EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILA I
Irakaslea: Leire IMAZ ZUBIAUR
I.- ZUZENBIDE ZIBILA
1. GAIA: “Zuzenbide zibila”
1.1.- Zuzenbide zibilaren kontzeptua
1.1.1.- Zuzenbide zibila historian zehar
Zuzenbide zibilaren kontzeptua aztertzean, ezinbestekoa zaigu
Zuzenbidearen adar horrek historian zehar izan duen eboluzioaren
inguruan hausnartzea; jatorritik gaur egunean indarrean dagoen
ordenamendu juridikora doan bidean iragan dituen tarteko garaiak
labur aztertzea, alegia.
Zuzenbide zibilaren kontzeptuak Zuzenbide erromatarrean
agertu zen lehenengoz, egun Zuzenbidearen esparru zabalean
kokatzen diren beste instituzio eta kategoria asko bezala. Ius civile
zeritzon garai hartan, eta bi adiera zituen:
1.- Alde batetik, ius civile herri edo hiri bakoitzak zuen zuzenbide
esaten zitzaion, hiri horren berezko araudia jasotzen baitzuen, hain
zuzen ere, beste herrietatik argi bereiziz. Ildo horretan, ius gentium
kontzeptuari kontrajartzen zitzaion, azken hori herri edo hirien arteko
harremanak arautzen zituen zuzenbidea baitzen.
2.- Bestalde, ius civile ius pribatumaren ataltzat hartzen zuten
erromatarrek; eta pertsonen arteko harremanak arautzen zituen,
interes pribatu edo partikularretan oinarriturik. Alde horretatik, ius
publicum kontzeptuari kontrajartzen zitzaion, azken hori hirien
barruan agintari eta hiritarren arteko harremanak arautzen zituen
zuzenbidearen adarra baitzen.
2
Ondorioz, Zuzenbide erromatarrean ius civile zeritzonak bi adiera
zituen: herri bakoitzak zuen bere araudia, besteetatik bereizten zuena;
eta Zuzenbide pribatuaren barnean, hiritarren arteko harremanak
arautzen zituen. Tokiko zuzenbidea eta zuzenbide pribatua zen, alegia.
Mendebaldeko Erromatar Inperioa 476. urtean desegin ondoren,
Zuzenbide erromatarra Justinianok egindako bilduman jaso zen, VI.
mendetik aurrera. Erdi Aroko ikertzaile eta glosagileek bilduma horri
Corpus iuris civilis deitu zioten: bertan zuzenbidearen adar askotako
eta esparru anitzetako legeak eta arauak biltzen ziren, nahiz eta mamia
edo funtsa Zuzenbide zibilak osatu (hau da, pertsonen arteko
harremanak arautzen zituen Zuzenbide pribatuaren eremuak). Beste
alde batetatik, Eliza Katolikoak bere legeak sortu eta bildu zituen,
Corpus iuris canonici zeritzon testuan. Bi bilduma horiek
kontrajarriak ziruditen arren, elkar osatzen zuten, eta bietan gordetako
edukia asko aztertu eta berrikusi zen Erdi Aroko gizartera egokitu
nahian. Bi bilduma eta ikerketa guzti horien ondorioz, ius commune edo
zuzenbide komuna garatu zen XI. eta XII. mendeetan zehar.
Zuzenbide hori ia mendebaldeko Europa osoan aplikatu zen Frantziako
Iraultza heldu zen arte, erromatar-eliztar zuzenbidea, hain zuzen ere.
Interes politiko ugari zeuden zuzenbide komuna Europako herrietan
aplikatzearen alde; izan ere, batasun juridikoa eta homogenizazioa
zekartzan. Ordenamendu bakar bat herrien ordenamendu propioen
gainetik jartzeko asmoa argia zen.
Baina batasun-asmo horrek, erreakzio gisa, herri horien berezko
zuzenbideen loraldia ekarri zuen; “foruak” Euskal Herrian, adibidez.
Herri askok, horrenbestez, beren zuzenbidea aldarrikatu zuten
erromatar-eliztar zuzenbidearen aurrean, eta kontrajartze horretan
arazoak sortuko dira, gainera. Hasiera baten, kontrajartze horretan
zuzenbide komuna izango da nagusi, eta eskuarki aplikatuko da
[ordenamendu osoagoa baitzen]; baina XVI. mendetik aurrera egoera
hori aldatu egingo da. Erreforma protestanteak eliztar-erromatar
3
zuzenbideak sortutako inperio politiko-espirituala hautsi egingo du, eta
fenomeno horrek herri guztien berezko zuzenbideen goraldia bultzatuko
du; hala, zuzenbide komunaren aplikazio-eremua nabarmenki murriztu
zen.
Aro modernora etorrita, XVII eta XVIII. mendeetan Zuzenbide
Komunak beherantz egingo du: estatuak sortuko dira, botere legegilea
izango dute eta aldaketa politiko guzti horiek estatu bakoitzak bere
zuzenbidea izatea ahalbidetuko dute. Estatu horien barnean ere,
herriek, eskualdeek eta bestelako eremuek beren zuzenbidea garatuko
dute (Suitzan kantoiek, Alemanian landerrek, Espainiako estatuan
probintzia batzuek...). XIX. mendean, Napoleonek azken saiakera bat
egingo du Europan ius communea ezartzeko, 1804. urteko Kode
Zibilaren bitartez, baina ez zuen testua inposatzerik lortu. Haren
inperioa desegin zen; estatu bakoitzak bere kodegintza-prozesuari ekin
zion, nahiz eta onartu behar den Frantziako Kodeak eragin sakona izan
zuela beste kode batzuetan, horien artean Espainiakoan.
Beraz, ikus dezakegu nola funtsean Erromatar Zuzenbidean ius
civile terminoak zituen bi adierak mantentzen diren historian zehar,
egun indarrean dagoen ordenamendura iritsi arte. Izan ere, egun,
Zuzenbide zibilari dagokionez, esan beharra dago estatu bakoitzak
berea duela, eta, aldi berean, hori Zuzenbide pribatuaren adar bat dela,
berez, estatu horien parte diren partikularren arteko harremanak
arautzen dituena.
1.1.2.- Zuzenbide zibilaren egungo kontzeptua
Zuzenbide zibilaren kontzeptuaren definizioa eskaini beharko
bagenu, honako hau litzateke proposamena: “Zuzenbide zibila,
zuzenbide pribatu orokor gisa konfiguratzen da. Bere objektua,
pertsona araupetzea da. Bere egitura organikoak osagai hauek ditu:
pertsonari dagozkion eskubideak, eta familiako kide izatetik nahiz
4
erkidego barruko ondare baten subjektua izatetik eratortzen diren
harremanak”. Definizio horretatik abiaturik, beraz, Zuzenbide zibilari
dagozkion ezaugarriak aipa genitzake:
1.- Zuzenbide zibila zuzenbide orokor gisa eratzen da; hots,
ordenamendu juridiko baten menpe dauden pertsona guztiei aplikatzen
zaie, ez soilik batzuei (merkatariei, kirolariei, medikuei...).
Naziotasunarekin edo lurralde-eremuarekin lotura zuzena du:
Espainiako Zuzenbide zibila espainiar naziotasuna dutenei edo
Espainiako lurraldean indarrean dagoen ordenamendu juridikoaren
menpe daudenei aplikatzen zaie. Bestalde, Zuzenbide zibila
aplikagarria da, ez bakarrik espainiarra izateagatik edota espainiar
ordenamendu juridikoaren menpe egoteagatik, baizik eta pertsona
izate hutsagatik; horixe baita Zuzenbide zibila orokor bihurtzen duen
ezaugarria. Gizarte osoari dagozkion arauak ezartzen ditu, eta ez soilik
gizarte horren barnean dagoen sektore edo talde bati dagozkionak.
Aplikazio orokorreko eta ordenamendu juridikoaren oinarrizko gunea
osatzen duten arauak daude Zuzenbide zibilaren eremuan.
2.- Zuzenbide zibila Zuzenbide pribatuaren adar bat da; hau
da, pertsonaren eta pertsonen arteko harremanak arautzen ditu.
Pertsonari dagozkion eremuak aztertzen ditu: arlo pertsonalari
dagozkionak (adina, gaitasuna, naziotasuna, nortasunari dagozkion
eskubideak...), pertsona familia baten barnean kokatzen dutenak
(adopzioa, ezkontza, izatezko bikoteak, seme-alabatasuna,
dibortzioa...) eta baita pertsona ondare baten subjektu izateari
dagozkionak (kontratuak, jabetza, oinordetza, erantzukizun zibila...).
Esparru benetan zabala, ikus daitekeenez.
3.- Pertsonaren eremua duenez muin nagusi Zuzenbide zibilak,
haren askatasuna du oinarri; ondorioz, eskaintzen dituen arau
gehienak xedapenezkoak dira, eta ez aginduzkoak. Azken
baieztapen horren erakusgarri bikaina Kode Zibileko 1255. artikulua
5
dugu, zeinaren bidez “alderdiek, egokitzat dituzten itunak, klausulak
eta baldintzak ezar baititzakete, legeen, moralaren eta ordenu
publikoaren kontrakoak ez badira”. Artikulu hori AUTONOMIA-
PRINTZIPIOaren paradigma dela azpimarratu beharra dago,
xedapenezko arauen funtsa argi adierazten baitu: partikularrek arau
horien edukia baztertu dezakete, nahi izanez gero; bestela,
xedapenezko arauak ezartzen duena aplikatu beharko zaie.
1.1.3.- Zuzenbide zibil konstituzionala
Espainiako estatuan Zuzenbide zibila nagusiki KODE Zibilean
jasota dago, bertan eta gai zehatz batzuk garatzen dituzten beste lege
batzuetan (Erregistro Zibilaren Legean, Hipoteka Legean, Hiri
Errentamenduen Legean, Landa Errentamenduen Legean, Izatezko
Bikoteen Legean...).
Kode Zibila 1889. urtean zen, eta geroztik, gizarteak eboluzio
nabarmena izan du arlo anitzetan. Espainiako estatuan aldarrikatu zen
azken Konstituzioak, 1978ko abenduaren 6koak, eragin handia izan du
Kode Zibileko hainbat instituziotan, eta haren aginduz, kodeak
erreforma bat baino gehiago izan du (seme-alaben arteko diskriminazio
eza, gizon-emakumeen arteko berdintasuna...). Aipatutako eragin hori
dela eta, doktrinaren barnean proposamen hau atera zen garai batean:
Zuzenbide zibilaren esparruan Zuzenbide zibil konstituzionala zeritzon
azpiadarra egotea.
Egia esateko, egun hipotesi edo proposamen hori baztertu du
doktrina gehienak. Egia da legedian Konstituzioa dela estatuko araurik
gorena, eta haren itzalpean sortu eta garatu behar direla bestelako
arauak, Kode Zibila barne. Konstituzioaren printzipioei egokitu beharko
zaio, ezinbestez, beste arauen interpretazio eta aplikazio oro, zibilak
izan edo ez. Izan ere, gizartea aldatzen den heinean, Zuzenbide zibila
hari egokitu behar zaiola argi erakusten du esperientziak, eta
6
fenomeno horrek ez du zertan justifikatu Zuzenbide zibil konstituzional
berezi bat dagoela.
1.2.- Zuzenbide publikoa eta Zuzenbide pribatua
Aurreko atalean, Zuzenbide zibila Zuzenbide pribatu orokortzat
hartu da. Pribatutzat hartuz gero, ordea, Zuzenbide publikoari
kontrajartzen zaio. Horregatik, Zuzenbide pribatuaren eta Zuzenbide
publikoaren arteko bereizketa garbi ezartzeko irizpideak argitzea
komeni da.
Bereizketa, nolabait, Erromatar Zuzenbidetik abiatzen da
(Digesto 1, 1, 1-2). Zuzenbide publikoak Erromatar Errepublikaren
gobernua zuen objektu; komunitatearen interesei erantzuten zieten
arloak, hain zuzen ere. Zuzenbide pribatua, aldiz, gizabanako
bakoitzaren interesen inguruan aritzen zen. Horrako bereizketa horren
funtsak ius comnune delakoaren garaian indarra galdu zuen arren
[zuzenbide osoaren kontzepzio bateratu bat aurkezten baita], XVII.
mendean DOMAT legelari frantsesak berriro jaso zuen. Berak dioenez,
Zuzenbide pribatua partikularren hitzarmenez, salerosketez eta beren
desadostasunak saihesteko arautu daitekeen guztiaz arduratzen da;
aldiz, Zuzenbide publikoak beste ardura batzuk zituen: subiranoak
boterera iristeko bidea, beraren eskubideak, justizia, miliziak, finantzak,
agintariak, hirietako polizia eta antzeko beste gai batzuk.
Aurrekari guzti horiek, alabaina, egungo testuinguru juridikoan ez
dute askorik laguntzen Zuzenbide pribatuaren eta Zuzenbide
publikoaren arteko bereizketa zehazteko orduan. Legeak, gainera, ez
du zuzenean bereizketarik egiten; beraz, arazoa eztabaidagai bihurtu
da. Doktrinan iritzi oso desberdinak daude, eta autore batzuek,
zuzenbidearen zentzu bateratua abiapuntutzat hartuta, bereizketa
alferrikakoa dela ere adierazten dute. Hala ere, argi utzi behar da,
bereizketa ez dagokiola partikularrei, ezta haien artean sortu den
7
erlazio juridikoari ere; aitzitik, ordenamendu juridiko osoa gidatzen
duten printzipioak kontuan hartuz zehaztu behar da.
Aurreko atalean eskainitako definiziotik eratortzen diren bi
ezaugarri erabili dituzte autore batzuek bereizketa egiteko. Alde
batetik, Zuzenbide pribatuaren barneko arauak xedapenezkoak dira,
eta Zuzenbide publikoa osatzen dutenak, aginduzkoak edo
debekuzkoak. Hein handi baten baieztapena egokia izan daitekeen
arren, ez da erabat zuzena; izan ere, Zuzenbide pribatuak aginduzko
arauak dauzka, eta Zuzenbide publikoak, xedapenezkoak. Irizpidea,
beraz, ez da erabakigarria. Beste alde batetik, esan daiteke Zuzenbide
pribatua partikularren arteko harremanez soilik arduratzen dela, eta
Zuzenbide publikoaren eremua entitate juridiko publikoak direla
(Estatuak, autonomia-erkidegoak, probintziak...), baina hori ere ez da
irizpide erabat zuzena. Izan ere, Zuzenbide pribatuak arautuko du,
adibidez, pertsona fisiko edo juridiko baten eta bere herriko udalaren
artean egiten den salerosketa-kontratua.
Aurreko irizpideen baliogabetasunaz ohartu ondoren, interesaren
teoria jartzen da bereizketaren oinarrian, nolabait, lehen aipatu diren
xedapen erromatarrekin loturik dagoena. Tesi horren arabera,
Zuzenbide publikoak interes orokorrak babesten dituzten arauez
osatzen da, eta Zuzenbide pribatua interes partikularren inguruan
sortzen diren arauez gorpuzten da. Doktrinak, hala ere, ez du tesi hori
onartzen, Zuzenbide pribatuak interes orokorrak ere aldezten baititu
(trafiko juridikoa babesten duten publizitate-tresnen araudiak...);
helburu hori ez dute soilik bilatu behar esparru publikoan dauden
entitateek (EKko 1.1 artikulua).
Azkenik, eta agian irizpiderik onartuena dela jakinik, autore
batzuek beste irakurketa bat proposatzen dute: Zuzenbide pribatuaren
eremuan, alderdiek berdintasunez jokatzen dute: ezin dio batak
besteari akordioaren edukia inposatu, berez. Zuzenbide publikoari
8
dagokionez, ordea, alderdiak ez daude berdintasunean: batek
imperiuma edo subiranotasuna ageri du (estatuak, autonomia-
erkidegoak, udalak), eta besteak, subiranotasun horrekiko
menpekotasuna. Hala ere, bereizketa hori arintzen duten arauak ere
sortu izan dira: berdintasunaren plano hori apurtzen duten fenomenoak
Zuzenbide pribatuan (kontratuen baldintza orokorrak...), esaterako.
Azken bereizketa-irizpide hori kontuan hartuta, honako eskematxo hau
lagungarria izan daiteke:
- Zuzenbide penala
- Konstituzio-zuzenbidea
- Zuzenbide prozesala
- Lan-zuzenbidea (gizarte-segurantza,
sindikatuak...)
- Administrazio-zuzenbidea
- Nazioarteko zuzenbide publikoa
9
ZUZENBIDE PRIBATUA
ZUZENBIDE ZIBILA
(ordezko araudia,
orokorra)
BESTE ADAR BATZUK:
- Merkataritza-zuzenbidea
- Lan-zuzenbidea, langileen
estatutuari dagokionez
- Nazioarteko zuzenbide
pribatua
ZUZENBIDE PUBLIKOA
1.3.- Zuzenbide zibilaren gaiak: oinarrizko erakundeak
Aurreko ataletan landu dugun definiziotik ondorioztatu eta
sailkatu daiteke Zuzenbide zibileko gaien eremua (horren muina
osatzen duten esparruak, hain zuzen ere).
10
PERTSONA
ARLO PERTSONALA:
- Nortasunaren eskubideak
- Naziotasuna, auzotartasun
zibila, gaitasuna, adina...
FAMILA BATEKO KIDEA DEN HEINEAN:
- Ezkontza, izatezko bikoteak,
dibortzioa
- Adopzioa
- Seme-alabatasuna...
- Guraso-boterea, tutoretza
ONDARE BATEN SUBJEKTU DEN HEINEAN:
-Ondare-zuzenbide zibila (kontratuak,
eskubide eta betebeharrak, erantzukizun
zibila...)
-Ondasun-zuzenbide zibila (jabetza, beste
eskubide errealak...)
-Oinordetza-zuzenbidea
2. GAIA: “Espainiako estatuko ordenamendu zibila”
2.1.- Zuzenbide zibilen garapen historikoa
Lehenengo atal honek, gida kronologiko bat oinarri hartuta, Erdi
Arotik hasita gaur egun Espainiako estatuan indarrean dagoen
ordenamendu juridikora iritsi arte Zuzenbide zibilek izan duten
garapena du aztergai. Gaur egun Espainiako estatuaren barnean
dauden lurraldeek eta haien ordenamendu juridikoek XIII. mendetik XX.
mendera bitartean izan dituzten faseen inguruan gogoeta egingo dugu.
XIII. mendera arte, Goiz Erdi Aroan [VIII.-XIII. mendeak],
ordenamendu juridikoen aplikazio-eremua lokala zen. Hiri bakoitzak
bere ordenamendua zuen, bere arautegi propioa. Arau sakabanatuen
garaia da. Ez da batasun juridikoaren garaia. Kontuan hartu behar da
garai horretan egungo Espainiako lurraldea osatzen zuten erreinuetan
hiru zuzenbide mota zeudela batera indarrean: Errege-zuzenbide
(erregeek egina); ius commune a (erromatar-eliztarra, Gaztelan Zazpi
Partiden bidez sartua) eta Zuzenbide tradizionala (lurralde bakoitzak
zuen berezko ordenamendua, biztanleen ohituretatik sortua). Gainera,
lurralde guztietan hiru zuzenbide horien konbinazioa ez zen berbera:
Nafarroan tradizionala gailentzen zen, eta Gaztelan, erregearena.
Lurralde bakoitzak ordenamendu bat zeukan, eta denak ziren
ezberdinak. Gauzak horrela, agerikoa eta “logikoa” da erregeek arau
sakabanatu horiek bateratu nahi izatea, beren botere politikoa gehiago
handitzeko bada ere.
Ondorioz, XV. mendetik aurrera lehen aipatutako hiru
zuzenbideetatik erregearena nabarmentzen da, izugarrizko indarra
hartuta. Gainera, hain da bolumen handikoa zuzenbide hori, ezen
berehala bildumetan jaso behar izaten baita. Horrela, erregeek sortzen
duten araudia konpilatu egingo da bildumetan (Nueva Recopilación eta
Novísima Recopilación deiturikoak izan ziren garrantzitsuenetarikoak).
11
Fenomeno honek ez du XIX. mendean kodegintzak izango duen pisu
berbera, baina baditu horrekin antzekotasun batzuk hainbat
aspektutan:
1.- Bizkorrak dira, eta unera erraz egokitzen dira.
2.- Erraz ezagutzen dira, eta ez dago zalantzarik indarrean
daudela.
3.- Etorkizunean irauteko bokazioa dute.
Egoera politiko horretan, errege-zuzenbidearen bildumetatik
abiatua, “batasun”erantz abiatu zen erregegoa arrapaladan, bai
esparru politikoan, bai juridikoan ere, eta agintariak Zuzenbidea
helburu politikoak lortzeko erabiltzen hasiak ziren. Ildo horretan, 1624.
urtean, Filipe IV.ak Olivares-eko Konde Dukearen gomendio argia jaso
zuen, zuzen-zuzena: “Tenga V.M por el negocio más importante de su
Monarquía el hacerse rey de España; quiero decir, Señor, que no se
contente V.M con ser rey de Portugal, de Aragón, de Valencia, Conde
de Barcelona, sino que trabaje y piense, con consejo modulado y
secreto, por reducir estos reynos de que se compone España, al estilo
y leyes de Castilla sin ninguna diferencia, que si V.M lo alcanza, será el
Príncipe más poderoso del mundo”. Gomendio esanguratsua, nolanahi
ere. Errege horrek, Filipe IV.ak, aukera izan zuen bere aholkulariaren
esana errealitate bihurtzeko 1640. urtean Katalunia indarrez konkistatu
zuenean. Hala ere, bai berak eta baita bere seme Karlos II.ak ere,
Katalunian Gaztelako zuzenbidea zabaldu eta inposatu beharrean,
lurralde horren berezko ordenamendua errespetatu zuten.
Ez zuen horrelako errespeturik izan, ordea, Filipe V.ak, Borboi
dinastiako lehenengo erregeak, agintera heldu zenean,
absolutismoaren une gorenean. Izan ere, errege horrek Austriako
Artxiduke Karlosekin izandako gatazka dinastikoaren ondorioz (Karlos
II.aren oinordetza jokoan zegoen), eta afera horretan bere aurka altxatu
ziren Aragoiko Koroako lurraldeak zigortu nahian, haien ordenamendu
12
juridiko guztia suntsitu zuen, Planta Berriko Dekretuen bidez;
Aragoi, Valentzia, Mallorca eta Kataluniaren aurka erabili zituen.
Bide batez, Filipe V.ak, “batasun” politiko-juridikoa sustatzeko, ordura
arte autonomiaz jarduten zuten lurraldeei botere legegilea kendu zien,
beren zuzenbidea garatu ez zezaten. Hala, esan izan da, egoera
horretan, Filipe V.ak foru-zuzenbideak FOSILIZATU zituela: harri
bihurtu zituen, hain zuzen ere, hazteko gaitasuna lapurtuz, bai esparru
publikoan, bai Zuzenbide pribatuari gagozkiola ere.
