Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales, Cuarto Grado, es propiedad de la Secretaria
de Educación, fue elaborado en el marco de la Emergencia Nacional COVID-19, en
respuesta a las necesidades de seguimiento al proceso enseñanza aprendizaje, en
centros educativos gubernamentales de Honduras, C. A.
Presidencia de la República
Secretaría de Estado en el Despacho de Educación
Subsecretaría de Asuntos Administrativos y Financieros
Subsecretaría de Asuntos Técnico Pedagógico
Dirección Departamental de Educación Gracias a Dios
Dirección General de Modalidades Educativas
Subdirección General de Educación para Pueblos Indígenas y Afrohondureños
Autoría
Dirección Departamental de Educación El Paraíso
Revisión de estilo y adaptación
Eda Mayra Meza Zelaya
Revisión técnica grafica pedagógica
Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa-SE
Traducción
Livia Arely Valladares Ramos
Elvis Omar Martínez Pascon
Coordinación Departamental de Educación
para Pueblos Indígenas y Afrohondureños
Loy Alessandro Cruz Puerto
Diseño y Diagramación
Yadira Yaneth Figueroa Alvarenga
Eleazar Tomé Escobar
©Secretaría de Educación
1ª Calle, entre 2ª y 4ª avenida de
Comayagüela,
M.D.C., Honduras, C.A.
www.se.gob.hn
Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales,
Cuarto Grado.
Primera edición 2020
Distribución gratuita – Prohibida su venta
MÂDIKANKA
COVID-19 siknis ka ba mita wan tuktan ka mairin an waikna nani ba
aikaina ra lân taki wâbia dukia ra, utla ra tâ baikaia kûl warkka nani ra,
bâku lika asla îwaia lâka ba kau pawaia sip kabia, pamali kam aikuki, an
wan nâtka bara wan daukan ka nani ba sin kau pain taki wabia dukia ra,
naha warkka wauhka tâya “Utla ra Lân Takaia Ba” yâbisa, utla bîla ra kûl
dukia nani brîsma ba wal, lân takaia warkka nani ba daukbia dukia ra.
Warkka sut ba lika lilia daukia dukia sa, an ai taim ka manki, pamali sut
aikuki daukaia dukia ra yâbi sa.
Sip sa luhpiam mairin apia luhpiam waikna ba, man nît kam takaia, wark
nani kum kum dauki wâbia taim, an wark nani kum kum ra man smalkaia
takma, nahki daukaia tanka nani ra. Baha mita lika aisi, yâpti bara main
kaiki uplika nani sut ba tuktam kam yûla kahbi yâbrika, ai warkka nani
daukaia ba târa pali sa.
Yang nani kasak lûkisna man nani tâ baiki bara main kaiki an lamtwanka
lâka yâbisma ba wal, luhpiam mairin an waikna sut, lân takaia warkka nani
ba utla bîla ra kasak pain daukbia sa.
Secretaría de Estado en el Despacho de Educación
1
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Upla wîna aîska paskan ka ba
Upla wîna aîska paskan ka ba lika nahki wark takaia sat ka ailal wal daukan
sa:
a. Smaya nani paskan ka ba: Naha lika wan wina aiska wark taki ba tâ
brisa.
b. Wan winka puhbaia paskan ka ba: wan wina ra pasa yabi sa.
c. Plun wawaia paskan ka ba: Plun sat ka nani ba wawi bara wan wina ra
pawa yabisa.
d. Wan wina ra diara plapi tawaia paskan ka ba: Diara sat ka nani wan
wina ra tâla wakiak ki yan plapi tawi ba.
e. Taski daukaia paskan ka ba: Wan wina want apia dukia nani ba klaki
sakisa.
f. Wan wina bunka paskan ka ba: Wan wina ra paskisa an ta brisa wapi
taukaia.
g. Wan dûsa nani paskan ka ba: Tâ baikisa an wan wina ra buaia dukia ra
karnika yabisa.
1. Plun sat ka bani ba pit ka kat yus munaia, baha lika wan wina día pit ka
plun pawika nit ba yabaia an bitamin ka nani ba sin, waikna ra nahki pit
yabaia ba nu kaia an mairin ra sin, manka ba tanka briaia
bara día wark ka dauki ba sin nu kaia sa.
2. Wan wina ra li yabaia, ba lika nit sa dus ma nani ba
kasak yus munaia an li sin nap diaia.
3. Klin pain takaia ba lika, siknis yula nani ba sip
wan alkras takisa.
4. Wan iwanka pain main kaikaia ba, lika
yawan taski tila ra iwaiai apia dukia ra
daukisa.
