Transcript
  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 1/9

    ServiciosPersonalizados

    Articulo

    pdfenEspaol

    ArticuloenXML

    Referenciasdelartculo

    Comocitaresteartculo

    Traduccinautomtica

    Enviararticuloporemail

    Indicadores

    CitadoporSciELO

    Linksrelacionados

    SimilaresenSciELO

    Permalink

    Alpha(Osorno)versinOnlineISSN07182201

    Alphano.33Osornodic.2011

    http://dx.doi.org/10.4067/S071822012011000200002

    ALPHAN33Diciembre2011(921)

    ARTCULO

    VALPARASO,POTICASFUNDACIONALES:GONZALOROJAS,PABLONERUDAYPABLODEROKHA1

    Valparaso,FoundationalPoetics:GonzaloRojas,PabloNerudaandPablodeRokhaAdolfodeNordenflychtBresky*PontificiaUniversidadCatlicadeValparaso*,InstitutodeLiteraturayCienciasdelLenguaje,Valparaso,Chile.

    Direccinparacorrespondencia

    Resumen

    GonzaloRojas,PabloNerudayPablodeRokha,poetasresidentesocasionalesdeValparaso,produjerontextosquemanifiestanunadisposicinfundacional,enelsentidodequepoetizanaquelloque,desdelamiradadecadapoeta,ledafundamentoalaciudadpuerto.Eltrabajoexaminaesostextos,advirtiendoenellosunapoticaquearticulalaconcienciaacercadelpoderinstituyentedelapalabraconlasrepresentacionesdelespaciodeValparasoconstruidasapartirdeldilogoentreelimaginariogeoculturallocalyelimaginariopoticoindividual.

    Palabrasclave:Poticasfundacionales,Imaginario,Valparaso,Espaciorepresentado,Constelacinpotica.

    Abstract

    GonzaloRojas,PabloNerudaandPabloDeRokha,occasionalresidentsofValparaiso,producedtextswhichdemonstrateafoundationaldisposition,inthesensethattheypoeticizewhat,fromtheperspectiveofeachpoet,givesthebasementfoundationforthecityport.Theworkexaminesthesetexts,warninginthemapoeticsthatarticulatestheconsciousnessoftheinstitutingpowerofthewordwiththerepresentationsofthespaceofValparaiso,constructedfromthedialoguebetweenthelocalgeoculturalimaginaryandtheindividualpoeticimaginary.

    Keywords:Foundationalpoetics,Imaginary,Valparaso,representedspace,Poeticconstellation.

    INTRODUCCIN:DELACIUDADINFUNDADAALOSTEXTOSFUNDANTESEnelimaginariocolectivodeValparasohapersistidolapercepcindequelaciudadnuncafuefundada,sibienentrehistoriadoresycronistasexistedisparidaddeideas.As,LeDantec(2003)sealaque[D]esdeantiguohasidomotivodediscusinsihubofundacindeValparasoonolahubo(18),llegandodecididamenteal

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 2/9

    convencimientodequehubofundacinen1536,basndoseenlaexpresindePedroValdiviaalexpedirelttulodetenientedemarparaJuanBautistaPasteneen1554:AhoraydenuevonombroysealoqueestepuertodeValparaso,documentoqueconduceaLeDantecadeterminarqueValdivianohacaotracosaquereconocerqueValparasoyahabasidofundadoantes[]porDiegodeAlmagroenlosprimerosdasdeseptiembrede1536(19).Porsuparte,Sez(2001),revisandoestosmismosyotrosdocumentos,yenespecialestudiandolaexpresinadverbialdenuevo,concluyequelasegundaciudaddenuestraRepblicanofuefundadaniporAlmagro,niporValdivia,nidespus(47).2Almargendeladiscusindesielpuertofuenombradoylaciudadnuncafundada,elhechoesqueen1797ytrashaberquedadoolvidadaporaosenalgunareparticinpeninsular,sesolicitaalreyqueseotorgueaValparasoelttulodeciudad,loquenoocurrisinoen1802,noobstanteladesignacinslollegen1811,tomandoconocimientodeellaelyaexistenteCongresoNacionaldeChileelqueconfirmelttuloexpedidoporrealcdula.Estascircunstanciasparecenhaberfermentadoenelimaginariourbanolocal,enelquehaseguidopresentelaapreciacindequeValparasonofuefundado,fenmenoquenohadejadodellamarlaatencinenciertospoetasquehanincorporadolarepresentacindelespaciodeValparasoenalgunosdesustextos,asumiendodialcticamentelarelacinentrelamiradadelsignificado3provistaporelimaginariodiferencialdelpoetayelimaginariocolectivolocal,msalldelreconocimientoracional,ono,deloshabitantes,4entantoqueelpoemacondensaensusimgenesloqueMolesllamalafuerzaproblemtica,estoeslacapacidaddeunaentidadimaginariadeincitar,dedirigirlabsqueda(Durand,2003:147).

    EndistintosperodosypordiversascircunstanciasNeruda,DeRokhayGonzaloRojasestuvieronviviendodepasoenValparaso,yprodujerondiversostextosasociadosconsuvisindelaciudadpuerto,enuntiempoenqueelimaginariosocialderivabainsensiblementehacialanostalgiaylopintoresco,enmediodeunageneralizadapercepcindedecliveydecadenciaenelsentimientocolectivodesushabitantes,queparecareclamarlaarticulacindeunnuevoestadiodelimaginarioqueofrecieraposibilidadesidentificadorascuandoseperdaaquelimaginarioprometeicodelafilantropayelanarquismo,quesecorrespondaconlaciudadpioneradelprogresoylamodernizacin,nosolamenteanivelnacional,sinodetodalacostadelPacficoSur,comolofueraValparasoenelsigloXIXycomienzosdelXX.