“Batasun” hori bultzatzen zuen sukar haren lehenengo biktimak
VALENTZIA eta ARAGOI izan ziren. Argigarria da, benetan,
Valentziako lurraldearentzat Filipe V.ak 1707ko ekainaren 29an
ezarritako dekretuaren edukia: “Es deseo reducir todos mis reinos de
España a la uniformidad de unas mismas leyes, usos, costumbres y
tribunales, gobernándose igualmente todos por las leyes de Castilla,
tan loables y plausibles en todo el universo”. Nahiz eta Aragoik 1711.
urteko beste dekretu baten bidez bere Zuzenbide pribatua
berreskuratu, erregearen aginduz (Mallorcak 1715ean, eta Kataluniak
1716ko dekretuz), “batasun” politiko-juridikoa bultzatzen zuten
ekimenak ugari izan ziren aurrerantzean ere, batez ere kodegintza-
prozesu osoan zehar, XIX. mendean. Kontuan hartu behar da Filipe
V.aren Planta Berriko Dekretu haiek ez zirela Bizkaiaren, Arabaren,
Gipuzkoaren eta Nafarroaren kontra erabili; izan ere, errege horrek
lurralde haien berezko ordenamendua errespetatu zuen (Gaztelaren
“parte” ziren, eta Filipe V.a defendatu zuten gerra dinastikoan).
Kodegintza-prozesua hasita, ordea, lurralde horien ordenamendua
kolokan jarri zen, hurrengo paragrafoek argi adierazten duten bezalaxe.
13
2.2.- Kodegintza zibila: eranskinak eta konpilazioak
2.2.1.- Kodegintza-prozesuaren esanahia eta printzipioak
Kodegintza-prozesua “fenomeno” edo “mugimendu” bat izan zen,
Europan XVIII. mendearen bukaeratik XX. mendearen hasierara
bitartean gertatu zena. Hura hasi baino lehen, lurralde bakoitzean garai
guztietako arauak sakabanatuak zeuden; onenean ere, bildumetan
pilatuak zeuden, eta Espainiako errege-zuzenbide horren adibide argia
dira (Nueva Recopilación eta Novísima Recopilación, aurreko atalean
aipatuak). Baina bilduma horiek ez zituzten arau bilduak harmonikoki
eta orden bati jarraituz gordetzen; hala, arauen arteko koordinazio eza
da haien ezaugarri nabarmenena.
Gabezia hori konpontzeko asmoz, XVIII. mendean hasi eta XX.
mendean bukatu zen kodegintza-mugimendua sortu zen, arauak legedi
antolatu eta ordenatuetan aurkezteko helburuarekin, hain zuzen.
Kontua ez da, bada, bilduma soilak egitea: testu berriak, koordinatuak
eta ordenatuak (liburu, titulu, kapitulu eta ataletan bereiziak) sortzea
baizik, materiaren arabera banatuak. Zuzenbidearen adar gehienetara
heldu zen, gainera, kodegintza-prozesu hori (Zuzenbide penal eta
zibilera, eta merkataritza-zuzenbidera, esaterako). Adar horietako
bakoitzak bere Kodea izango du, prozesuaren ondorioz.
Arrazoi batek baino gehiagok bultzatu zuten kodegintza-
mugimendu hura: filosofikoak, sozio-politikoak, ekonomikoak eta
tekniko-juridikoak. Azter ditzagun banan-banan, laburki bada ere.
a) Arrazoi filosofikoak
Ilustrazioaren eta Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak
eta, bereziki, eskola horretako kide ziren HUGO GROCIO eta SAMUEL
PUFENDORF pentsalariek eragin handia izan zuten zuzenbidearen
14
kodegintza-mugimenduaren sorreran, bai eta JEAN DOMAT pentsalari
frantsesak ere. Autore horiek “ordena” eta “sistematizazio”
kontzeptuak garatu eta sustatu zituzten, eta beren esanahia goraipatu
zuten. Hori dela eta, arauen ordena eta araudi edo lege-testuen barne-
sistematizazioaren beharra aldarrikatzen zituzten.
b) Arrazoi sozio-politikoak
Frantziako Iraultzak (1789) bultzatutako aldaketek ere eragin
ikusgarria izan zuten kodegintza-mugimenduan. Izan ere, printzipio
berri batzuk izango dira gizartearen oinarria: berdintasuna, askatasun
zibila, gizarte-klaseen arteko ezberdintasun eza, pribilegioen
desagertzea, indibidualismoa, eta abar. Gizartearen antolaketa berri
horren inguruan bi tresna juridiko izango dira ezinbestekoak, beraz:
Konstituzio politikoa (printzipio orokorrak ezartzen dituena, balioak,
gizabanakoen eskubide eta betebeharrak, eskuarki) eta Kode Zibila
(Estatuko zuzenbide nazionalaren ikurra, konstituzioan ezartzen diren
printzipioak garatzen dituena, gizabanakoari aplikaturik). Proposatutako
antolaketa horren erakusgarri da 1804an Napoleonek aldarrikatu zuen
Frantziako Kode Zibila (Konstituzio frantsesaren garapena eta estatu
haren zuzenbide nazionalaren ikurra, alegia). Berreskuratu ziren,
ikusten denez, ius civile kontzeptuak Erromatar zuzenbidean zeuzkan bi
adierak.
d) Arrazoi ekonomikoak
Kodegintza-mugimendua ideologia liberala eta hura osatzen
zuten balioak zabaltzeko tresna egokia izango da: jabetzaren
kontzepzio berria, jabego pribatuaren goraipatzea, merkatu-askatasuna
eta autonomiaren printzipioa (azken finean, kapitalismoa eta ekonomia
liberala).
15
e) Arrazoi tekniko-juridikoak
Kodegintza-prozesuan mamitutako kodeek balio handiko
ezaugarri bat izan zuten: “batasun juridikoa” ahalbidetzen zuten.
Arau guztiak ordenatuak eta sistematizatuak corpus berean zeuden,
materiaka bilduak eta ataletan banatuak. Sakabanaketaren kontrako
efektua zuten: batasuna; eta batasun horrek arauak interpretatzeko eta
aplikatzeko segurtasuna ekarri zuen. Kodeek, horrenbestez, aurreko
araudi osoa indargabetu, eta ordenamendu berri bat sortu zuten arlo
bakoitzean; ondorioz, batasun eta segurtasun juridikoa nabarmen
sustatu ziren.
2.2.2.- Espainiako kodegintza
Europa osoan zehar zabaldu zen kodegintzaren mugimendu
horren paradigmarik argiena Napoleonek 1804ko martxoaren 21ean
aldarrikatutako Kode Zibila izan zen, inguruko herrialdeetan gerora
onartu ziren kodeetan eragin handia izan zuena (baita Espainiakoan
ere). Frantziako Iraultzak gizarteratu zituen balio eta printzipioak
zintzoki gorde eta babesten zituen testua zen —liberala, alegia—.
Espainiako estatuan kodegintza-prozesu hori beste modu batera
bizi izan zen, ordea: geldoagoa eta korapilatsuagoa izan zen, dudarik
gabe, 1889. urtean egun indarrean dagoen Kode Zibila aldarrikatu zen
arte. Ia mende bat iraun zuen prozesu horretatik, nolanahi ere,
elementu berezi bat dago aztergai: Espainiako estatua egun osatzen
duten lurralde batzuek zituzten berezko ordenamenduen babesleen eta
zentralismo sutsu baten ordezkarien artean piztu zen gatazka luzea,
hain zuzen ere. XIX. mendearen hasieratik, Borboiko etxea izan zen
Estatuan agintari, eta haien helburu nagusia lurralde osoaren
“batasun” politiko zein juridikoa ezartzea izan zen, azken hori
lehenengoaren zerbitzura, jakina. Zuzenbide zibilaren eremuan,
16
horrela, borboitarrek Estatu osorako Kode Zibil bakar eta bateratu bat
egitea zuten helburu, horretarako lurraldeetan indarrean zeuden
ordenamendu zibil propioak deuseztatuz. Horrek, ordea, liskarrak ekarri
zituen.
XIX. mende ia osoa igaro zen Espainiako estatuan Kode Zibila
aldarrikatu zen arte, eta prozesu luze bezain zurrun horretan garai
ezberdinak egon ziren, gainera: 1) Asmo bateratzaileen garaia; 2)
Konpontzeko saioak. Lege bereziak; eta 3) Oinarri-legeak. Azter
ditzagun banaka garai bakoitzeko gertakariak.
1) Asmo bateratzaileen garaia
Atal honetan, kronologiarekin zintzoak izanez, Espainiako
kodegintza-prozesuari hasiera kaxkarra eman zioten zenbait asmoren
berri ematen da, aipatzen diren egitasmo guzti horiek helburu bakar
bat lortu nahi zutela kontuan hartuta: Kode Zibil bat eta bakarra
aldarrikatzea estatuko lurralde osorako:
1.- Cádiz-eko 1812ko Espainiar Konstituzioa (“La Pepa”) da
asmo bateratzaile horiei hasiera eman ziena. 258. artikulua erabat
argigarria da: “Kode Zibila, Kode Kriminala eta Merkataritza Kodea
berberak izango dira monarkia guztiarentzat; dena den, Gorteek
aldaerak ezar ditzakete inguruabar partikularretan”.
2.- Hasitako prozesua geldirik geratu zen, absolutismoa itzuli
zenean, eta ez da berriro abian jarriko hirurteko liberala iritsi arte
(1820-1823). Hirurteko horretatik jaioko da, beraz, Kode Zibilaren
lehenengo proiektua, 1821eko irailaren 14an argitara aterako dena:
1820ko abuztuaren 22an osatutako Gorteetako batzorde berezi batek
egina eta NICOLAS MARIA GARELLY-k aurkeztua, hain zuzen ere.
Proiektu horrek bi asmo dauzka: batetik, Estatuko zuzenbide guztia
biltzea, Cádizeko 1812ko Konstituzioan adierazten diren printzipioak
17
garatuz, eta, bestetik, zuzenbide hori Estatuko lurralde ororen
ordenamendu komuna eta orokorra izatea. Proiektu hori ez zen aurrera
atera, ordea, bere izaera “publiko”agatik eta, batez ere, arrazoi
politikoengatik.
3.- Kode Zibilaren bigarren proiektua, berriz, 1836ko irailaren
15ekoa da: MANUEL MARIA CAMBRONERO juristak hasi zuen, baina hil
egin zen, eta beraren lekukoa JOSE AYUSO NAVARROk, EUGENIO TAPIAk
eta TOMAS MARIA DE VIZMANOSek osaturiko batzorde batek hartu
zuen. Proiektua, lehenengoaren oso ezberdina, erabat pribatista zen,
zibilista eta bateratzailea, beste lurraldeek dituzten berezko
ordenamenduak argi baztertuz. 2.458 artikulu zituen, nabarmenki
luzea, lau liburutan banatuak.
4.- Ildo horretan gabiltzala, geldiune bat egin beharra dago,
gerra karlistei buruz bi hitz egiteko. Fernando VII.aren oinordetza
jokoan zegoela, bi alderdi bereizi ziren: alde batetik karlistak
(erregearen anaia Karlosen aldekoak), eta, bestetik, isabelinoak edo
liberalak (haren alaba Isabel erregina izatearen aldekoak). Karlistek
absolutismora itzuli nahi zuten, Antzinako Erregimenera; erlijiosoak
ziren erabat, eta Eliza Katolikoaren interesak eta pribilegioak aldezten
zituzten (liberalei ateoak izatea egozten zieten); gizartea osatzen zuten
goi-klaseen pribilegioak mantentzearen aldekoak ziren, eta, haien
ideologian, “foru”en defentsa sartu zuten, horiek ere estamentuetan
oinarritutako gizarte-antolaketaren parte zirelakoan. Horregatik,
foruzale gehienek karlisten aldean borroka egin zuten, nahiz eta
helburuak berdinak ez izan, funtsean. Bat egin zuten, eta karlistek
promes hori egin zieten beren aldera ekartzeko. Lehenengo gerra
karlista 1833. urtean hasi eta 1836an bukatu zen, Maroto eta Espartero
jeneralen “Bergarako besarkada”rekin batera. 1839ko urriaren 25ean, ,
1837ko Konstituzioa indarrean zegoela, Gaztelako Isabel erreginak lege
bat onartu zuen Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan indarrean
jarri zena. Lege horren lehenengo artikuluak hau zioen: “Se confirman
18
los Fueros de las provincias vascongadas y de Navarra, sin perjuicio de
la unidad constitucional de la monarquía”; horrekin batera, esparru
pribatura mugatzen ziren berezko ordenamenduak suntsitu zituen. Bi
lege izan ziren, 1839koa garatu zutenak: 1841eko abuztuaren 16koa
(Nafarroari gagozkiola) eta 1841eko urriaren 29koa (beste hiru
probintziei dagokienez). Bigarren gerra karlista 1846an hasi eta 1849an
amaitu zen; ezezagunagoa da, eta Zuzenbide Zibilaren esparruan ez
zuen ondoriorik izan,. Azken gerra, eta ezagunena gure eremuan,
1872an hasi eta 1876an bukatu zen, Alfontso XII.ak uztailaren 21ean
“foruak suntsitzeko” legea aldarrikatu zuenean; oraingoan esparru
publikora zabaldu zen “foru”ak deuseztatzeko erabakia; ekonomia-
ituna baino ez zen atxiki.
5.- Kode Zibilaren bigarren proiektu hori egin zenetik 1843. urtera
arte, ez zen beste saiakerarik izan. Ordura arte proiektu pribatuak aipa
daitezke soilik [PABLO GOROSABEL, 1832; FERNANDEZ DE LA HOZ,
1843], 1843ko maiatzaren 18an Espainiako Justizia eta Grazia
Ministerioak KODEGINTZA BATZORDE NAGUSIA sortu zuen arte.
Lehenengo lana Kode Zibil berriak jaso behar zituen oinarrizko
printzipioak lantzea zen, baina batzordea desegin, eta asmoa bertan
behera geratu zen.
6.- 1846ko irailaren 11n, beraz, aurrekoari jarraiki, BIGARREN
KODEGINTZA BATZORDE NAGUSIA eratu zen, eta 1851ko Kode
Zibilaren proiektua moldatu zuen. Proiektu bateratzailea izan zen,
berriro ere, pribatista oso eta frantses kutsu handikoa, FLORENCIO
GARCIA GOYENAk gauzatua. Porrot egin zuen lan horrek ere, baina
eragin handia izan zuen egun indarrean dagoen Kode Zibila
aldarrikatzea ahalbidetu zuten oinarri-legeetan, gerora ikusiko denez.
7.- 1869an Espainiar Konstituzioa aldarrikatu zenean, Kode
Zibilaren beste proiektu bat atera zen, ROMERO ORTIZ Espainiako
Grazia eta Justizia Ministroak urte bereko maiatzaren 19an Gorteetan
19
aurkeztua, hain zuzen. Ideia berriak zeuzkan, baina ez zen aurrera
atera hura ere.
Asmo bateratzaile guzti horiek, eragina izan arren, Kode Zibil
bakarra onartzea lortzen ez zutela ikusirik, modus operandia aldatu
zuten agintariek, beste TAKTIKA bat aukeratu zuten.
2) Konpontzeko saioak. Lege bereziak
Madrilen 1863ko urriaren 27tik 31ra Juriskontsultoen Kongresua
antolatu zen, eta bertan bi ondorio garrantzitsu ezarri ziren:
1.- Gai zehatz batzuen inguruan lege berezi batzuk onartzea,
eta, horiek harmonizatuz, Kode Zibila eraikitzen hastea. Taktika ona,
benetan, kontuan hartuta Kode Zibil bateratu bat egiteko zeuden
zailtasunak. Lege berezien bidez, agintariek Zuzenbide zibilaren
esparru guztiak arautzeko asmoa agertu zuten, pixkanaka Estatu osoan
aplikagarria zen legedi bat sortuz.
2.- Horrela, lehenengo erabaki hori hartu bitartean, Estatuko
lurraldeek zituzten ordenamendu zibil propioak mantentzeko asmoa
adierazten da.
Kongresu hartatik aurrera, gai zehatz batzuen inguruan lege
bereziak egin ziren: HIPOTEKA LEGEA (1861eko otsailaren 8an),
NOTARIOTZARI BURUZKO LEGEA (1862ko maiatzaren 28an),
EZKONTZA ZIBILARI BURUZKO BEHIN-BEHINEKO LEGEA (1870eko
ekainaren 18an) eta ERREGISTRO ZIBILARI BURUZKO LEGEA (1870eko
uztailaren 17an). Hala ere, Kode Zibil oso bat egiteko helburuak bere
horretan zirauen. Beraz, agintariek beste fase bat bultzatu zuten, egun
indarrean dagoen Kode Zibila ekarriko zuena.
20
3) Oinarri-legeak
Alfontsotarrek monarkia beren esku hartzen dute, eta kodegintza-
prozesua abian jartzen dute berriro ere, Kode Zibil bakarra osatzeko.
Juriskontsultoen Kongresuan 1863an landutako ideiak berreskuratzen
dituzte eta Estatu osorako lege testu bateratu bat egitea erabakitzen
dute, baina beste lurralde batzuetako zuzenbideak errespetatuz.
Helburu hori lortzeko asmoz ordura arte erabili gabeko sistema
bat aukeratu zuten, ordea: OINARRI LEGEAK egitea [“Estatuko
Gobernuak Gorteetan lege-proiektu bat aurkezten du, baina soilik
oinarriak finkatuta. Gorteek onartzen badute proiektua, batzorde
tekniko bat izendatzen da, oinarri haietatik abiatuta testu artikulatu bat
garatzeko. Testua bukatzean, batzordeak hura Parlamentuan aurkezten
du; bozkatu, eta behin betiko onartzen da”].
Sistema horri jarraiki, 1881eko irailaren 22an MANUEL ALONSO
MARTINEZek Espainiako Senatuan aurkeztu zuen oinarri-lege baten
proiektua, lehenengoa, funtsean bi ideiatan oinarritu zena:
1.- 1851ko Kode Zibilaren proiektua osatzen jarraitzea, Kode
bakar eta bateratu bat lortzearren.
2.- Eduki komunak Kodean sartzea, eta lurraldeek dituzten
ezberdintasun edo berezitasunak ERANSKIN batzuetan gordetzea,
salbuespeneko zuzenbidearen erakusgarri, hala ere. Proiektu hori ez
zen aurrera atera.
21
Beste saiakera bat izango zen, baina, 1885eko urtarrilaren 7an,
FRANCISCO SILVELA ministroak bigarren oinarri-legea aurkeztu zuen.
Bere ezaugarriak honako hauek dira:
1.- Kode zibil bakar bat egiteko ideia baztertzen da, behin betiko.
2.- Kodegintza Gaztelako zuzenbidera mugatuko da, eta
zuzenbide propioak ERANSKIN batzuen bidez jasoko dira
Kodean.
3.- Foru-zuzenbide hori ez da salbuespeneko zuzenbide izango:
aplikagarria izango da lurralde horietan lehentasun osoz, eta
haiek arautzen ez dutena Kode Zibiletik hartu beharko da,
ordezko araudi gisa.
4.- Atariko titulu bat eta lau liburu izango ditu.
Proiektu hau Senatuan onartu zen, baina legealdia amaitu zen
eta ez zuten lege bihurtu. Azkenik, 1888an Kodea burutuko da,
MANUEL ALONSO MARTINEZ Justizia eta Grazia Ministro zela. Urte
horretako maiatzaren 11n behin betiko oinarri legea aurkeztu zen,
funtsean Silvelaren 1885eko proiektuari jarraiki. Ezaugarriak hauek
dira, laburbilduta:
1.- 1851ko proiektuan oinarritzen da testua, baina Gaztelako
zuzenbide zibilera mugaturik.
2.- Foru-zuzenbideak ERANSKINetan jasoko dira, eta ordezko
zuzenbide zibila Kode Zibilak osatuko du, lurralde horietan.
3.- Atariko Titulua eta lau liburu izango ditu Kode berriak, eta
Atariko Titulu horretan jasotzen diren xedapenak Espainiako
Erresuma osoan aplikatuko dira (ezkontza-formak, eta legeak
aplikatzeko eta interpretatzeko arauak).
Azken argitalpena, egun indarrean dagoena, 1889ko uztailaren
29an egin zen.
22
23
KODE ZIBILAREN EGITURA ETA EDUKIA
1.- ATARIKO TITULUA (1.-16. artikuluak):
Arauen aplikazioa eta interpretazioari buruzko atala da. Arlo zibila
gainditzen dute arau horiek; ia ordena publikokoak dira. Estatu osoan
aplikatu behar dira, salbuespenik gabe: beste zuzenbide-adarren ordezko
araudia dira.
2.- LEHENENGO LIBURUA (17.-332. artikuluak):
Pertsona- eta familia-zuzenbide ez-ekonomikoa arautzen du.
3.- BIGARREN LIBURUA (333.-608. artikuluak):
Ondasunak, jabetza-eskubidea eta haren aldaketak, eta eskubide
errealak arautzen ditu (gozamena, edukitza...).
4.- HIRUGARREN LIBURUA (609.-1087. artikuluak):
Jabetza eskuratzeko moduak arautzen dira: okupazioa, dohaintzak
eta oinordetza.
5.- LAUGARREN LIBURUA (1088.-1975. artikuluak):
Betebehar-zuzenbidea eta kontratuak dira atal honen objektu. Teoria
orokorra eta kontratu zehatzak. Preskripzioa eta iraungitzea. Usukapioa.
Erantzukizun zibila edo kontratuz kanpokoa.
- 1976. artikulu edo xedapen indargabetzaile
- 13 xedapen iragankor
- 3 xedapen gehigarri
*Aipatu behar dira, gainera, Kode Zibilak 1978ko Espainiako
Konstituzioaren printzipioetara egokitzeko jasan dituen erreformak edo
aldaketak (1974, 1981, 1983, 1996...)
2.2.3.- Foru-zuzenbideen eboluzioa: eranskinak eta konpilazioak
Atal honetan, aurrekoan landutako deskribapena osatzeko asmoz,
Espainiako estatuan gertatu zen kodegintza-prozesua beste
perspektiba batetatik landuko dugu: foru-zuzenbideen ikuspegitik1, hain
zuzen ere. Hirugarren gaia jorratzea, berriz, atal honetan adieraziko
denaren osagai ezinbestekoa da; izan ere, hurrengo gaian euskal
lurralde bakoitzaren ordenamendu propioaren bilakaera historikoa
lantzen da, Erdi Arotik hasita.
