Aos meus país.
A. Angel, Manolo, Paniagua, Dondina, Mario, Javier, Noli e M! Jesús.
A. Xulio.
IMPRIME: TORCULO, ARTES GRAFICAS S.L. Plz. Mazarelos, 14 · Baixo SANTIAGO, 1989
D.LG: C - 1199 - 89
111 111
11111
11111
• •
11 11
" • 1
1
-
ÍNDICE
1.- INTRODUCCIÓN ............................................... .
11.- MARCO XEOGRÁFICO ..................................... .
• Delimitación e situación ............................................... .
• Rede hidrográfica ........................................................ .
• Relevo .......................................................................... .
•. Vexetación .................................................................... .
• Poboación ................................................................... ..
3
4
4
5
6
6
8
• Recursos económicos.................................................. 9
111.- ACHEGAMENTO Á CULTURA CASTREXA... ... 1 O
IV.- RELACIÓN DE CASTROS .. .. .. .. . .. . .. . .. .. . .. ........ .. . 11
V.- SITIOS DE CATALOGACIÓN DUBIDOSA......... 43
BIBLIOGRAFÍA CITADA ................. :................... 45
-
• ' ~
• ~
~
~
~
• ~ ~
GUIA DOS CASTROS DE LALIN 3
Nace este traballo coa pretensión de profundizamos no naso pasado máis
remoto. Este pasado que presenta as súas testemuñas a través dos restos ar
queolóxicos para os que reclamamos a túa atención, pois só a Ignorancia do
seu emprazamento e o abandono no que se atopan por causa do desinterese
oficial os amordazan e enmudecen. Comenzamos tacando unha guía de cas
tros. Sirva esto para estimular a súa valoración, disfrute e coidado. Sirva alnda
para apurar o coñecemento da nosa comarca. Sirva, sobre todo, para garanti
zar a sobrevivencia desas lonxevas testemuñas, pois se o tempo fol respetuoso
con elas, non así o foron o desieixo do home, a cegueira dun "progreso" falto a
machado ou a superstición das xentes: o dolmen con gravados de Parada de
Alperiz, perdido en parte, polo trazado dunha pista, ou tantos e tantos monu
mentos espoliados por buscadores de tesauros e mercaderes da nasa memo
ria colectiva, levantan acta de destrozos insubsanables.
• ESTADO DA CUESTIÓN:
As primeiras noticias que ternos sobre castros e mámoas en cada parroquia
están recollidas por Alvarez Límeses na "Xeografía Xeral do Reino de Galici!l"·
publicada no ano 1936 e dirixida por F. Carreras Candi. A partir destas prlmei
ras referencias flxéronse estudios parclals por parte, sobre todo, de Florentino
López Cuevillas, impulsor dun estudio máis amplo sobre a Terra de Daza patro
cinado polo Seminario de Estudios Galegas que non se chegou a publicar: "Puer
tas de los castros gallegos" {1934); "Particularidades curiosas de algunos cas
tros de la comarca de Lalín" {1947); referencias de mámoas en "La época me
galitlca en el NO de la Península" (1959), "Sobre el n!1 de mámoas y su distribu
ción en Galicia" {1949). Fermín Bouza Brey descobre e tal un primeiro estudio
sobre o conxunto megalítico de Parada de Alperiz: "Dolmanes con grabados
serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdico de la Galicia Central" {1953); o
conxunto de Alperiz lnclúese neutro estudio feito por Sobrino Lorenzo · Ruza e
José Martinez López sobre "Petroglifos de la Comarca de Lalín" (1957).
Estas referencias e artigas, xunto con outras noticias inéc,litas foron reunidas
na "Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra· feita por Filgueira Va/ver
de e García Afán (1953 e 1959) e utilizados por López Cuevillas e Taboada Chi
vite na "Prehistoria", Volumen lii da "Historia de Galicia" dlrixida por Ramón Ote
ro Pedrayo (1973), na que hai numerosas referencias á Terra de Deza.
Un estudio máis actual, aínda Inédito, sobre a cultura castrexa na bacia me
diado ria Ulla, foi realizado neste ano por L. Xulio Carballo Arcea .
.! .......................... ~r
4 CARMEN BUXAN
• METODOLOXfA EMPREGADA:
O primelro paso para a realización deste traballo consistiu na recopilación
de material bibliográfico, toponímico e cartográfico. Un primeiro achegamento aos castros da zona, xunto coas citas bibliográficas, obtíveno nos datos do Ar
quivo Arqueolóxico do Museo de Pontevedra; novas indicios de sitios arqueolóxi
cos foron recollidos de referencias toponímicas dos veciños e de borradores de
campo que o Servicio de Extensión Agraria utiliza para a concentración parce
laria. Canto á cartografía, utlllcei básicamente o M.T.N. escala 1/ 50.000, follas
n2 122, 121. 153 e 154, publicadas nos anos 1981, 1982 e 1984 polo Servicio
Xeográfico do Exercito.
A continuación pasei ao traballo de campo para a localización, estudio e
comprobación do estado actual dos xacementos así como as vías de acceso a eles, para o que cantel coa colaboración dos propios veclños que aportaron, ademais de novas topónimos e noticias de achados, un ha riqueza folclórica con
servada na tradición oral que aínda perdura entre as xentes de ldades máis avan
zadas coas que falamos.
Por último, a labor de ordenar os datos e compoñer a obra, que queda co
mo sigue:
11.- MARCO XEOGRAFICO ~..,.....~~~~~~~~~~~~~-
O término "Terra de Daza" aplícase popularmente a un territorio de límites
pouco definidos; o seu noma, documentado polo menos desde o século VIII,
tén unha orixe eclesiástica como un condado do bispado de Lugo, cuxos lími
tes son máls amplos que os sinalados para o presente traballo, que se basea no
concello de Lalín.
• DELIMITACIÓN E SITUACIÓN:
Situado na provincia de Pontevedra, nas terras da Galicia interior, o conce
llo de Lalfn ten unha superficie de 300 km2, -o que representa o 1 % do territorio
de Galicla e o 6,7 do da provincia de Pontevedra- e encádrase nos segulntes li
mites: polo N. marcan a separación da zona de As Cruces, o rio Carrlo, o Monte Camballón e as liñas de altltude da Serra de Fornelos; polo E, o ria Arnego
sepárao das terras de Agolada e parte de Rodeiro; polo S. os Montes do Testei
ro, que se alongan de S. a N. para formar a Serra do Candán, de onde sae o río
Deza fortemente encalxado, que forma a liña divisoria polo O.
"' •
• • • • • •
GUIA DOS CASTROS DE LALIN 5
Compoñen o municipio as segulntes parroquias: Albarellos, Alemparte, An
seán, Anzo, Barcia, Bendoiro, Bermés, Botos, Busto, Cadrón, Camposancos,
Cangas, Castro, Catasós, Callo, Cerclo, Crlstlmll, Doade, Donramlro, Donslón,
Fllguelra, Galegas, A Xesta, Golás, Gresande, Xaxán, Lalín, Lebozán, Lodelro,
Losón, Maceira, Madrlñán, Melxome, Moneixas, Molmenta, Noceda, Palmou,
Parada, Prado, Rodís, Santlso, Sello, Soutolongo, Val, A Valga, Vllanova, Vllatu
xe e Zobra.
• REDE HIDROGRÁFICA:
Hidrográficamente, a zona lntégrase na bacía media do río Ulla, que recibe
-pola vertente esquerda- as augas dos rios Deza e Arnego.
A confusión entre os ríos Asnelro e Daza fol aclarada por B. Cañizares (1946),
pero non está correxlda no M. T. N., nin en moltos traballos que se derivan del,
lncluíndo as slnallzaclóns no terreo. O Rlo Daza nace nas abas de Monte Tes
telro, a uns 820m de altitude, con tres cabecelras: unha na chamada "Fonte do
Testeiro", ·outra en S. Xusto, a 760m. e outra en Candosa, a 680m; forman par
te da súa cabacelra os ríos Zobra e Chedas pola marxe der.elta e o .río C~ndán pola marxe esquerda, na terra de Trasdeza; o afluente máls importante é o As
nelro ou Dozón que nace na Pena de Francia, en Dozón, a 780m. de altltude, e
atravesa as terras de Catasós, A Xesta, Vllanova, Doade, Botos, Soutolongo,
Barcia, Gresande, Bendoiro e Prado, uníndose ao Deza augas arriba de Ponte
Taboada, á altura de Crlstlmll; pola súa marxe esquerda e cunha orientación de
S-N recibe augas dos rlos Abeleda, que nace en Samprlzón (720 m) e desem
boca á altura da parroquia de Vllanova e o río Lebozán (750 m) que desembo
ca á altura de Doade; pola súa marxe derelta recibe augas do río Portos qu• co
seu afluente, o Rladlgos, percorren as parroquias de Monelxas e Botos, ond•
desemboca.
Logo de xuntárense os dous ríos, o Deza segue reciblndo augas menos Im
portantes que tañen como cabacelra, a malo ría, a Serra do Carric: rego de Bren
zos, rego de Busto e o río Carrlo, que tal de liña divisoria no NO do concello.
Dellmltando o concello polo E corre o río Arnego. que vén desde as estrlba
clós da Serrado Faro, a 1000 me. segulndo unha orientación S - N, desembo
ca no río Ulla en Brocos (Agolada); os seus afluentes da marxe esquerda son
pequenos e numerosos cursos de auga entrelazados que, normalmente, reci
ben o nome da parroquia pola que pasan: o rego de Galegas, o rego de Borbón,
que desde o Monte do Carrlo val reclblndo augas de moltos reguelros. atrave
sando Val, Callo e Pallo ata desembocará altura de Rodís e o rego das Aballas,
nome que recibe na súa desembocadura en Cadrón outra rede de reguelros.
6 CARMEN BUXAN
• RELEVO:
A zona de Lalín presenta un relevo vigoroso, con altitudes que van dos 450
m aos 1.000 m. s.n.m., e moi compartimentado, influenciado polos numerosos
cursos de auga que a sulcan.
. A morfoloxía do relevo presenta dúas zonas diferenciadas: unha primelra zo
na de montaña, que forma parte do conxunto da "Dorsal Galega", con altitudes
superiores aos 800 m. e unha segunda zona de "aplanamento superior", cun pri
meiro tramo superior aos 600 m. e outro inferior, entre os 400 e 600 m. de aiti
tude.