    Entrelostextosescritosporestospoetashemosfijadonuestraatencinenaquellosquepodranconsiderarsecomotextosfundantesofundacionales,noenelsentidodeserlasprimerasmanifestacionesdelaprcticaliterariadeValparaso,sinoencuantosetratadetextosquetomanconcienciadelpoderpolticodelapalabrapoticainstituyente5quedalugaralaexperienciadeunacomunidadhistrica,queelevalanaturalezaysuacontecerenunterritorioalniveldelahistoriaydelespritu(Deleuze,enlnea).Setrataentoncesdepoticasfundacionalesdelaciudadpuerto,entantoqueseincorporanaunaeventualhistoriaefectivasegnlaconcibeFoucault(1988)delaliteraturadeValparaso,lacualrequieredeterminarlasmodalidadesdepresenciadelimaginariogeoculturallocalyeldilogoproyectivoyheursticoqueestablececonelimaginariopoticoindividual.Estostextosson:FundacindeValparasodeMiseriadelhombre(1948)deGonzaloRojasElfugitivodeCantogeneral(1950),lasOdasenqueserefiereaValparasoyotrospoemasincluidosenLabarcarolayPlenospoderesdePabloNeruday,finalmente,OceanadeValparasodeEstilodemasas(1965)dePablodeRokha.ParaestospoemasproponemosunalecturaquesesustentaenelpropsitodereconocerlosenelmarcodeloqueSolar(6)consideraunahistoriaaparte,alreferirsealaliteraturadeValparasoenrelacinconladesarrolladaenlametrpoliexpresinque,desdenuestropuntodevista,6dejaenevidenciaqueelprocesodeincorporacinalamodernidaddelosdiversosespacios(sub)nacionalessellevacabonosinsubrepticiosyenconadospleitosporelpodersimblicolegitimador,correlativoalaunificacintotalizanteyhomogeneizadora,queasumesinmayorescuestionamientoslasmanifestacionesdeunanicaidentidadnacionalcultural,deponiendooposponiendolasdistincioneslocalesdistincionescuyoreconocimientonosignificadesconocerlaproduccininstauradacomonacional,pueslolocalasuvezseinscribeenunarealidadestructural,cuyalgicadefuncionamientotrasciendelaspautaslocales(DiPietro,2001:23).Entodocaso,sostenemosqueelrelevamientodelasliteraturaslocalesensudiferencialidadrequieredeterminarlasmodalidadesdepresenciadelimaginariogeocultural(Kusch,2000)enlaproduccindeescritoresligadosaespacioslocalesquepermitapostularunahistoriaefectiva,laquealdecirdeFoucaultnobuscareconstruirelcentronicodelqueprovenimos,esaprimerapatriadondelosmetafsicosnosprometenquevolveremosintentahaceraparecertodaslasdiscontinuidadesquenosatraviesan(1988:6768).Demaneraanloga,creemosquelasentidadesculturaleslocaleslleganaserlasdiscontinuidadesdelacentralidadnacionalhomogeneizante,cuyashistoriassearticulanendispositivosdiscontinuos,constelaciones,decomunidadesquecomosealaAndersondebendistinguirseporelestiloconelquesonimaginadas(1993:24).Estiloque,paraelcasodelasdeterminacionesterritorialesregionalesolocales,provienedelasprcticasdelimaginarioespacial(DeCerteau,2000:103115),quelasinstaurayconstituye.Lostextosquerevisaremostienendistintaprocedenciafueronescritosendistintosmomentos,desdediferentesestticasyporpoetasquelacrticanacionalhadeterminadocomopertenecientesadistintaspromociones.Noobstante,tienenencomndiscurrirlaexperienciadelespaciolocaldeValparasoapartirdelaqueseorientanparapostular,atravsdealgunafiguraqueconcentralafuerzaproblemtica,aquelloqueencadacasosemanifiestacomofundamentodelasaperturasdelpresentehistricoenquesereconfiguraladinmicaidentidadlocaldeValparaso.

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 3/9

    ROJAS:ELMONSTRUODEVALPARASOFundacindeValparasodeRojaseselpoemafinaldeMiseriadelhombre(1948)yfiguracomounaseccinapartedelascuatroanteriores.LidiaDapaz,queleeellibrocomounviajedebsqueda,consideraqueenestepoema,Valparasoeselsignoexteriordeunavisinyevolucininterior,larestauracinaunestadoparadisaco,depazydecosmosdeloqueempezenunestadodecaos(1995:CXX)desdelaprimeraseccin.Entenderlocomollegadaalparaso,justificaraqueelpoemaestseparadodelrestoenlaorganizacindellibroquecorresponderaalperegrinajeensubsqueda.Almargendeello,parecerelevanterecogerlaideadefundacincomorestauracindelsujetoquesearrogaelactofundacionalacuatrocientosaosdehabersidopisadasuplayaporelgodo(127),comodiceRojas.Pisadasuplayas,peronofundadacomociudadconformealasnormasdelDerechomonrquicoqueinstaurabanlaciudadjuntoconsudenominacin,conelactonombrarqueeraprivativodeldiscursodelpoderdeCorona.Porelcontrario,elhablantedelpoemaapelaaotropoderquedevienedelmbitodeloselementos:Yofundoestaciudad[]ennombredelviento(127),dice.Setrataentoncesdefundarloexistenteslocomorealizacindeunfinnatural(lugardearribo)yotorgarlelacalidaddeacontecimientodelahistoria,volvindoloinfinitoeinagotable(ciudadypuerto),estoesdndolefundamento(Yofundoestaciudadenfundamentoinconmovible,reitera)queesloquehaceposiblelodado,entantolocondiciona,localizaylimita.Fundar,entonces,suponepretenderconvalidez,locualexigeunderechoquenoeseldelpoder,sinoelfundamento,queenelmbitodelaimaginacindelamateriaparaelhablantedelpoemaeslamssutileldinamismodelaire,puesenelValparasoexistenteTodoespartedelviento,afirma:cementerios,hombres,mujeres,tablas,cemento,mar,fuego,calles,mundo.Elanemosfundador,noesajenoaunalargatradicinqueemparientaverbocreadorconsoplodivinoentantoqueelaireparalosmortalesesloqueelterparaelmundosupralunaryunmediotransmisordetodaslasmanifestacionesdelaenerga.Analogaenlaqueencuentrabasamentolaasociacinentrepalabrafundanteyepifanadelosagrado.Noobstante,elpoemadeRojasintroduceunavariantequedeterminaunadiferentecomprensinalsealarqueeseviento,ennombredelquesefundayenelqueseconcentrareiterativamentetodoloexistentecomoValparaso,saledelasrocas,saledelascosasinfladasporelviento,estoes,deloterrestre,delamnimamateriaqueeslaarena.Todoesarenainvulnerable.Todoerailusin.Nohubosobreestaorilladelplanetanadieantesqueelviento(129)Entoncestomoposesindelaireydelasrocastemporales(129).