Jakina denez, 1889an egun indarrean dagoen Kode Zibila
aldarrikatu zenean, 1888an MANUEL ALONSO MARTINEZ Justizia eta
Grazia Ministro espainiarrak aurkeztu zuen oinarri-legea garaturik,
printzipio gisa Espainiako estatuaren barnean zeuden lurralde batzuek
zituzten berezko zuzenbideak “oraingoz” errespetatzea erabaki zen
(KZko antzinako 12. artikulua). Errespetu horren adierazgarri,
ERANSKIN batzuk sortu ziren, nolabaiteko lege-testuak, non lurralde
bakoitzeko foru-zuzenbide pribatu osoa bilduko baitzen. Ez ziren Kode
Zibilaren parte eranskin horiek, haren eremutik kanpo geratzen ziren
testu mugatuak baizik. Gainera, komeni da gogoratzea Kode Zibileko
Atariko Titulua Estatu osoan aplikatu behar dela, salbuespenik gabe,
eta Kode Zibila bera ordezko araua dela Eranskin horiek arautzen ez
duten esparru orotan.
Egia esanda, Eranskinen sistemak porrot egin zuen. Bakarrik
argitaratu zen ARAGOIKO ERANSKINA, 1925ean, irailaren 7ko Errege
Dekretuaren bidez, eta, ondorioz, hura soilik jarri zen indarrean. Beste
lurraldeek ez zuten eranskinik sortu, eta, horrenbestez, foru-
zuzenbideak lege-tankerako testu berririk gabe geratu ziren. Bizkaiak
eta Arabak, batera gainera, proiektua egin zuten (testu artikulatua egin
1 Aipatu beharra dago, baina, “zuzenbide foral” edo “foru-zuzenbidea” esamoldea, edo termino juridiko-politikoa, XVIII. mendera arte ez zela erabili. Erabiltzen hasi zen Zuzenbide pribatuari erreferentzia egiteko, eta ez publikoari. Egun ere, bereizketa hori dago: zuzenbide autonomikoa (publikoa) eta foru-zuzenbidea (pribatua).
24
zuten, 1900. urtean lehenengoa eta 1928an berriztatua), baina
Bizkaiko Abokatuen Bazkunak igorri behar zuen txosten bat falta zelako
ez zen tramitazioa bukatu. Ez zen, beraz, testua, argitaratu.
Urte batzuk geroago, 1931ko Errepublika aldarrikatu zen. Urte
bereko Espainiar Konstituzioan 12. artikuluak Errepublika Estatu oso bat
zela ezartzen zuen, eskualde eta udalerrien autonomiarekin
bateragarria. 8. artikuluak, berriz, Estatuko eskualdeei baimena ematen
zien, AUTONOMIA gisa antolatzeko beren buruak, eta beren
ESTATUTUAK sortzeko. Jakina da soilik Kataluniak eta euskal lurraldeek
(Bizkaiak, Arabak eta Gipuzkoak) egin zutela hautu hori, 1932ko
irailaren 15ean eta 1936ko urriaren 6an, hurrenez hurren, bakoitzak
bere Estatutua aldarrikatu zuen. Gainera, Errepublikak, Zuzenbide
zibilari gagozkiola, Estatutua zuten lurraldeei haien legeak egiteko
aukera eman zien, Estatuari soilik zegozkion gai batzuetan izan ezik,
jakina. Kataluniak lege batzuk aldarrikatzeko baliatu zuen aukera hori:
testamentu gabeko oinordetzari buruzko legea (1936), emantzipazioari
buruzko legea (1934), ezkontideen arteko berdintasunari buruzko
legea (1934)...
Gerra Zibila piztu zenean, ordea, autonomia horiek desagertu
egin ziren: legeak indarrik gabe geratu ziren, eta, ondorioz, berriz
piztuko zen foru-zuzenbideen auzia.
Gauzak horrela, 1946ko urriaren 3tik 9ra antolatuko da
ZARAGOZAKO ZUZENBIDE ZIBILARI BURUZKO ESTATU MAILAKO
KONGRESUA. Bertan, idei berri eta garrantzitsu bat proposatu zen:
Kode Zibil bakarra lortzeko, foru-zuzenbideen konpilazioak egitea,
horiek sakon ikertzea eta Kode Zibilarekin uztartzeko formula egoki bat
aurkitzea, alegia. Konpilazioak ez dira, baina, bilduma soilak izango,
lege-testuak baizik. Sistematizatuak eta harmonikoki ordenatuak
egongo dira arauak, eta ez dira salbuespenezko zuzenbidetzat joko.
25
Haien lurraldeetan lehentasunez aplikatuko diren lege-testuak izango
dira.
1947ko maiatzaren 25eko Dekretuaren bidez, legelarien batzorde
bat eratzeko agindu zen, 1946ko Kongresuan esandakoari jarraiki.
Prozesu guzti horren fruitu, honako konpilazioak izan ziren:
1.- Bizkaia eta Arabakoa, 1959ko uztailaren 30eko Legea
2.- Kataluniakoa, 1960ko uztailaren 21eko Legea
3.- Balear Uharteetakoa, 1961eko apirilaren 19ko Legea
4.- Galiziakoa, 1963ko abenduaren 2ko Legea
5.- Aragoikoa, 1967ko apirilaren 6ko Legea
6.- Nafarroakoa, 1973ko martxoaren 1eko Legea
Konpilazioak Estatuko legeak izango dira; izan ere, lurraldeek
Gerra Zibilaz geroztik ez dute, Errepublikan izan zuten bezala, berezko
botere legegilerik. Estatuko Gorte Nagusiek onartutako legeak izango
dira, beraz, Espainiako ordenamenduaren parte. Kode Zibilaren
eremutik kanpo geratzen diren lege-testuak izango dira,
independenteak: homogeneoak eta sistematizatuak. Benetako lege-
corpusak, baina ez integralak edo osoak. Soilik arautuko dute bizirik
dirauen foru-zuzenbide pribatua, eta hori ez da asko izango, batez ere
Bizkaian eta Araban. Gainera, Kode Zibila ordezko araua izango da
testu konpilatuek arautzen ez duten gai orotarako (KZko 13. artikulua).
2.3.- Estatuko Zuzenbide zibila eta autonomia-
erkidegoetako Zuzenbide zibilak
Konpilazioek indarrean hamarkada batzuk zeramatzatela, 1978ko
abenduaren 6an egun indarrean dagoen Espainiar Konstituzioa
aldarrikatu zen, eta, horrekin batera, beste estatu eredu bat ezarri:
autonomien estatu deszentralizatua (EKko 1., 2. eta 143.
26
artikuluak). Antolaketa horrek aukera berriak zekartzan foru-
zuzenbideen auzia arautzeko orduan: 1707ko Filipe V.aren Planta
Berriko Dekretuek suntsitu zituzten botere legegileko organoak
itzultzen dizkie Espainiar Konstituzio berriak autonomiei, Estatutuak
egiteko aukera ematearekin batera (EKko 147. artikulua). Horiek, lege
organiko gisa, Konstituzioaren arauen itzalera sortu beharko dira,
jakina.
Zuzenbide zibilari dagokionez, arau garrantzitsu bati buruz aritu
behar dugu: EKko 149. artikuluaz, hain zuzen ere. Artikulu horrek
Estatuaren eskumen esklusiboak zeintzuk diren argi adierazten du,
horien artean Zuzenbide zibileko legeak egiteko ahalmena (EK-ko
149.1.8 artikulua). Hala ere, atal horrek Estatuaren eskumenaren
gainetik, Zuzenbide zibilaren eremuan, foru-zuzenbidea duten
lurraldeen eskumena jartzen du, hura “kontserbatzeko, aldatzeko
eta garatzeko”, zehazki. Eskumen hori onartzea, ordea, ez da
beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia-erkidego bakoitzaren esku
geratzen da hura onartzea, eta ezinbestez errespetatu beharko dira
Estatuaren eskumen esklusiboak.
Artikuluak berak dio edozein kasutan zenbait gai (foru-
zuzenbidea duten lurraldeen esku dagoen eskumenaren gainetik)
Estatuak soilik arautu ditzakeela:
1.- Arau juridikoen aplikazio eta eraginaren inguruko erregelak
2.- Ezkontzeko formetatik eratorritako harreman juridiko zibilak
3.- Errolden eta tresna publikoen antolaketa
4.- Kontratu bidezko betebeharren oinarriak
5.- Lege-gatazkak konpontzeko arauak
6.- Zuzenbidearen iturrien zehaztapena. Azken esparru horretan,
ordea, artikuluak SALBUESPEN bat ezartzen du: Estatuak,
eskumen esklusiboa izan arren, foru-zuzenbideek iturriei buruz
dituzten berezitasunak erabat errespetatu behar ditu.
27
Aurreko pasartean adierazitakoaren laburpen gisa, honako
eskema hau aurkez daiteke:
1.- Arau orokorra I: Estatuaren eskumen esklusiboa da
Zuzenbide zibilaren gaineko legegintza.
2.- Arau orokorra II: Berezko Zuzenbide zibila duten autonomia
erkidegoek (“allí donde existan”) badute hura “kontserbatzeko,
aldatzeko eta garatzeko” eskumena.
3.-Arau partikularra I: Estatuak, hala ere, zenbait gairi buruzko
legegintzarako eskumena dauka.
4.-Arau partikularra II: Zuzenbidearen iturrien gaian, hala ere,
errespetatu beharko du Estatuak autonomia-erkidego eskudunek
ezarritakoa.
EKko 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide zibila duten
autonomia-erkidegoei ematen dien “kontserbatzeko, aldatzeko eta
garatzeko” eskumenaren inguruan, ordea, eztabaida handia sortu da
azken urteotan doktrinan, “garatu” terminoaren zentzua zehaztu
nahian. Izan ere, ez da gai makala: zer puntutara arte “garatu” dezake
autonomia-erkidego batek bere Zuzenbide zibila? Ba al du, horretarako,
mugarik? Galdera horiei erantzuten dietenen artean, baina, hiru ildo
edo iritzi daude nabarmen:
a) Interpretazio zabala edo teoria maximalista.
Batez ere Kataluniako legelari guztien iritzia da, euskal jurista
askorena ere badelarik (PUIG FERRIOL, ROCA TRIAS...). Autore horien
aburuz, autonomia-erkidego bakoitzak mugarik gabe garatu ahal
izango du bere Zuzenbide zibila, Estatuaren eskumen esklusiboko
28
esparruetan sartu gabe, jakina. Interpretazio hori Espainiako Auzitegi
Konstituzionalak atzera bota zuen, ordea, 88/1993 sententzian, hain
zuzen ere.
b) Erdibideko interpretazioa edo teoria
Autore batzuek, aldiz, ulertzen dute autonomia-erkidegoek
aurreko konpilazioetan jasotzen ziren printzipioen eta haiekin lotura
zuzena duten gaien inguruan soilik egin ditzaketela legeak
(BERCOVITZ, DELGADO ECHEVERRIA...). Interpretazio horixe da
Espainiako Auzitegi Konstituzionalak onetsi zuena, hain zuzen ere.
d) Interpretazio edo teoria murriztailea
Beste autore batzuen iritziz, aldiz, autonomia-erkidegoek soilik
egin ditzakete legeak beren konpilazioetan jasotzen ziren figura eta
instituzioen inguruan, inolako berrikuntzarik gabe (DIEZ-PICAZO,
LASARTE, GULLON BALLESTEROS...).
Gauzak horrela, badira zenbait autonomia-erkidego, EKko 149.1.8
artikuluaren babespean, Estatutuan beren Zuzenbide zibila
“kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko” eskumena hartu egin
dutenak. Gogora dezagun, berez, eskumen hori ez dela beharrezkoa,
hautazkoa baizik:
- VALENTZIA, 31.2 artikulua
- BALEAR UHARTEAK, 10.2 artikulua
- ARAGOI, 35.4 artikulua
- GALIZIA, 27.4 artikulua
- NAFARROA, 48. artikulua
- ASTURIAS, 16. artikulua
- EXTREMADURA, 12. artikulua
- KATALUNIA, 9.2 artikulua
29
- EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA, 10.3 artikulua
Nahiz eta eskumena hartu, autonomia-erkidego guzti horiek ez
dute foru-zuzenbidearen inguruan lege autonomikorik egin, soilik
batzuek: Kataluniak, Aragoik, Balear Uharteek, Galiziak,
Nafarroak eta Euskal Autonomia Erkidegoak. Gure kasuan,
zehazki, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea
da, 3/1992, uztailaren 1ekoa. Lege horrek arautzen ez dituen
esparruetan, ordezko araudia Kode Zibila izango da, jakina denez.
30
II.- EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILA
3. GAIA: “Euskal Zuzenbide zibila historian zehar”
Gai honek, aurrekoak bezala, iraganari so egiten dio, baina kasu
honetan, egun Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurraldeen
ibilbide historikoa aztertuko dugu. Beraz, aurreko gaiko ikuspegi orokor
hura zehaztu egiten da, honako gai honetan, euskal lurraldeen
garapenean. Irakasgaiaren programak Arabako, Gipuzkoako eta
Bizkaiko probintzien bilakaera iragartzen duen arren, zertzelada batzuk
sartuko ditugu Nafarroako eta Iparraldeko probintzien inguruan, “Euskal
Zuzenbidea” esamoldea ahalik eta zehatzen osatze aldera. Lurralde
bakoitzaren bilakaera jorratzen hasi baino lehen, ordea, bi hitz esango
ditugu bakarkako azterketa horien oinarrian dagoen abiapuntuari
buruz.
Aurreko gaiaren atarian adierazten genuen legez, VIII. mendetik
XIII. mendera bitartean, ARAUDI SAKABANATUAren garaian,
ordenamendu juridiko orokorra hiri-zuzenbideekin osatzen zen
(lokalismo juridikoa): gizabanako bakoitza bere bizitokiko araudiaren
menpe dago, eta hiri edo udalerri bakoitzak bere ordenamendua dauka,
lokala. Ordenamendu horiek komunitatearen oniritzia dute oinarri, Jaun
edo Erregearen onarpenarekin batera; FORU edo HIRI-GUTUN forma
hartzen dute. Erdi Aroko foru horien artean, ordea, bereizketa
garrantzitsu bat egin beharra dago: foru batzuek, hiri-gutunekin batera,
hiribilduak sortzeko balio izan zuten. “Foru frankoak” ziren, “udal-
foruak”, eta erregeek hiribilduak (villas) sortzeko erabiltzen zituzten;
pribilegio sortaz osatuak zeuden. Hiriak birsortzeko bide azkarra eta
eraginkorra izan zen hori. Foru-familia batzuk sortu ziren, eta horiek
aplikatzen ziren, kasuan-kasuan aldaketa batzuk eginda, hiri bakoitzean
(Logroñoko forua Gasteizen, Estellako forua Donostian...). Lehenengo
31
testu juridiko idatziak izan ziren horiek, eta haien helburua zen hirietan
sortzen ari zen klase burgesari pribilegio multzo bat ematea.
Baina “foru franko” horiek desoreka bat sortzen dute
HIRIBILDUAren eta LUR LAUAren artean; hau da, hirigunearen eta
landagunearen artean. Desoreka hori ekiditeko, landaguneek, batuta,
beren “foruak” aldarrikatu zituzten, lurralde bakoitzeko BATZAR edo
BILTZAR NAGUSIen bidez. “Foru” horiek, ordea, ez dute pribilegiorik
jasotzen, mendeetako ohiturak lege bilakatzen dituztenak baizik
(ordura arte lurralde horietan indarrean zegoen ohiturazko zuzenbidea,
idatziz, lege bihurtuak). Horixe da guri interesatzen zaigun foru
multzoa, “foru frankoak” ez direnak. Abiapuntu horretatik hasiko dugu,
beraz, euskal lurraldeen lehenengo zuzenbide idatziaren inguruko
azterketa2.
3.1.- Arabako Zuzenbide zibila
XI. eta XII. mendeetan, gaur egungo Arabako lurraldearen % 40
ARRIAGAKO KOFRADIAren mende zegoen. Kofradia noble talde
boteretsu bat zen, Gaztelako eta Nafarroako erreinuen artean bere
menpekotasuna aldatzen zuena. Talde horrek haien buruzagi izango
zen Jauna aukeratzeko ahalmena zeukan, eta lurrak bere mende zituen.
Oraindik Araba Nafarroako Erreinuaren parte zelarik, Nafarroako Antso
Jakitunak, talde handi horien boterea ezereztu nahian, 1180. urtean
Gasteiz sortu, eta bertako hiritarrei “foru franko” bat eman zien
(Agurainen, Trebiñun eta Laguardian bezala). Foru horiek hiriguneak
birpopulatzeko asmoz egindako pribilegio sorta bat ziren: Logroñoko
forua (Jacako foruen familiatik eratorria). Baina 1200. urtean, Alfontso
2 “Foru” hitza Gaztelako Zuzenbidean du oinarri. Ez dugu aurkituko esamolde hori Galizian, Katalunian (Usatges), Aragoin (Observancias) edo Balear Uharteetan lurralde horietako berezko zuzenbidea adierazteko. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa Gaztelako Erreinuaren parte izan ziren 1200. urteaz geroztik, gutxi gora-behera. Hori dela eta, “foru” hitza erabili zen hemen, lege bilakatutako gure ohiturak adierazteko: herriak sortzen zituen, eta Erregeak edo Jaunak beteko zituela zin egiten zuen, Gaztelako Erreinuaren eta lurralde horien arteko autonomia-batasunaren oreka mantentzearren (CELAYA IBARRA, Derecho foral y autonómico vasco, tomo I, Derecho foral, Universidad de Deusto, Bilbao, 1989, 9.-10. orr.).
32
VII.ak, Gaztelako erregeak, Gipuzkoa eta Araba konkistatu zituen
(batzuek borondatezko anexio bat izan zela adierazi izan dute), eta
Alfontso X.ak, 1271. urtean, gasteiztarrei errege-forua eman zien,
beste “foru franko” bat.
1332. urtean, ARRIAGAKO KOFRADIA desegiten da, eta Gaztelako
Erreinuaren zerbitzura jartzen da, bere “borondatez” [pacto de
voluntaria entrega]: Alfontso XI.a Jaun eta Errege gisa onartu zuten
Kofradiako nobleek, eta haiei ere errege-forua aplikatu zitzaien,
Gaztelako testua. 1348an Alfontso XI.ak ALCALA-KO ORDENAMENDUA
aldarrikatu zuen Gaztelako Erreinuan, eta, beraz, testua aplikatzen zen
Gasteizen eta Kofradiak Gaztelako Erreinuaren mendera pasatutako
Arabako zatian. Gaur egunera arte iraungo du egoera horrek, izan ere,
garai hartatik, Arabako lurralde gehienean, lehen Gaztelako zuzenbidea
indarrean egon da, eta gaur egun, Espainiako zuzenbidea (Kode Zibila).
Logroñoko foru frankoa (Gasteizi, 1180an, Antso Jakitunak
emana).
Gaztelako errege-forua (Gasteizi, 1271an, Alfontso X.ak
emana).
ARRIAGAKO KOFRADIA 1332an desegin (gaur eguneko Arabako
lurraldearen % 40), eta Gaztelako Koroan sartu. Errege-forua
Zuzenbide aplikagarri.
33
Alfontso XI.ak ALCALA-KO ORDENAMENDUA aldarrikatu.
Gaztelako Zuzenbidea bildu bertan: hiribilduetan eta Kofradiak
Gaztelari emandako lurretan aplikatu.
Gaur egungo egoerak bere horretan dirau.
Araba gehiena Kode Zibilaren eremupean dago.
Garai bertsuan, AIARAKO FORUA aldarrikatu zen 1373. urtean
(nahiz eta data zehatza eztabaidagarri izan den autoreen artean),
Aiarako herri guztietan ordura arte indarrean zeuden usadio eta
ohituren bilduma idatzia (lege-testu gisa plazaratzen dena, alegia).
Aiarako Forua ez da “foru franko” bat, lehenago aipatu ditugunak
bezala. Foru hori Aiarako Zuzenbide pribatua jasotzen duen lege-testua
da, aiararrek sortua eta Erregeak onartua, hain zuzen ere.
1462. urtean Aiara Arabako Anaiartean sartu zen: Anaiartea
delinkuentziaren aurka sortutako instituzioa zen, izatez, pertsonak,
herriak, bideak, basoak eta ondarea, oro har, bandokideengandik eta
gaizkileengandik babesteko asmoz. Anaiarteak bere ORDENANTZAK
zituen, gehienak arau penalak, baina BATZAR NAGUSIAri eta AHALDUN
NAGUSIAri buruzko arauak ere bazituen, Zuzenbide publikoaren arloan
(Aiarako Forua, ondorioz, zabaltzen da 1469an, arlo penal batzuk
erantsiz, garai hartako Anaiartea zela medio). Dirudienez, hala ere,
1487. urtean Aiarako biztanleek uko egin zioten beren foruari (alderdi
batzuk, hala ere, atxiki zituzten: zigortzeko inor kartzelatzea debekatua
zegoen Aiaran; alkateen izendapena foruaren arabera egiten zen, eta
oinordetza bidez xedatzeko askatasun osoa zegoen); haien lurraldean
Gaztelako zuzenbidea aplikatzeko eskatu zuten, eta Errege Katolikoek
ontzat eman zuten, bistan denez, aldaketa hori. Egoerak bere horretan
34
iraungo du Aiaran, Bizkaiko eta Arabako KONPILAZIOA aldarrikatu arte
1959. urtean (Eranskina ez zen argitaratu, azkenean), bertan 61., 62.
eta 63. artikuluak Aiarako Foruari buruzkoak baitira. Azkenik, 1992ko
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legean, Aiarako Forua
131. eta hurrengo artikuluetan jaso zen.
Aiarako Foruaren lehenengo testu ezaguna, 1373. urtekoa
Aiarako Foruaren “zabaltzea” 1469. urtean
Aiaratarren “ukoa” Gaztelako Zuzenbidearen alde, 1487.
urtean (Aiarako Foruko alderdi batzuei eutsi)
Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa, 1959. urtean (61.-63.
artikuluak)
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 1992.
urtean (134.-145. artikuluak)
Bukatzeko, aipatu behar dira LAUDIO eta ARAMAIO udalerriak.
Horiek Arabako lurraldera pasatu ziren 1489an (Aramaio) eta 1491n
(Laudio). Konpilazioan, Bizkaiko Zuzenbidearen barnean geratu ziren,
35
eta, egun indarrean dagoen legearen arabera, Bizkaiko Forua aplikatu
behar zaie.
3.2.- Gipuzkoako Zuzenbide zibila
Gipuzkoako lurraldea, Arabakoa bezala, Nafarroako eta Gaztelako
erreinuen artean kolokan zegoen, batzuetan baten mendean, besteetan
kontrarioarenean (badirudi, berez, Nafarroako Erreinuaren parte zirela
bi lurraldeak, Bizkaiarekin batera). Bi erreinuen arteko lehia Gaztelaren
aldera lerratu zen, eta 1200. urtean Alfontso VII.ak Gipuzkoa bere
agindupera ekarri zuen. Ordura arte, BASERRIA zen, beste euskal
lurraldeetan gertatzen zen bezalaxe (egia esanda, Pirinioen magaleko
herri guztietan bezala), ekonomiaren oinarri, baita gizarte-
antolakuntzaren muina ere. Zuzenbidea ohiturazkoa zen, eta familia
eta bere “etxea” ziren gizartearen oinarrizko “zedula” (nekazariak eta
abeltzainak, batez ere).