2
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Naha nani dukia carbohidratos, prutinas, bitamins an miniralis plun wina
brisa baku sin ki wan wina ra kasak ta baikisa pain wark takbia dukia ra.
Smaya Nani ka Paskan Ka
Ba lika wan wina aiska nikwi tawi ba ra ta brisa, paskan ka ba wan wina
piska unta sirpi pali brisa, baku sinki wakia an baikan ka sirpi sin brisa.
Smaya Paskan ka Nani Aslika Ba
Smaya paskan ka aslika
tarkika pali ba lika wan sins
ka wakaia sa. Wan sins ka
wakia nani ba lika, wakaia
sirpi nani paskan ka wan
smaya ka nani aikuki asla
wark taki sa, baku diara taki
ba wan sins ka ra, maisa
pakisa. Wan sins ka smaya ka
wakaia nani ba wan wina
aiska nikwi tawi ba ra ta brisa.
3
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Sins wakia piska nani ba: wakaia tâ
nani, wakia wina, sins wilkan ka tarki
ka, sins wakaia waika pitban ka, sins
wakia tâ tarki ka, an wakaia dan
takan tâ.
Sins wakaia nani ba lika pana pana
asla takisa, sins wakaia dan takan tâ
wal ai tâ baiki wark takisa.
Smaya ra tukbi ba lika sins wakaia tâ
nani wina daukisa baku lika wakia winak ki lui bara wakia waika dan takan
ka ra auya taim, wan sinska mita wan smaya k ara maisa pakisa.
Smaya Paskan Ka Baikan Ka Ba
a. Sistema Nervioso Periférico (SNP) ba lika smaya
aikuki asla sa, naha nani ba lika wakia sirpi nailun
bakusa kuna drawisa, an isti pali wan wina aiska
wina tâ bri maisa pakisa Sistema Nervioso Central
(SNC) ra. SNC ba lika wan sins ka kamka ra smayaka
baikan ka wal wal ra 12 baikan ka brisa, naha
baikan ka sut ba lika wan sins ka ra bara sa an
baikan ka wal wal ra 31 ba lika wan nina dusa
smaya ka sa, ba mita lika wan nina dusa bui kutbi
brisa. Naku baikan sa: nandusa ra, lama kuka ra an
klata dusa ra.
b. Sistema Nervioso Central (SNC) Naha lika wan wina
aiska wil wi tawi aiwarka dauki ba pitka kat ta brisa.
Bara asla sa medula espinal an encéfalo wal, bara
naku baikan sa: tronco, encefálico, cerebro y
cerebelo.
4
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Wan winka puhbaia paskan ka ba
Naha lika wan winka puhbaia wark ka daukisa, wan wina piska bani ra
yawan pasa aubi ba blikisa, baku kli wan wina ba mita yus muni bara nit
apia ba sakan takuisa. Upla ba yua kum bila ra 20 tausin pitka aiwinka
puhbisa. Wan pusa ra pasa yabaia ba lika inhalación o inspiración makisa
an pasa sakaia ba lika exhalación o espiración makisa.
5
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Upla an rayaka ba
Upla nani rayakaba
WAN WINKA AUBRA
PLAPI TAWIYABA
pasaba wan kakmara dimi bara wan karmak plapi
wataukisa bara ban sin wan sisiara plapi tawisa,
naha na natka walra dakuitakisa baha natka bak ki
wan pusara pasa dimui bara kli bal takisa, bara
6
Râyaka Nani an Tasba Sinska
baku natka ni pasaba wan talia wakia nanira dimi bara tala Saura nani ba
taki wisa.
Wan winka puhbaia wark kaba, manis munaia lan sa wan winka puhbaia
taimka banirabara naha sip s adiara ailal ni ambuk wan mun aia, wan sinka
krikaia,bara pasa Saura nani mita sin.
Wan winka puhbra nani ba mainka kaikaia
Wan winka puhbaia sin lan takaia sa kan upla kum kum ba aiwinka pain
pubras pura taya ba man puhbi nani ba ai winara pat nani brisa pasa pain
apu ba mita suapan bakusa, ai bila sin kuaki sa minit banira, wina nani ba
sin tatwisa.
Wan winka puhbra sikniska naniba wan alkaya apoia sa kaka wan kakma
ba yu bani usbi saki kiln muni kaiasa, bara dus ma nani ba sin kasak yus
muni kaiasa, plun mangki saki pi nani ba, wan talia sunanka mapara sin
kuabas nani kasak yamni sa wan kakma ba praki bara kuhbaiasa, bara
kisiam puliba, bara pasa nani saura ba sin aubaia apia.
lân taki mahuisna
Plun watla bara aiwarka ba:
nahana plun nani ba brihki wahwi bara wan winara takas kaiaba takaskisa
wan wina want apiaba, taskira takiwisa.