A zona de montaña forma, en primeiro lugar, un arco nos limites S. e SO. do
concello, cos Montes do Testeiro (972 m.), Coco (970 m) e a Serrado Candán
(1.014), alargada de S. a N.; estas zonas de elevada altitude presentan mate
rlais de predominio granítico e esquistos cuarcíticos onde se encaixa fortemen
te o río Deza e forman as súas cabeceiras os ríos Avia e Lérez. Formando parte do mesmo conxunto, sitúase no NO do municipio, a Serrado Carrlo (827 m.), cunha orientación NE-SO, que forma parte da divisoria de augas entre os ríos Deza e Arnego.
A maior parte do municipio intégrase na segunda zona sinalada, con altitu
des medias de 500 m. e un relevo compartimentado formado maioritariamente
por rocas sedimentarias, esquistos e paraneises de dúas micas; as zonas máis
baixas corresponden á apertura do val do río Deza unha vez que se une co As
neiro, nas parroquias de Cristimil, Prado, Noceda, Anzo e Losón así como a pequena chaira do Cella, entre o Monte do Carrio e o Arnego. Cunha altitude superior aos 600 m. están as zonas marxinais, lindantes cos sistemas montañosos como Albarellos, Castro, Catasós, Lebozán, Zabra e Maceira .
• VEXETACIÓN:
A zona de Lalín encontrase incluída no sector corolóxico Galaico - Portugués
da provincia Cántabro - Atlántica, comprendida - a sua vez - na rexión Eurosi
beriana á que pertence a España húmida. Este sector caracterízase por posuír
unha serie de comunidades vexetais propias, que se suceden segundo o grao
de alteración e das cales amáis evolucionada son os bosques caducifolios so
bre sólos ácidos, chamados bosques mixtos ou fraga~. Estas fragas están formadas maioritariamente por carballos e, en menor medida, por loureiros, acl
bos, bidueiros, castiñeiros e aveleiras. Ademais destas especies arbóreas, tamén presenta no seu sotobosque numerosas especies arbustibas, lianoldes e
herbáceas.
"' • • • • • • •
1• !JI 111 Jll
)111
)1111
---1
•
GUIA DOS CASTROS DE LAL/N 7
Esta comunidade arbórea climática, que neutro tempo debeu poboar case
toda a zona, hoxe en día e debido á acción do home, só se presenta ben cons
tituída en pequenas zonas de difícil acceso ou escaso aproveitamento. O lugar
antigamente ocupado por estes bosques é poboado agora por formacións mol
empobrecidas dos mesmos: carballeiras, soutos e fundamentalmente diversas
formacións de matorral que veremos máis adiante.
Out ro tipo de bosques que sempre aparece ligado a solos con encharca men
to máls ou menos permanente son os bosques propios das ribelras de regatos
e ríos, nos que dominan os amielros, salgueiros e freixos, ademais de numero
sas plantas herbáceas e lentos. Como sucedía coas fragas, estos bosques tamén
estan en retroceso debido á acción do home e por iso non acupan, na actuali
dade, máis que unha estreita franxa nas beiras dos ríos e regueiros sen utlilda
de práctica, sendo ocupado o resto da súa área natural por prados naturais e
suminaturais, na súa maior parte. Nos solos cenagosos, que aparecen nas te
rras chás mal drenadas, podemos atopar outro tipo de bosques cunha compo
sición florística algo diferente, que se traduce fundamentalmente na abundante
presencia cios biduelros.
Capítulo aparte son os matorrals que, como vimos, son unha etapa de subs
titución que aparece como consecuencia da degradación dos bosques cl~mátl
cos e sen lugar a dúbidas son as formación vexetais que ocupan a maioría da
zona. Estes matorrais podemos dlvidilos en ucedos - toxals e piornais ou xes
teiros. Os ucedos - toxais son matorrais densos nos que as plantas que domi
nan fisonomicamente e mellor os caracterizan son as especies de toxo (Ulex eu
ropeaus, Ulex minos e Ulex galii) e diversas ericáceas, entre as que se encen
tran as uces (Erica cinerea e Erica umbellata, Calluna vulgaris e Daboecia
cantábrica fundamentalmente). As xesteiras están formadas maioritariamente
por xestas (Cytisus spp.), piornos (Genista spp.) e co~esos (Adenocarpus spp.),
son matorrais que de manelra natural soen localizarse nos lindeiros dos bos
ques, alnda que tamén, por ter algunha das especies utlildade para o home son
obxecto de cultivo neutras zonas, xeneralmente gañadas a toxeiras.
Finalmente e no que á vexetación natural fai referencia, consideramos os pra
dos naturals e seminaturais, que son contemplados como unha etapa de subs
titución dos bosques climácicos e se sitúan preferentemente nos fondos de val,
onde a profundidade e a humidade do chan permite o seu óptimo desenvolve
mento.
Canto aos bosques de repoboaclón, están formados por eucaliptos (Euca
liptus globulus), piñeiros (Plnus pinaster e, ocasionalmente, Pinus radiata o Pi
nus silvestris) ocupando, polo xeral, terrees gañados ás carballeiras naturals,
polo que é frecuente atopar mestura de ambos os dous. Nota salientable é a po-
8 CARMEN BUXAN
breza de especies arbustivas, llanoides e herbáceas nestes bosques de repo
boación, en particular nos de eucaliptos, por causa dos efectos negativos des
tas árbores no equllibrío hídrico e nutricional do solo.
• POBOACIÓN:
O concello de Lalín tén unha poboaclón de 20. 664 habitantes - segundo o
padrón do ano 1988 - , cun ritmo dé crecemento elevado baseado no sector ser
vicios e no auxe Industrial. A densldade de poboación é de 68 habitantes por
Km2, moi inferior á media de Gallcia e a súa distribución por parroquias é a que
sigue (1):
HABITANTES POR Km2
Albarellos 19 Crlstimll 71 Mélxome 41
Alemparte 13 Doade 26 Moneixas 108
Ansean 53 Donramiro 166 Moimenta 36
Anzo 101 Donslón 26 Noceda 95
Barcia 75 Filguelra 60 Palmo u 70
Bendoiro 66 Gal egos 37 Parada 12
Bermés 49 A Xesta· 54 Prado 155
Botos 143 Golás 81 Rodís 28
Busto 23 Gresande 75 Santlso 191
Cadrón 39 Xaxán 70 Sello 47
Camposancos 101 Lalín 1171 Soutolongo 57
Cangas 37 Lebozán 18 Val 23
Castro 16 Lodelro 27 A Veiga 19
Catasós 34 Losón 50 Vil a nova 30
Cello 51 Mace ira 15 Vilatuxe 52
Cerclo 98 Madriñán 123 Zobra 12
(1) Os datos de poboacion das parroquias estan sacados de "Censo de Poboacion de Espana",
publicados polo I.N.E. no ano 1981.
GUIA DOS CASTROS DE LAL/N 9
Son nove as parroquias que non sobrepasan os 25 habitantes por Km2; es
tas densidades baixas corresponden a zonas máls áridas e allladas, mentres
que as densidades máls elevadas · son 14 as parroquias que superan os 75 ha
bitantes por Km2
· corresponden a zonas fértiles e mellar comunicadas.
O hábitat caracterízase pala dispersión de pequenos núcleos ou lugares, contabilizándose 335 lugares distribuídos en 48 parroquias.
• RECURSOS ECONÓMICOS:
A base economlca do concello é a agricultura e a gandería, exceptuando a
vila de Lalln, que basea o seu crecemento no sector servicios e nun auxe Indus
trial manlfesto nos últimos anos. O sector agrario está inmerso nun proceso de
modernización coa Introducción de maquinaria, a estabulación do gando para
a venda de leite e carne e a concentración parcelarla, que se está a facer na ac
tualidade; con este proceso, o sistema agrícola modifícase e pasa de ser un po
llcultlvo case de subsistencia a servir de complemento ao auxe do sector gan
delro, coa Implantación de cultivos forraxelros e pradeiras semeadas nas que o
tipo máis xenerallzado é o de pradelras pollfltas, constltuídas fundamentalmen
te por dáctylo, trevo violeta, ralgrass italiano e trevo branco.
Cómpre sinalar algúns aspectos da producción económica anterior a este
proceso de modernización que nos pode achegar máls á época do presente tra
ballo, póis hal que ter en canta que, desde aquela, as modlflcaciós máis profun
das na paisaxe e os sistemas agrarios son, sen dúblda, do presente século. Ata
este momento predominaba a agricultura baseada na producción de cereais:
cenfeo e trigo fundamentalmente, que alternan con cultivos Introducidos na épo
ca moderna: patacas e nabos; en menor proporción existen hartas de coles e
porrais, con cultivos de hortalizas diversas e leguminosas; aproveitamento de
castañás, nocas e outras árbores froltelras e cultivos lndustriais mol extendidos,
como o do liño - no que destaca a parroquia de Cangas - para uso dos teares
que abundaban en Alemparte e Zobra (Alvarez Limases, 1936). Canto á gan
dería, desempeñaba un papel secundario, de complemento á actividade agríco
la e era máls variada: cabalar, vacuno, lanar e porcino.
Finalmente, tacemos unha relación dos recursos mlneiros da zona sen ter
~os constancia de que foran explorados na antlguidade, aínda que dada a Im
portancia da minería é de supoñer que sí:
- Minas de estaño e Wolfram no lugar da Triguelra, parroquia de Zabra.
- Minas de estaño e mica no lugar da Saborlda, parroquia de Vilatuxe.
- Minas de estaño, cerca do lugar de Bustelos, parroquia de Vilatuxe.
10 ................................ .. CARMEN BUXAN
- Minas de estaño no Oucldo, Brenzos de Abaixo, parroquia de Losón,
Sta. Bala.
Noticias referentes a fundlcións antigas ou restos de escorias aparecen en:
- Losón, no sitio denominado "Monte dos Negros", cerca do castro, apa
receron escorias de ferro e restos de cuarzo.
- Molmenta, no sitio denominado "Val do muíño, aparecen restos de es
corias de ferro.
- Na parroquia de Cercio, no sitio denominado "Coto das Cavas", hai re
ferencias de mineria antiga.
- Na parroquia de Macelra existe a referencia toponímica dun. sitio
coñecido como "As forxas", onde aparecen restos de mulños circula
res.
111.- ACHEGAMENTO A CULTURA CASTREXA _____ _
Para a mentalidade popular, un castro é un lugar habitado polos "mauros",
cheo de minas subterráneas, encantadores, tesauros e segredos misteriosos;
esta denominación mítica contrasta coa descrición xa clásica do que é un cas
tro segundo L. Cuevillas: " ... cartas recintos fortificados de forma oval ou circu
lar, provistos de un ou varios muros concéntricos precedidos xeralmente do seu
correspondente fo.xo e situad.os os máls deles no cume de out.airas e montañas''.