Baina XIII. mendearen hasieran, Gaztelako Erreinuaren barnean,
Gipuzkoako gizarteak aldaketa handiak jasan zituen. Horrela, Gaztelako
Erregeek (lehenago nafarrek egin zuten bezala) HIRIBILDUAk sortzeko
politikan sutsu jarraitu zuten: hiribildu horiek garatzeko interes
ekonomiko argiak zeuden, izatez (merkataritza, itsasgintza eta
artilearen merkataritza Flandes-ekin, klase burgesa handitzea...). Hiria
sortzeko, Arabaren kasuan aipatzen genuen bezala, “foru franko” bat
ematen zen; erregeak hiriguneari “foru” edo “pribilegio” multzo bat
ematen zion, hura birpopulatzeko asmoz, kanpoko eta bertako
jendearekin. 1180. urtetik 1383. urtera, errege nafarrek eta gaztelauek
26 hiribildu sortu zituzten Gipuzkoan, batzuei Donostiako Foru frankoa
emanez, eta beste batzuei, Gasteizkoa. Horiek, era berean, Estellako
eta Logroñoko foru familietatik eratorritako pribilegioak dira, nahiko
antzekoak, gehienetan. Baina, jakin badakigu “foru” horiek ez direla
gipuzkoarren ohiturazko zuzenbidea jasotzen dutenak, Aiarako Foruan
bezala (1373). Egia esanda, Gipuzkoak ez zuen izan, Bizkaiak eta
36
Arabak izan zuten bezala, bere Zuzenbidea idatziz lege bihurtzeko
aukera, eta 1348an, ALCALA-ko ORDENAMENDU gaztelaua
aplikatzen hasi zitzaion, Arabako zati handi bati bezala, alegia. Hala
ere, herritarrek beren ohiturak Gaztelako legediaren gainetik erabiltzen
jarraitu zuten, baina praktika hori ez zuten lege bilakatu.
XIV. mendearen bukaeran, Gipuzkoako hiribildu guztiak batu ziren
ANAIARTE batean, Gaztelako hiribilduengandik zeharo independente,
gainera. Anaiarte hori “bandokideen borrokek” sortzen zuten
biolentziatik babesteko neurri bat izan zen hasieran, baina, bide batez,
gizarte-antolakuntza berri bat ezartzea ahalbidetu zuen probintziaren
onerako. 1397. urtean, Koaderno bat plazaratu zuten Batzar Nagusien
oniritziz (Getariako Batzarra, hain zuzen ere). Arau penalak eta
prozesalak zituen gehienbat, eremu publikoari zegozkionak. Horixe izan
zen Gipuzkoak izan zuen lehenengo legea, eta ondoren 1457ko eta
1463ko eta 1482ko Koadernoek jarraitu zuten bide horretatik.
Gaztelako erregeek oniritzia ematen zieten, bai Anaiarteari baita Batzar
Nagusiei ere, Frantziaren mugaldeko lurraldean bakea mantentzeko
kontrol-tresna bikaina izan baitzen.
Arlo publikoan izan zuen garapen nabarmena Gipuzkoako
lurraldeak, baina bere Zuzenbide zibilari dagokionez, ez zen, sekula,
lege-testurik egin hura jasotzeko, auzoko lurraldeen kasuan ez bezala.
Hala ere, ikerketa ugarik argi uzten duten legez (NAVAJAS LAPORTE),
gipuzkoarrek jarraitu zuten bizitzaren hainbat eremu pribatutan ohitura
aplikatzen, Gaztelako ordenamenduaren gainetik. Izatez, XVI. eta XVII.
mendeetan zehar, Gipuzkoak, Bizkaiarekin eta Arabarekin batera,
“FORU-BAIMENA” (pase foral) erabili zuten, bere pribilegio eta foruen
kontra inposatu nahi ziren arau guztien aurrean (“se obedece, pero no
se cumple”). Lurralde horiek beren ordenamendu berezia (Gipuzkoaren
kasuan ohiturazkoa, arlo pribatuan) babesteko erabili zuten “foru-
baimena”, ia XIX. mendearen hasiera arte: Batzar Nagusiek
artikulatzen zuten.
37
Kodegintza-prozesua bukatuta, ERANSKIN eta KONPILAZIOen
garaian Gipuzkoak ez zuen bere Zuzenbide pribatua lege-testu
bihurtzeko aukerarik izan, “lurralde foruduna” ez baitzen, besteak
bezala. Auzokoek bazituzten beren foruak, beren zuzenbidea jasotzen
zutenak, baina Gipuzkoak ez. Horixe da lurralde horrek konpilaziorik ez
edukitzeko arrazoi ofiziala, behintzat. Espainiar Konstituzioa
aldarrikatzearekin batera, egoera aldatu egin da Gipuzkoarentzat: izan
ere, Euskal Autonomia Erkidegoaren parte izanik, Gasteizko
Legebiltzarrak Zuzenbide zibilari buruz legeak egiteko eskumena du,
hiru probintzientzat, jakina. Aukera hori ez da, baina, aprobetxatzen,
eta Gipuzkoari buruz artikulu bat soilik jasota dago, 1992ko legean
(147.a, hain zuzen): “1. Baserriaren eta familiaren ondasunen
antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok
Eusko Legebiltzarreko legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2.
Eusko Jaurlaritzak eta Gipuzkoako foruzko erakundeek bultzatu eta
sustatu egingo dituzte Lurralde horretako ohiturazko zuzenbidea gaur
egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz hornitua
gera dadin lortzeko lanak”. Lan horiek burutu ziren, ordea, eta horien
fruitu den 3/1999 Legea, azaroaren 26koa, aldarrikatu ere, 1992ko
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea aldatuz
Gipuzkoari dagokionez.
3.3.- Bizkaiko Zuzenbide zibila
Goiz Erdi Aroan, Bizkaia hiru zatitan banatuta zegoen (GREGORIO
MONREAL): Bizkaia nuklearra, Enkarterriak eta Durangaldea. Hiru
eremu horiek, hasieran bereiziak, XIII. mendetik aurrera osatuko dute
Bizkaiko Jaurerria, administrazio-entitate bateratua, alegia. Gainera,
aipatu egin beharra dago hiru eremu horietan, era berean, hiribilduak
(villas) eta lur laua zeudela: hiru lurralde horietan badaude
hiribilduak, erregeek emandako pribilegio edo foru frankoen bidez
sortuak, eta lur laua, landagunean edo nekazaritza-eremuan kokatua.
Lehenengoek foru frankoak zituzten, eta lur lauak ere, eremu
38
bakoitzean, bere interesak aldezteko erreakzio gisa, lege bihurtu zuen
bere Zuzenbide pribatua, Batzar Nagusien bitartez. Horrela, Durangok
bere forua izan zuen (“Durangoko Forua” data ezezagunekoa da,
baina autoreek XIV. mendean kokatzen dute, Aiarakoa bezala);
Enkarterriek berea, “Avellanedako Forua” (1394) eta, geroago,
“Enkarterriko Foru” berriztatua (1505), eta Bizkaia Nuklearrak,
ahaltsu eta garrantzitsuena, berea, “Bizkaiko Foru Zaharra” (1452).
Hiru foruak egongo dira indarrean aldi berean, baina bakoitza
lurralde-eremu batean. Izan ere, nahiz eta Bizkaia izeneko jaurerria
osatu hirurek XIII. mendetik aurrera (Gaztelaren Koroaren barnean);
ordenamendu-aniztasuna mantendu eta errespetatuko da. Bizkaiko
Foru Zaharra Bizkaia Nuklearreko lur lauan aplikatzen zen, eta
Durangaldekoa eta Enkarterrietakoa, eremu horietako lur lauan, era
berean. Hiribilduak, berriz, erregearen interesen zerbitzuetara sortu
ziren (merkataritzako eta ekonomiako interesak, politikoez gain), eta
haren pribilegioei esker eraiki ziren. Gaztelako Zuzenbidea aplikatuko
zitzaien: Horrenbestez, sartu ziren ALCALA-ko ORDENAMENDUA
(1348) eta, gerora, TORO-ko LEGEAK (1505) Bizkaian, Araban eta
Gipuzkoako lurraldeetan. Hiribilduek Gaztelako Zuzenbidea izango
zuten oinarri, eta lur lauak aipatutako foruetan jasotako ohiturazko
zuzenbidea. Erdi Aroan hasi zen, beraz, egun oraindik indarrean dagoen
ezberdintasun juridikoaren arrazoia.
Hirurogeita hamalau urte geroago, 1526an, Bizkaiko Foru
Berria aldarrikatu zuten Bizkaiko Batzar Nagusiek. Lege-testu horrek
Zuzenbide publikoaren eremuari dagozkion gaiak jasotzen zituen
(horietariko batzuk ere hiribilduetan aplikatzen ziren), baita Zuzenbide
pribatuari buruzkoak ere. Azken horiek soilik aplikatuko dira Bizkaiko lur
lauan, ez hiribilduetan. Ikus daitekeenez, banaketak jarraitzen du:
hiribilduetan Gaztelako ordenamendu juridikoa dago indarrean, eta lur
lauko biztanleen harreman pribatuak, aldiz, ohiturazko Zuzenbidearen
bidez arautzen dira, lege bihurtuta, jakina (1452. urtetik).
39
Aldaketa nabari bat dago, ordea. Bizkaiko Foru Berria Bizkaia
osoan aplikatzen hasi zen 1574. urtetik aurrera; hau da, Enkarterrietan,
Durangaldean eta Bizkai Nuklearrean, inolako bereizketarik egin gabe.
Testuan, hala ere, Gaztelako Erreinuko unibertsitateetan ikasitako
juristen eragina nabarmena da, Gaztelako ordenamenduaren elementu
batzuk barneratzen baitituzte Bizkaiko foruan.
Ia lau mende egongo da indarrean 1526ko Foru Berria Bizkaiko
lur lauan; izan ere, 1900 eta 1928. urteetako ERANSKINak argitaratu
ez zirenez, 1959. urteko KONPILAZIOA aldarrikatu arte itxaron behar
izan zen. Testu hori, gainera, hiribildu eta lur lauaren arteko bereizketan
oinarritzen da; hiribilduetan KODE ZIBILA aplikatuko da, iraganari
jarraiki. Konpilazioak ia bi hamarkada indarrean zeramatzala, Espainiar
Konstituzioa aldarrikatu zen 1978ko abenduaren 6an, eta, ikusi
dugunez, 149.1.8 artikuluak autonomia-erkidegoei haien “Foru
Zuzenbide zibil berezia aldatzeko, kontserbatzeko eta garatzeko”
eskumena eman zien. Euskal Autonomia Erkidegoak eskumen hori
onartu (EAEE 10.5 artikulua), eta 1992an, Euskal Herriko Foru
Zuzenbide Zibilari buruzko Legea aldarrikatzen du. Bizkaiaren kasuan,
zehazki, hiribildu eta lur lauaren arteko bereizketak indarrean jarraituko
du.
3.4.- Beste euskal lurraldeen Zuzenbide zibilaren
bilakaera
40
A) NAFARROA
GOYHENECHEk idatzi duen bezala, Nafarroako instituzioak oso
ezberdinak dira beste euskal lurraldeetakoen aldean, eta arrazoiak
historian bertan aurki ditzakegu. Alde batetik, erromanizazioa
nabarmena izan zen Nafarroako hegoaldean, eta antzinako euskal
egiturak eraldatu zituen. Bisigodoen eta musulmanen aurka borrokatu
beharrak, bestalde, monarkiaren eratzea ekarri zuen, antolakuntza
militarrarekin batera. Izatez, Nafarroa Europaren eta Iberiar
penintsularen arteko zubia izan da mendeetan (Donejakue bidea,
frankoen gurutzadak musulmanen kontra...). Frantziako legediaren
eragin handia dauka, beraz, eta, hori dela eta, beste euskal lurraldeak
baino kontserbadoreagoa da: nobleak eta eliza klase pribilegiatuak
izango dira. Hala ere, Nafarroa nortasun handiko lurraldea izan da beti
Euskal Herriaren barruan, seguruenik “estatu independente bat izan
delako XVI. mendera arte” (CELAYA IBARRA).
Hiribilduak sortzeko erabili ziren “foru franko” edo “udal-foru”ez
gain, XIII. mendean nafarren ohiturazko zuzenbidea lege bilakatu zuen
testu garrantzitsu bat aldarrikatu zuten: FORU OROKORRA. Erregeek
arau sorta hori (forua) beteko zutela zin egiten zuten, eta, horregatik,
edozein aldaketak Nafarroako Gorteen baimena behar zuen. Horrela,
Gorteek, Erregearekin batera, “Hobekuntzak” (amejoramientos) egin
zituzten, 1330ean Filipe III.ak eta 1418an Karlos III.ak, baina azken hori
ez zen inoiz ere aplikatu Nafarroan, lurraldean indarrean zeuden ohitura
eta tradizioen kontrako arauak baitzituen. 1515. urtean, Errege
Katolikoek Nafarroa konkistatu eta Gaztelako koroaren menpe jarri
zuten; ondorioz, Nafarroako Estatuak independentzia galdu zuen. Hala
ere, mantendu zituen bere instituzioak eta gobernu-organoak, eta lege-
bildumak ere egin ziren (garrantzitsuena, Novísima Recopilación de las
Leyes de Navarra, Joaquín Elizondok idatzia 1724tik eta 1726ra
bitartean).
41
Ez zuen ERANSKINik izan Kode Zibilak, argitaratu zenean, eta
1973an NAFARROAKO KONPILAZIOA aldarrikatu zen. Badauka lege
autonomikorik, Konpilazioa aldatzeko legea (5/1987, apirilaren 1eko
FORU-LEGEA), egun indarrean dagoena.
B) LAPURDI
MAITE LAFOURCADEk dioen bezala, behintzat, Iparraldeko
lurraldeetatik Lapurdi izan zen bere instituzioak ondoen gorde zituena,
gutxienez 1789ko Frantziako Iraultzara arte. Instituzio horiek faktore
hauek izan zituzten aurka: Zuzenbide feudala, Zuzenbide erromatarra,
eta Frantziako monarkiaren politika zentralista.
Lapurdi Ozeano Atlantikoaren, Aturri ibaiaren eta Landen artean
dago kokatua, Espainiako eta Frantziako Estatuen mugan, hain zuzen
ere. Baionako hiria Lapurditik atera egin zuten (banatu egin zituzten)
1174an, HIRIBILDU bihurtu zutenean, Akitaniako Dukearen aginduz
(Rikardo III, Lehoi-bihotza). Bizkondeak Uztaritzera ihes egin zuen, eta
geroztik hura izan zen Lapurdiko hiriburua [Lapurdiko Bizkonderria
1023an sortu zuen Nafarroako Antso Nagusiak, eta geroztik bizkondeak
egon ziren agintean]. 1451n sinatu zen BELZUNTZE-ko ITUNAren
bidez, Lapurdi Frantziako Erregearen menpe geratu zen, eta bere
instituzio eta berezitasunak Frantziako Iraultzara arte atxiki zituen.
Zuzenbide zibilari gagozkiola, esan beharra dago Familia eta
Oinordetza Zuzenbidean arauak beste euskal lurraldeek zituztenen
antzekoak zirela (sexuen arteko bereizketarik ez etxearen oinordetzan,
oinordeko bakarraren sistema, etxearen osotasuna eta zatiezintasuna,
dotea...).
D) ZUBEROA
42
Oso iluna da, historialarien iritziz, Zuberoako Bizkonderriaren
sorrera edo jaiotza. Antza, Gilen Azkarra izan zen lurralde horretako
lehenengo bizkondea (1023-1040), eta titulua Antso VI.aren eskutik
jaso zuen. 1256. urtetik aurrera, aldika, ingelesek beren mendean izan
zuten Zuberoa, eta Mauleko gazteluan KAPITAIN bat jarri zuten.
Ingelesen agintaldi hura bukatu zen XV. mendean, eta 1520an
Zuberoako ohiturak bildu ziren testu baten, baina oso gutxi garatu
ziren, garai hartarako. Bearnoko hizkuntzan dago idatzia bilduma hori,
ez euskaraz, ez frantsesez (biztanleek euskaraz hitz egiten zuten, eta
agintea Frantziak zuen). Itxura batean, Zuberoan antzinatik dokumentu
publikoak bearnesez idazteko ohitura zegoen.
Zuberoako Zuzenbide pribatuak ez zuen garapen handirik izan;
funtsean; oinordetza-sistema, adibidez, beste euskal lurraldeek zutena
zen, antzekoa, baina ez zuen, etorkizunera begira, bere lekurik lortzerik
izan.
E) NAFARROA BEHEREA
Nafarroa Beherea Erdi Aroko Nafarroako Estatu independentearen
iparraldeko lurraldea zen, pixkanaka Frantziako erregeen dinastien
menpera pasatu zena, batez ere Errege Katolikoek Nafarroa konkistatu
zutenean. Nafarroako Foru Orokorra mantendu zuen 1611. urtera arte,
baina urte horretan foru berri bat onartu zen, hura ordezkatzeko asmoz.
Frantziako Iraultza piztu zenean, ordea, bere Zuzenbide propioa galdu
zuen, Iparraldeko beste lurraldeek bezala. Zuzenbide pribatuari
dagokionez, euskal lurraldeek oinordetza eta familia arloan zituzten
arau berberak zituen, ondare tronkalaren babesean oinarrituak.
4. GAIA: “Legegintza zibilaren inguruko eskumen-eremua”
43
Historiari begiratu ondoren, hurrengo gaiek egungo egoerari so
egiten diote, indarrean dagoen legeriaren sorrera abiapuntu hartuta,
beraren egitura eta edukiaren inguruko azterketan oinarriturik. Helburu
hori gauzatzeko hiru ataletan banatuko dugu laugarren gai hau. Has
gaitezen lehenengoarekin: hasieratik.
4.1.- Konstituzioko araudia eta EAEAEko 10.5 artikulua
Esan dugunez, 1978. urteko Espainiar Konstituzioak ordura arte
indarrean zegoen antolaketa politikoa eraldatu zuen, eta 2. artikuluan
AUTONOMIEN ESTATUA aldarrikatu zuen: “La Constitución se
fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria
común e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el
derecho a la autonomía de las nacinalidades y regiones que la integran
y la solidaridad entre todas ellas”. Ikus daitekeenez, Autonomiak
eratzea ez da inposaketa bat, baizik eta Espainiako estatuko
“nazionalitateek” eta “eskualdeek” beren burua antolatzeko era
berri bat, eskubide baten oinarrian. Honela jasota dago EKko 143.
artikuluan: “En el ejercicio del derecho a la autonomía reconocido en el
artículo 2 de la Constitución, las provincias limítrofes con
características históricas, culturales y económicas comunes, los
territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica
podrán acceder a su autogobierno y constituirse en Comunidades
Autónomas con arreglo a lo previsto en este Título y en los respectivos
Estatutos”. Autonomia-eskubidea, beraz, Espainiar Konstituzioaren eta
Autonomia Estatutuen esparruan egikaritu beharko da. Hala ere,
Espainiako Gorte Nagusiek atal horretan aurreikusten diren ezaugarriak
betetzen ez dituzten probintziei eman diezaiekete autonomia osatzeko
aukera, lege organiko baten bidez. Hala gertatu zen, kasurako,
MADRILekin, ERRIOXArekin, MURTZIArekin, ASTURIASekin eta
KANTABRIArekin (EKko 144. artikulua).
44
Hala ere, Espainiar Konstituzioaren testuak berak hitz egiten du,
autonomia eratzeko eskubide horren subjektu gisa, NAZIONALITATE
eta ESKUALDEei buruz, Espainiako estatua osatzen duten lurraldeen
artean bereizketa argia eginez. Izan ere, autonomia-erkidegoa eratzeko
prozesuan hainbat bide eskaini dira, eta horiek ere garbi jaso dira: alde
batetik, “bide geldoa”ri jarraitu dioten autonomiak, eta, bestetik,
“bide azkarra” hartu dutenak.
1.- “Bide geldoa” izan da autonomia gehienek erabili dutena, EK-
ko 143.2 artikuluan ageri dena. Autonomia lortzeko ekimena, kasu
horretan, lurraldeko edozein aldundiri dagokio (edota uharteen arteko
erakundeei) eta udalerrien 2/3i, gutxienez probintziako edo uharteko
hauteskunde-erroldaren gehiengoa ordezkatzen badute. Ekimen hori
aurrera ateratzen ez bada, soilik errepikatu ahal izango da bost urte
igaro ondoren. Egungo autonomia-erkidego gehienek bide horri
jarraituz lortu zuten beren estatusa.
2.- “Bide azkarra” hartu zuten autonomia-erkidegoen artean,
ordea, ezberdintasunak daude: hiru konstituzio-mekanismo daude
oinarrian.
a) Alde batetik, ANDALUZIAren kasua dugu, EK-ko 151.2
artikuluko prozedurari jarraitu ziona. Badu ezberdintasun bat, aurreko
bidearen aldean: probintzia edo uharte bakoitzean udalerrien 3/4en
oniritzia behar du (hauteskunde-erroldaren gehiengoa ordezkatzen
badute, jakina) eta, gainera, erreferendum batean proposamena
berretsi behar du probintzia edo uharte bakoitzeko hautesleen
gehiengo osoak. Prozedura konplexu hori Andaluziak erabili zuen soilik,
esan bezala.
b) Beste aukera bat EUSKADIk, KATALUNIAk eta GALIZIAk
erabilitakoa izan zen, EK-ko BIGARREN XEDAPEN IRAGANKORrean
oinarritua, alegia: “Los territorios que en el pasado hubiesen
45
plebiscitado afirmativamente proyectos del Estatuto de Autonomía y
cuenten, al tiempo de promulgarse esta Constitución, con regímenes
provisionales de autonomía podrán proceder inmediatamente en la
forma que se prevé en el apartado 2 del artículo 148, cuando así lo
acordaren, por mayoría absoluta, sus órganos preautonómicos
colegiados superiores, comunicándolo al Gobierno. El proyecto de
Estatuto será elaborado de acuerdo con lo establecido en el artículo
151, número 2, a convocatoria del órgano colegiado preautonómico”.