    Demaneraqueelmovimientofundantenoapuntahacialoabierto,hacialomsalto,aescucharelresonardelcielo,comoobservaHeidegger(1983),ensulecturadeHlderlin,reconociendoqueelserdelpoetaeselcnticoquedesdelatierrallamaalcieloyasuvezlatierraeslanoviaalaquellegalacancindelcielo.EnRojas,encambio,lofundanteseorientahaciaunrumordelabismo,delvolcnquepuedeorsebajolaarena.Demodoqueeldeveniraquedafundamentoesevientodelasrocasesunacadahacialanocheencendidadebajodelaarena,unanochematemtica,nosagradaesdecir,nochedelclculoyellmite,delritmoqueabrecomoapuntaAgamben(2005:163)enotrocontextoelespaciodelapertenenciadelhombrealmundo.Lodivino,elDiosdelosrelmpagos,esslounavisinlejanaqueapareceensusillafantsticaenelcielo(alusinobviaalasilladelgobernadorquesevedesdeValparaso)envejecida(unailusin),unavezquesedespejalaincgnita.Lacadaalaarenaprimaria,alabocadelabismoalserbahadesnudaeselritornello(enelsentidoquelereconocenaestetrminoDeleuzeyGuattari),7sobreelqueseconstruyelapartefinaldelpoemayelfundamentodesuterritorialidad.Laciudad,paraserfundadanecesitadelapalabra.parafundartenecesitotenerte.Tufundamentorealesmipalabra(130),diceelpoetanosinirnicaambigedad(realesrealidadyrealeza)Pero,bajoqufigurasefunda,almargendelosdioseshuidos,almargendelosagradoqueeslapresenciadeunaausencia,deunaalteridadindemne,aldecirdeDerrida(1997)?8Elpoemadice:Agurdamesedientaparafundarte.Ahoracaersobreticomounmonstruosupremomsfuertequeeldiluvio(130).SieldiluvioesladisposicinpunibledelOmnipotente,quedestruyetotalmentelasarquitecturashumanas,laapropiacindelmonstruoessuperior.Y,sielnosotroscomosealamosdependedeunterritorio,Deleuze(1990)nosalertaqueenmayormedidadependedelagenciamientodelmismo,valedecirdelapropiedadquesehaceefectivaporlapalabraeneldoblemovimientodefundacindelopropioydeexpropiacindeloimpropio.LarelacinmonstruoyvientoyahasidoprevistaenunpoemadelaprimerapartedeMiseriadelhombre(1948),quesetitulasugestivamenteLapoesaesmilengua,enelqueseafirma:porquegustomostrarmecomounmonstruo/paraqueelhombreentiendacuandosoplanmisvientos(16).Siseconsideraquelaciudad,lasociedad,sedefineporloqueexcluye,seentiendequetodaciudadtienesumonstruo(dragn,esfinge,etc.),eseotroquehabitamsalldesuslmites,querepresentalaanormalidadrequeridaporlanormalidad,lanegatividadnecesariaparaeladvenimientodelapositividadplenafueradelmites,elmonstruoeslopolimorfoporexcelencia,elsmbolodelatotalizacindelasposibilidadesnaturales(Durand,1981:298).Enbuenascuentas,laimagendelmonstruoesmuchomsvasta,reflejalatierradenadiemsalldelasfronterasdelasociedad,unterritorioparaelcualnotenemosunvocabularioniunageografanoeslacarenciadeunaformapropia,eslapropianaturalezadesuyoincognosciblequesemuestrayseadviertequesedapresenciaasmismaenelmomentoquecaeinconmensurablesobrelaciudadinfundaday,porello,enestadodemiseriaaltiempoquelapalabrapoticasedafundamentoenlaparadojalafirmacindelaimplacable,feroz,tareainfinitadenombrarynombrarse:Temordermiboca/porlossiglosterrestres(130).Endefinitiva,lahistoriaenestecasolossiglosdesdeelpiedelgodopuedeacontecercomohistoriasloencuantoesrelacinconlanada.Labocaes,as,elespaciovaco

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 4/9

    Ybajolaespesuradetodoelmarcuandosedesarrolla[]msall,enelpechoDelpoeta,ValparasocavaYbuscayhallaYabreydejaUnaredemboscadaenlafirmeza(1129).

    yanoproductordepalabrassinoqueseabreenlamordeduracomounabismoquenosmuestra,enlabasealacontinuidaddelaexperiencia,lanadasinlacualnohayfundacin.