Estes recintos forman parte dunha cultura que abarca unha área máls am
pla que o NO. peninsular pero é aquí xunto con N. de Portugal onde presenta
unhas características comúns e máls uniformes a respecto do resto. O tempo
de predominio desta cultura val desde as súas orixes, no período do Bronce Fi
nal, entre os séculas IX e VII a. de C. -dependendo das zonas-, unha época de
apoxeo na segunda ldade do Ferro, alá polos s. V ou IV a. de C .. e sobrevive
ata moito tempo despols da cultura romana.
No que se refire ás características do modo de vida castrexo, contamos .pa
ra examinalas con dous tipos de !antes: as !antes literarias antlgas dos escrito
res gregos e latinos como Estrabón, Pllnio e outros, que describen os costumes dos pobos que habitan Galicla e as !antes arqueolóxlcas, que aínda resultan In
suficientes para coñecer moitos aspectos da sociedade castrexa; si podemos
reflexar, á luz destas !antes, algúns datos:
Cun hábitat disperso, os poboados organfzanse adaptándose ao medio na
tural, predominando as liñas curvas na súa feltura e ocupando lugares que per-
GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 11
mltan unha fácil defensa, o control de terras productivas, recursos minelros, de
vras de comunicación e abastecemento de auga; os puntos máls vulnerables se
reforzan con defensas artlflciais a base de murallas, foxos e parapetos. O ta
maño medio do poboado oscila entre 0,50 Hra. e 1 Hra. dlstribuídas nun ou dous recintos e, máls raramente, tres -denominados antecastros- que se dls
poñen arredor do centro e que xorden como resposta a un aumento demográfico ou cun papel meramente defensivo, aínda que a súa función non estará de
finitivamente determinada ata ter máis datos das-excavacións.
Canto á súa economla, baséase nunha agricultura diversificada: cereals, leguminosas e liño, ao que serve de complemento o sector gandeiro e a recolec
ción (o pan de landras tostadas como parte da dieta alimenticia é mehcionado
polos escritores clásicos); o instrumental agricola era de ferro, bronce e madel
ra, conservándose poucos exemplares, aínda que si aparecen restos que teste
muñan o uso dos metals: tenazas, moldes, martelos, escorias de fundición, etc.; mol relacionadas coa importancia dos metals son as xolas: de curo, bronce e máls raramente, de prata. Por outra parte, son mol coñecldos os útiles referentes á preparación de alimentos: muiños de man de forma barqulforme e circu
lares, pequenos tornos para a cocedura do pan, lareiras, etc; outro tipo de úti
les que aparecen con frecuencia nos castros son os dedicados ao tecido e fiado do liño e a la.
Finalmente a arquitectura funeraria, da que hal escasas testemuñas, alnda
que si é coñecido o rito practicado, o de "iclneraclón".
IV.~ RELACION DE CASTROS -----------
1.- CASTRO DE CATASÓS.
Coñecldo popularmente corno "Alto do castro".
Localización: Situado a 200 m O. de Catasós, parroquia de Catasós. O ac
ceso realizase pala estrada de Lalin-Ourense e no lugar da Cabreira cóllese un
ha pista á derelta que leva a Catasós; de aí, un camiño leva directamente ao
castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 45" latitude N. e a2
Q6' 15" lonxitude O; altltude 630 m.
Descricic>n: (Flg. 1) Posúe un recinto central de forma tendente a ovalada que mide de N-S, 102 m. e de E-0, 139 m., protexido por unha muralla que aca
da unha altura máxima de 3 m - na súa cara interna - no SO, onde o sistema defensivo se reforza cun foxo pronunciado, que tamén bordea, aínd~ que máls
12 .................................. . CARMEN BUXAN
suavizado, todo o sector occidental. A entrada ao recinto, situada no SE, é mo
derna.
Unha forte muralla, feíta sobre afloramentos rochosos, protexeria un segun
do recinto, que parte do S e parece bordear a melada SE, pero non tén conti
nuidade pois nesa zona fixéronse aplicacións para traballos agrfcolas.
Emprazamento funcional: Monte balxo con abundantes penas, a zona
oriental do recinto está cultivada; domina unha ampla zona de bosque de car
ballos, castlñeiros e matorral xunto con fértiles terras de cultivo.
CASTRO DE CATASOS
Fig. 1_.- Planta e pertfs do Castro de Catasós, segundo L. Xullo Carballo
Arcea (1989).
-• -
GUIA DOS CASTROS DE LAL/N ........................ 13
Folclore: "Hai unha ola de moedas de curo enterrada cerca do castro". "Hal
curo e o sinal era un espiño pero viñeron cunhas mulas e levárono". "Vivían os
mauros e está foco por dentro". "Tiña tres murallas de pedra que se desfixeron
para facer as casas". "Hai moitas penas e algunha que está enterrada, está fo
ca por dentro". "Cerca do castro estaba a lente dos Navallos, que desfixeron os
veciños porque pensaban que había curo".
Out ras referencias folclóricas sobre a existencia de chaves de curo e alcatrán,
dunha galiña con polos que sae de terraplén e unha muller que brillaba e desaparecía, foron recollldas por González Reboredo {1971, 56, 79, 95) e Taboada Chlvite {1965, 237).
Observaci6ns: E coñecida como "O Castro" unha leira situada a continua
ción do foxo, no SO do recinto.
Achados: Os veciños cantan que apareceron tellóns, borralla, un forno de pedra, logares de forma cuadrada e un sabre de cobre moi bó, pero non se con
serva nada.
Bibliografia: Citado por Alvarez Limases {1936, 587) e por Fllguelra e García Alén (1956, 125); fol estudiado por López Cuevlllas {1947, 48; 1953, 108;' 1973,
268), que descrlbiu o sistema defensivo e apreclou un segundo recinto a·co.ntlnuaclón do foxo no NO.
2.- CASTRO DE DOADE.
Coñecido popularmente como "Aurela do Castro" ou "Castro do Penado".
Localización: Situada a 100 m. SE. do lugar de Penado, parroquia de Doa
de. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Vllatuxe, unha pista á esquerda le
va ao lugar de Doade; segulndo pela mesma pista chegamos a Penado e de aí,
un camlño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 154, a 42º 36'
29" latltude. N. e 8º 08' 09 lonxitude O.; altitude 547 m.
Descrici6n: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de N
S, 88 m e de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla parcialmente destruída no
S. A porta de acceso está situada no O .
Emprazamento funcional: Domina unha zona agrícola entre os rios Asnei
ro e o seu afluente, o Lebozán; a malar parte do recinto está cultivado.
Folclore: "Hai unha viga de curo e outra de alcatrán; hai tamén unha mina
de curo; estiveron alí os buscadores e levaron seta mulas cargadas de curo".
"Hai unha pena na aurela e alí pensan que hai curo". "Hai curo e alí estiveron os
14 ................................ .. CARMEN BUXAN
mouros". "Un señor que fue a hacer la mili a Afrlca se encontró a un moro que le dijo que en el lugar 9e Catasén dejó un clnturon lleno de oro".
Observacións: Hal referencias dun abrigo cara ó rio denominado "Cova dos
mouros" de dificll locallzación debido á maleza.
Achados: Un veclño contou que cando arou nunha propiedades situada cerca do castro, saían pedras, tellas, terróns e anacos de cerámica.
Bibliografía: Citado por L. Cuevillas (1973, 260) e Taboada Chivlte (1973,
602) como "Castro de Codeseda", lugar situado a uns 150 m. NE. do recinto e pertencente á parroquia de Doade.
3.- CASTRO DE VILANOVA.
Coñecido popularmente como "Coto do castro'.
Localización: Situado a 300 m. NE. do lugar de Santomé, parroquia de Vi
lanova. O acceso realízase pola estrada de Lalín-0 Carballlño e á altura da Xes
ta, unha pista á dereita leva ao lugar de Canda; pouco antes de chegar, a man
derelta, está o castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 154, a 42º 37' 25" la
titude N. e Bº 07' 43" lonxltude O.; altltude 590 m.
Descripción: Posúe un único rec.lnto de forma ovalada que mide de N-S, 67
me de E-0, 92 m, cunha zona rochosa máis elevada situada no SO. O recinto emprázase nun alto entre os rlos Asneiro e Rladigos e está protexldo por unha
muralla máls pronunciada no N, mentres que no S case non se aprecia. A por
ta de acceso actual é moderna e sitúase no S.
Un pequeno antecastro parece bordear a zona N, aínda que as pendentes
que rodean ao castro presentan formas aterrazadas debido aos traballos agríco
las. polo que resulta deficil observar a estructura orixinal.
Emprazamento funcional: O recinto está a monte, pero domina unha zona
de prados e fértiles terras de cultivo.
Folclore: "Cada 50 anos sae un mouro de alíe cada 25 sae unha galiña con
polos dunha pena que hai cerca". "Aparece ouro e pedras de mulflo". "Hal ouro e alí estiveron os mouros".
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 598) e Filgueira e García Alén
(1956, 128).
¡
.. • • • • • • ~
• • • • -
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ......................... 15
4.- CASTRO DE VILATUXE.
Coñecido popularmente como "Aurela do castro· ou Castro de Soutolongo".
Localización: Situado a 250 m. E. do lugar de Castro de Arriba, parroquia
de Vilatuxe. O acceso reallzase por unha pista á esquerda que vai desde Sou
tolongo ao lugar de Castro de Abaixo; antes de chegar, cóllese un camlño· á de
reita que leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.t.n. n2 154, a 422 36' 36"
latltude N. e 52 1 O' 15" lonxltude O; altltude 639 m.
Descripción: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de N
S, 100 me de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla que levanta de 3 a 5 m -
na súa cara interna- e un foxo que bordea o recinto; as defensas reforzanse no sector septentrional cun segundo foxo separado do primeiro por un parapeto. Na actualldade hal dúas portas de acceso: unha situada no NE., onde a muralla se lnterrompe, e outra no SO., que parece moderna.
Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral, pero domi
na unha zona agrícola con Importante bosque autóctono.