Horiek izan dira, historikoki, “nazionalitate” deitutakoak, beste
“eskualde”en aurrean argi bereiziz.
d) NAFARROAk, aldiz, beste bide bat, hirugarrena, hautatu zuen,
“foru-erkidegoa”ren izaera oinarri hartuta: EK-ko LEHENENGO
XEDAPEN GEHIGARRIA. Honela dio: “La Constitución ampara y
respeta los derechos históricos de los territorios forales. La
actualización general de dicho régimen foral se llevará a cabo, en su
caso, en el marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía”.
Hori da, bada, Nafarroari autonomia-erkidegoaren izaera eman zion
Konstituzioko tresna.
Ikus daitekeenez, edozein bide hartuta ere, AUTONOMIA
ESTATUTUA autonomia eratzeko ezinbesteko elementua da, EK-ko
147.1 artikuluak argi eta garbi adierazten duen bezala: “Dentro de los
términos de la presente Constitución, los Estatutos serán la norma
institucional básica de cada Comunidad Autónoma y el Estado los
reconocerá y amparará como parte integrante de su ordenamiento
jurídico”3. Estatutuak Estatuko legeak direla badakigu, lege organikoak,
eta, era berean, autonomia-erkidegoetako arau gorena, haien
autonomiaren edukia zehazten duena, eskumenak bere eginez. Betiere,
3 LORAFNA (Nafarroako Foru Eraentza Birrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa, 13/1982, abuztuaren 10ekoa) da, ordea, Nafarroan autonomia-estatutuaren funtzioa betetzen duen Lege Organikoa. Ez da, berez, estatutu bat, baina, funtzio bera betetzen duenez, Estatuan Nafarroa autonomia-erkidegotzat hartzen da.
46
Konstituzioaren mugak errespetatu beharko dituzte lege horiek,
halaber.
Orain arte esandako guztiak zerikusi zuzena dauka autonomia-
erkidegoen ESKUMEN mailarekin. Guztiek izango dituzte instituzio ia
berdinak (exekutiboa, legebiltzarra...), baina botere horiek kudea
dezaketen eskumen maila hasieratik ezberdina izango da. Izan ere,
Espainiar Konstituzioko testuak bi eskumen “zerrenda” dauzka,
hasieratik: autonomia maila bakoitzarentzat bat. “Bide geldoa”
hautatu zutenentzat (MADRIL, ASTURIAS, KANTABRIA, ERRIOXA,
ARAGOI, VALENTZIA, MURTZIA, GAZTELA ETA LEON, GAZTELA-MANTXA,
BALEAR UHARTEAK, KANARIAR UHARTEAK, EXTREMADURA), EK-k
erreserbatzen ditu 148. artikuluko eskumenak soilik. Aldiz, “bide
azkarra” erabili zutenek, 149. artikuluan agertzen diren eskumenak
kenduta (Estatuaren eskumen esklusiboak baitira), beste guztiak
izango dituzte, artikulu horren esparruan betiere. Hala ere, “bide
geldoa” erabili zutenek bost urtean “bide azkarra” hautatu zutenen
eskumen maila bera izatea ere aurreikusten zuen EK-k 148.2 artikuluan.
Izatez, gaur egun desberdintasun oso urriak daude autonomien artean,
“foru-zuzenbidea” eduki edo ez, eta horiek 149.1.8 artikuluan
oinarritzen dira.
Gogora dezagun, beraz, zer dioen artikulu horrek ezberdintasun
horri buruz: “1. El Estado tiene competencia exclusiva sobre las
siguientes materias: (...) 8. Legislación civil; sin perjuicio de la
conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades
Autónomas de los derechos civiles, forales o especiales, allí donde
existan. En todo caso, las reglas relativas a la aplicación y eficacia de
las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles relativas a las formas de
matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos, bases
de las obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos
de leyes y determinación de las fuentes del Derecho, con respeto, en
este último caso, a las normas de derecho foral o especial”. Lehenago
47
argi zehaztu dugun bezala, artikulu horrek foru-zuzenbidea duten
autonomia-erkidegoei beren ordenamendu pribatuak (foralak)
garatzeko “baimena” ematen die (Espainiako Auzitegi Konstituzionalak
88/93 epaian adierazitako zentzuan, jakina). Lurralde horiek gutxi dira:
KATALUNIA, EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA, GALIZIA, ARAGOI,
BALEAR UHARTEAK eta NAFARROA, 1946an antolatu zen
Kongresuaren ondorioz, beren Konpilazioak egin zituztenak4.
Gure kasuan, zehazki, EAEAEko 10. artikuluan ageri dira EAEk
bere burua garatzeko erreserbaturik dituen eskumenak (3/1979,
abenduaren 18ko Legea da Estatutua), modu “esklusibo”an gainera.
Horien artean, 5. zenbakian zera agertzen da: “Euskal Herria osatzen
duten Herrialde Historikoen Zuzenbide Zibil Foral eta berezi —idatzia
nahiz ohizkoaren— kontserbazio, aldatze eta bilakaera, bai eta beraren
indarraren lurralde-barrutiaren finkapena ere”. Eskumen hori
Estatutuan jasotzearen ondorioa da, beraz, 1992an aldarrikatutako
EUSKAL HERRIKO FORU ZUZENBIDE ZIBILARI BURUZKO LEGEA.
4 Puntu horretan aipatu beharra dago VALENTZIAren kasua. Bitxia da ikustea nola Espainiar Konstituzioak materia bakar batean diskriminatu egiten dituen autonomia-erkidegoak: “Zuzenbide zibila”, edo, hobeto esanda, “legegintza zibila“ri dagokiona, hain zuzen ere. Konturatzen bagara, Espainiar Konstituzioak FORALISMO argia hartzen du irizpide nagusitzat, 149.1.8 artikuluan ageri den eskumena eskaintzean. Izan ere, eskumen hori “bide azkarra” erabili zuten erkidegoentzat zen, hasiera baten, haien estatutuetan eskumen hori aitortzen eta onartzen zutenentzat, alegia. Baina Aragoiren eta Balear Uharteen kasuan, nahiz eta ez izan “bide azkar”eko autonomiak eta beren estatutuetan 149.1.8 artikuluko eskumena ez jaso, Estatuak ez ditu horien legeen aurka egin, historikoki lurralde forudunak izan baitira. Valentziak ere mendeetan izan zuen bere ordenamendu propioa, eta, gainera, bere estatutuko 31.2 artikuluan 149.1.8 artikuluko eskumena bere egin du. Hala ere, bere ERRENTAMENDU HISTORIKOen legearen aurka egin zuen Estatuak, antza beraren foru-zuzenbidea bizirik ez baitzegoen Konstituzioa aldarrikatzean (beste bien kasuetan ez bezala). Hala ere, Estatuak onartu behar izan du, 121/1992 irailaren sententziaz geroztik, Espainiako Auzitegi Konstituzionalak hala ezarririk, 149.1.8 artikuluak aurreikusten duen foru-zuzenbidea edo berezia garatzeko eskumena ez dagokiela bakarrik konpilazioa izan zuten lurraldeei, baita Konstituzioa aldarrikatu zenean berezko ohitura pribatua bizirik zutenei ere. Eremu horretan (mugatua, hala ere) kokatu da Valentziako legea; bere ohituraren garapen konstituzionalaren barnean, alegia.
48
4.2.- Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko
Legea
Aipatutako esparrua da, beraz, egun Euskal Autonomia
Erkidegoan foru-zuzenbidearen inguruan dagoen legea sortzea
ahalbidetzen duena. Horrela, zenbait proiektu pribaturen ondorioa da
1992ko legea, hainbat legelarik egindako proiektuen batura bat, hain
zuzen ere.
Horrela, Bizkaiko Foru Aldundiaren eskaera oinarri hartuta,
1988ko ekainaren 17an batzorde bat osatu zen, bizkaitar legelarien
batzorde bat. Talde honen erronka proiektu pribatu guzti horiek testu
bakar batean bateratzea zen. Lan horren fruitua Bizkaiko Aldundiak
onartu egin zuen 1991ko urtarrilaren 22an, eta, onartu ondoren,
Bizkaiko Batzar Nagusiei bidali zien Gasteizko Legebiltzarrera igor
zezaten LEGE-PROPOSAMEN gisa. Prozedura horrek, bistan denez,
Arabako Foru Aldundiaren erreakzioa ekarri zuen; izan ere, ez zen soilik
eguneratu behar Bizkaiko Foru Zuzenbidea, Arabakoak, ere, beharrizan
berdinak baitzeuzkan. Horrela, Arabako Aldundiak 1991ko otsailaren
19an bere batzorde propioa izendatu zuen, lurraldearen berezko
Zuzenbide zibila aztertzeko asmo zorrotzez. Mandatuaren fruitu beste
testu bat izan zen, eta Arabako Batzar Nagusiak onartu egin zuen
1992ko urtarrilaren 31n “Arabako Zuzenbide Zibila eguneratzeko Lege-
Proposamena” izenarekin. Testu hori zela eta, Bizkaiko Batzar Nagusiek
beren testuan Arabako Zuzenbidearen inguruan egindako
erreferentziak ezabatu egin ziren, jakina, eta Bizkaiak 1992ko
martxoaren 21ean bere behin betiko proposamena onartu zuen: “Eusko
Legebiltzarraren aurrean aurkeztu beharreko Lege Proposamena,
Bizkaiko Foru Zuzenbide Zibila urgentziaz eguneratzekoa”, hain zuzen
ere.
Eusko Legebiltzarrak, ordea, bi testuak aztertu eta gero, bi
eskaera egin zizkien bi batzordeei. Alde batetik, bi lurraldeentzat iturri
49
komunak ezartzea, ez bakoitzak bereak (biontzat berberak, baizik).
Bestalde, testu bat idazteko eskatu zien Gipuzkoako Zuzenbide
zibila eguneratzeari buruz. Aurkeztutako beste guztiak zuzenean jaso
zuen Legebiltzarraren oniritzia eta onarpena. Zuzenketa gutxi izan ziren
tramitazioan, gehienak Gipuzkoako Zuzenbide zibilaren ingurukoak eta
iturri-sistema komunaren aldekoak.
Ondorioz, bere sorrerarekin erabat koherentea izanda, Euskal
Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 3/1992 uztailaren
1ekoa, hiru liburutan zatitua agertzen da: “Bizkaiko Foru Zibila”,
“Arabako Foru Zibila” eta “Gipuzkoako Foru Zibila”, hain zuzen ere.
Hirugarrena ez da, berez, “foru” bat izango, “ernamuin” bat baizik. Ez
da garatua egongo. Artikulu soil batek, 147.ak, aurreikusiko du bere
etorkizuneko garapena: “1. Baserriaren eta familiaren ondasunen
antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok
Eusko Legebiltzarreko legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2.
Eusko Jaurlaritzak eta Gipuzkoako foruzko erakundeek bultzatu eta
sustatu egingo dituzte Lurralde horretako ohiturazko zuzenbidea gaur
egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz hornitua
gera dadin lortzeko lanak”. Artikulu horrek iragartzen duen ardura bere
eginez, Gipuzkoako Foru Aldundiak mandatu bat egin zion 1997ko
uztailaren 29an Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbide Zibileko
saileko zuzendariari, Gipuzkoako ordura arteko ohiturazko zuzenbidea
jasotzeko eta “Foru Zibil”ari buruzko testu edo zirriboro bat aurkezteko.
Horrela, urte bereko urriaren 29an aurkeztu zioten Aldundiari “azken
zirriborroa”. Lan horrek Gipuzkoako baserriaren zatiezintasuna du
oinarri (oinordetza-zuzenbidea, edonola ere). Lehenengo pausotzat
hartu zuten egileek hasieratik. Lan horren fruitu izan zen 3/1999 Legea,
azaroak 26koa, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko
Legea aldarazten duena Gipuzkoako Atalari dagokionez.
Lege horrek 1959an indarrean jarri zen Konpilazioa
indargabetu zuen. Ordutik aurrera, foru-zuzenbideari gagozkiola,
50
lege-erreferentzia bakarra dago. Hala ere, ez dute legelariek
Konpilazioa eredu gisa hartzen, lege horren edukia eta egitura
antolatzeko, izan ere, Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa “xumeegia” da,
batez ere Bizkaiko zuzenbidea zer izan zen islatzeko. 1992ko Legeak
Bizkaiko 1452ko eta 1526ko Foruak hartzen ditu aintzat, bere barne-
antolaketari dagokionez, Bizkaiaren kasuan, eta 1373ko Aiarako Forua,
lurralde horretan indarrean egongo den legedi berriaren egituraketari
gagozkiola. Gipuzkoaren kasuan, bestalde, ohitura izango da
erreferentzia bakarra.
Kritikak jaso izan ditu, hala ere, lege hori prestatu zuen legelari
taldeak. Izatez, autonomia-erkidego oso baten eskumena izan behar
zuen, autonomia-erkidego osorako lege bakar bat eratzeko asmoa
oinarri hartuta. Hala ere, autonomia-erkidego hori osatzen duten
lurraldeek, bakarka eta banatuta, egikaritu duten lanaren fruitua izan
da egun indarrean dagoen legedia. “Autonomismo” bateratu posible
batetatik “foralismo” zorrotz batera igaro da, prozedura horren
bitartez, Euskal Autonomia Erkidego osoaren lege propioa izan zitekeen
hori. Erreforma posibleak hortik doaz, orain, bitxiki.
4.3.- Beste eskumen-eremu batzuetako xedapen zibilak
Orain arte ikusi dugu nola Espainiar Konstituzioak 149.1.8
artikuluan zenbait autonomia-erkidegori haien “Zuzenbide zibila, forala
edo berezia kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko” eskumena edo
ahalmena ematen dien, betiere Konstituzioa aldarrikatu zen unean
zuzenbide horrek bizirik bazirauen (“allí donde exista”). Eta bitxia da
ohartzea, gainera, eskumen hori “legedi zibila”ri dagokiola,
kontzeptu horrek bilduko balu bezala Zuzenbide zibil osoa, hau da,
foru-zuzenbiderik ez duten autonomia-erkidegoek Zuzenbide zibilaren
inguruan legerik egin ezingo balute bezala.
51
Hori egia ez dela argi frogatu egin da, hau da, tradizionalki “foru-
zuzenbide”tzat hartua izan dena ez dela Zuzenbide zibil osoa. Beste
hainbat esparru Zuzenbide zibilaren barne kokatzen dira, eta
autonomia-erkidegoek legeak egin dituzte horien inguruan, 149.1.8
artikuluko eskumenetik at. Foru-zuzenbidea ez duten erkidegoek ez
ezik, dutenek ere legeak egiten dituzte, beste eskumen-titulu
batzuetan oinarriturik, Zuzenbide zibilaren inguruan.
Argi ikus daiteke aurreko paragrafoan esandakoa EAEAEko 10.
artikuluan. Bertan jasotzen dira Euskal Autonomia Erkidegoari soilik
dagozkion eskumenak, eta, egia esanda, horietariko asko Zuzenbide
zibilarekin zuzenki erlazionatuak daude, eta egun legeak sorturik
gauzatu dira. Gai ugari dira Zuzenbide zibilaren esparruan sartzen
direnak, nahiz eta beste arlo batzuetako araudiarekin bateratua egon
(administrazio-zuzenbidearekin, adibidez):
1.- Mendi-basoak, oihanen erabilera eta zerbitzuak, abelbideak
eta bazka-larreak.
2.- Barne-uretako arrantza, itsaski-bilketa eta arrain-hazkuntza,
ehiza eta ibai-aintziretako arrantza.
3.- Irakaskuntzari, kulturari, arteari, ongintzari, ardura sozialari
eta antzekoei laguntzeko diren Fundazio eta Elkarteak, horiek
beren funtzioak ia erabat Euskal Herrian betetzen dituztenean.
4.- Adingabeen babes eta tutoretzarako, kartzelatzeko eta
bergizarteratzeko erakunde eta etxeen antolaketa...
5.- Kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa
6.- Jabego intelektuala eta industriala
52
Hainbat lege egin dira, Zuzenbide zibilaren esparruan, Euskal
Autonomia Erkidegoaren baitan. Hona hemen adibide batzuk:
1.- Fundazioen Legea, 3/1998, otsailaren 12koa
2.- Elkarteen Legea, 12/1994, ekainaren 17koa
3.- Kooperatiben Legea, 1/2000, ekainaren 29koa
4.- Izatezko bikoteen Legea, 2/2003, maiatzaren 7koa
Aurreko lerroetan esandakoak, beraz, zera iradokitzen du: Euskal
Autonomia Erkidegoan ZUZENBIDE AUTONOMIKO bat dagoela,
Estatuak lagatzen dizkion eskumenetatik abiatua eta Gasteizko
Legebiltzarrean sortua. Zuzenbide autonomiko horren barnean,
gainera, badugu ZUZENBIDE ZIBIL bat, beste arlo askorekin batera.
Zuzenbide zibil hori, berriz, etor daiteke EK-ko 149.1.8 artikuluko
eskumenetatik (1992ko Legetik, adibidez) edota beste eskumen-titulu
batzuetatik (EK-ko 148. artikuluan aurki daitezkeenetatik eta Autonomia
Estatutu bakoitzak, esklusiboki, bere egiten dituenetatik).
53
ZUZENBIDE AUTONOMIKOA
PRIBATUA PUBLIKOA
ZUZENBIDE ZIBILA
EK-ko 149.1.8
art.
Beste eskumen-eremu
batzuk
5. GAIA: “Ezarpen-eremua”
Honako gai honek Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko
Legea du abiapuntu, Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen
Zuzenbide Zibil Autonomikoaren arlo konkretu bat arautzen duena.
Oinordetza-sistema eta ezkontza-eraentza ekonomikoaren printzipioak
gauzatzen ditu, eta, tradizionalki, foru-zuzenbide deitu izan zaio.
Horrela bada, lege horren ezarpen-eremuaren inguruan arituko gara gai
honetan, lurralde-ezarpenari buruz eta ezarpen-eremu pertsonalari
buruz: hau da, non aplikatzen den eta nori aplikatzen zaion. Has
gaitezen, bada, lehenengo atalarekin.
5.1.- Lurralde ezarpen-eremua
Aurreko gaian ikusi ahal izan genuen bezala, EHFZZLa, bere
sorrera-prozesuarekin batean, hainbat bloketan dago banatua. Euskal
Autonomia Erkidegoa osatzen duten hiru probintzien arabera antolatuta
daude bloke argi eta bereizi horiek. Honatx legearen EGITURARI
buruzko eskema labur bat:
1.- Zioen adierazpena
2.- Atariko Idazpurua edo Titulua: “Foru Zuzenbidearen
iturburuak” [1.-4. artikuluak]
3.- I. LIBURUA: “Bizkaiko Foru Zibila” [5.-130. artikuluak]
4.- II. LIBURUA: “Arabako Foru Zibila” [131.-146.
artikuluak]
5.- III. LIBURUA: “Gipuzkoako Foru Zibila” [147.-188.
artikuluak]. Hiru artikulutan dago banatua 1999ko legea,
eta bigarrenean jasotzen dira aipatutako 147.-188.
artikuluak.
54
6.- Lehenengo Xedapen Gehigarria
7.- Bigarren Xedapen Gehigarria
8.- Hirugarren Xedapen Gehigarria
9.- Xedapen iragankorrak
10.- Indargabetze-erabakia
11.- Azken Xedapena
Hiru Foru Zibilen ezarpen-eremuarekin hasiko gara segidan, izan
ere, beste atal guztiak (Atariko Titulua eta Xedapenak) hiru Foru-Zibilak
aplikagarri diren lurralde-eremu osoan indarrean baitaude,
amankomunak diren heinean.
1.-“BIZKAIKO FORU-ZIBILA”
Atal honi Lehenengo Tituluak ematen dio hasiera, “Foru-arauen
ezarpena”z aritzen dena, hain zuzen ere. Titulu horren lehenengo
kapitulua da, zehazki, lehenengo sailean, lurralde-eremuari buruz
jarduten duena, 5.-11. artikuluetan. Azter ditzagun, banaka.
Artikulu horrek dioen bezala, “Foru honek, Bizkaiko Lurraldeko
berezko legeria zibila denez, bere osotasunean izango du indarra Lur
Lauan”. Guk jakin badakigu lege hori ez dela Bizkaian edota Euskal
Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide zibil guztia,
badagoela gehiago. Baina egia da historian zehar Bizkaiko Foru
Zaharrak (1452), Berriak (1526) eta Konpilazioak (1959) arlo
batzuetako Zuzenbide zibila jaso dutela, Bizkaiko lurraldeari
dagokionez. Historian zehar, badakigu araudi hori lur lauan
(elizateetan) zela aplikagarri soilik, hiribilduetan edo hirietan Gaztelako
Zuzenbidearen ordenamendua aplikatzen baitzuten. Bizkaiko historiari
so eginda ezberdintasun horrek justifikazio bat izan zuen arren, ezin
esan daiteke egun desberdintasun horrek zentzurik duenik. Eusko
55
5. ARTIKULUA
Legebiltzarrak aprobetxatu behar izan zuen EK-ko 149.1.8 artikuluak
ematen zion eskumenak elizateak eta hiribilduak ordenamendu juridiko
bakar batean bateratzeko. Ez zuten, baina, legelari bizkaitarrek hala
ulertu abagune hura, eta ezberdintasun historikoa mantentzea erabaki
zuten. Gaur egun, ordea, legelari berberek aldatu nahi dute ezarpen
hori, EHFZZL aldatzeko aurreproiektuari erreparatuz gero.
Atal horrek azaltzen du, beraz, zer den Bizkaian lur laua: “Lur
laua deritzo Bizkaiko Lurralde osoari, Balmaseda, Bermeo, Durango,
Ermua, Gernika-Lumo, Lanestosa, Lekeitio, Markina-Xemein, Ondarroa,
Otxandio, Portugalete eta Plentzia hiribilduetako eta Urduña hiriko alde
forugabea eta Bilboko gaur egungo udal-mugarte osoa kanpoan utzita.
Kanpoan utzitako lurraldean legeria zibil orokorra izango da ezargarri,
Foru hau ezargarri den guztietan izan ezik”. Beraz, artikuluak argi
bereizten ditu hiribilduak eta elizateak. Elizate guztietan izango da
aplikagarri lege hori, Bizkaiari dagokionez, jakina, salbuespenik gabe.
Hiribilduei edo hiriei dagokienez, ordea, Forua aplikagarria izango da
haien inguru guztian, baina ez jatorrizko hirigunean. Argigarria da, ildo
horretatik, zazpigarren artikuluak dioena. Beraz, irakur dezagun, eta
ondoren laburtu, zer dioten bi atalek.
Atal honek zera dio: “Aurreko atalean aipatutako lurralde
forugabea, hiribildu bakoitzaren jatorrizko hirigunearen gaur egungo
lurrak eta Foru hau indarrean sartzen denean indarreko hirigintza-
planen arabera “hiri-lur” gisa sailkatua dauden alboko lurrek osatuko
dute”. Adierazpen horrek honako laburpentxo hau behar du:
1.- ELIZATEAK: lurralde osoan da aplikagarri Bizkaiko Forua.