    NERUDA:SOLEDADYSILENCIODELPUERTOLOCOEnnumerosasocasiones,NerudatematizlosespaciosurbanosdeValparaso,alqueenSoypoetadeutilidadpblica(O.C.V)calificcomoconjuntonodirciudadnidirpuertoelconjuntoextraodevidashumanas,abigarradoymagnfico,msimpresionantedenuestroterritorio309.Niciudad,nipuerto,lugardondecabanelsueoylailusin,encuyoscerrossemezclanlamiseria,laalegrayeltrabajocomoconjuncionesconmovedoras(310).ElmismoaoquesepublicaMiseriadelHombre,NerudaescribeElfugitivo,extensopoemaenqueenlaspartesVyVIaludeasupermanenciaclandestinaenValparaso,poemaqueluegofueincorporadocomolaseccinXdeCantoGeneral(1959),entantoqueenlasseccionesanterioresfiguranlasprimerasmencionesdeValparasoqueencontramosensupoesa.EnObrerosmartimos(2005:258)aludeaValparasocomounpuertomiserabledeobreroscomopequeosdiosespobres,semidesnudos,malnutridos,yenMaresdeChilelometaforizacomooladeluzsolaynocturna,ventanaalocano(1999:660).EstaalusinalamiseriayalasoledadvaaserreiterativaenposterioresreferenciasaValparaso.EnElFugitivo,secondensalamiradadelpoetacruzadaporladelaciudad9(mirellimpiomantel,lajarradeagua/puracomoesasvidasMir:lamesaestabapuesta.Fuialaventana:Valparasoabrasusmilprpados.[]JuntoaesaventanadeValparasopasdasynoches(706)[]Enmidasolitarioelmar/sealejaba:mirabaentonces/lallamavitaldeloscerros/cadacasacolgando,el/latidodeValparaso:losaltoscerrosdesbordantes/devidas)(707).Perosetratadeunavidamiserable,pobredesvencijada,desesperada,circunscritaporunanieblasalobrequeseextiendesobrelascosas:todoesoconfiesaelhablanteenvolvamicuerpo/comounnuevotrajeterrestre,/yhabitlabrumadearriba/elaltopueblodelospobres(708).Siloscerrossonlamiseriadelpresente,elmarysusnavegacionesremitenaunpasadodecimonnicodeorgulloyopulencia.

    EnlaconocidaOdaaValparaso(O.C.II)lascontraposicionessedanentreelmarylatierra(elbeso/delanchomarcolrico/[]/golpendoseentupiedra/nopudo/derribarte(245)ylatierra,/furiosa,/levantsuoleaje244),marytierraqueseincorporanalmbitovisualdelaconcienciacolectivadeloshombres,[y]transformantambinlosespaciosdesuexistenciahistrica,comosealaSchmittysurgenentoncesnuevasproporcionesdelaactividadhistricopoltica(2007:49.)EnlaOdaaValparasoseproclamaqueentupechoaustralestntatuadaslalucha,laesperanza,lasolidaridad,laalegracomoanclasqueresistenlasolasdelatierra(245).Delatierra,puescomoreafirmaenlaOdaalespaciomarinoYonosoymar,soyhombre(O.C.II:318),yelhombreeshabitantedelatierra.Enefecto,laimagenquesustentaalhombredelpuertoesladealguienqueHacolgado/comoaraa/enlaspiedras,en/elerialmarino,/sumansinmiserable,/elhombre/delastierrasdesdentadas(316).As,paraNeruda,msqueelmarylasfaenasdelpuerto,lopropiodeValparasosonloscerros.Dice:elhombrecito/delacostaelevlasestructuras/yregresaloscerros(316),aesatierraenmovimiento,enterremoto,(Lasolasdelatierra?)queeselespacioylamateriaoriginal.LatierrahadejadoquesuenergatraspasetodoelespaciodeValparaso,quelosreinosocenicosytelricosseentrelacenenunaconfusingensica.Uncuerpomolecular,gigante,rizomtico,sinestratificaciones,desterritorializadoporexcelencia,comocalificaDeleuzealatierra,aadiendoquesetratadeuncuerpoatravesadopormateriasinestablesnoformadas,flujosentodoslossentidos,intensidadeslibresosingularidadesnmadas,partculaslocasotransitorias(Deleuze,1990:47).

    NopodemosextendernosenesteaspectoperoallestlaclavedelValparasocomodisparate,comopuertoloco.Elcalificativoesdecidor.GabrielleNouzeilles,alreferirsealoqueconsideralosnuevosmonstruosurbanossostienequelapsiquiatra,alestigmatizaralsujetodiferentecomolocooneurtico,larepresentacinfiguradacapturabaycontrolabalafuerzaperturbadoradeesapresenciaotra,separandodeesemodoalYoracional,nacionalperovulnerable,delgrupodelosdesequilibrados(1997:46).SiValparasoespuertoloco,loesenlamedida,queseseparadelsujetonacionalyseinstauracomofuerzaperturbadora,quesesostieneenunageografaatrabiliaria,unatierrahirsutaquecorrespondealValparasoquesedesarrolla,comoseindicaenAlmismopuerto,poemaincluidoenPlenosPoderes(O.C.Vol.II)

    EnLabarcarola,NerudaimaginaunaConversacinmartima(2004:101103)enlascallesdeValparasoconRubnDaro,queesvistocomounasombraenlasgrietasdelpuerto,enelhumomarino(101).SiGonzalo

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 5/9

    Teparecesinmensamenteaturetratodeespantoinnumerable,copiadoenlostestamentosocenicos,oacasoalaparicindelmundoeternamentesucedidaeternamenterenovada(237).