Folclore: "A aurela fixérona os mouros para vivir alíe dEifEinderse". "Nocas
tro habia un subterráneo onde vivían os mouros; tiña unha entrada falta cun d!n
tel que daba a unha escaleira para pasar ao subterráneo. Había tamén un río
na aurela e un pozo no medio." "Un veclño de Castro de Abalxo loltaba todas
as noites cun touro que vivia no castro ata que un dia dlxo "Jesús me valga" e
o touro estoupou e desapareceu." "Na base do castro había un crucelro que ocultaba un tesouro de ouro". "Hal vigas de ouro e arrlelros que traen vlño para os mouros" .
Outras referencias folclóricas as recollen Vicente ~isco (1950, 404, 422) e Fll
gueira e García Alén (1956, 127) sobre a cruz de prata que os mouros soterra
ron no castro e a loita das parroquias de Vllatuxe e Soutolongo para consegul
la, a existencia de chaves de o uro e alcatrán, etc ...
Observación&: O castro sitúase na confluencia de dúas parroquias: Souto
longo e Vilatuxe: Nesta zona hai referencias de penados con folclore e abundan
tes mámoas no lugar da Saborida (Vilatuxe). Había un camiño real no que hoxe é a estrada dos Carballiños, en Vllatuxe.
Achados: Os veclños din que aí atoparon malta talla e mulños de man re
dondos.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Fllguelra e García Alén
(1956, 128) e Taboada Chivlte (1973, 602).
5.- CASTRO DE VILAR (SOUTOLONGO).
Localización: Situado a 1 Km NE. do lugar de Vllar, parroquia de Soutolongo. O acceso realízase collendo desde Soutolongo unha pista á derelta que leva ao lugar de Vilar; de af, un camlño leva ao castro. Co~rdenadas xeográflcas: ~.T.N. n'2 154, a 42'2 38' 19" latitude Ne 8'2 09' 13" lonxltude O.; altltude 467 m.
Descripción: Ocupa un alto nun meandro do rio Asnelro, frente ao castro de
Sestelo (Botos). Posúe un recinto central de forma ovalada -de dlmenslóns difíci
les de calcular debido ao denso matorral que o cobre- , protexido por unha mu
ralla; está rodeado polo río en todo o seu contorno a excepción da zona Sur,
única desprotexlda, xa que as pendentes cara ao río son fortes. A entrada está
situada no SO .
. Un segundo reclnco ábrese na zona S, protexldo por unha muralla e un laxo.
Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de matorral, mentres que a
base se compón de vexetación natural de bosque: castiñelros, carballos e bosque de ribeira cara ao río; as terras de cultivo quedan bastante alonxadas do
recinto.
Achados: Restos de muíños de man planos e circulares moi desgastados.
Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e por López Cue
vlllas (1973, 260).
6.- CASTRO DE BOTOS.
Localización: Situado a 500 m SO. do lugar de Sestelo, parroquia de Botos.
O acceso realfzase por unha pista que, por Donramlro, leva a Donsión; aprox .
a 2 km e medio, unha pista a man esquerda leva ao lugar de Sestelo e desde o
flnai do lugar, un camiño á esquerda leva directamente ao castro. Coordenadas
xeográflcas: M.T.N. n!? 154, a 422 38' 22" latltude Ne 8'2 09' 23" lonxltude O; al
titude 470 m.
Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S,
71 m e de E-0, 63 m e que aproveita para a súa defensa o emprazamento nun
meandro do rlo Asnelro, cunha pendente bastante pronunciada, sobre todo no · S.; está protexldo este recinto por unha muralla que acada no sector septentrio
nal -máis desprotexido naturalmente- unha altura de 3 a 4 m. -na súa cara Interna-. A entrada ao recinto sltúase no NE., taita por Interrupción da muralla.
• • • •
GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 17
No sector N. ábrese un segundo recinto duns 65 m protexido por unha mu
ralla, reforzándose as defensas no NE. cun dobre parapeto.
Emprazamento funcional: Situado nun terreo con afloramentos rochosos,
a croa cóbrese de matorral, mentres que o entorno está composto de bosque de castiñeiros, carballos e piñeiros bastante degradados. Existen !erras de cultivo no sector septentrional.
Folclore: "Balxando ao río hai unha pena coñeclda como "Pena dos mau
ros" e alí está a saída do tunel que comunica o castro co río". "Hal un túnel des
de o castro ao río por onde levaban as mulas a beber; dentro hai encantadores
que te converten en animal se entras". "Hai tres columnas desde el castro de Bo
tos al de Soutolongo: una de cobre, otra de hierro y otra de oro; si se toca la de cobre, estalla todo''.
Observacións: Frente a este castro e comunicado con él por una ponte va
lla de madeira, hoxe desaparecida, está o de Vilar (Soutolongo); un antigo ca
mlño bordeaba o castro polo E, mentres que hai un camiño novo ata o río polo O.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 584), Fllguelra e García Alén (1956, 124) e López Cuevillas (1973, 260).
7.- Castro de Barcia.
Localización: Situado na parroquia de Barcia, a 100 m N. da igrexa parro
quial e á esquerda da estrada que vai de Vilatuxe a Prado, onde está o cemlte
rio. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 153, a 422 37' 54" latitude Ne 82 11' 15"
lonxitude O; altitude 513 m.
Descripción: Posúe un recinto- central de forma ovalada que mide de N-S, 75 m e de E-0, 54 m protexldo por unha muralla que acada no sector oriental
unha altura máxima de 3 m -na súa cara interna-. No lado N. hai unha entrada, que non parece a antiga.
Unha forte muralla, reforzada no exterior por un laxo con parapeto, prote
xería un segundo recinto que partiría do lado N.NO., pero esta área occidental
do recinto está moi destruída e non hal continuidade. Outro recinto protexldo
por unha pequena muralla parte do O., aínda que !amén se lnterrompe.
Emprazamento funcional: O castro é un ha carballeira que domina unha zona de fértiles !erras de cultivo. Pala beira N do recinto corre o rego de BarclaOutelro.
18 ----------------CARMEN BUXAN
Folclore: "Por unhas covas que habia no castro, ían dar de beber ás mulas
ao río, no lugar chamado "Muíño do rei". "Nun crucelro cerca do 'Muíño do rel",
un banqueiro escapado do cárcere atopou un home e contoulle que tiña ente
rrados no castro unha maleta chea de cartos e algunha outra cousa'".
Observaci6ns: O castro, aínda que o recinto central está ben conservado,
ven sendo obxecto de continuas destruccións: no sector meridional, a construc
ción do cemiterio e, máis recentemente, dunha casa con cobertizo, romperon
parte da muralla mentras que no lado occidental, os traballos agrícolas des
truíron os antecastros.
Achados: Segundo datos do Museo de Pontevedra, apareceron unha culler
de bronce, muiños, restos de murallas e cerámica fragmentada. Segundo un ve.
ciño, ao poñer unha lelra a labradío, no lado S do castro, apareceron restos de
cerámica, pedras en forma de cuña e muíños de man redondos.
Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén {1977, 47) e Taboada Chlvi
te {1973, 602).
8.· CASTRO DE GRESANDE.
Localización: Situado a 400 m SO. de Gresande, á esquerda da estrada de Vllatuxe a Prado. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nQ 154, a 42Q 38' 52" latitu
de Ne 8Q 11' 09" lonxitude O.; altitude 567 m.
Descripción: Posúe un único recinto de formas ovaladas que mide de N-S,
88 me de E-0, 104 m, protexldo por unha muralla que o rodea cunha altura que
oscila entre os 3 e 6 m -na súa cara Interna-, sendo máis elevada no O e NO; o
sistema defensivo refórzase cun foxo, máis pronunciado no N. A entrada do re
cinto sitúase no E e constltúe un dos elementos máls orlxlnais do conxunto, nun
ha complicación de torres e muro, segundo o estudio realizado por López Cue
vlllas {Flg. 10).
Emprazamento funcional: Situado nunha zona de monte baixo e eucaliptos, atópanse fértiles terras de cultivo, sobre todo, no sector oriental .. cara ao
que se orienta o recinto.
Folclore: Referencias folclóricas á aparición de encantos que adivlñan open
samento e a abundancia de ouro que delxaron alí os mouros están recollldas
por Taboada Chivlte {1965, 239) e González ~eboredo {1971, 78).
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases {1936, 273), Filgueira e García Alén
{1956, 126) e López Cuevillas {1934, 74-75; 1947, 50; 1973, 273), que reallzou o
estudio do sistema defensivo.
• ¡" • • • • • • • • •
.,UIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 19
9.- CASTRO DE CRISTIMIL.
Coñecido popularmente como "Covellño".
Localización: Situado a 250 m E. SE. de Cristlmil igrexa, á esquerda da es
trada de Vilatuxe a Prado. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 39' 55" latitude N e 82 11' 1 O" lonxitude O; altitude 490 m.
CASTRO DE CRISTIMIL
lo
1 "' .; ' ----
-~ ---====
IOm,
ESCALA GRAFICA
10 20 50ni .
. [ _______ ___¡
Fig. 2.- Planta e perfís do Castro de Cristlmll, segundo L. Xulio Carballo
Arceo (1989).
20 .............................. .. CARMEN BUXAN
Descripción: (Fig. 2) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de
N-S, 80 m e de E-0, 40 m, protexldo por unha muralla moi elevada no sector
oriental, máis vulnerable, onde o sistema defensivo se reforza cun amplo foxo -
sobre o que val a estrada actual-; no sector occidental conserva unha muralla
pouco pronunciada e a uns 500 m corre o rio Deza. Na actualldade hai unha
estrada moderna no E, na parte destruída da muralla.
Emprazamento funcional: O recinto está a monte balxo e carballos na zo
na máis elevada, mentres que a parte máis balxa está cultivada; o castro domi
na unha zona O de labradío, cara a onde se orienta, e de monte no E.
Folclore: "El dia 24 de junio salía una mujer en forma de culebra y otras ve
ces guardaba una gallina con pollitos de oro" (Taboada Chivite, 1965, 240).
Observación&: Unha parte da muralla da zona oriental está destruida.
Achados: Segundo un veciño, sacando terrada muralla para facer unha pa
lleira, apareceron anacos de cerámica, cacharros de barro cheos de borralla e
muíños de man redondos.
Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 125; 1959, 60) .
10.- CASTRO DE BENDOIRO.
Localización: Situado a 300 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. O ac
ceso realízase pola estrada de Lalín-Santlago, pasada a lgrexa de Bendolro,
cállese unha pista á esquerda que chega a Bendoiro de Abaixo e de aí, un ca
miño leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 42" la
titude N e Bº 10' 25" lonxitude O; altitude 470 m.