Elizateak 6. artikuluan aipatzen ez diren udalerriak dira.
56
6. ARTIKULUA
7. ARTIKULUA
2.- HIRIBILDUAK: hiribilduak eta hiriak zerrendatzen dira 6.
artikuluan.
1) Balmaseda
2) Bermeo
3) Durango
4) Ermua
5) Gernika-Lumo
6) Lanestosa
7) Lekeitio
8) Markina-Xemein
9) Ondarroa
10)Otxandio
11)Portugalete
12)Plentzia
13)Urduñako hiria
Hamabi horiek dira hiribilduak, eta hamahirugarrena, Urduña,
hiria da, ez hiribildua [villa-ciudad]. Hamahiru horietan Forua ez da
aplikatzen, 7. artikuluak dioen bezala, bere hirigune historikoan eta
“hiri-lur” gisa kalifikatutako inguruko lurretan (lege hori indarrean jarri
zenean hiri bakoitzaren hirigintza-planak ezartzen zuenaren arabera).
Beste lur guztietan bai, hiri horien barnean.
Azkenik, Bilbo osoa kanpoan uzten da. Ez dago salbuespenik,
beste hamahiru hirietan bezala. Beraz, Bilbo osoan eta hamahiru
bizigune horietako gune historikoan eta inguruko hiri-lurretan Kode
Zibila aplikatuko da, 6.2 artikuluak dioen bezala.
57
8. ARTIKULUA
Arrazoi osoz baieztatzen du atal horrek honako hau:
“Hirigintza-planen osteragoko aldaketek ez dute aldaraziko lurralde
forugabearen luze-zabalera”. Beraz, lege hori indarrean jarri zen
garaiari so egin behar zaio, muga horiek zeintzuk diren argi zehazteko.
1992ko abuztuaren 7an argitaratu zen legea EAEko Aldizkari Ofizialean.
Azken xedapenak dioen bezala, hiru hilabeteren buruan jarri behar zen
indarrean, hau da, 1992ko azaroaren 7an. Data horretarako indarrean
zeuden hirigintza-planak dira kontuan hartu behar direnak, ez geroago
edo lehenago onartu zirenak.
Artikulu honek zera xedatzen du: “Administrazioak egindako
Bizkaiko udalen muga-aldaketek ez dute aldaraziko lurraldeotan ezarri
behar den Zuzenbide Zibila. Hiribilduren bati erantsirik dagoen antzina
Elizate izandakoren bat Hiribildu horretatik bananduko balitz, berez eta
besterik gabe berreskuratuko luke zeukan jatorrizko elizate-izaera”.
Azken honen adibide argia ERANDIO da: Bilbori lotua egon zen, baina
banatu egin zen, eta elizate bihurtu.
Artikulu honek zera dio: “Legeria zibil orokorra ezargarri duten
udalerriek Foru zibil hau euren lurralde guztian ezar dadin aukera egin
ahal izango dute, 1630eko Konkordiaren indarrez eta Konstituzioaren
erabaki gehigarrietako lehenengoan eta Euskal Herriko Autonomia
Estatutuaren 10.5 atalean agintzen denaren arabera, honakook betez
gero:
1) Udalbatzarraren erabakia, aurkako baino aldeko boto
gehiagoz
2) Bizkaiko Batzar Nagusien iritzia entzutea
58
9. ARTIKULUA
10. ARTIKULUA
3) Herritarrek onartzea, Udalak deitutako
erreferendumean emandako boto baliodunen
gehiengoa alde izanda
4) Eusko Legebiltzarraren lege bidez onartzea
Asmo horrek aurrera egingo ez balu, bost urte iragan beharko
dira berriro horri ekiteko”.
Atal horrek argi zehazten du zer prozedura erabili behar den Kode
Zibila aplikagarri duten Bizkaiko biziguneak foru-zuzenbidearen
mendera iragateko.
Atal honen arabera, “bertako herritarrek aurreko atalean
zehaztutako urrats guztiekin agerturiko borondatearen ondorioz Foru
hau oso-osorik ezartzen bada Hiribildu bateko lurralde forugabean,
forudun auzotartasun zibila lortuko dute zuzen-zuzen. Aurreko atalean
agindutakoaren arabera ezargarri izan dadin legeria berriak ez du
aldaraziko ordura arteko ezkontzen ondasun-jaurpidea, ezkontza-
hitzarmenetan horrela erabakitzen ez baldin badute behintzat.
Pertsonen arteko eta oinordetza-kontuko harremanetan, aldi baterako
erabakietan agintzen dena ezarriko da”. Argi daude hiru xedapenak:
1) Auzotartasun foruduna zuzen-zuzenean jaso
2) Ezkontza-eraentzaren aldaketa ez da automatikoa
3) Oinordetzari eta pertsonari buruzko xedapen
iragankorrak
2.-“ARABAKO FORU ZIBILA”
59
11. ARTIKULUA
Arabako Foru Zibila ez da Araba osoan aplikagarri, inola ere.
Lurralde historiko hori hiru eremutan dago banatua, Zuzenbide zibilaren
aplikazioari dagokionez: AIARA, LAUDIO eta ARAMAIO, eta beste herri
eta hiribildu guztiak. Laburbilduz, hauxe da ezarpen-eremuari buruz
esan daitekeena:
1) AIARAKO FORUA
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legearen 131. eta
132. artikuluak dira Aiarako Foruaren ezarpen-eremuari buruz aritzen
direnak. Bietarik lehenengoak, 131. artikuluak, zera dio: “Aiarako
Forua, Aiara, Amurrio, eta Okondo udalerri osoetan eta Artziniega
udalerriko Mendieta, Retes Tudela, Santa Koloma eta Soxoguti
herrietan ezartzen da”.
132. artikuluaren arabera, berriz, “1. Udalerri bat edo batzuk
batzen bazaizkio Aiarako Forua ezargarri duen udalerriren bati, Aiarako
Forua hedatuko zaio udalerri batuberriari. 2. Udalerri forugabe bati
udalerri forudunen bat batzen bazaio edota udalerri forudunen baten
zati bat banatzen bada, horrek ez dio eragingo batutako lurraldean
nahiz banatuan ezargarri zen zuzenbide zibilari. 3. Udalerri
forudunetakoren batek bat egiten badu udalerri forugaberen batekin,
Aiarako Forua izango da ezargarri udalerri berri horretan”. Aiarako
Forua kontserbatzeko edo mantentzeko jarritako arauak dira horiek.
2) LAUDIO ETA ARAMAIO
146.1 artikulua da bi udalerri horien Zuzenbide Zibil aplikagarriari
buruz hitz egiten duena: “1. Laudio eta Aramaio udalerrietan Bizkaiko
Forua da ezargarri, Bizkaiko lurralderako bereziki ezargarri izan
daitekeen lurralde-eremuaren zehaztapenari dagozkion erabakiak
salbu”.
60
3) ARABAKO BESTE LURRALDE GUZTIA
Aiara, Laudio eta Aramaio kenduta, Arabako beste lurralde osoan
Kode Zibila da aplikagarri, historiak agindu bezala.
3.-“GIPUZKOAKO FORU ZIBILA”
Gipuzkoa da, arlo honetan, konplexutasunik txikiena duena; izan
ere, historian berezko Foru idatzirik izan ez duenez, juridikoki ez dira
elizateak eta hiribilduak hain argi bereizi, nahiz eta praktikan
desberdintasun hori izan zen. 148. artikuluak zera adierazten du, beraz:
“Foru honek Gipuzkoako lurralde historiko osoan izango du indarra,
bertako arautegi zibila denez”.
5.2.- Ezarpen-eremu pertsonala: auzotartasun zibila
Lurralde ezarpen-eremua zehaztuta, argitu beharra dago lurralde-
finkapen hori ez dela nahikoa 1992ko Legea aplikagarria izateko,
1999ko Gipuzkoako legearekin batera. Beste elementu bat bete behar
da, PERTSONALA, alegia. Aurreko atalean aipatu diren lurraldeetan
aplikatuko da Legea, baina soilik FORUDUN AUZOTARTASUN ZIBILA
duten pertsonei, ez edozein pertsonari. Beraz, bi elementu batera
eskatzen ditu Lege horren aplikazioak, eta bigarren elementu horren
beharra zenbait atalek adierazten dute, hiru lurraldeei gagozkiola:
1.- BIZKAIA: 12. artikuluak dioen bezala, “Foru Zibil honen
ondorioetarako, Bizkaiko Lurraldeko auzotartasun zibila dutenak dira
bizkaitarrak. Foru-lurraldeko auzotartasun zibila duena da forudun edo
infantzoia”.
61
2.- ARABA: 133. artikuluak, Aiarari dagokionez, zera dio: “1.
Auzotartasun zibilak aginduko du Aiarako Forua ezartzerakoan. 2.
Aiarako Forua ezartzeko orduan, Zuzenbide arruntak arautuko du
auzotartasun zibila”. Laudiori eta Aramaiori dagokienez, ordea, 146.2
artikulua dugu: “Bizkaiko Forua ezartzerakoan auzotartasun zibilak
aginduko du Laudio eta Aramaio udalerrietan”.
3.- GIPUZKOA: 149. artikuluaren arabera, “Foru zibil honi
dagokionez, Gipuzkoako lurralde historikoan auzotartasun zibila
eskuratu duen oro da gipuzkoar”.
Ikus daitekeenez, atal guztiek diote gauza bera. Foru zibil horiek
aplikagarri izan daitezen, lurralde-ezarpenarekin batera, ezarpen-
eremu pertsonala beharrezkoa izango da. Forudun auzotartasuna eduki
beharko da: Bizkaian, bizkaitar foruduna; Araban, Aiarakoa, Laudiokoa
edo Aramaiokoa; eta Gipuzkoan, gipuzkoarra. Azter dezagun, baina, zer
den auzotartasun zibila eta nola eskuratzen den; horretarako, jakina,
Kode Zibilera jo beharko dugu. Auzotartasun zibilari buruzko araudia
Estatuaren eskumen esklusiboa da (EK-ko 149.1.8 artikuluaren
arabera).
AUZOTARTASUN ZIBILA
1.- KONTZEPTUA
Auzotartasun zibila pertsonaren egoera zibil bat da, estatus bat,
Erregistro Zibilean inskribatzen dena, eta, horren arabera, naziotasun
espainiarra duen pertsona bati Estatuko zein ordenamendu zibil
aplikatu behar zaion zehazten da. Horrela, naziotasuna bada frantses
edo espainiar bati zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion
finkatzen duen estatusa edo konexio-irizpidea, auzotartasun zibila
Espainiako estatuan indarrean dauden ordenamendu zibiletatik zein
aplikatu behar den adierazten du. Pertsonak duen auzotartasun
62
zibilaren arabera (katalana, aragoitarra, galiziarra...) auzotartasun horri
dagokion legeri zibila ezarriko zaio. Naziotasun txiki baten antzekoa da,
Espainiako estatuaren barnean erabiltzen den konexio-puntu bat (KZko
14.1, 15.1 eta 16.1.1 artikuluetan arautua dago).
Auzotartasun zibila ez da nahasi behar administrazio-
auzotartasunarekin, hau da, udalerri edo herri bateko auzoko
izatearekin. Auzotartasun zibila ez da toki batean bizitzea edo zure
egoitza herri edo hiri konkretu batean izatea, edota herri horretako
erroldan inskribatua egotea (empadronado). Auzotartasun zibil bat izan
dezakezu, eta beste toki batean bizi (adibidez, ni Katalunian bizi
naiteke lana dela-eta bost urtez, baina, nire auzotartasun zibilari
dagokionez, bizkaitarra izan). Bereizketa hor dago; auzotartasun zibilak
finkatzen du zein izango den niri aplikatuko zaidan legedia, eta
adibideko kasuan, niri Bizkaiko legeria aplikatu beharko zait, ez
katalana, nahiz eta han bizi izan bost urtez. Beraz, ez dira gauza bera.
2.- AUZOTARTASUNA ESKURATZEKO BIDEAK
KZko 14. artikulua da auzotartasun zibila eskuratzeko bideak
zeintzuk diren finkatzen dituen atala:
1.- SEME-ALABATASUNEZ
KZko 14.2 artikuluak dio jaioberriak gurasoen auzotartasun zibila
izango duela; beraz, gurasoek Foru-lurralde bateko auzotartasuna
badute, haien seme-alabek auzotartasun bera izango dute, nahiz aita-
amaK ezkonduak ez egon. Adoptatuak ere, bere adoptatzaileen
auzotartasun zibila izango du, seme-alaben arteko diskriminazio ezaren
printzipioan oinarriturik. Guraso batek bakarrik badu naziotasun
espainiarra, seme-alabek beraren auzotartasun zibila hartuko dute,
besteak ez baitu. Eta seme-alabatasuna soilik guraso batekin finkatu
bada, horrexek emango die seme-alabei auzotartasuna. Baina zer
63
gertatzen da, gurasoek auzotartasun zibil ezberdina badute? Zeinena
hartuko dute seme-alabek? [Kontuan hartu behar da ezkontideek
auzotartasun ezberdina izan dezaketela, ezkondu eta gero ere]. Kode
Zibilak kasu horietarako irtenbide batzuk proposatzen ditu:
a) Gurasoek seme-alaba izan edo adoptatu eta sei hilabetera
Erregistro Zibilean inskribatuz bietariko baten auzotartasuna
ezarri ahal izango diote umeari. Batek bakarrik badu
umearekiko guraso-agintea, oro har berea emango dio, baina
bestearena aukeratu dezake baita. Akordiorik ez balego,
epailearengan joateko aukera egongo litzateke, baina ez
dirudi oso komenigarria denik puntu horretara heltzea.
b) Ez badute aurreko aukera hautatu, auzotartasun zibila seme-
alabatasuna lehenengo finkatu duen gurasoarena izango da.
Gehienetan, ordea, aldi berean finkatuko da.
c) Ez bada aurreko irizpideekin jadanik zehaztu, umeak bere
jaioterriari dagokion auzotartasuna izango du.
d) Azken irizpide bezala, eta umea atzerrian jaio bada,
auzotartasun zibil “komuna” izango da (hau da, forugabea).
Irizpide hori kritikatua izan da.
2.- TOKI ZEHATZ BATEN JAIOTZEAGATIK
Ezin bada zehaztu umea norena den, eta horrexegatik gurasoen
auzotartasun zibila ezezaguna denean, orduan umeak bere jaioterriari
dagokion auzotartasuna izango du. Gerora, gurasoek seme-
alabatasuna finkatzen badute, orduan jaiotegunera arteko
atzeraeraginkortasunez, gurasoena ezarriko zaio.
3.- AUKERATU IZANAGATIK
Semeak edo alabak aukeratu dezake 14 urte dituenetik bere
auzotartasun zibila (emantzipatua ez badago, guraso edo tutorearen
64
parte-hartzea beharko du). Hautatu ahal izango du: bere jaioterrikoa
edo bere gurasoetariko bakoitzak izan duen azken auzotartasuna.
4.- EZKONTZAZ
Ezkontzak ez du auzotartasun zibila aldatzen, baina aukera dute,
ezkontideek, legearen arabera banatuak ez daudenean, bere
bikotearen auzotartasuna hartzeko, hala nahi badute.
5.- BIZILEKUAGATIK
Toki baten bi urtez bizitze soilagatik toki horri dagokion
auzotartasun zibila eskuratu dezakezu, baina toki horretako
auzotartasuna eskuratu nahi duzula adieraziz, esanbidez, eta Erregistro
Zibilean inskribatuz. Edo bestela hamar urtez, inolako adierazpenik ez
bada egin kontrako zentzuan. Egin izan bada, ez da eskuratuko.
Ikusi dugun bezala, hauexek dira, laburki azalduak, auzotartasun
zibila eskuratzeko erak. Oso garrantzitsua da, Espainiako estatuko zein
ordenamendu juridiko aplikatuko zaizun jakiteko, zure auzotartasun
zibila zein den jakitea. Hori da giltza, Espainiako estatuan denetariko
ordenamenduak baitaude. Askotan, jendeak ez daki zein den bere
auzotartasun zibila, irizpideak zeintzuk diren ez dakitelako. Horrela,
EHFZZL aplikagarria izateko honako hau beharko du pertsona batek:
1) Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko, bizkaitar foruduna izan
beharko duzu, salbuespen batzuk kenduta (komisario bidezko
testamentua, testamentu mankomunatua eta tronkalitatea)
65
2) Aiarako Forua aplikagarria izateko, Aiarako auzotartasun zibila
izan beharko duzu. Laudion eta Aramaion, beste horrenbeste
beharko da, Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko.
3) Gipuzkoako Foru Zibilak Gipuzkoako auzotartasun zibila
galdatzen du.
6. GAIA: “Euskal Zuzenbide zibilaren iturriak”
Gai honek Euskal Zuzenbide zibilaren iturriak jorratuko ditu,
EHFZZLren Atariko Titulu komuneko araudi bateratua aztertuz. Baina,
lan horri ekin baino lehen, Zuzenbide zibilaren iturriak zeintzuk diren
aztertu beharko dugu, gerora esparru horretan ikasitakoa Euskal
Zuzenbide zibilaren azterketan islatzeko.
6.1.- Zuzenbide zibilaren iturriak
Espainiako Zuzenbide zibilaren iturriak aztertzean KZko 1.1
artikuluari erreparatu behar zaio: “Espainiar ordenamendu juridikoaren
iturriak legea, ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak dira”.
Ondorioz, KZko 1.7 artikuluak zera dio: “Epaile eta Auzitegiek,
ezagutzen dituzten auzi oro, ezarritako iturri-sistemari jarraiki ebazteko
desenkusaezineko beharra dute”.
Zer da Zuzenbidearen iturri izatea, baina? Doktrinak eman dituen
adiera guztietatik [DE CASTRO], Kode Zibilak bakarra erabiltzen du:
zuzenbidearen iturriak dira zuzenbidea bera ekoizteko edo sortzeko
bideak, hau da, zuzenbidea nola edo nondik sortzen den erakusten
digutenak (legea, ohitura eta printzipioak). Hona haien artean egiten
den bereizketa:
66
1.- Iturri materiala: potestas normandia edo legeak sortzeko
ahalmena duen organoari deitzen zaio iturri materiala, bertatik
ateratzen baitira iturri formaletako batzuk (legeak, hain zuzen ere).
2.- Iturri formala: arau juridikoak kanpotik hartzen duen formari
deitzen zaio iturri formala. Horien artean beste azpisail bat egin liteke,
dena den:
2.1.- Iturri formal positiboa: Hasieratik du arau-balioa, eta hori
ez da zalantzan ipintzen. Zuzenbidearen iturri da, sortzen denetik.
Horren paradigma legea da. Absolutuak dira, guztientzat zabaltzen
dira, publikatzen direnetik, eta epaile guztiek ezagutu behar dituzte,
auzi oro konpontzeko. Ez da frogatu behar badirela.
2.2.- Iturri formal ez-positiboa: Horien arau-balioa bereziki
jaso egin behar da iturri positibo batean; hau da, lege batek eman
behar dio iturriaren balioa. Ohitura eta printzipio orokorren kasua da
hori. Iturri dira, Espainiako ordenamenduan, hala baitio KZko 1.1
artikuluak. Erlatiboak dira, gainera, epaileek direnik ere ez dutelako
jakin behar, eta, behar izanez gero, frogatu egin beharko du
interesatuak haren aurrean.
Ikusi dugun bezala, beraz, KZko 1.1 artikuluak, ITURRI
PIRAMIDE bat ezartzen du Espainiako Zuzenbide zibilerako, eta
piramide hori berdintasun ezaren adierazle garbia da. Lehenengo
iturria LEGEA izango da; ez badago gai baten inguruan legerik, orduan
OHITURA izango da erreferentziazko iturria, eta, azkenik, ohiturarik ere
ez badago, orduan printzipioetan oinarriturik konpondu beharko da
arazoa. Azken batean, iturrien balioa arazoen konponbidea aurkitzean
datza. Epaile batek arazo bat konpontzeko, lehenengo legeetara joko
du; legerik ez badago, ohiturara, eta, azkenik, printzipioetara. Ordena
hierarkikoa da, erabat. Azter ditzagun banaka.
67
I.- LEGEA
Legea zer den laburki azalduko dugu atal honetan; izan ere,
Zuzenbide politikoak edo konstituzionalak jorratzen du. Atal honetan,
legea, iturritzat harturik, zeri deitzen diogun aztertuko dugu. Legeak,
beraz, organo eskudunek idatzi, landu eta onartzen dituzten arau
juridikoak dira, ez bakarrik Espainiako Gorte Nagusiek edo parlamentu
autonomikoek onartzen dituztenak [lege organikoak eta legeak zentzu
hertsian], baizik eta denak, baita botere exekutiboak onartzen dituen
DEKRETU eta ERREGELAMENDUAK ere. Denak dira, iturri sistemari
begira, zuzenbidearen iturri. Denak dira arau juridikoak, lege-tankera
hartzen dutenak.
Legeak, legetzat hartzeko, hiru printzipio bete behar ditu:
1.- Legezkotasun-printzipioa: Organo eskudunak ematea,
horretarako erabili behar den prozedurari jarraitzea (tramitazioa), eta
pertsona guztiei berdin eragitea, salbuespenik gabe, diskriminaziorik
gabe.
2.- Publikotasun-printzipioa: Legeek eragina izan dezaten,
onartu eta gero publikatu egin behar dira (aldizkari ofizialetan). Ez
ditugu denak ezagutu behar, baina badugu horiek ezagutzeko aukera
eta eskubidea.
3.- Hierarkia-printzipioa: Legeen artean hierarkia bat dago, eta
errespetatu behar da. Beheragoko lerruna duen legeak ezin du jo
goragoko lerruna duen lege baten kontra. Guztien gainetik, Konstituzioa
dago, jakina (KZko 1.2 artikulua).
II.- OHITURA
68
KZko 1.3 artikuluak ohitura aipatzen du zuzenbidearen iturri gisa,
baina soilik zuzenbide pribatuaren iturri gisa. Izan ere, ohitura
“praktikan jokabide bat errepikatzetik sortutako arau juridiko bat da,
Estatuaren egituraketa instituzionalean sartuta ez dauden pertsona
edo talde partikularrek burututakoa”. Praktikarekin sortzen dute ohitura
hori, eta, ohitura horren menpe daudenez edo edukiari men egiten
diotenez, ohiturari lotuta daude. Horrenbestez, beharrezkoa da; hau da,
zuzenbide bihurtzen da.
Hauexek dira, beraz, ohituraren EZAUGARRIAK:
1.- Estatuaren antolamendutik at dauden pertsonen praktikaren
bidez sortzen da ohitura. Pertsona partikularrez ari gara beti, nahiz eta
kolektiboki antolatuak egon nolabait. Dena den, Estatuarentzat lan
egiten duten funtzionarioen, epaitegi edo instituzioetan dabiltzanen,
praktikak ez dira ohitura, iturri-sistemari jarraiki.