    OhValparaso!,cuandolosaosgusanos

    Rojas,enFundacindeValparaso,habadejadounasea,unguio,alnicaragense,10NerudasereferirdirectamenteaDarocomocompaeroycomomipadrepoeta(102)conelqueseencuentraimaginariamenteenelpuerto.AsenelpresentedelaConversacinmartima,entrelosmalecones,lasbodegasabandonadas,losdepsitosdemercaderas,losalmacenesinmensosyvacos,losarsenalesconolorainvierno,enunValparasoendondeslollegandelsur(acausadelcanaldePanam)losgrandesnavoscargadosdenieblamortuoria,seproduceelencuentroconelquedenominamipadrepoetaquesurgecomounfantasmaquecentralizaelacontecimientoapenasperceptibledelavibracindecampana,delamsicaenvueltaensombraunacontecimientomnimo,casisinreferenteosloautorreferentealgovioescuchporqueelhombrememirsinmirarmeniorme,unaexperienciacomosealaVattimoquesemuevesloenlassuperficies,oaorandoeloriginalyconsiderndosedecadayalienada,odisfrutandolalibertadquedetalmodoleesreconocidaenunasuertededeliriodelsimulacro(1992:66).DeDaro,elpadrepoeta,afirmaNeruda(2005)traselacontecimientoYocreoqueallconsteladoqued,atravesadoporrayosdeluzinaudita,paraterminarafirmando,Ynohevistosilencioenelmundocomoeldeaquelhombredormido,/dormidoyandandoycantandoensilencioporlascallesdeValparaso(102103).

    Enlabasedetodafundamentacin,tambindeaquellaoperadaporlospoetasquefundanloquepermanece,hayunabismodedesfundamentacin.Ellenguajefundantedelpoetafundaverdaderamenteencuantoestenrelacinconaquelloqueesotroquel,elsilencio.Silencioquenoessloelhorizontesonoroquelapalabranecesitapararesonar,paraconstituirseensuconsistencia:estambinelabismosinfondoenquelapalabra,pronunciada,sepierde.Elsilenciofuncionaenrelacinconellenguajecomolamuerteenrelacinconlaexistencia.SielfundamentoqueNerudaproponeparaelespaciolocaldeValparasosuponeunareterritorializacindelatierra,unganarunaporcindetierraquedevienesostndelascosas,igualmenteelsilencioylasoledaddelpuertodeterminaalhombreenrelacinconelterritoriocreado:lasfisuras,corredores,saltos,planiciesafectanlacortezantimadelgrupo.Eselprecio,quiz,quecobralatierraporsudivisinolaparcialofrendaquestaconcedealatrevidofragmentadordelatierramarindistintayloca,enplan,puerto,cerros.Eselprecioquepagaelincontenibleflujopoticoescasamentecontenidoenpoema,soneto,oda,yendefinitivayparadjicamente,silencio.

    DEROKHA:LAIMAGENOCENICA

    Estilodemasas(1965)seincluyeenelmarcodelagranpicasocialdeAmricaquehabateorizadoyvenidopracticandoDeRokhadesdelosaos30yenlacualelpoetaseentendacomoenunaespeciedeadalidheroicoquemuestraenmetforaslarealidadsocial.Comosesabe,almenosdesdeArengadelarte(1949),DeRokhasostieneunavisinmaterialistadialcticadelosprocesosartsticoscuestinfundamentalensuestticaentantoqueelpoetanopuedeserajenoasuentornosocialydebesumergirseenlarealidaddeltiempoqueletocavivireinteractuarconella.Paraargumentarsupropuestapotica,DeRokhatomacomobaseeldesarrollodelaleyenda,quesiendoexpresinpoticaintuitivadelospueblos,devieneinterpretacinartsticadelarealidaddemodoquelaleyendareemplazaraalainterpretacincientficadelarealidad,alaqueelpueblonotieneacceso,pueslaclaseexplotadoraselahaescamoteado.Endefinitiva,lapicasocialconstruidaporelpoeta,eslamaneradequeelpueblosuperelaenajenacin,sublimandolarealidad.SostieneDeRokhaDelaleyendaemergelaepopeyaantiguayyoconstruyolapicasocialamericana,comomticosocialdelrealismoinsurgenteycombatientedelosinmensospueblosamericanos(1949:78).Lospoemas,entantoformaslogradas,tienenquesersocialesypicosydebenhablardelahistoriatrgicadelasmultitudesdelcontinente.Deestamanera,elartistaestambinunluchadorsocialunhroeyuncreadordeformasparalasmayoras.

    ElpoemasobreValparasoseestructuracomounaanttesisentrelaexaltacindelosorgenesylaconcienciadeladecadenciatransitoriadelpresente,desplazndoseconfusamenteentrelaapoteosisylaangustia

    Angustiaydesaznqueestepuertoprovocaensushabitantes,ahoramarginadorespectodeloscentrosdemodernidadyenelquelarealidadsevuelveproblemtica,desintegradaeinestable,porlotanto,unfenmenodifcildeasimilaryderepresentar,quesloelsujetopoticoheroicopuedeasumir,siendoelncleoqueestructuraelmarcogeneral.Unsujetoheroicoqueseautoconfirmacomoelsoportedelapluralidadinnumerablequedilataeltextoexpandindose,asocindose,diluyndoseenlosnuevosyantiguosconductoresdepueblos,perotambinenlasmultitudes,enelproletariado,enlahumanidad

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 6/9

    []secomanlascosas,arandolasyescarbndolasconlasmandbulasdespedazadastyyosaliendodelespectronaturaldelasgeneracionesnosiremosdesarrollandocreciendo,esdecir,viviendoymuriendosimultneamente,sirviendodeespantoalserhumano,alahumanidadfutura(249).