Plun watla warka taki yaba:
plun watla ba sika ai yabalkaba walhwal ra baiki sakansa:
7
Râyaka Nani an Tasba Sinska
1. plun an bilara mangki bara wan bila laya ni bara
wan twisa ni blaki bara laya apu paskisa, wan
karma ra iwi wabia bara wan winka puhbaia
trabil apu kabia, bara wan biara ra dimi wisa.
2. naha sanka awarkara plun ba dimi aula
barawan biara bila ba aywisa barali satka kum
bar aba wal bara wan biara silpi kara iwi wisa.
3. naha sanska wala nara, wan biara silpilpikaba
laya pain nani ba brih wan talia ra laki bara wan
auya ba mita brih wan bila laya slula ra mangki
bara wan pira laya wan biara tarkika ra luisa.
4. naha sanska nara, laya satka naniba tak brih wan biara tarkikaba dia
Saura nani takaskan nani ba, brih kana taki waika bak ki sakan takiwisa.
lan taki mawisna
Talia plapi tawiba warka nani
Naha na kakaira sa wan talia wan winan piska nani banira plapi tawiba
Upla kupia
Talia plapi tawiba warka nani.
Wan kupia ba wal prawan palisa, bara wan talia
kapka nani ba wal
Wan kupia ba sika, wan wina piska kumsa, bara
nikwaya taim bani tala sakisa, tala wakia nanira,
wan klaya mina nani mita mita main ka kaikisa.
8
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Wan talia nani kapka
Dia ba ba wan talia kapka nanisa ki?
Naha na sika piska plamaika kum utra sa, mita wan
talia ba wapisa wan kupia wina wan wina piska
aiskara plapi tawisa.
Wan talia kapka satka nani
Naha na sika baiki sakisa:
1. wan wakia naniba sika brihwisa tala pasa apu nani wan talia kapka
wina wan kupiara.
2. talia wakia tarkika witin ba brihwisa talia pasa bri nani ba wan kupia
wina wan wina aiskara .
3. baha ba wan talia wakia kau silpika bara wan talia wakia silpika wal hay
tanka brisa.
Wan talia plapi tawiyaba
Wan talia pasa apu nani ba wapisa wan wakia bak wan pusa bakat bara
bahara pasa yabisa, baha ninkara wan wina piska banira plapi tawisa bara
pasa naniba suisa wan wakia bilka bak ki baha wina diera laya wala nani
ba brih kli wan kupiara tawi balsa wan kupia pilka bak ki . wan kupia dikwi
banira naha warka na daukisa.
Tâla ba diasa ki?
Bahaba sika laya pauni kun wan wina aiskara
bâra yaba
1. baha ba sika laya kun bâra yaba wan
wîna muhtara bara bâku sin witin nani ba
satka walsa: tala pauni bara, tala pihni.
9
Râyaka Nani an Tasba Sinska
2. naha na sika rayakaplamaika, talia nani plapi tawiba mita dakbi sakisa
wan talia sratwan nanbi ba bara paskisa wan wina siknis nani bara
latwan bri nani yaba, bara kli bukisa paskan baku.
3. wan talia pihni ba sika rayakaplamaika kun ta baikisa wan wina piska
nanira inpaksan bara yula Saura apu kabia dukiara.
4. tala pauni nani ba sika rayakaplamaika, pasa nani wanki ba bara dakbi
sakisa wan winka puhbra nani.
Talia plapli tawiba warka yanny kun daukisa wan wina aiskaba war pain
takbia dukiara
Siknis nani talia plapi tawiba aiwarka dauki ba, bara wan
mainka kaikaia.
Naha sikniska nani satka ailal nani wan talia plapi tawi ba, tila wina kakaira
paliba naha nanisa: kupia alki takaskan, kupia isti pulaia tankaba, kupia
tatwanka sikniska nani wan albia apia dukiara, wan wisa plun nani ba lata
apu kaka yus munaia kan lat nai ba sika wna kupia awa naninra dimi
takaskisa.
Wan talia plapi tawiaika ba mainka kaikaia.