2.- Iturri-sisteman duen balioa, hala ere, bigarren mailakoa da,
eta subsidiarioa. Bigarren mailakoa, bere iturri-balioa lege batek
onartzen diolako (KZko 1.1 artikuluak); subsidiarioa, legea falta denean
soilik aplikatzen delako. Lege bat badago zerbait arautzeko ez da
ohitura kontuan hartuko (Nafarroan izan ezik, contra legem ohitura
onartzen baita iturri gisa).
3.- Oro har, ohitura ez da idatziz agertzen. Eta idatziz agertzen
bada, soilik izan daiteke bilduma batean, ohituraren balioa egiaztatzeko
tresnak direnean. Aldiz, ohitura legeetan jasotzen bada, jadanik ez da
ohitura, lege bilakatu baita.
4.- KZko 1.3 artikuluak dion bezala, “Auzitegiek ez dute ohitura
ezagutu eta ofizioz aplikatzeko obligaziorik”. Beraz, ez da ulertzen
ohitura ezagutu egin behar dela. Iturri erlatiboa dela badakigu, eta,
beraz, oso nabarmena ez denean, behintzat, epailearen aurrean
69
frogatu beharko dela: ohitura existitzen dela eta aplikagarria den
legerik ez dagoela. Bi alderdiak, positiboa eta negatiboa.
Ohitura orok bi ELEMENTU dauzka bere barnean, gainera, halako
ohitura JURIDIKOA dela esatea ahalbidetzen dutenak:
1.- ELEMENTU MATERIALA: Praktika da elementu materiala;
hau da, pertsonek etengabe egiten dituzten egintza edo praktikak,
publikoak, denboran zehar errepikatuak. Hori da ohiturak behar duen
lehenengo pausoa: pertsona batzuek zerbait egitea, modu uniforme eta
iraunkorrean, eta luzaroan, gainera. Lurralde batean, toki batean,
gremio batean..., portaera hori taldeko edo tokiko gehienek onartzea.
2.- ELEMENTU ESPIRITUALA: Tradizionalki elementu honi
opinio iuris deitu zaio, eta, funtsean, aurrerago deskribatu dugun
praktika edo portaera beharrezkotzat hartzen duen kontzientzia-
elementua da; hau da, praktika hori egiten duten pertsonek edo
taldeek praktika horri beharrezko iriztea, arautzat hartzea. Haien
kontzientzietan, portaera horrekin lotura bat egotea. Ez da, gaur egun,
elementu subjektibotzat hartzen, pertsonen portaeran islatzen den
datua baita. Ez da pertsonaren kontzientzia aztertu behar, barnerantz
eginez; OBJEKTIBIZAZIO-prozesu bat jasan du elementu honek, batez
ere usadio juridikoak elementu espirituala behar ez duenetik
ohituratzat hartua izateko (KZko 1.3 artikulua).
Azkenik, ohiturak bi muga dituela esan beharra dago, iturri-
sistemaren bigarren ardatza den aldetik:
a) Moralaren aurka ez joatea (KZko 1.3 art.). Balioespen etiko bat
da, arlo horretan, arau juridikoa onartu edo ezeztatuko duena.
b) Ordena publikoaren aurka ez joatea. Ezin da ohitura legearen
kontrakoa izan (Nafarroan onartu egiten da, ordea). Argudiatu
70
ezberdintasuna, onartzearen edo ezeztatzearen alde contra
legem ohitura.
III.- ZUZENBIDEAREN PRINTZIPIO OROKORRAK
KZko 1.4 artikuluak ezartzen duenez, “zuzenbidearen printzipio
orokorrak lege edo ohiturarik ez dagoenean aplikatuko dira, baina
horrek ez du ahulduko printzipioek ordenamendu juridiko osoarekiko
duten izaera informatzailea”. Definizio horretatik, behintzat, bi alderdi
atera daitezke: iturri gisa, azkenak dira, baina, iturri izateaz gain,
informatzaile ere badira. Bi funtzio betetzen dituzte, alegia.
Definitu beharko bagenitu, zera esango genuke: “Zuzenbidearen
printzipio orokorrak garai historiko batean giza komunitate baten
funtsezko eta oinarrizko ideiak jasotzen dituzten erregela zuzentzaileak
dira, komunitatekideen artean sortutako arazo juridikoak konpontzeko
eta ordenatzeko egokitzat hartzen direnak”. Beraz, honako ezaugarri
hauek atera daitezke:
1.- Iturri-sistemari gagozkiola, bigarren mailakoa da, subsidiarioa,
ohitura bezala. Legerik eta ohiturarik ez badago izango dira aplikagarri
soilik. Eta iturri-balioa, gainera, legeak berak ematen dio; bestela, ez
luke izango.
2.- Jatorria gizartean du, geografikoki eta historikoki mugaturik
dagoen komunitate edo giza talde batean. Positibisten eta
iusnaturalisten jarrera polarizatuak eta iritzi bateratzailea lehian
dabiltza haien funtsa aurkitzeko (legea, zuzenbide naturala edo biak).
3.- Ez dira arau idatziak. Idatzirik baleude, positibatuak egongo
balira, ezingo genituzke printzipio orokor izendatu, lege baizik. Hala
ere, legeak eta ohiturak haiek sortu baino lehenago indarra zuten
71
printzipio edo ideien emaitza dira. Printzipioetatik eratorriak dira, azken
batean, eta horrexegatik dira ordenamenduaren informatzaile.
4.- Ez daude zerrendatuak. Ordenamenduaren parte dira, eta
ordenamendua den bezalakoa zergatik den argitzen dute. Espainiar
Konstituzioak batzuk zerrendatzen ditu; izan ere, besteak horien
ideietan eta filosofian jasota baitaude. Epaileak erabiltzen badu
horietako bat, formulatu egin beharko du (izatezko bikoteak).
IV.- JURISPRUDENTZIA
Atal honetan azaltzen dugu zer den jurisprudentzia eta zergatik
ez den zuzenbidearen iturri. Jakin badakigu, botere-banaketaren
teoriari jarraiki, botere legegile eta exekutiboaz gain, badagoela
BOTERE JUDIZIALA, eta legegileek edota gobernukideek sortutako arau
juridikoak betearazi eta exekutatzen dituzten epaileek eta magistratuek
osatzen dutela. Epaile hauek ez dute, beraz, zuzenbidea sortzeko
ahalmenik, sortutakoa interpretatzeko eta exekutatzeko eskumena
baizik.
Esparru horretan, aipatu beharra dago, baina,
JURISPRUDENTZIA. Jurisdikzio-ahalmena dutenek beren erabakiekin
sortzen duten doktrina da hori, KZko 1.6 artikuluan aipatzen dena, hain
zuzen ere. Artikuluak honela dio: “Jurisprudentzia Auzitegi Gorenak,
legea, ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu eta
aplikatzean, behin eta berriz ezartzen duen doktrina da”. Horrela,
Espainiako Auzitegi Gorenak bere sententzietan legea eta ohitura
interpretatzen dituenean (hau da, iturri-sistema bera), doktrinazko iritzi
bat sortzen du; ildoak, joerak..., arazoak konpontzeko iturriak nola
interpretatu eta aplikatu behar diren adierazten du.
72
Zuzenbide zibilaren inguruko jurisprudentzia Espainiako Auzitegi
Gorenaren 1. salak ematen du, zibileko salak (arlo penalean, 2.ak,
administrazio-arloan, 3.ak, lan-arloan, 4. ak, eta militarrean, 5.ak).
Badago, halaber, JURISPRUDENTZIA TXIKIA deritzona, auzitegi
probintzialek sortzen dutena edo, kasuan-kasuan, autonomia-
erkidegoetako Justizia Auzitegi Nagusietako zibileko salek (foru-
zuzenbidean, adibidez).
Nola ematen du Auzitegi Gorenak jurisprudentzia? Egia esanda,
KASAZIO-ERREKURTSOAK ebatziz ematen du (AZL 477. artikulua),
azken instantzian errekurtsoak aurkezten direnean horiek ebatziz. Izan
ere, ez dago instantzia gehiago gorago, eta AGk baliatzen du bere
azken epai hori, “GAUZAK ARGITZEKO”. Kasua konpontzeaz gain,
auzitegiak bere iritzia ematen du (sententziaren oinarri juridikoak
ematen dituen atalean): kasua ebazteko iturri-sistema nola interpretatu
eta aplikatu duen. Ildo beretik, BI SENTENTZIA eman direnean esan
daiteke jurisprudentzia dagoela, eta auzitegiak joera bat agertzen
duela legea, ohitura eta printzipioak interpretatzean eta aplikatzean.
Jurisprudentziaren balioa BATASUN JURIDIKOA eta, horrekin
batera, ZIURTASUN JURIDIKOA ematea da; hau da, Espainiako
estatuko justiziako instantzia gorenak iturri-sistema nola interpretatu
eta aplikatu behar den adierazten du. Gainera, legeak hutsuneak
dituenean jurisprudentziak betetzen ditu (izatezko bikoteak,
transexualitatea...). Hala ere, aldakorra da, eta horrek bere balioa
erlatibizatzen du. Gustu guztietako jurisprudentzia egoten da kasu
gehienetan.
EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILAREN ITURRIAK
Orain arte esandakoak badu islarik 1992ko Legean. Gogoratu
beharra dago ATARIKO IDAZPURUA horren inguruan aritzen dela,
73
Gasteizko Legebiltzarrak hala eskatuta Legea tramitatu zenean.
Lehenengo lau artikuluak dira aztergai, ezer berririk esaten ez duten
arren. Euskal Zuzenbide zibilaren iturriak zeintzuk diren adierazten du;
iturri-sistema Kode Zibilak ezartzen duen berbera da, baina Euskal
Autonomia Erkidegoko lege, ohitura eta printzipioei loturik, jakina.
Klasean lau artikulu horiek irakurtzea garrantzitsua da, gai horretaz
esan direnak ongi barneratzeok eta finkatzeko:
1. artikulua: zein da iturri-sistema
2. artikulua: jurisprudentziaren balioa
3. artikulua: ordezko zuzenbidea zein den eta nola aplikatu behar
den
4. artikulua: xedapenezko arauen aldeko presuntzioa
74
7. GAIA: “Ezkontza-eraentza eta oinordetza-sistemaren
printzipio orokorrak”
7.1.- Tronkalitatea, Bizkaian: saka-eskubidearen inguruko
aipamena
Tronkalitatea instituzio bat da Bizkaiko zuzenbide pribatuan. Erdi
Aroko ordenamendu askotan jasota zegoen, eta, denborarekin,
desagertuz joan da. Egun, Kode Zibilak badauka aipamen bakanen bat
tronkalitatearen inguruan (erreserba tronkala, esaterako), eta beste
foru-ordenamenduek ere badute, baina ez erabat arautua. Bizkaiak,
aldiz, eta soilik berak Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten
lurraldeen artean, sakonki eta zehaztasunez arautzen du, eta bere
oinordetza-sistema osoa printzipio tronkalaren inguruan oinarritzen du.
Esan genezake, lasai asko, tronkalitatea dela Bizkaiko Zuzenbide
pribatuaren arima.
Jabetzaren eta familiaren arteko lotura bikain islatzen du
tronkalitateak. Instituzio horrek “enbor” batetik datozen ondasunak
“enbor” berean gera daitezen ahalbidetzen du. Eman dezagun aitaita-
amama batzuek etxe bat erosten dutela. Tronkalitatearen bidez, etxe
hori jabeen senideek hartu beharko dute, ondasuna familian gera
dadin. Beraz, tronkalitatearen xedea familiatik datozen ondasunak
familia berean geratzea da, kanpokoen sarrera eragotziz. Horrek ez du
esan nahi jabetza kolektiboa denik. Guztiz kontrakoa. Tronkalitateak
ondasunen izaera familiarra babesten du, baina jabetza banakakoa da,
ez “indibidualista”. Horrela xedatzen du 1992ko legearen 17.
artikuluak, Bizkaiari dagokionez: “Onibarren jabetza tronkalekoa da.
Tronkalaren izate horrekin etxaguntza familia barruan gordetzen da”.
Printzipio horrek, berriz, ezaugarri eta betebehar batzuk konplitzea
eskatzen du: elementu objektiboa, elementu subjektiboa eta
75
elementu kausala (aurreko biak konektatzen dituena, alegia). Azter
ditzagun elementu horiek, eta, ondoren, tronkalitatearen efektuak
zeintzuk diren aipatuko dugu.
ELEMENTU OBJEKTIBOA
1992ko legearen 18. artikuluak argi adierazten duen bezala,
“tronkaleko senidetasuna Lur Lauan dagoen onibarrari begira
zehaztuko da beti”. Horrek esan nahi du, tronkalitatearen printzipioak
elementu erreal edo objektibo bat behar duela: ONIBARRA. Eta,
gainera, onibar horrek Lur Lauan egon behar duela (ez da
tronkalitaterik izango lurralde forugabeetan dauden ondasunekin).
Zeintzuk dira, bada, legearen arabera, onibarrak?
Legearen 19. artikuluak ematen digu erantzuna: “tronkalari
begira, onibar dira hurrengoen gaineko jabetza zein gauzen gaineko
bestelako gozamen-eskubideak: 1.- Lurra eta lur gainean eraiki,
landatu eta ereindako edozer. Aurreko lerroaldian aipatutakoei lotutako
zein batutako ondasun mugikorrak ere onibartzat joko dira, kalterik
gabe banandu ahal izan eta banatuta eskualdatzen direnean izan ezik.
Eskuratu gabeko fruituak, lurrarekin batera eskualdatzen ez diren
landareak eta ebakitzeko saltzen diren zuhaitzak ez dira tronkalekoak
izango. 2.- Elizateko sepulturak”. Beraz, ondasun tronkalak dira
Bizkaiko lur lauan dagoen lurra eta lurraren gainean eraikitakoa,
landatutakoa eta ereindakoa (etxeak, baserriak, lonjak, eraikinak...),
baita elizetako hilobiak ere. Horiek jasango dituzte, beraz,
tronkalitatearen efektuak. Bi ezaugarri, beraz: onibarra eta lur lauan
egotea.
ELEMENTU SUBJEKTIBOA
Tronkalitateak, funtsean, bi elementu pertsonal batzen ditu. Alde
batetik, jabea, egun ondasun tronkala bere eskuetan duena; bestetik,
76
tronkaleko senidea, aurrekoak ondasuna eskualdatu nahi izanez
gero, lehenago eskuratzeko eskubidea izango duena. Izan ere,
tronkalitateak ezartzen dituen mugak horiek dira: jabeak ondasun
tronkala familiatik kanpo atera nahi badu, tronkalitateak ez dio uzten,
tronkaleko senideak baldin badaude, horiek baitute lehenago
eskuratzeko eskubidea. Beraz, bi elementu dira.
Jabea nor den zehaztu behar ez dugunez (familiako edozein izan
daiteke), zehaztu behar da nortzuk diren bere tronkaleko senideak.
Alderdi hori legearen 20. artikuluan jasota dago.
1.- Beherako belaun-lerroan, seme-alabak eta gainerako
ondorengoak, baita adopziozkoak ere.
2.- Gorakoan, tronkalaren jatorritik datorren belaun-lerroko
aurrekoak.
3.- Baita bizirik dirauen aita edo ama ere, ezkontza bitartean
erosi edo irabazitako eta bietako bat hildakoan bion seme-alabek
jarauntsitako ondasunetarako.
4.- Alboko belaun-lerroan, onibarren jatorritik datorren aitaren
edo amaren belaun-lerroko senideak, laugarren gradura arte.
Tronkalitatearen efektuetarako, seme-alaba biologikoak eta
adoptiboak berdinak dira, berdintasun printzipioari jarraiki (EK-ko 14.
eta 39.2 artikuluak).
Horrela ba, pertsona batek ondasun tronkal bat baldin badu
bere ondarean, eta tronkaleko senideak baldin baditu (seme-alabak eta
ondorengoak, enborrari dagokion aurretiko ahaideak, edota enbor
horren albokoak), ezin izango du horiengandik kanpo atera haien
77
“baimen”ik gabe, gero ikusiko dugun bezala. Beraz, tronkalitateak, bere
sistema ezartzeko, onibar bat eta tronkaleko senideak behar ditu.
ELEMENTU KAUSALA
Baina, hala ere, senide guztiak ez dira tronkalekoak ondasun
guztietarako. Puntu horretan bereizketa bat egin beharra dago,
legearen 22. artikuluak adierazten duen bezalaxe, lehenengo bi
zenbakietan:
1.- Beherako belaun-lerroari dagokionez, lur lauan dauden
onibar guztiak dira tronkalak, edonola eskuratuta ere,
kanpokoengandik eskuratuak izan arren.
2.- Gorako eta alboko belaun-lerroari dagokionez, ordea, lur
lauan dauden oinordekoaren eta kausatzailearen (edota
eskuratzaile eta eskualdatzaile) oin berekoak diren onibar guztiak
dira tronkalak, baita kausatzaileak kanpokoengandik eskuratuak
ere, lehenago oin harenak izan baziren.
Hiru elementu horiek (OBJEKTIBOA, SUBJEKTIBOA eta KAUSALA),
beraz, bete beharko dira, tronkalitatearen efektuei buruz hitz egiteko.
Hau da: onibar bat (lur lauan dagoena, jakina); jabea eta bere
tronkaleko senidea, eta onibar hori senide horientzat tronkala izatea.
Elementu horiek egonez gero, 21. artikuluak ezartzen dituen mugen
barnean beti, 24. artikuluak efektu hauek dakartza:
TRONKALITATEAREN EFEKTUAK
1.- Jabeak onibarrak “dohainik” eskualdatzen baditu, bai inter
vivos bai mortis causa, tronkaleko senideengandik at edota haien
arteko lehentasun-ordena gaindituz, DEUSEZAK izango dira xedapen
horiek.
78
2.- Jabeak, aldiz, onibarrak “kostubide”z eskualdatu nahi baditu,
tronkaleko senideek SAKA-ESKUBIDEA izango dute, legearen 112.
artikuluak adierazten duen bezala. Eskubide hori lehenago eskuratzeko
eskubide bat da. Horrek bi fase ditu: EROSLEHENTASUNA eta ATZERA-
ESKURATZEA. Lehenengo fasea deialdi bat da. Jabeak tronkaleko
senideak deitu beharko ditu, ondasuna eskualdatu nahi badu, legearen
116. artikuluaren arabera. Horietariko bat interesatua badago, berak
erosiko du, beste inork baino lehen. Baina, jabeak deialdi horiek egin
gabe saldu baditu ondasunak, orduan tronkaleko senideek, bigarren
fasean, SAKA-ESKUBIDEA egikaritu eta ondasuna berreskuratu ahal
izango dute, dagokion prezioa ordainduz.
Bukatzeko, beraz, 23. artikuluak ezartzen duen printzipio
garrantzitsu bat aipatu beharra dago: “Tronkaletik datozen eskubide
eta betekizunak, Bizkaiko herritar zibil guztiei dagozkie, bizkaitar
direnez. Tronkalaren beraren izaeragatik, bizkaitar herritasuna galtzeak
ez ditu ezertan murriztuko beraren indarrez izandako eskubide eta
betekizunak”. Horrela bada, elementu guztiak betetzen badira, berdin
dio jabea forugabea izateak. Bete beharko du legeak tronkalitateari
buruz dioena. Lurraldetasun-printzipioaren adibide argia da, izatez.
7.2.-Ezkontza-eraentza ekonomikoa: foru-komunikazioa
Atal honetan oraindik sakonki ezagutzen ez duzuen instituzio
baten alderdi bat jorratuko dugu; hots, ezkontzaren edo ezkontideen
eraentza ekonomikoa. Beraz, aurrerago, beste ikasturte batean, ikasiko
duzuenaren aurrerapen xumea izango da soilik; azalpen orokor bat,
alegia.
Bikote orok, ezkondua egon ala ez (nahiz eta kasu honetan
ezkontideentzat ezarritako araudia dugun oinarri), bizikidetzaren
esparru ekonomiko guztiak arautzeko sistema bat behar du.
79
Horrexegatik, ezkontzaren “efektu pertsonal”ez gain, “efektu
ekonomiko”ei buruz ere hitz egiten dute autoreek: bikotearen eta,
ondorioz, gehienetan behintzat, familiaren arlo pertsonalaren
garapenak beti azpiegitura ekonomiko bat behar izaten du. Hori
hainbat sistema erabiliz antola daiteke. Kode Zibilak hiru sistema
arautzen ditu, eta Bizkaian, EAEren esparruan, beste aukera bat ere
badaukagu. Azter ditzagun, laburki bada ere, Kode Zibilak arautzen
dituenak, lehenbizi. Gero, Bizkaiko Zuzenbide zibilaren atal batek
aurkezten duen aukera ikusiko dugu.
Hala ere, aipatutako azterketa egiten hasi baino lehen,
edozein ezkontza-eraentza ekonomikoren oinarrian dauden irizpide
batzuk aipatzea komeni da:
1.- Eraentza ekonomikoa bikoteak askatasunez aukeratu
dezake, betiere legeak arautzen dituenetatik bat bada. Bizkaitarrek,
horrela, Kode Zibilak jasotzen dituenak eta 1992ko Legeak lurralde
horretarako arautzen duena izango dituzte aukeratzeko. Bizkaitar
foruduna izateak ez du behartzen Bizkaiko eraentza aukeratzera.
Aukeraketa hori negozio berezi baten bidez egiten da, EZKONTZAKO
ITUNAK erabiliz. Alde biko negozio juridiko horren bitartez, ezkontideek
(eta hirugarren pertsonak ere, kasuan kasuan) ezkontzari, familiari eta
oinordetzari buruzko eraentza diseina dezakete. Familia-estatutu bat
bezalakoa da, batez ere euskal zuzenbidean eta Pirinio aldeko beste
ordenamendu guztietan. Horren funtzioa eraentza ekonomikoa ezartzea
baino gehiago izan da.
2.- Berdintasun-printzipioa, Espainiar Konstituzioak 32.
artikuluan zehazten duena, ezkontideei dagokienez. Azken batean, 14.
artikuluaren zehaztapen bat da. Hori ere eraentza ekonomikoan islatu
beharko litzateke.
80
3.- Ezkontza gauzatzen denean aukeratzen den eraentza
ekonomikoa alda daiteke; aurrekoa likidatu, eta, berriro ere, ezkontzako
itunen bidez, beste bat hauta daiteke.
4.- Ezkontideek elkarrekin bizitzean eta familia sortzean
sortzen diren “kargak” edo “gastuak” jasan beharko dituzte, eta haien
ondarea, sistemak sistema, lotua egongo da gastu horiei, bai kanpo-
esparruan, hirugarrenen aurrean, bai barne-esparruan, ezkontideen
arteko harremanean.