Descrición: (Flg. 3) Posúe un único recinto de forma case ovalada que mi
de de N-S, 70 m e de E-0, 75 m cortado no interior por un muro que o divide
en dúas partes seguindo unha orientación NE-SE, cunha zona oriental máis pe
quena que quedaría pechada en casos de defensa, segundo López Cuevillas. O
recinto está protexldo por unha muralla que acada no S. unha altura máxima
de 4 m -na súa cara interna-; o sistema defensivo refórzase no sector meridio
nal, máls vulnerable, por un foxo, que bordea tamén toda a metade oriental, e
un segundo foxo separado do prlmeiro por un parapeto duns 5 m de altura. Ac
tualmente hai dúas entradas: unha no NE que é a antlga, leila por un alonga
mento en curva da muralla oriental e que foi estudiada por L. Cuevillas (1947,
50) e outra, máls recente, no SO.
• • • --11
• • •
1
1
• • • • • • • • -
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 21
2
CASTRIÑO (1) E CASTRO (2) DE BENDOIRO
1
"'I --:-
IOm .
ESCALA GRAFICA
10 20 SOm
Fig. 3.- Planta e perfil do ·Castro e do Castriño de Bendolro, segundo L. Xullo Carballo Arcea (1989).
22 ................................. .. CARMEN BUXAN
Emprazamento funcional: Está emprazado nunha carballeira e rodeado de
!erras aptas para o cultivo, con abundante auga procedente dos abundantes re
gos que atravesan a zona.
Folclore: "Alí viviron os mauros moitos anos debaixo do castro". "Atópanse
na croa céntimos de bronce e cacharros de barro".
Outras referencias folclóricas sobre a existencia de minas subterráneas. dun
ha barra de ouro e de que foi habitado polos mauros, astan recollidas en González Reboreda (1971, 60) e Filguelra e García Alén (1956, 124).
Observacións: Parte dos laxos forori destruídos recentemente para facer un
camiño de entrada ao recinto.
Bibliografia: Citado por Alvarez Limases (1936, 583) e por Filgueira e García
Alén (1956, 124); López Cuevillas (1947, 50, 51; 1973, 261, 268) estudlou o sis
tema defensivo.
11.- CASTRIÑO DE BENDOIRO.
Localización: Situado a 200 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. Os ac
cesos son os mesmos que os sinalados para o anterior. Coordenadas xeográflcas: M.t. n. nQ122, a 42Q 40' 38" latitude N e 8!1 1 O' 20" lonxitude O; altltude 480
m.
Descripción: (Fig. 3) Mol destruído -consérvase menos da metade-, o recin
to está protexldo por unha muralla que xa non se aprecia no N. O sistema de
fensivo refórzase cun foxo no S e non se observa a entrada antiga.
Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de !erras de cultivo e matorral, dominando unha zona de fértiles terras de cultivo.
Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 124) e por López Cuevillas (1947, 51; 1973, 261).
12.- CASTRO DE NOCEDA.
Coñecldo popularmente como "Coto da Aurela".
Localización: Situado a 300 m NE. E. da igrexa parroquial de Noceda. O
acceso realízase pola estrada de Prado-As Cruces, ao chegar á lgrexa, cállese unha pista á dereita que leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!1 121, a 42!1 42' 08" latltude N e 8!1 11' 14" lonxitude O; altitude 440 m.
GUIA DOS CASTROS DE LALIN -----------• 23
CASTRO DE NOCEDA
-2.Sl
7 1
10m.
ESCALA GRAFI CA
o 10 20 SQm.
Fig. 4.- Planta e perfís do Castro de Noceda, segundo L. Xulio Carballo
Arceo (1989).
24 CARMEN BUXAN
Descripción: (Flg. 4) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de
N-S, 70 m e de E-0, 82m, protexldo por unha muralla que non chega aes 2 m
de altura -na súa cara interna-; as defensas se reforzan, no sector meridlonal,
cun laxo. O acceso antigo está orientado ao NE, feito por interrupción da muralla.
Emprazamento funcional: Existen terras de cultivo no sector occldental,
xunto con bosque de carballos, eucaliptos e matorral no resto.
Folclore: "Hai 40 ou 50 anos apareceron na croa muiños, espadas, nichos
e olas de barro". "Unha mina de alcatrán vai desde o castro ata a porta da igrexa".
Bibliografía: Citado por Taboada Chlvite (1973, 602).
13.- CASTRO DE MADRIÑÁN.
Coñecido popularmente como "Aurela do castro".
Localización: Situado a 200 m E. do lugar de Pazo, parroquia de Madrlñán.
O acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces e no lugar de Pazo cálle
se un ha pista á derelta que val a Martín; o castro queda á beira esquerda da pista. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 122, a 42º 42' 55" latitude N e Bº 1 O' 51" lonxitude O; altitude 520 m.
Descrición: Pósúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 91
m e de E-0, 65 m, protexido por unha muralla que ten unha altura máxima de
2 m -na súa cara Interna- no NE, máis desprotexido naturalmente, onde o sis
tema defensivo aparece reforzado por un laxo. Un acceso antigo pódese Intuir
no NO, onde a muralla que protexe o recinto parece alongarse formando un co
rredor.
Emprazamento funcional: Situado nunha ladeira de monte, existen fértiles terras de cultivo no S. e no O.
Observacións: O recinto está bastante destruído; recentemente unha parte da muralla foi desfelta para poñer unha finca a labradío.
Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 593), Filgueira e García Alén
(1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 25
14.- CASTRO DE MEIXOME.
Localización: Situado a 100 m NE. do lugar de Castro, parroquia de Melxo
me; o acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces, unha pista á esquer
da leva a Meixome e continúa ata o lugar de Castro; no final do lugar hal unha
pequena capela en ruinas e a uns 40 máis adiante, á esquerda, un camlño leva
ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 42' 58" latltude N. e
8º 09' 21" lonxitude O; altitude 550 m.
Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S,
60 me de E-0, 38 m, protexido por unha muralla que acada uns 4 m de altura
-na súa cara interna- no NE, reforzándose as defem¡as no sector septentrional, máis vulnerable, cun pequeno foxo situado no NO. A porta de acceso actual é nova, orientada ó E.
Aínda que alterado polos traballos agrícolas, un segundo recinto duns 18 m
parece bordear a zona S, protexido por unha pequena muralla.
Emprazamento funcional: Franqueado por dous cursos de auga, o castro
domina unha ampla zona de cultivos, excepto o N. NE. que é monte de eucaliptos e carballos.
Folclore: "Cando as vacas pelexaban ou bailaban enriba do castro, os mau
ros queixábanse de que lles caía terra enriba". "Tíranse pedras dun castro a outro". "Hai unha porta no naciente".
Outras referencias folclóricas de mauros que dexaron curo e muíños que se oían resoar están recollldas en Filgueira e García Alén (1956, 127).
Observacións: Unha parte da muralla foi destruida para facer o novo acce
so, xa que o recinto está cultivado.
Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127) e Taboada Chl
vlte (1973, 602).
15.- CASTRO DO CORPIÑO.
Localización: Situado a 400 m E. NE. do lugar do Corpiño, parroquia de
Losón. O acceso realízse pala estrada de Prado-As Cruces ata o Corpiño, onde
un camiño a man dereita leva á lgrexa parroquial; de aí, continúa ata o castro.
Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 121, a 42º 44' 58" latltude N e 8º 12' 18"
lonxitude O.; altltude 525 m.
26 ----------- CARMEN BUXAN
CASTRO DO CORPIÑO
10m.
ESCALA GRAFICA
O 10 20 50m.
Fig. 5.- Planta e perfís do Castro do Corpiño (Losón), segundo L. Xulio
Carballo Arceo (1989).
GUIA DOS CASTROS DE LAL/N .......................... 27
Descripción: (Fig. 5) Posúe un recinto central de forma ovalada que mide
de N-S, 74 m e de E-0, 66 m, cuha zona máls baixa no O; está defendido por
unha muralla que acada unha altura máxima de 4 m -na súa cara interna- no
sector oriental, máis desprotexldo naturalmente, onde o sistema defensivo se
reforza cun amplo foxo. A entrada antiga está situada no SO, hoxe inaccesible
debido o denso matorral que cobre esta zona; hal un camiño novo no N.
Unha forte muralla, reforzada no exterior cun foxo, protexe ó SE, pero non ten contlnuldade; o denso matorral que cobre a zona S. non permite un ache
gamento a este posible segundo recinto.
Emprazamento funcional: O castro emprázase nunha ladeira de monte con
ampla visibllidade, entre os ríos Deza -cara a onde se orienta- e o seu afluente, o Carrio. E un monte de plñeiros, eucaliptos e abundante matorral, con !erras
de cultivo no SO. O lugar está cerca das minas de estaño e wolfram de Marza
e Ouzido (Brenzos de Abaixo).
Folclore: ''Estaba habitado y lo hicieron los moros; hay un tesoro, una viga
de oro y alquitrán que si se excava y se roza el alquitrán, estallan los 7 pueblos
mas cercanos". "Hay muchas riquezas y galerias subterráneas en donde ente
rraban a las personas''.
Observacións: Na base O. SO. do castro hai unha lgrexa románica asentada, segundo Alvarez Limases (1936, 592) nunha "antiquísima necrópolis". Cer
ca está o Santuario do Corpiño, onde se mesturan elementos pagáns e crlstláns,
e a "Fonte das Dolores" de auga que, segundo a tradición popular, cura as ve
rrugas. Era un lugar de paso importante no camlño medieval de Monterroso a
Santiago, que atravesaba o Monte do Carric por Montouto.
Achados: Aparecen nos balados anacos de muíños de man redondos e, se
gundo os veciños, apareceron moedas, cacharros de barro e un forno de pe
dra. Nos arredores do recinto atoparonse tamén escorias de wolfram e ferro.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 592) e Filguelra e García
Alén (1956, 127).
16.- CASTRO DA GOLETA.
Localización: Situado a uns 200 m. E. do lugar da Goleta, parroquia de Cam
posancos. O acceso realfzase pala estrada de Lalín- As Cruces ata o lugar da
Goleta onde, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!!
122, a 422 45'20" latltude N. e 69 06'54" lonxitude O; altitude 620 m.
CARMEN BUXAN
CASTRO DE A GOLETA
Fig; 6.- Planta do Castro de A Goleta, segundo L. Cuevlllas (1947)
•
GUIA DOS CASTROS DE LALIN
Descrición: (Fig. 6) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de
N-S, 76 m e de E-0, 61 m, protexido por unha muralla que acada unha altura
máxima - na súa cara Interna- no NO, máls vulnerable. A porta de acceso, feita
por interrupción da muralla, está orientada ó E. SE.