Yawan wan talia plapi tawina main kaikaia sa kaka, plun bara dus ma nani
nangki saki ba pi kaiasa, baku sin plun nani ba lat bara sal apuba yus muni
kaiasa. Sigarit nani bara rum nani sin yuis munraskaiasa baku sin yu banira
wan wina wark ka dauki kaiasa
Wan talia plapi tawaika ba, yuwisa pasa pain naniba bara tala
pain nani ba, rayaka plamaika kum wan wina ra sa bara wahbisa
diara Saura nani wan wina ra ba sakan takiwisa.
10
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Dia nit apia naniba sakiba
Naha na sika ai bisniskasa diara Saura nani ba sakaia: wan laptika, wan
iskika, wan kanka, bara baku lika wan winara diara yus munia apia nani ba
takaskras.
Yu bani wark ka taki tilara wan winara diara yus muni nani kli sakaia ay
piuwa sin brisa naha bilkanakki, dia ni tapia nani ba saki ba
Wan winka puhbaia ba sinki pasa Saura wan wina ra ba sakan takwisa,
wan taya ba sin laptika ba sakan taki wisa, bara wan wina laya wan wina
ra nit apiaba sakan takiwisa,
WAN WINA PISKA NANI, DIARA SAURA LAYA NANI WAN WINARA BA, SAKAN
TAKIWI YABA
WAN LA´PTIKA WAN PUSA WAN KISKAMKA WAN TASKIKA SAKAIKA
Klin bara main kaiki brikaia taski nani sakaika ba
Naha sanskara kara taim wan wiyaya wantsa taski sakaika warka ba ansa
kat taski sakia ba laki kaikisa li nani wan wina wina sakaia apiaba sin bara,
naha taski sakaika ba sin plun nani ba wal aimaisa wilkisa bara yus apia
11
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Wan kiskamka
piska aiska piska
aiska
naniba taskira takiwisa, bara baku sin wan payaska aubra bara pasa saura
nani ba sinki sakan takiwisa.
Naha nani sa piska nani wan wina wina taski sakaia ka ba waikna
kiskamka
a. iska krahbaika saitka aiska bara kiskam ka ba wal
bara paskan ka klayara bara aisi kaikma kaka mair9in
bara waikna wal ba:
waikna iskika krahbaika ba kau yarisa, kuna mairin sa
kaka iskika krahbaika ba yakan sa bara baku sin tala ba
kiln munisa bara wapnika sin mangkisa upla nani winara
kan li ba kasak diayasa wan wina naniba main
kaikayasa kaka.
Naha na aslika na wan kiskamka nani ra wan talia bara
wan laya nani ba wapnika mangkisa wan winara.
Naha dukia laya slula naniba aiwinara brisa li sal nani slula
laya nani bara iska watlara aimakisa sak ka taki waia
dukiara,
b. nahara lika wan wiyaia wantsa wina taya ba wina wan
laptika takiba bara wan wina laptikaba si wapni
mangki wan iskika bak taki wisa yus apia naniba
Mairin kiskamka
12
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Li ba ailal an natka pain wal yus munisma taimba, taliamba wapni
brisa bara wan biara bilara auka piska nani ba sin wapnisa bara
taski takiwaya ba pat apusa
Lak takpi
Dusa bunhka sistimka
Witin ba sika ta brisa wan sinska wakia lilapasba wina
una kakanka yamni naniba yabisa bara baku lika ai
nitka nani ba nu takisa yabisa.
Witin ba sika kakaira nahki natkara plis kum wina walara
wayaba dukiara, baku sin ki aibiara bilara bri naniba
bara kupia ba sin ayawisa,
Dusa bunhka sistimka ba sika naku aipaswisa: dusa,
winka bunhka nani, bara suakia suapnika nani sin.
Wina bunhka nani
Nahana sika biara wakia piska nani bara buhka taya
nani upla winara ba, naku natkara mauhsa: duska ul
bara wina buhka dusa nani ba sin, bara winka bunhka
piska wala nani sin.
Wina bunhka, sil pai wilinka wal ayawi naniba, bara
aiwilika apia ni ayawin naniba sin
Bara wan wina bunhka nani ba wan dusa nani wal
prakan sa, barab wan dusa suapni nani wal prauya taim ayawikaia bara
wan wina ba ai wapnikara kaia sipsa.
13
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Wan wina buhka warka naniba sat sat barasa, bara baku sin dusa klahwan
nani sikniska ailal barasa, bara tramp nani sin,
Dusa klahwan sikniska kum kum ba pat winarasa aisubuya piuwa wina baku
sin ki wan wina almuk taki ba wal sip sa wan dauki waya.