Kode Zibilak HIRU eraentza arautzen ditu. Azter ditzagun,
banaka, laburki bada ere:
Eraentza hori da Espainiako legediak ordezkotzat duena; hau da,
ezkontideek besterik hautatu ez dutenean ezkontzako itunetan,
indarrean egongo dena. Katalunian, aldiz, banantze-eraentza da
ordezkoa. Beraz, irabazpidezko eraentza ekonomikoa abian jarriko da,
ezkontideek hura hautatzen dutenean edo ezer esaten ez badute.
Jakina, hasieran beste eraentza bat hautatu bazuten, eta, ezkonduek
hori aldatzea erabakitzen badute, irabazpidezkoa hauta dezakete,
aldaketa egiteko.
KZko 1344. artikuluaren arabera, ezkontza indarrean dagoen
bitartean, hiru ondare multzo daude: emaztearena, senarrarena eta
komuna. Azken hori bi ezkontideek irabazitakoaz osaturik dago.
Horrela, ezkonduak dauden bitartean, ezkontideek “ondare pribatiboa”
dute, bakoitzak berea (KZko 1346. artikulua), eta horrekin batera,
ondare komun edo erkidea, biona (KZko 1347. artikulua). Bakoitzak
dauka, beraz, norberaren ondarearen titulartasun pribatiboa, eta
ondare komunaren titulartasunaren erdia, nolabait esanda (erdia,
81
IRABAZPIDEZKO ERAENTZA EDO
SOZIETATEA
germaniar erkidegoetan bezala, kuotarik gabe). Ondare komun horrek
sortzen dituen gastuak ere biei dagozkie, jakina.
Irabazpidezko sozietatea likidatzean, beraz, ondare pribatiboak
pribatiboa izaten jarraituko du; bakoitzak berea izango du. Ondare
komuna erdi bana zatituko da, sortatan edo erlotan esleituz, behin
likidatua dagoenean (zorrak ordaindu eta gero). Ordura arteko
kudeaketa, irabazpidezko ondarearena, bi ezkontideena izango da.
1.- Eraentza horretan bi ondare daude: ezkontide batena eta
bestearena. Ez dira nahasten: biak dira pribatiboak. Bakoitzari bere
zatia administratzea eta kudeatzea dagokio, beraz. Ez dago ondasun
komunik, ez eta elkarrekin kudeatu behar den ondarerik.
2.- Oso sistema egokia da ezkontideen artean berdintasuna
dagoen kasuan, berdintasun eta independentzia (autonomia)
ekonomikoa, jakina. Egoera ekonomikoak orekatuak daudenean, oso
eraentza komenigarria da. Ez da sistema oso egokia, aldiz, bietako
batek (eskuarki, emakumeak) soldata edo errenta bat ez duenean.
Kasu horietan irabazpidezkoa da egokiena edo, bidezkoena; izan ere,
banatzekotan, bakoitzari irabazien erdia dagokio. Eta emakumearen
etxeko lana ekonomikoki aintzat hartzen ez duen legedi batean, hori ez
da gutxi. Aintzat hartua dago etxerako laguntza gisa, kargak jasateko
lan gisa, eta kalte-ordain bat eskatzeko aukera egon daiteke.
3.- Biek jasan beharko dituzte bikotea, etxea edo familiaren
kargak, bakoitzaren ondarearen proportzioan, beste proportzio bat
zehazten ez badute.
82
BANANTZE-ERAENTZA
Eraentza hori hibridoa da; aurreko bi eraentzak osatzen dituzten
elementuen nahasketa bat da, alegia. Ezkontza indarrean dagoen
bitartean, banantze-eraentzaren antzekoa da: bakoitzak bere ondare
pribatiboa du, eta norberak berea kudeatzen du. Eraentza likidatzean,
ordea, irabazpidezkoaren ñabardura “bidezkoago” hori berreskuratu
nahian, ezkontideek eskubidea dute bikoteak lortu dituen irabazien
portzentaje bat lortzeko. Kreditu bat dute, bikoteari zati bat
erreklamatzeko.
Ez badago irabazirik, eta bai galerarik, beste ezkontideak ez du
galera horretan parte hartuko. Hona hemen banaketa hori egiteko
irizpidea:
*Biek lortu dituztenean irabaziak, gutxien irabazi duenak bien
arteko diferentziaren erdia jasotzeko eskubidea du.
*Batek bakarrik irabazi badu, bestea da eskubide hori izango
duena; kasu horretan, irabazien erdia.
Ezkontideek, egia esanda, ezkontzako itunetan beste proportzio
bat hitzar dezakete.
1992ko legeko 94. artikuluak ezartzen du, itunik ez dagoenean,
noiz geratzen diren ezkontideak foru-komunikaziopean:
1.- Bi ezkontideak bizkaitar forudunak direnean
2.- Haien lehenengo bizileku komuna lur lauan egon bada
83
PARTAIDETZA-ERAENTZA
BIZKAIKO FORU-KOMUNIKAZIOA
3.- Lur lauan ezkondu badira
Ezkontzako itunen bidez, beraz, bi bizkaitarrek ezkondu nahi
badute, edozein eraentza hauta dezakete: foru-komunikazioa edo Kode
Zibilean arautzen diren hirutariko bat. 94. artikuluak irizpide batzuk
ematen ditu, itunik ez dagoenerako.
Zer da, bada, foru-komunikazioa? Eraentza horren bidez ere,
erkidego bat sortzen da, irabazpidezkoan bezala, baina kasu horretan
erkidegoa ez da partziala, unibertsala baizik. KOMUNIKATU egiten dira
ezkontideen ondasun guztiak erkidego bakar baten (hortik izena).
Berdin dio nondik datozen ondasunak (tronkalak ala ez), non dauden
eta zer izaera duten (irabaziak edo ekarritakoak). Denak “dira” bionak,
ezkontza-erregimenak irauten duen bitartean, jakina.
Kudeaketari dagokionez, bakoitzak “administratuko” ditu berak
ekarritakoak, baina “xedatzeko” bien oniritzia beharko da, baita
norberak ezkontzara ekarri duen ondasun bat bada ere.
Eraentza horren berezitasuna FINKATZEAn datza. Eraentza hori
finkatu egiten da, ezkontide bat hil eta seme-alabak badituzte. Hori
gertatzen bada, erkidego unibertsala sortzen da alargunaren eta seme-
alaben artean (jarraipen moduko bat dago), eskuarki komisarioaren
funtzioarekin eta gozamen unibertsalarekin batera datorrena. Denak du
helburu berbera: ondasunak familian gelditzea, eta bi ezkontideak hil
arte, ezkontideek berek kudeatzea. Ezkontideak “talde”tzat hartzen
dira, etxearen eta familiaren ondarearen zerbitzura.
Ordea, lehenago banatu, dibortziatu edo ezkontza deuseztatu
bada, edo eta ezkontide bat hil bada seme-alabarik izan gabe, eraentza
ez da finkatuko, eta orduan, irabazpidezko sozietateak bezala likidatuko
da. Pribatiboak norberaren ondarera itzuli, eta irabaziak erdizka.
Hildakoaren zatian oinordetza gauzatu beharko da, jakina.
84
7.3.- Oinordetza-sistema
Oinordetza-prozesua norbait beste baten tokian jartzea bada
(sucesión), fenomeno hori inter vivos edo mortis causa gerta daiteke;
hau da, bizirik dauden bi pertsonaren artean, edo bat hil eta bestea
bere tokian jartzen denean. Bigarren horri esaten diogu, teknikoki,
oinordetza: mortis causa edo heriotzagatik gertatzen den ordezkatze-
prozesua. Hau da, KAUSATZAILEAren lekuan beste pertsona bat
(OINORDEKOA) jartzean datza.
K
A B
Z T
Oinordetza-fenomeno hori antolatzeko hainbat bide daude:
1.- Borondatezko oinordetza
Horrek esan nahi du kausatzaileak berak diseinatzen duela nola
gauzatu behar den bere oinordetza: nortzuk diren bere oinordekoak,
zenbat utzi egingo dion bakoitzari, zer baldintzetan... Bi bide daude,
kausatzaileak, bere kabuz, adierazpen horiek egin ditzan:
a) TESTAMENTUA: Testamentua negozio juridiko bat da, zeinaren
bitartez, pertsona batek bere oinordetzaren alderdi
pertsonalak eta ondarezkoak aditzera ematen baititu. Alde
bakarreko negozioa da, berez, eta ezeztagarria. Kausatzaileak
nahi duenean atzera bota dezake, eta beste bat egin.
85
b) OINORDETZA-ITUNA: Kasu hori ezberdina da. Ez du
kausatzaileak bakarrik egiten; kontratu bat da. Eta kontratu
bat den heinean, oinordekoarekin itundu egiten du bere
oinordetza, edo horren zati bat. Oinordekoak onartu egiten
duenez kontratuan bildutakoa, bien borondateak bat datoz,
eta, horregatik, ituna ez da, testamentua bezala, ezeztagarria,
ezeztaezina baizik.
2.- Legezko oinordetza edo abintestato
Kasu horretan, legeak erabakitzen du kausatzailearen ondarea
nola banatu behar den. Abintestato oinordetza borondatezko
oinordetzarik ez dagoenean gertatzen da, bai ondare osorako bai zati
baterako. Zuk ez baduzu zure oinordetza diseinatu, legegilea kargutzen
da horretaz, eta berak banatuko ditu zure ondasunak, horretarako
aurrez xedaturik dauden arau batzuen bidez, jakina.
Aukera horiek ikusita, aurkeztu beharra dago, segidan, KODE
ZIBILeko oinordetza-sistemaren eta 1992ko LEGEkoaren arteko
ezberdintasun nagusien laburpentxo bat, ahalik eta argien alderatzeko.
1.- Espainiar legegileak soilik onartzen ditu aipatutako
testamentu bidezko oinordetza eta abintestato oinordetza. Beraz,
kausatzaileak bere borondatez antolatu nahi badu bere oinordetza,
testamentua erabil dezake soilik. Oinordetza-ituna gaitzesten du Kode
Zibilak; izan ere, legegilearen iritziz, ituna ezeztaezina izanik,
kausatzaileak bere borondatea eta oinordekoarena lotzen ditu, eta
iritzia aldatzeko aukera egon behar da, kausatzailea hil arte. Beraz,
salbuespen batzuk albora utzita, ez da posible oinordetza-ituna
erabiltzea Kode Zibilaren eremupean.
86
KODE ZIBILA
2.- Testamentua da Kode Zibilaren oinordetza-sistema osoko
oinarri sendoena eta hobesten den antolatzeko era. Testamentuak
ezaugarri batzuk ditu, ezinbestekoak direnak bi ordenamenduen arteko
aldea ulertzeko:
*Testamentua alde bakarreko tresna da; beraz, ezin dute bi
pertsonak, nahiz eta ezkontide edo bikote izan, testamentu bakar
batean bien nahia adierazi. Ez da, bada, onartzen, TESTAMENTU
MANKOMUNATUA edo ERMANDADEKOA. Bakoitzak bere
testamentua egin behar du, bakarka.
*Gainera, testamentua negozio juridiko txit pertsonala da. Horrek
esan nahi du testamentugileak soilik egin dezakeela eta ezin
duela beste inork ere egin beraren ordez. Izan dezake albazea
exekutatzaile bat hil ostean, edo kontulari-banatzaile bat, baina
testamentua egiteko unean berak bakarrik egin beharko du. Ez
du, bada, Kode Zibilak, KOMISARIO BIDEZKO TESTAMENTUA
onartzen, foru-zuzenbideetan hain erabilia izan arren.
*Bere edukia “pertsonala” edo “ondarezkoa” izan daiteke, edo
bietarikoa.
*Ez da nahitaezkoa jasotzea.
*Negozio erabat formala da. Ez badira legezko formalitateak
aurreikusten, testamentua deuseza izango da.
*Testamentugileak gutxienez 14 urte izan beharko ditu, eta bere
burua kontrolatzeko gaitasun nahikoa eduki.
*Testamentuak bi motatakoak izan daitezke: ARRUNTAK eta
BEREZIAK. Arruntak hiru dira, era berean, IREKIA, ITXIA eta
OLOGRAFOA. Lehenengo biak notarioaren aurrean egiten dira, eta
87
formalak dira erabat. Hirugarrena, aldiz, etxean norberak egin
dezake. Berezien artean, beste hiru aurki ditzakegu: ITSASOAN
EGINIKOA, MILITARRA, eta ATZERRIAN EGINIKOA. Bakoitzak bere
formalitateak dauzka, eta urgentziazko kasuetarako aldaerak.
Testamentuaz gain, Kode Zibilak abintestato oinordetza onartzen
eta arautzen du, kausatzaileak bere borondatea adierazi ez duenerako,
bai oinordetza osorako bai zati baterako. Xumeagoa da araudia, kasu
horretan.
Aipatu beharra dago, lehenbizi, gure Zuzenbidearen eta Kode
Zibilaren (Gaztelako Zuzenbidearen) arteko ezberdintasun
funtsezkoena oinordetza-sisteman dagoela. Izan ere, Euskal
Zuzenbideak, “Pirinio aldeko” beste Zuzenbide guztiek bezalaxe (baita
Galiziakoak, Asturiaskoak, Balear Uharteetakoak...), bere antolaketa
guztia familiaren eta ondarearen arteko harreman estuan oinarritu du
mendeetan. Tronkalitatearen printzipioaren oinarrian, etxea familiari
atxiki nahi izan zaio: etxea familiarena bada, familian geratu behar du,
hurrengo belaunaldiei mantenua ematearren. Egia da eskema hori Erdi
Aroari eta Aro Modernoari dagokiola; baserria produkzio-unitate bat
zen, ez soilik bizileku bat, eta bertatik bizi ziren familia asko eta asko,
belaunaldiz belaunaldi.
Egitura soziala eta ekonomikoa aldatu diren heinean, argi ikusten
da gure Zuzenbidea zenbait arlotan, beharbada, zaharkitua geratu
dela, eta berritzeko beharra duela. Horrek ez du esan nahi gaur egun
jardunean ari diren enpresa edo ustiategi familiarrei aplikagarri ez
zaienik. Guztiz kontrakoa. Oraindik ere, gure ordenamenduak
eskaintzen dituen zenbait tresna asko erabiltzen dira, eta horiekin lor
daitezkeen helburuak ezin lor daitezke Kode Zibilak duen araudiarekin.
88
EUSKAL ZUZENBIDE
ZIBILA
Lehenbizi aipatu beharra dago, Kode Zibilak ez bezala, gure
Zuzenbideak tresna anitz dauzkala oinordetza antolatzeko. Forudun
guztiek Kode Zibilak arautzen dituen testamentu mota guztiak erabili
ditzakete (arruntak eta bereziak), baina horiez gain, besteek ez
dituzten aukerak badituzte:
Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten hiru lurraldeetan
onartzen da sistema hori, beste foru-zuzenbideetan ere onartzen dena,
alegia. BOTERE bat da, kausatzaileak beste pertsona bati edo batzuei
ematen diena, bera hil ondoren, bere oinordetza antolatzeko. Botere
hori, komisariotza, Kode Zibilaren printzipioen kontrakoa da erabat.
Gogora dezagun Kode Zibilak testamentua negozio txit pertsonal
bezala ulertzen duela (hau da, beste inork kausatzailearen izenean ez
dezake egin).
Gure ordenamenduek, aldiz, onartu egiten dute, eskuarki funtzio
konkretu batekin. Botere hori, gehienetan, ezkontideek ematen diote
elkarri, eta ALKARPODEROSO deritzo. Horrela, lehenengo hiltzen
denaren oinordetza besteak diseinatuko du: nortzuk diren oinordekoak,
zenbat eta zer baldintzatan banatu ondasunak... Ezkontidea denean
komisarioa, maiz, hildakoaren ondarearen gozamen unibertsala
jasotzen du, horrekin batera, bai eta eperik gabe, bere bikotearen
oinordetza aukeratzeko ahalmena. Bitartean, jakina, ondasunak bere
esku atxikitzen ditu. Abantaila asko ikusten dira figura horretan, batez
ere seme-alabek, azken ezkontidea hil baino lehen, ondasunik ez
eskuratzea. Figura hori, gaiaren eskematxoan ikusiko dugun bezala,
estuki lotua dago beste instituzio batzuekin (senipartea, ezkontza-
eraentza ekonomikoa...).
89
KOMISARIO BIDEZ ANTOLATZEA
ERMANDADEKO TESTAMENTUA
Testamentu horren esentzia Kode Zibilak adierazten dituen
printzipioen aurkakoa da. Gogora dezagun lege-testu horrek
testamentua ALDE BAKARREKO negozio gisa definitzen duela, pertsona
bakar batek eta berak bakarrik egin behar duena, hain zuzen ere. Gure
lurraldeek, aldiz, onartu egiten dute ezkontideek beren nahiak tresna
berean adieraztea: bi pertsona, testamentu bakarra.
Notarioaren aurrean egin behar den testamentu bat da, eskritura
publiko batean bildu behar dena. Formala da, beraz. Ezkontideek eta,
gure lurraldean, izatezko bikoteek soilik egin dezakete, bikotearen
interesak araupetzea baitu helburu nagusi. Ermandadeko testamentua
EZEZTAGARRIA da, nahiz eta biek egina izan. Ezezta dezakete biek
batera, beste testamentu edo oinordetza-itun bat eginez, edo bietariko
batek bakarrik ezezta dezake, besteari jakinaraziz. Salbuespen bat
dago, ordea, ezeztagarritasun horretan: bietatik bat hiltzen bada
ermandadeko testamentua egin eta hurrengo urtera, besteak ezingo
ditu ezeztatu ermandadeko testamentuan ondasun komunen inguruan
ezarri diren xedapenak, horiek aldebiko eta ezeztaezinak bihurtu
baitira.
Tresna hori erabilia den arren, ohitura gehiago daude euskal
lurraldeetan, batez ere Bizkaian, komisario bidezkoa erabiltzean, horrek
beste mota batzuetako abantailak eskaintzen baititu bikotearen
ondarearen antolakuntzan, batez ere foru-komunikazioa bada haien
ezkontza-eraentza ekonomikoa. Eskeman eskainiko da tresna guztien
artean egon daitekeen harremana, adierazgarria benetan.
Kode Zibilak 1.271.II atalean argi debekatzen du instrumentu
hori. Gure ordenamenduan eta beste foru-zuzenbideetan lasai asko
90
OINORDETZA-ITUNA
arautzen da, historikoki oso funtzio garrantzitsu bat bete duelako, eta
betetzen jarrai dezakeelako.
Figura hori duela mende asko sortu zen. Baserriak eta familia-
ustiategiak belaunaldiz belaunaldi osorik eskualdatzeko aukera eman
du. Gurasoek seme-alabetatik bat aukeratzen zuten, baserriko lanetan
aritzeko trebeena edo prestatuena (sexuen arteko bereizketarik egin
gabe, nahiz eta gehienetan seme edo alaba nagusia izaten zen). Bere
ezkontza prestatzen zuten, beste baserri bateko seme edo alaba
batekin, eta ezkontza horretan bi familia batzen ziren. Familia batek
etxea ekartzen zuen, eta besteak DOTEA, konpentsatzeko, nolabait.
EZKONTZAKO ITUNAK erabiltzen ziren, “itun” edo “kontratu” hori
sinatzeko. Bi familiek bikote berriaren etorkizuna adostua izaten zuten
gehienetan. Estrategia-kontua izan ohi zen. Etxea “oinordetza”n
ematen zitzaion ezkontide bati, bere familiaren baserriaren
titulartasuna, alegia. Bikotea etortzen zen bizitzera etxe horretara,
oinordekoaren guraso eta beste neba-arrebekin, maiz. Biek lan egiten
zuten etxean, eta seme-alabak izatea baldintza izaten zen, kontratuak
iraun zezan. Horrela, kausatzaileek bermatzen zuten belaunaldiz
belaunaldi beste horrenbeste egingo zela etxearekin: seme edo alaba
bat aukeratu, eta hari etxea eman. Etxea, horrela, zerbait estatikoa da,
belaunaldi bakoitzean titular bat izaten duena. Bakar baten esku
geratzen da beti, eta zatiezina da, familiaren barnean,
TRONKALITATEAREN instituzioari esker, jakina. Ondasun tronkalak
zirenez, zuzenean aplikatzen zitzaien.
Egun egoera berdina ez den arren, egia da familiak eraikitako
enpresa, lantegi edo ustiategiak familiaren barnean edukitzeko bide
egokia dela, nahiz eta objektua baserri bat ez izan, zentzu hertsian.
Bakar baten esku uzteko aukera hori, hala ere, XEDATZEKO
ASKATASUNAk ematen du, SENIPARTEaren inguruan, batez ere Bizkaiko
araudian. Azken aldea hor dago.
91
SENIPARTEA
KODE ZIBILAk senipartea oso indartsua du. Senipartea (legítima)
kausatzaileak nahitaez senide batzuei utzi behar dien ondasun kopurua
da (seme-alabei eta ondorengoei; halakorik ez badago, aurreko
ahaideei, eta, azkenik, alargunari), nahiz eta horren justifikazioan
“justizia” gutxi dagoen askoren iritziz. EUSKAL ZUZENBIDEAK, aldiz,
senipartea beste modu batean arautzen du, “malguagoa” alderdi
batzuetan baina zorrotzagoa besteetan, familia eta ondarea lotuta
baitaude (lotura indartsuagoa gure ordenamenduan).
KODE ZIBILA:
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO ORDENAMENDUA:
Ezberdindu behar dira hiru lurraldeak. Gipuzkoak Kode Zibilekoa du.
Aiarak ez du seniparte formalik, berez. Xedatzeko askatasun osoa dago
bertan (134. artikulua). Bizkaiak dauka, beharbada, berezitasunIK
nabarmenena, tronkalitatearen printzipioa dela eta.
BIZKAIA:
*Berez, seme-alabei ondasun guztien lau bostenak utzi behar
dizkie kausatzaileak. Beste bostena askea izango da, nahi duenaren
alde xedatzeko.
92
SENIPARTE HOBEKUNTZA PARTE
HERTSIA ASKEA
4/5 1/5
*Hala ere, bosten hori soilik izango da askea, ondasun ez-tronkal
nahikorik badago. Ondasun tronkalak baldin badira kausatzaileak
dituen guztiak, orduan ez da egongo aske xedatzeko aukerarik. Aldiz,
ondasun tronkalak ez badira heltzen 4/5ak betetzera, zati hori ondasun
ez-tronkalekin beteko da. Ondasun tronkalak ezin dira inoiz, dakigunez,
familiatik atera, behintzat ez oinordetzaren bidez.
*Hori bai, oinordeko guztien artean bakarra aukeratu daiteke,
konpentsatzeko senipartearen zurruntasuna. Beste guztiak baztertzen
dira, inor jaraunsgabetu gabe, hala ere.
93