Un segundo recinto, protexido por unha muralla, bordea a zona oriental. A
porta de acceso, situada no SE, fol descrita por L. Cuevillas {1934, 72): " ... el re
cinto se halla determinado por un muro que, en vez de continuar en la misma
linea, se separa en dos, que dejan entre sí un paso de 11 m. de ancho, flanquea
do en su comienzo por dos torres triangulares que se unen a los respectivos
lienzos de murallas ... "
Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral e rodeado de
terras de cultivo.
Observacións: Foi destruida unha parte da muralla na zona S. para facer
un camiño ao recinto central e un campo de festa.
Aprox. a 1 km. NO. do castro está a necrópole megalítica de Oirós. A 100 m.
N. NO. do castro hai una mámoa que L. Cuevillas interpretou como unha torre
exenta, en relación coa defensa do recinto.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1.936, 586) e Filgueira e García
Alén (1956, 125); López Cuevillas fai un estudio do conxunto en varios traballos (1934, 72; 1947, 52; 1953, 113, 114; 1973, 268e272).
17.- CASTRO DE GALEGOS.
Coñecido popularmente como "A croa"
Localización: Situado a 150 m N. do lugar de Galegas, parroquia de Gale
gas. O acceso realízase pala estrada de Lalín- As Cruces ata A Goleta; de aí,
cóllese unha pista a derelta que.leva a Galegas e desde o lugar, un camiño le
va directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. no 122, a 42º
46'20" latitude N. e Bº 07'34" lonxitude O; altltude 450 m.
Descrición: (Fig. 7) Aproveita un pequeno alto bordeado parcialmente por
un regato que vai dar ao Arnego e que serve de defensa natural na zona N, on
cfe a pendente é máis pronunciada. Posúe un único recinto de forma circular,
cun diámetrq aprox. de 50 m, protexido por unha muralla que acada a máxima
altura -na súa cara Interna- no sector meridional; as defensas se reforzan no sec
tor occidental cun foxo. A porta de acceso, feita por interrupción da muralla,
sitúase no E.
30 ------------- CARMEN BUXAN
CASTRO DE GALEGOS
10m.
1 ESCALA GRAFICA
O 10 20 SOm. " Fig. 7 .- Planta e perffs do Castro de Galegas, segundo L. Xullo Carballo - Arceo (1989).
-1
GUIA DOS CASTROS DE LAL/N .......................... 31
Emprazamento funcional: O castro está emprazado nunha ladelra de mon
te con plñeiros, carballos e matorral, orientado cara ao Arnego e dominado un
pequeno val, con !erras de cultivo, no S. Neutros tempos funcionaron varios
muíños.
Folclore: González Reboreda {1971, 82) recolle lendas de mouros que vivían
no castro e traes de ouro que hai enterradas nel.
Observacións: Alvarez Limases (1936, 590) sitúa nesta zona un castelo pro
pledade de D. Diego Gómez de Deza, destruído polo arcebispo Berenguel de
Landoira nas loitas cos nobres galegos no s. XIV. A igrexa parroquial é de esti
lo románico.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 590) e Fllguelra e García
Alén {1956, 126).
18.- CASTRO DE PALMOU.
Coñecldo popularmente como "Couto do castro" ou ''Agro do castro" ·
Localización: Situado a 400 m N. de Palmou, parroquia de Palmou. O ac
ceso realízase pola estrada de Lalín -As Cruces; ao pasar Bermés, cóllese unha
pista á dereita que val a Palmou e de aí, un camiño leva directamente ao cas
tro.
Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2122 a 422 44' 07" latitude N. e 52 07' 08"
lonxitude O; altltude 574 m.
Descrición: (Flg. 8) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de
N-S, 88 m e de E-0, 73 m, protexido por unha muralla destruída no S. SE. de
bido aos cultivos; conserva na zona S. SO, máls desprotexida naturalmente, res
tos dun laxo con parapeto exterior e non se observa nlngunha entrada antlga.
López Cuevillas {1973, 261, 262) apreciou varios antecastros na zona NE. que
non se observan na actualldade.
Emprazamento funcional: Moi alterado polos traballos agrícolas, está ro
deado de terras de cultivo, sobre todo, nos lados E. e S.
Folclore: "Hal tres trabes subterráneas: unha de ouro, outra de marfil e ou
tra de al trál). Se se lle toca a de alcatrán, lncéndianse oito parroquias".
L. Cuevillas (1953, 121, 122) recolle referencias folclóricas sobre mauros que
o habitaban, un muiño que moía ralos e chaves de ouro e alcatrán.
32 __________ .... __ CARMEN BUXAN
CASTRO DE PALMOU
~L
IOm.
ESCALA GRAFICA
O 10 20 50m.
Fig. _s.- Planta e pefís do Castro de Palmou, segundo L. Xullo Carballo
Arceo (1989).
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 33
Observacións: Cerca do castro hai un camiño real que viña desde O Castelo (Cadrón) a Bermés. A igrexa parroquial é de estilo románico.
Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e descrito por
López Cuevlllas (1953, 101, 121, 122; 1973, 261, 262, 277).
19.- CASTRO DE PALIO.
Localización: Situado a 350 m N. do lugar de Palio de Arriba, parroquia de
Rodís. O acceso realízase pala estrada de Lalín - As Cruces ata A Goleta, onde
se calle unha pista a mán dereita que leva a Cercio e Palio; pouco antes de chegar ao lugar e á esquerda da pista está o castro.
Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 45' 28" latitude Ne 8º 06' 01" lonxitude O.; altltude 480 m.
Descrición: Posúe un recinto central de forma circular, cun diametro aprox.
de 80 m., protexldo por unha muralla que acada no sector meridional, máis vulnerable, uns 4 m. de altura - na súa cara interna -; as pendentes naturals son máis pronunciadas no NO, polo que o sistema defensivo sereforza no NE. N.
por un laxo no que se intercala un pequeno bastión. A porta de acceso sltúai;¡e no SO., leila por Interrupción da muralla.
Un segundo recinto duns 40 m. de ancho ocupa a zona SO., protexldo por unha muralla que levanta sobre de 1 m. -na súa cara interna.
Emprazamento funcional: O recinto, difícil de observar por estar cuberto
de maleza e plñeiros, domina unha cara N. de bosque, mentres que no S se dispoñen as !erras de cultivo e o hábitat actual.
Folclore: "Estaba habitado polos mauros, que deixaron alí maltas causas, entre alas un camiño". "Hai encantamentos e ouro".
Observación&: Os terreas situados nas inmediaclós do castro, pala parte
meridional, son coñecldos como "agros do castro". A igrexa parroquial é de estilo románico.
Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127)
20.- CASTRO DE CADRÓN.
Coñecido popularmente como "A croa".
3.4 ----------------CARMEN BUXAN
Localización: Situado aprox. a 1 km SO. do lugar do Castelo, parroquia de
Cadrón. O acceso realízase pala estrada de Lalln - Agolada; ao chegar 6 lugar
do Castelo, cóllese un'camiño á esquerda e a uns 200 m. outro á dereita, que
leva directamente ao castro.
Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 122, a 42!! 44' 20" latitude N. e 8!! 04'
48" lonxitude O.; altitude 464 m.
Descrición: Situado nun coto bordeado en case a súa totalldade polo rego das Aballas, que asegura a defensa do recinto, con pendentes máls pronunciadas no sector occidental. Posúe un recinto central de forma semellante a ovala
da, que mide de N-S, 65 m. e de E-0, 91 m., protexido por unha muralla felta
con abundante pedra. Non se aprecia ningunha entrada antiga.
Un segundo recinto duns 23 m. de ancho bordea o sector oriental, protexi
do por unha muralla de iguais características que as do prlmelro.
Emprazamento funcional: Existe dlficultade para observar o conxunto, da
do a abundante vexetaclón queo cobre. O recinto é un monte de plñelros, eu
caliptos e abundante matorral; as terras de cultivo sltúanse no NE, cara ao hábl- .
tat actual.
Observacións: Zona de abundantes afloramentos rochosos, cerca do lugar do Castelo está a Ponte das Aballas, lugar de paso do camiño real cara a Bermés
e do camlño medieval Monterroso-Santlago.
Bibliografía: Citado por Filguelra e Garcla Alén (1956, 125)
21.- CASTRO DA VEIGA.
Coñecldo tamén como "Castro da Ponte"
Localización: Situado a 400 m SO. do lugar de Ponte, parroquia de Veiga. O acceso realízase por unha pista que val á Velga desde a estrada de Lalín -
Agolada e a pouco menos de 1 Km. do cruce, un camlño á esquerda leva directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: N. T. N. no 122, a 42!! 42' 20" la
tltude Ne 8!! o4' 09" lonxitude O.: altltude 616 m.
Descrición: Posúe un único recinto orientado ao NE, de forma circular e cun
diámetro aprox. de 58 m, emprazado nun coto entre daus regos, con penden
tes relativamente pronunciadas a excepción da zona S., máis desprotexida na
turalmente; está defendido por unha muralla que é máls elevada - na súa cara
Interna - no S .. onde as defensas se reforzan cun foxo; na cara N. NO quedan
restos dun foxo, moi cegado na actualidade por unha densa vexetación. A en-
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ....................... 35
trada do recinto poderla situarse no NE, aínda que non se ve con clarldade de
bido ao abundante matorral, pero esta zona está protexida por unha liña de tres
murallas de terra que, a modo de parapetos, seguen a pendente da ladeira.
Emprazamento funcional: Situado nunha zona áspera de abundande ma
torral e moitos afloramentos rochosos, cunha vlsibllldade moi ampla e ter~as de
cultivo orientadas ao NE. E., nos lugares de Ponte, A Veiga e Carballeda.
Folclore: Referencias dos veciños á aparición de ouro e que nel habitaban
os mauros. Bauza Brey (1952, 145) cita outras referencias folclóricas sobre ba
rras de ouro e alcatrán.
Observacións: Unha leira situada cerca do castro, en dirección NO, é coñecida como "cho usa de o uro".
O Interior do recinto está cheo de buratos faltos por excavadores clandesti
nos e actualmente, estan desbrozando os arredores para facer prados.
Achados: Bauza Brey {1952, 145) cita unha referencia dos veciños sobre a aparición no castro de vasos de cerámica entelros.