Upla dusa naniba
Baha nani sika wina munhta piska
karhna nani wan biara bilara bara
nanira mainka kaikisa wan lal kamhka
ba wan sinska ba main kaikisa, bara
wan mawan ba sin paskisa,
Bara wan nina dusa ba mita, wan
klaya mina nanibara mainkaikisa wan
kupia, wan pusa nani, wan auya, bara
wan kapka nani ba sin ki main kaikisa.
Bara baku sin wan plauia bara luhpa
watla nani ba mainkaikisa mairin
nanira
DUSA naniba aikuki prawi bara wina
aiska dusa nani ba ayawikaia sipsa,
bara dusa suapni nani kum kum ba
sipsa yawan kaikaia wan kiamara,
kakamara, bara wan karma awa
nanira.wan dusa nani ra.
Wan dusa karhnika ba bitamit naniba
mitasa,
Maika kaikaia winka bunhka ba
❖ baha nani ba mainka kaikaia kaka plun
nani ba bitamint bri nani ba yus munikaiasa,
baha tilara bahara ba inska, bara bip tialka
wina paski dukia nani ba sin.
❖ Wan wina wark daukaia yu banira
14
Râyaka Nani an Tasba Sinska
❖ upla naniba aiwina naniba wapni brikaiasa iwisa bara, buisa bara,
ayawisa bara, plapisa bara wapi bara sin.
Lukanka laki kaikpi
1. Lilkika nani ba laki kaikpi.
2. ulbuna dia dauki nani ba, lilkika naninbara baku sin dia sisitim ka wan
wiyaba.
Daukanka nani Sistim ka apia wiba
a.
b.
c.
d.
e.
3. kumi bani nina makuna wan wina aiska sistimka ba dukiara
15
Râyaka Nani an Tasba Sinska
4. yang lain ka banira ulbuna wan wina insait wina pisk
A nani witin nanira ra driwiyaba
Marikpi
1. Yang naha mark ka prihni nara mangkuna ani turka raitba ,wan wina sistim
ka nani dukiara
16
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Tatwikara Prinhkara 1.baha sika sistimka ai adarka kat
blikan wiyaba wan wina bunhka ra
,kan witin wark dauki ba mita
3.baha nani sika wina piska insaitra
ba mita turka nani blikan wiyaba
wan sinska sistim kara bara una
kakanka brisa wan wina piska nani
wina
2.baha sika daukanka briyaba wan
taya bilka bak,bara sin wan pusa
,wan kiskamka ra sin.
4.baha ba likan wan winara diara
aisawan nani ba wahbi saki lukisa.
5.naha na lika wan wina ra
paskanka yabisa bara kasak aikuki
bakusa
6.naha lika upla wina ra karnik
yabisa wina aiska ba wark pain
daukaia dukira.
Kulkan ka yabisa
1. Ta mankaia baha turka pilalka bara ani turka nit ba
a. naha sistimka na_________________sanska brisa wan wina aiska manis
munaia
b. naha sistimka na_________________mainka kaikisa sistim piska wala
nanira
c. naha sistimka na __________________praki kaikisa sistimka wala
naninaikuki bar ata baikisa karhnika ba wan rayaka plamaika ra.
d. naha sistimka na _____________________lalka sa witin ba,pasa yabaia
wan rayaka plamaika ra,baku sin pasa aman naniba tikisa,diara
lulkaia dukia baku
e. naha sisitimka na ________________ta baikisa pasa bara bitamint nani
ba brisi yabaia wan wina aiskara.
f. naha sisitimka na__________________wark takisa asla kira sistim wala
nani aikuki bara dira Saura nani wan winara yus apu naniba sauhki
tikaia.
2. Yang ulbuna sistimka kumi bani nina naniba prawamna wark ka taura
kata ba, bara kalat nani dingkamna.
17
Râyaka Nani an Tasba Sinska
3. Dia lan takri ba yang asla praki lukanka klutka kum ulbuna.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
______________________________________________________________________
A Â A Â B D G H Î I Î I K L M N P R S T U Û U Û W Y NG B I A R A M I L K A I H G M A S L M R W P L I P L M N W I N K A P U H B R A T BY D S A T G N M B T Y P U Y S A R P K L M NG K S P A T A T A T W I S A H K L M N S A T Y S B N S P R N M P U Y R W A K L N S M B S L K I K L W I N A B U N H K A. I A S P A I K T A A I W K I A
Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales,
Cuarto Grado de Educación Básica
Impreso y publicado por la Secretaría de Educación
en el marco de la emergencia nacional COVID-19
Tegucigalpa, M.D.C., Honduras, C.A. 2020