    Elpoetahroesostieneysucumbeasupropiolaberintodehistoriascolectivasycontradicciones,deepopeyasytragediasrecomenzadasunayotravez,delmismomodoymaneracomoelpoemaeslenguajedeimgenes,esdecir,decatstrofe(244).LacatstrofesobrevieneenelhabitarmantenindoseenelcuerpoabigarradoquedesplieganlasimgenesdeOceanadeValparaso,comolascasascolgadassobreelabismo,comoracimosderelojerasatroces,[que]lepertenecentrgicamenteypicamentealsistemaplanetariodelcuotidianodelcalendariosideraldeValparaso(245),enunimpulsodesmesuradoqueasumefragmentosdelugaressimultneos,jironesdememoriaenelarrebatodeunaescrituradesengaada.ValparasoenlaperspectivadeDeRokhaesunavisindeislas,unametafsicaangustiosadelfragmento,deuncontinentedeislas,unaOceanaqueelpoemavazurciendodemetforaenmetforayenelquelageografadelaciudadesanlogaconelpropiopoemaenarbolandolosfragmentosdesudeseoheroicoysuvrtigo,comounaescrituraarchipilago,lanicayposibleescriturareal.Enefecto,ycomoloconsignaelprlogopstumodeGeniodelpueblo(1960),citandoaProustslolasmetforassumergenelesprituenloreal(127)aloqueDeRokhaseadelantaafirmando:Definmonosenmetforas.LasracesdeChilepenetranlaOceana(126).Enestaexperienciadiscontinuayfracturadadelespaciodelquehablaelpoema,ValparasoesvistocomoelretazodeunnaufragiointerminableenlosmaresdelahistoriaValparaso,t,Valparasoconelterribledonhuracanadodeloindescriptible,conelterriblesoltronchado,despedazado,rajadoenabismosdelosublime,enlamochila,comoungranpoeta(265)demodotalqueelobjetodelcanto,lootrodelyo,sevuelveelgranpoeta,dndosefundamentoabisalysublimeenlodespedazado,enlotronchado.Laestticacontradictoriadeestepuertodelmundo,comolosealaDeRokha,terminaporsercorrelativadesupoticaltimaunapoticaenqueeltextoescatastrficoydondelametfora,latraslacin,esunllevarhaciaabajocomonicasolucinalatragediadellenguajeellenguajedelaraznusurpadaporlaprosacapitalistaalaseparacinilimitadadelapalabraylacosa,delsujetoyelobjeto,delounoylomltiple.LaOceanafundantedeValparasoloestambindelpropiopoetizarydellenguajedesdelapropuestadelapicasocialamericanaquesedistinguiraanuestrojuicioentantosecorrespondeconlacapacidadlegitimatoriadeunamemoriahistricainsertaenlasurdimbresdesignificacinqueconciernanaterritorialidadessocialesvinculadasconunyonosotrosobjetivadoquepugnadialcticamenteporestablecerunespaciosocialpropiodesdelasrelacionesdeidentificacin/diferenciacinquesedanalinteriordelasnacionesestado.

    CONCLUSIONES

    Considerandolostextosquehemosanalizado,podemossealarqueconellosseconfiguraunaconstelacin11depoticasfundantesdeValparaso,queseincorporaalaeventualhistoriaapartedelaliteraturaportea,postuladacomoreconocimientodediscontinuidades,queson(re)articuladasapartirderedundancias.Enelcasoqueconsideramos,talesredundanciassesustancianenlapresenciadeterminantedeciertasimgenesenlostextosdecadapoeta,tambinenlapretensinfundantequecompartenentreellosyenelsentidomismodelafundacin,queenciertomodotambinesredundancia,puesfundaresreclamarsedeunfundamento,plantearunacuestincomoyafundada(Deleuze,2007.Enlnea).

    Porotraparte,hemosexaminadodequmodolaficcinartsticajuegaunrolfundamentalenelredescubrimientoyenelreconocimientodelasrevelacionesdeexperienciashistricas,tantoensusrelacionesconlaimaginacinindividual(laspoticasometapoticasdeautor)comoensusrelacionesconelimaginariocolectivoqueutilizayquecontribuyeaenriqueceryamodificarestoes,lasrelacionesquemantieneconlosocialyconlahistorialocal,enquelaficcindelespaciorealizalainstalacindelpaisajedeundevenircolectivoquecorrespondealhbitatinterpretado,determinanteparalacomunidadentantoseparticularizacomoformantedelaidentidadlocal.Ahorabien,comolasidentidadesnosonfijas,sustanciales,sinoporelcontrario,relacionales,contingentes,hayquereconocerqueelhbitatintervienedialcticamenteenlaformacinidentitarialocalque,aunqueacallada,desdeadaeinhibida,resultamsautnticayendefinitivavigorosa,entantosedesarrollaenlostiemposlargosdelahistoria.LoqueserequiereentoncesparaquehayaidentidadeslocalesesloqueBourdieu(1988)hadenominadopodersimblico,poderfundantedeconsagracin(noenvanoenelmundoantiguo,elnumenconstitualasacralidaddellugarcolectivo)orevelacindelascosasqueyaexisten.

    NOTAS1EsteartculohasidoelaboradoenelmarcodelProyectoFondecytN1085201ConstelacionesdelimaginariolocalenlaliteraturadeValparaso(18881989):Procedenciasyemergenciasparaunahistoriaefectiva,delcualelautoresinvestigadorresponsable.

