacin dun lugar mediante instrumentos tcnicos e normativos.

Construcin colectivaDeseo e xestin do hbitat que se fai contando coa implicacin dos habitantes. A participacin cidad a ferramenta a travs da cal posible a construcin colectiva.

40 41

Referencias sobre Dereito ao hbitat:

De Manuel Jerez, Esteban. (2010). Construyendo tringulos para la gestin social del hbitat. Revista Hbitat y Sociedad N1.

Sugranyes, Ana. (2010). El derecho a la ciudad. Praxis de la utopa. Revista Hbitat y Sociedad N1.

Pelli, Victor. (2010). La gestin de la produccin social del hbitat. Revista Hbitat y Sociedad N1

Rubio Daz, Alfredo. (2011). Primeros elementos para una genealoga del derecho a la ciudad. Revista Hbitat y Sociedad N2

Garca Rosales, Cristina. (2010). Deseo de ciudad: arquitecturas revolucionarias. Mandala ediciones.

Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia. (2010). Proxecto Terra: Educacin secundaria.

Observatori DESC. http://www.observatoridesc.org/es

Arquitectos Sin Fronteras. (2010). A propsito do 7 Obxectivo do Milenio. Unidad didctica. http://asfes.org/files/descargas/7%C2%BA%20ODM.pdf

ONU Hbitat. Carta Mundial por el Derecho a la ciudad http://www.onuhabitat.org/indexphp?option=comdocman &task=doc_details&gid=50&Itemid=3

AVV. (2008). A Barcelona la participacin canta!. http://straddle3.net/participacio/080220_ participaciocanta_0.2.pdf

5. Bibliografa e referencias

Referencias web sobre historia e exemplos de cartografas:

Cartografa. Historia de los mapas antiguos http://valdeperrillos.com/book/export/html/1146

Orbemapa. El mundo de los mapas http://www.orbemapa.com/

La cartoteca http://alpoma.net/carto/

Kharita (Mapas sobre os conflitos en Oriente Medio) http://kharita.wordpress.com/category/gaza-maps/

Observatorio Metropolitano http://www.observatoriometropolitano.org/category/ tematicas/cartografias/

Mapas Flash interactivos http://serbal.pntic.mec.es/ealg0027/mapasflash.htm

Iconoclasistas http://www.iconoclasistas.net/

Spermla. Tu basura no es basura http://meipi.org/spermola.map.php

Telegeography http://www.telegeography.com/telecom-resources/map- gallery/index.html

Neste CD est incluida toda a documentacin da Unidade Didctica Dereito ao hbitat a travs dunha aplicacin web e en formato PDF descargable.

- Gua para o profesorado- Anexo 1. Material grfico- Anexo 2. Titorial da ferramenta Crowdmap- Anexo 3. Enquisa de coecementos previos

44