Bibliografía: Citado por Bauza Brey {1952, 145) como "Castro da Ponte"
22.- CASTRO DE PARADA.
Localización: Situado a 300 m. E.SE. do lugar de Parada, parraoquia de Pa
rada. O acceso realízase pala estrada de Lalín - Agolada, collendo unha pista á derelta que leva a Parada e Alperlz; pasada a igrexa e a uns 100 m. antes de chegar ao lugar, un camlño á dereita leva ao castro.
Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2 122, a 422 43' 35" latitude N. e 82 01'
45" lonxitude O.; altitude 523 m.
Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada, que tal un arco arre
dor dun afloramento rochoso máis elevado que ocupa a zona E. NE e serve de defensa natural, cunha forte pendente cara ao río Arnego. O recinto, que mide
de N - S, 106 m. e de E - O, 74 m., está defendido por unha muralla que é máis elevada -na súa cara interna - no S., máis desprotexido naturalmente, onde as
defensas se reforzan cun pequeno foxo con parapeto externo no SE. A porta de
acceso sitúase no S. SE., feíta por interrupción da muralla.
Un segundo recinto duns 48 m. de radio bordea a zona meridional, protexl·
do por unha muralla que acada uns 3 m. de altura -na súa cara interna- na melada oriental.
36 .............................. . CARMEN BU"XAN
Emprazamento funcional: Emprazado nun monte de matorral e plñeiros,
en torno ao castro hal prados e terras de cultivo a e><cepción da zona E .. onde
hai unha pendente pronunciada cara ao rlo Arnego. Pela belra N. do castro co
rre un regato ..
Folclore: "Os romanos tiñan cabalas que lan beber á Ponte dos Cabalas".
"Os castros son visibles desde uns a outros". "Hal unha pedra de pizarra na croa
cunha incisión en forma de media lúa, feita polo movemento dos canóns ao xl
rar". "Hal un ha viga de o uro e outra de alcatrán que van do castro á igrexa de
Melxomín".
Observacións: Pala zona pasaba o camlño medieval, do que forma parte -
posiblemente- a Ponte dos Cabalas, que unla a zona de Ventosa (Agolada) cos
enlaces de Ourense cara a Santiago; o lugar de Alperlz conserva unha lgre><a
románica do S. XII.
Aprox. a 1 km. S. do castro, no cruce que leva a Alperiz, está o conxunto me
galítico de Parada de Alperlz, composto de varias mámoas, algunha con grava
dos serpentlformes, e unha orlxinal agrupación coñeclda como "Altar do sol".
Achados: Aparecen anacos de muiños redondos nos balados que hai nos
arredores do castro.
Bibliografla: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 596), Filguelra e Garcla Alén
(1956, 134) e Bauza Brey (1957, 145').
23.- CASTRO DE GOIAS.
Localización: Situado a 500 m. O. do lugar de Cotarelo, parroquia de Golás.
O acceso realfzase pala estrada de Lalín - As Cruces; aprox. a 2 km, tómase un
ha pista á derelta na curva coñecida popularmente como "VOlta dos bidos" que
leva a Cotarelo; a uns 300 m. a man esquerda está o castro. Coordenadas
xeográficas: M.T.N. n!1 122, a 42!1 41' 15·· latitude N e 8!1 06' 47" lon><itude O; al
tltude 659 m.
Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 100
m. e de E-0, 88 m., protexldo por unha muralla que acada pouco máls de 1 m.
de altura -na súa cara Interna- na metade septentrional, máls desprotexlda na
turalmente. Na actualldade hai dúas portas de entrada: unha no N., que pare
ce moderna, e outra no E, máls cegada, aínda que parece a antlga.
Un segundo recinto rodea ao central, máls visible na zona occidental, onde
está protexido por unha muralla e un foxo, mentres que no lado N. se defende
cuntia muralla e no E. móstrase desfigurado polos cultivos.
GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 37
Emprazamento funcional:O recinto, cultivado en boa parte, domina unha
ampla zona de cultivos no sector E., cara a onde se orienta, mentres que no res
to predomina o matorral xunto con bosque de carballos e castiñelros.
Folclore: "Os que se meten na cava, saen transformados en animais, por encantamento". "Era a capital dos mouros".
Outras referencias folclóricas sobre camiños subterráneos, mouras que lle
daban millo aos porcos e regalaban curo e a presencia de trabes ata o castro
de Donramlro, foron recollidas por Fllgueira e García Alén (1956, 126) a través
de Alvarez Limases.
Observacións:O castro e o seu entorno están senda expoliados sistemáti
camente con detectores de metals.
Na base da muralla, no E., hai unha cava.
Achados: Nos muros e nos agros que rodean o castro atopáronse anacos de muíños circulares e planos, restos de barro cocido e cerámica moi fragmentada.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Filguelra e García Alén
(1956, 126) e Taboada Chivite (1973, 602).
24.- CASTRO DE XAXÁN.
Coñecldo popularmente como "Castriño da Barrelra" ou da "Pena".
Localización: Situado na Barreira a 250 m. SO .. do lugar de Souto, parro
quia de Xaxán. O acceso realízase pola estrada de Lalín ás Cruces, ata A Hermida, onde se colle unha pista á dereita que leva ao lugar de Souto; pola prl
meira pista á derelta e a uns 150 m. a man esquerda está o castro. Coordena
das xeográflcas: M.T.N. no 122¡a 42º 40' 35" latitude N. e Bº 06' 43" lonxltude
O.; altitude 580 m.
Descrici6n: Posúe un único recinto de forma circular duns 30 m. de diáme
tro, protexldo por unha muralla que non levanta máis de dous metros de altura.
Un foxo mol suave parece intuirse en todo o sector septentrional, máls vulnera
ble. Actualmente ten dúas entradas: unha moderna situada no NO. e outra no SE., onde a muralla é máis baixa.
Emprazamento funcional: Situado a 1 km. S. do castro de Cotarelo (Golás), existen terras de cultivo na zona E., por onde corren algúns regatos.
Ja ..................................... . CARMEN BUXAN
Observaci6ns: Parte da muralla fol destruida recentemente cunha pá excavadora.
Antlgamente a parroquia denomlnábase de A Pena.
Bibliografla: Citado por Xavier F. Noguelra. Festas de Lalín 1988.
25.- CASTRO DE FILGUEIRA.
Coñecldo popularmente como "Pena da Cunea" ou 'Pena do Coto".
Localizaci6n: Situado a uns 500 m. ó NO. de Cima do Alle, parroquia de Fllguelra. O acceso realízase desde a estrada de Lalín -Santiago, collendo no fon
do do Alle unha pista á dereita que leva a Outelro e Fllgueira; a prlmeira pista á
esquerda sen asfaltar e sen sinallzar leva á Cima do Alle; de aí parte un camiño
ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 52" latitude N. e 8º 08' 35" lonxitude O.; altitud 590 m.
Descrici6n: Presenta un único recinto de forma circular cun dlametro aprox.
de 90 m., protexldo por unha muralla balxa -sobre de 1 m. de alto- e moi arra
sada, sobre todo, na zona N.; conserva restos dun foxo, actualmente mol cega
do, na zona O .. Non se observa ningunha entrada antiga.
Emprazamento funcional: Emprazado nun alto de ampla vlsibllldade, o recinto é monte baixo, con fértiles larras de cultivo, sobre todo, no E.
Observaci6ns: O castro está atravesado por unha liña de postes de tendido eléctrico de alta tensión.
A 800 m. NO, xa nos límites con Santlso, hal un grupo de mámoas.
Achados:Aparecen, segundo os veciños, restos de muíños circulares e ta
llas, a 100 m N. da Cima do Alle, nunha leira denominada "agro do castro".
Bibliografla: Inédito
26.- CASTRO DE DONRAMIRO.
Coñecido tamén como "Castro do Monserrat"
Localización: Situado no Monte Monserrat, no lugar denominado "Alto de
Vales", parroquia de Donramlro, a 150 m. SE. da lgresa. O acceso realízase pe
la estrada que vai de Lalín ata a carballeira do Monserrat; pouco antes de che-
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ...................... ~39
gar, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.N.T. n!! 154, a
42!! 39' 20" latitude N. e 8!! 07' 00" lonxltude O.; altltude 595 m.
Descrición: (Fig. 9) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de
N-S, 80 m. e de E-0, 93 m, protexldo por unha muralla máls pronunciada no O.
e case Imperceptible no sector sudorienta!, que resulta moi desprotexldo natu
ralmente. A porta de acceso de aspecto máis antlgo está situada no S. SE.
Un segundo e amplo recinto bordea a zona sudorienta!, protexldo por unha muralla. López Cuevlllas (1973, 202) observa unha complicada estructura na disposición de varios antecastros, hoxe dHlcll de ver polas modlflcaclóns sufri
das no entorno.
Emprazamento funcional: Practlcamente rodeado de terras de cultivo, ex
cepto no O., onde hai unha carballeira.
Folclore: "Os vellos din que alí hai dúas columnas: unha de ouro e outra de
prata e que no caso de xuntarse, estoupan". "Alí vlviron os mauros que delxa
ron tesauros e armas". "Había our~ nps tempos dos romanos".
Observacións: O conxunto está mol alterado debido aes labores de cultivo, á construcción de noves accesos e ao crecemento da vlla; no recinto central hal
Instalados actualmente unha antena de radio e un gran cartel de publlcldade.
Achados: Aparecen anacos de mulños redondos e barqulformes.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 588) e Filgueira e García Alén
(1956, 125), fol descrito por López Cuevlllas (1973, 262).
27.- CASTRO DE CABRAS.
Coñecldo popularmente como "Pena do Castro".
Locat.ización: Situado a uns 400 m N. de Castro de Cabras, parroquia de Castro. O acceso realizase pola estrada de Lalln -Aodeiro e nas Tecedelras, cálle
se unha pista á esquerda que val a Castro de Cabras; de al, un camiño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 154, a 42!! 38' 43" latltude Ne 8!! 00'
13" lonxitude O.; altltude 704 m.
Descrición: Posúe un único recinto de forma aparenll!mente ovalada que
ocupa unha-superflcle aprox: de 0'98 Hra e aprovelta as condlclóns de defensa
naturals que ofrece o terreo, a pé dunha ladelra entre dous regos e rodeado de
fortes pendentes, excepto no sector meridional; está protexldo por unha mura
lla; menos o E, que queda defendido por un rochelro natural. A porta de acce-
40 .............................. . CARMEN BUXAN
so sltúase no O. SO., e foi descrita por L. Cuevillas (Fig. 1 O) en forma de calexón;
Carballo Arceo (1989) considéraa feita por Interrupción da muralla.