    2Sezexplicaque[T]odafundacindeciudadesduranteConquistaibaacompaadaporunaseriedeactos

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 7/9

    solemnesqueeraninseparablesdelaceremoniadefundacin.Talessonelnombramientodeautoridadespolticasyjudiciales,instalacindelahorcaydelrollo,smbolosdelajusticiaplanificacindelaciudad,divisindeellaensolaresyasignacindepropiedadesalosprincipalescaballerosespaoles.Nadadeesoencontramosenelao1536nidespus(2001:44).

    3TomamoslaexpresindeDurand,quiensealaqueeltextorevelaensusprofundidadesunserpregnanteutilizolaexpresindeErnstCassirerquefundasuintersporellectoroelauditor.[]Puesbien,detrsdelossignificantesdesuperficie,pasiblesdetodoslosjuegosdelsemitico,seocultalamiradadelsignificado(2003:154).

    4Cfr.,AdolfodeNordenflycht.Quinez:poeta,olvidadoyporteo(literaturasregionaleseimaginariosgeoculturalesenChile),enEstudiosFilolgicos,N38(2003:4959).Ennotaalpie,DeNordenflychtpuntualizaqueeslapoesalaqueiluminacreativamenteeseimaginariocolectivo,inclusoparalospropioshabitantesqueconocenlalocalidad,peroalosquelamanifestacinpoticalessealasuidentidad(imaginaria)sustantiva,msalldepintoresquismosyclculosrazonables.WallaceStevenssostiene:Laspalabrassonpensamientos,ynoslonuestrospensamientos,sinolospensamientosdehombresymujeresqueignoranloqueellosmismosestnpensando(1994:32).

    5Vattimo(1992),sealaquelaconcepcindelapoesacomoeventofundantedeunmundohistricotieneunnfasisromnticoqueabandonalareferenciaacontenidossentimentalesenlarelacinpoesa/realidad,yquecorrespondeluegoaunaorientacingeneraldelaspoticasdelsigloXX,yantetododelasvanguardiashistricas.Noobstante,reconocequeHeidegger,ensucomentarioelversodeHlderlinLoquedura,lofundanlospoetas,alteorizarsobreelcarcterfundantedelapoesatieneelmritodehaberexplicitadohastaelfinallasbasesontolgicasdesusrevoluciones,mostrandoquconcepcindelseresprecisoadoptarsisequiereverdaderamentesalirdelamentalidadrepresentativadelametafsica.

    6Solarnoofrecemayorexplicacinparasuafirmacin,limitndoseasealarque[C]adaunotienelasuya.Dejmosloas.EsloquejustificaestasAnotacionesparaunaHistoriaAparte(2001:6).

    7Deleuze,GillesyFelixGuattari,Amenudo,seharesaltadoelpapeldelritornello:esterritorial,esunagenciamientoterritorial(1994:319).

    8Rebok(enlnea)sintetizasuaproximacinhermenuticaalosagradoenlaslecturasheideggerianasdeHlderlinhaciendoreferenciaalaideadeDerridaqueaqusealude.AlestudiodeRebokdebemoselhabernosconducidoarevisarestapropuestaderrideana.

    9Durandafirma:Todamiradaesintercambiodemiradasdigamosquetodamiradaescruzamientodeladellocutorydeladelolosdestinatarios.Yellugarcomnendondeseconstituyenesasmiradascuandosecruzan,elncleomejorcompartidodelacompresin,eselmito(2003:154).

    10Enefecto,elhablantedeFundacindeValparasoalasomarsealbalcnquepresumiblementecorrespondealacasadecerroAlegre(calleSanEnrique)dondeefectivamenteviviRojasafinesdeladcadade1940,dice:Yosalgoamibalcnyyanoveoanadie/Noveocasas,nimujeresrubias/Handesaparecidolosjardines/Todoesarenainvulnerable(129).SindudaquealudealajovenniarubiaensujardndecasadecuentosquellamalaatencindellricoincorregibleensupaseodebsquedadeimgenesporelcerroAlegreenlaseccinlbumPorteodelAzuldeDaro(1888:8384).Neruda(2005)parecealudiralmismotextodeDaro,rescatandolamiradadelpoetaincorregibledesdeelcerrosobrelossombrerosdepaoydecopadelaburguesamercantil,paraoponerlosalligeroeinadecuadosombrerodelnicaragenseenConversacinmartima(lalluviadejunioamenazatusuavesombrero,102).

    11Lametforadelaconstelacinhasidoempleadaendistintasdisciplinasypordiversosautores(LeviStrauss,Adorno,Maffesoli,Durand,etc.).Aqu,laretomamoscomounaherramientaquepermitearticulardiscontinuidades,dadoqueteniendouncarcterabierto(laconstelacinseconfiguradesdelamiradadelobservador)resultaeficientecomofiguradebase,plausibleaunqueinestable,parareconocerlosflujos,yuxtaposicionesyentrecruzamientosdelosdiscursosliterariosenquesesustanciaelimaginariolocal.

    BIBLIOGRAFAAdorno,Theodor.Dialcticanegativa.Madrid:Taurus,1986.[Links]

    Anderson,Benedict.Comunidadesimaginadas.Reflexionessobreelorigenyladifusindelnacionalismo.Mxico:F.C.E.,1993.[Links]

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 8/9

    Agamben,Giorgio.Elhombresincontenido.Barcelona:ltera,2005.[Links]

    Bourdieu,Pierre.Espaciosocialypodersimblico,enCosasdichas.BuenosAires:Gedisa,1988.[Links]

    Dapaz,Lidia.LaMiseriadelhombrecomoviajededescubrimiento.EnRojas,Gonzalo.Miseriadelhombre.Valparaso:Puntngeles/UniversidaddePlayaAncha,1995:CXVCLXVII.[Links]

    Daro,Rubn.Azul.Valparaso:ImprentaylitografaExcelsior,1888.[Links]

    DeCerteau,Michel.Lainvencindelocotidiano.MxicoD.F.UniversidadIberoamericana,2000.[Links]

    DeRokha,Pablo.OceanadeValparaso,enEstilodemasas.SantiagodeChile:PrensaLatinoamericana,1965.[Links]

    GeniodelPueblo.Segundaedicinextraordinaria,limitada,numerada,rectificadayaumentadaporelautor.SantiagodeChile:Multitud,1960.[Links]

    Arengasobreelarte.SantiagodeChile:Klong,1949.[Links]

    Deleuze,Gilles.Quesfundar?Cursohypokhgne,LiceLouisLeGrand19561957.NotasmanuscritastomadasporPierreLefebvre,enLesCoursdeGillesDeleuze.2007.Web.Consultado:Noviembre9del2010.[Links]

    Deleuze,GillesGuattari,Felix.Milmesetas.Capitalismoyesquizofrenia.Valencia:PreTextos,1994.[Links]

    Derrida,Jacques.Feysaber.Lasdosfuentesdelareliginenloslmitesdelamerarazn,enDerrida,JacquesyGianniVattimo(Eds).Lareligin(SeminariodeCapri,1994).BuenosAires:EdicionesdelaFlor,1997.[Links]

    DiPietroPaolo,LuisJos.Haciaundesarrollointegradoryequitativo:unaintroduccinaldesarrollolocal.2001.Consultado:Noviembre6del2010.

    [Links]

    Durand,Gilbert.MitosySociedades:Introduccinalamitologa.BuenosAires:Biblos,2003.[Links]

    LasEstructurasantropolgicasdeloimaginario.Madrid:Taurus,1981.[Links]

    Figuresmythiquesetvisagesdeloeuvre:delamythocritiquelamythanalyse,Paris:BergInternational,1979.[Links]

    Foucault,Michel.Nietzsche,lagenealoga,lahistoria.Valencia:PreTextos,1988.[Links]

    Heidegger,Martin.ElCieloyTierradeHlderlin,enInterpretacionesdelapoesadeHlderlin.Barcelona:Ariel,1983:163192.Consultado:Octubre29del2010.[Links]

    Kusch,Rodolfo.Geoculturadelhombreamericano.Rosario:FundacinRoss,2000.[Links]

    LeDantec,Francisco.CrnicasdelviejoValparaso.Valparaso:EdicionesUniversitariasdeValparasodeUniversidadCatlicadeValparaso(1edicin:1984),2003.[Links]

    Neruda,Pablo.CantoGeneral.SantiagodeChile:Pehun,2005.

    Labarcarola.EdicinynotasdeHernnLoyola.PrlogodeMaraGabrielaMizraje.BuenosAires:Debolsillo,2004.[Links]

    Soyunpoetadeutilidadpblica,enObrascompletasdePabloNeruda.Vol.V.Nerudianadispersa19221973.EdicindeHernnLoyola.Barcelona:GalaxiaGutenbergCrculodeLectores,2002.[Links]

    PlenosPoderes,enObrascompletasdePabloNeruda.Vol.II.EdicindeHernnLoyola.Barcelona:GalaxiaGutenbergCrculodeLectores,1999.[Links]

    Elfugitivo,CantoGeneral,enObrascompletasdePabloNeruda.Vol.I.EdicindeHernnLoyola.Barcelona:GalaxiaGutenbergCrculodeLectores,1999.[Links]

  • 21/4/2015 Alpha (Osorno) - VALPARASO, POTICAS FUNDACIONALES: GONZALO ROJAS, PABLO NERUDA Y PABLO DE ROKHA

    http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0718-22012011000200002&script=sci_arttext 9/9

    Nouzeilles,Gabrielle.Ficcionesparanoicasdefindesiglo:naturalismoargentinoypolicamdica.MLN112,1997.[Links]

    Rojas,Gonzalo.FundacindeValparaso,enMiseriadelhombre.Valparaso:Puntngeles/UniversidaddePlayaAncha,1995.[Links]

    Rebok,MaraGabriela.HlderlinyHeidegger:unapoticadelosagrado.Consultado:Noviembre6del2010.http://proyectohermeneutica.org/pdf/paneles/mg_rebok.pdf.[Links]

    SezGodoy,Leopoldo.Valparaso.Lugares,nombresypersonajes.SigloXVIXXI.Valparaso.CoedicinUniversidaddePlayayEditorialBachilleratoenCienciasyHumanidadesUniversidaddeSantiagodeChile,2001.[Links]

    Schmitt,Carl.Tierraymar.Madrid:EditorialTrotta,2007.[Links]

    Solar,Claudio.HistoriadelaliteraturadeValparaso.Valparaso:GranFraternidaddeescritoresydeartistasdeValparaso,2001.[Links]

    Vattimo,Gianni.Msalldelsujeto.Nietzsche,Heideggerylahermenutica.Barcelona:Paids.1992.Consultado:Noviembre6del2010.[Links]

    Correspondenciaa:

    Avda.Brasil2950,Valparaso(Chile)[email protected]

    Todoelcontenidodeestarevista,exceptodndeestidentificado,estbajounaLicenciaCreativeCommons

    UniversidaddeLosLagos

    Avda.Fuschlocher1305

    Casilla933

    OsornoChile

    Tel.:(5664)2333132/2333582/2333492

    Fax:(5664)2333394

    [email protected]


Top Related