Emprazamento funcional: O recinto emprázase nunha zona de carballos e
abundante matorral, con terras de cultivo nas zonas balxas, sobre todo, no sec
tor meridional.
Observacións: A densa vexetación que cobre o recinto non permite unha vi
sión mol achegada do conxunto.
Nesta parroquia hai referencias da existencia de varias mámoas e da apari
ción de un puñal de cobre con lengueta e tres puntas de trecha tipo Palmella,
Inventariadas no Museo de Pontevedra.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 536), Filgueira e García Alén
(1956, 125) e López Cuevillas (1934, 72; 1973, 272).
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ................................. 41
CASTRO DE DONRAMIRO
ESCALA GRAflCh
10 20 SC!m.
Fig. 9.- Planta e perfís do Castro de Donramiro, segundo L. Xulio Carballo
Arcea (1989).
42 ............................ .. CARMEN BUXAN
CASTRO DE CABRAS
CASTRO DE GRESANDE
E.se.ALA 1 : lo o..s
Fig. 10.- Portas de acceso (L. Cuevlllas, 1934).
GUIA DOS CASTROS DE LALIN ....................... 43
V.- SITIOS DE CATALOGACION DUBIDOSA COMO CASTROS
--------------------------------------------------------------------
1.- CASTRO DE ANZO.
Localización: Situado no lugar de Castro, parroquia de Anzo. O acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces, pouco antes de chegar á igrexa, á belra dereita da estrada está o sitio. Coordenadas xeográficas; M.T.N. n2 122, a 422
43' 09" latltude N. e a2 11' 22" lonxltude O.
Folclore: Referencias aos mouros.
Achados: Segundo un veciño, facendo obras de explanación, apareceron
tellóns e un cacharro de barro.
Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 583), Filguelra e García Alén
(1956, 124) e por Taboada Chivite (1973, 602).
Na actualldade, o lugar converteuse en fincas de cultivo e fixéronse maltas obras de explanación, polo que a configuración típica castrexa non se pode
·apreciar.
2.- CASTRO DE MOIMENTA.
Localización: Alvarez Llmeses (1936, 594) cita a presencia dun castro xa
convertido daquela en zona de cultivo no lugar de "Tralairexe"; hoxe ese topóni
mo é descoñecido. Existe o topónimo de "O Castrellño , frente á pista que val a
Moimenta, onde se localizan restos ri• 1nha torre medieval.
Folclore: Landas de vigas de aura e alcatrán, que van desde o castro á lgrexa e á antlga torre desaparecida
Observacións: Abundantes achados da época romana na zona, restos me
dlevais e restos de fundición antlgos. Existe no lugar un camiño real e algunhas
mámoas.
Bibliografía: citado por Alvarez Limases (1936, 594), Fllgueira e García Alén
(1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).
44 ................................ .. CARMEN BUXAN
3.- CASTRO DE LEBOZÁN.
Na parroquia de Lebozán non se atopa ningún indicio de asentamento cas
trexo.
Bil:)liografia: Citado por Filgueira e García Alén {1956, 126).
4.- CASTRO DE SANTISO.
Referencia toponímica duns agros denominados "0 castro" situados a 300 m SO. da lgrexa de Santlso, onde non existe ningún Indicio de asentamento cas
trexo.
5.- CASTRO DE SELLO.
Na parroquia de Sello, a 500 m SO. do lugar de Cima de Sello, existe un pe
queno coto denominado "0 castro" sen que o lugar .reúna características cas
trexas. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 122, a 422 42' 01" latitude N. e 82
06' 56" lonxitude O.
l-:lal outro sitio no lugar de Vllameá denominado "Agros do castrelo" sen In
dicios de asentamento.
Folclore: Hal unha mina subterránea desde a ''Cova da Xila" ata o castro.
Bibliografía: Citado como µn pequeno coto denominado "El Castro" por Al
varez Limases {1936, 597).
6.- CASTRO DA XESTA.
Existe o topónimo de "O Castrellño" ou "Coto do castrelo" no lugar de Cos
toia, parroquia da Xesta, sen que o sitio reúna características castrexas. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 03" latitude N. e 02 07' 14" lonxl
tude O.
7.· CASTRO DE CELLO.
Non se atopa ningún indicio de asentamento castrP.xo nesta parroquia.
Bibliografía: Citado por Alvarez Limeses {1936, 587) e por Filguelra e García
Alén {1956, 125).
GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 45
8.- CASTRO DE MACEIRA.
Localización: Situado a 50 m E. NE. de Macelra, parroquia de Macelra. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Rodeiro, collendo unha pista ao pasar Rodelas que leva a Maceira e Pedroso e no final da aldea, a man dereita, hai un ha granxa e unhas leiras coñecidas como "os castros". Coordenadas xeográficas; M. T. N. n!l 154 a 42!! 39' 42" latitude Norte e 8!! 02· 52" lonxitude Oeste.
Descripción: Na actualidade non se observa ningún Indicio de asentamento castrexo; recentemente fixéronse obras cunha pá excavadora que, segundo os veciñon, destruiron parte dunha muralla.
Observacións: No lugar de Rodelas hai indicios da existencias de moitas mamoas, así como a uns 500 m Norte de Maceira, nos sitios coñecldos como "Coto da mamuela" e "Coto de Framoriz".
Achados: Segundo os veciños, apareceron no lugar restos de cerámica, un forno de pedra, mulños de tipo barquiforme e molla leila.
Bibliografía: Inédito.
BIBLIOGRAFIA CITADA-----------
Alvarez Limases, Gerardo: "Geografia general del Reino de Galicia" dlrixida por F. Carreras Candí. Barcelona, 1936.
Bouza Brey e López Cuevillas.: "Os oestrimnios, os saetes e a ofiolatría en Gallza". Arquivo do Seminario de Estudos Galegas 11, Santiago, 1929.
Bouza Brey, Fermín.: "Dolmene:; con grabados serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdicos de la Galicia Central". Archivo Español de Arqueología. Tomo XXVI, 1952.
Cañizares, Buenaventura.: "Onomástico de lugares de Deza mencionados antes del s. XV'. Museo de Pontevedra, ehtrega no 14: 1946, páx. 74-101.
Casas Torres, J. M.: "Galicia. Mapa e índices de localización geográfica de sus parroquias". Santiago, 1976.
Carbal/o Arcea, L. Xullo.: "Poboamento castrexo e romano da terra de Trasdeza". Xunta de Galicia. Dirección Xeral do Patrimonio Artístico e Monumental. A Coruña, 1986.
Carbal/o Arceo, L. Xulio.: "A cultura castrexa na bacía media do Ulla". Tese de doutorado. Facultada de Xeografía e Historia. Santiago, 1989.
46 ...................................... ... CARMEN BUXAN
Fllguelra Va/verde, J. e García Alén, A.: "Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra". E.M. P., VIII. Pontevedra, 1956.
Fllgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Adiciones a la Carta de Arqueología de la Provincia de Pontevedra''. E.M. P., XIII. Pontevedra, 1959.
Filgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Inventario de monumentos megalíticos". E. M. P., XXXI, Pontevedra, 1977.
Gonzá/ez Reboreda.: "El folklore de los castros gallegos". Universisdade de Santiago, 1971.
López Cuevillas, Florentino.: "Puertas de los castros gallegos". Anuario del Cuerpo Facultativo de Archiveros, Bibliotecarios y Arqueólogos. Volumen 11. Madrid, 1934.
López Cuevi//as, Florentino.: "Particularidades curiosas de algunos castros de la comarca de Lalín". Separata del Boletín del Museo Arqueológico de Orense. Tomo 111. 1947.
López Cuevillas, Florentino.: "Prehistoria" Historia de Gallcia dlrixlda por Ramón Otero Pedrayo, Tomo 111. 1947.
López Cuevi/las, Florentino.: "0 castro "A cibdade" en S. Cibrán de Lás". NOS nº 10, 1922.
Martinez Cortizas, Antonio.: "Evaluación y cartografla de recursos edáficos de la comarca de Lalín". Tese de Licenciatura, Facultada de Bloloxía. Santiago, 1988.
Martlnez López, Jase e Sobrino Lorenzo-Ruza.: "Pretroglifos de la comarca de Lalín". Cuadernos de Estudios Galegas, XIII nº 39. Santiago, 1957.
Miralbés Sedera, Rosario e outros.: "Mapa de límites de las parroquias de Galicia". Servicio de publicaciones da Universldade de Santiago, 1979.
Taboada Chivite, Jesús.: "Las leyendas castreñas''. IX Congreso Arqueolóxico Nacional, 1965.
Taboada Chivite, Jesús.: "Addenta et corrigenda" Historia de Gallcia dlrlxlda por R. Otero Pedrayo. V. 111, Buenos Aires, 1973.
Torres Luna, Pilar e outros.: "Geografía de Galicia", Edit. Xuntanza. A Coruña, 1986.
Risco, Vicente.: "Los tesoros legendarios de Galicia" Rev. de Dialogas y Tradición Popular IV, Cuaderno 3º, 1950.
Romero Masiá, Ana.: "El habitat castreño". Colexio de Arquitectos de Gallcla, Santiago, 1976.
Sáa (de) Bravo, Hipó/Ita.: "Rutas del Románico de la Provincia de Ponte
vedra" Ed. Caja Rural Provincial de Pontevedra. Vigo, 1978. • •
- - - -
~\ LOSO'N
-
' 1
-
I
t ~E.l~OM
/ ~-' ,-- l'IADRlNAN
1
' 1 1
1
'
©llli ~CIA
' ' 1
&® ~GALEGOS
i. ® · a® • ti!.. .... · -~.µ,, ,fl!I" A GoMo.. e ._rnóo ' .. '~ fSc.AMPOSANCOS
' \
' \
a® ··pnRO'ü.··t-
L.···
1
\ ~ BERMES \
\ ~SELLO
&@ ··.~_Cimo. do Alle
'
. ~BOTOS
' ' ® : ., coto..refo :AiJa!l!I
'-·· ... ·
: .... ,.LSou.~ ' .. -& :; XAXÁ:re
1 1
' ' 1
•©·"/ -s tomé ~ 1 .,.. o.n A XfSTA
tet
~GOIÁS
!.000
..... ... ····
ª® / ~A VEIGA
----, '
Z.000 3.000
•
~ HACEIRA
',,_. ALB~REL.L.OS . '
-~
4.ooo S.ooo '·ººº""